WnukHig

Probl M, Marcinkowski
Epidemiol 2012,
JT. Psychologiczne
93(1): 239-243funkcje religii 239

Psychologiczne funkcje religii

Psychological functions of religion

Marcin Wnuk, Jerzy T. Marcinkowski

Zakład Higieny, Katedra Medycyny Społecznej, Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

Religia pełni zarówno pozytywne, jak i negatywne funkcje w życiu człowieka. Religion has both a positive and a negative impact on human functionality.
W pracy przedstawiono pozytywne aspekty religijności – niezależnie od The paper shows positive aspects of religiosity regardless of the
operacjonalizacji tego pojęcia, takiego jak: wsparcie w odnajdywaniu operationalization of this concept – such as support in finding purpose
sensu życia, organizacja systemu wartości, autoidentyfikacja, identyfikacja in life, the value system organization, auto-identification, identification
z grupą, funkcje autopsychoterapeutyczne, realizacja procesu transcendencji with a group, psychotherapeutic function, self-transcendence and shaping
oraz kształtowanie nadziei. hope.

Słowa kluczowe: religijność, funkcje terapeutyczne, wartości, dobrostan, Key words: religiosity, therapeutic function, values, well-being, coping
radzenie sobie ze stresem

© Probl Hig Epidemiol 2012, 93(1): 239-243 Adres do korespondencji / Address for correspondence
Dr Marcin Wnuk
www.phie.pl
ul. Mateckiego 24/71, 60-689 Poznań
Nadesłano: 15.01.2012 tel. 664934268, e-mail: [email protected]
Zakwalifikowano do druku: 06.02.2012

Wprowadzenie – stanowi sposobność do osiągnięcia pełniejszej rea-

lizacji jednostki [2].
Na poziomie ogólnym religia pełni cztery głów-
ne funkcje. Rola światopoglądowa religii dotyczy Wydaje się, że religijność dojrzała ma pozytywny
zagadnienia objaśniania świata - stanowiąc podstawę wpływ na funkcjonowanie jednostek – stanowiąc
wartościowania oraz element struktury motywacyjnej. czynnik prewencyjny i profilaktyczny wobec zabu-
Funkcja wychowawcza religii opiera się na wdrażaniu rzeń i patologii mających zarówno indywidualny jak
systemu nakazów i zakazów, kanonach etyczno- społeczny charakter. Dodatkowo jest ona ważnym ele-
moralnych oraz kształtowaniu osobowości zgodnie mentem procesu radzenia sobie z sytuacjami trudnymi
z doktryną religijną. Polityczno-ideologiczna rola poprzez odwołanie do wartości i treści religijnych,
religii koncentruje się na kreowaniu ładu i porządku które pomagają je zaakceptować, przewartościować
społecznego oraz modelowaniu zachowań zgodnych i nabrać do nich odpowiedniego dystansu.
z zasadami religijnymi, natomiast jej kulturalno-este- Pozytywna lub negatywna rola religijności w życiu
tyczna funkcja bazuje na rozwijaniu i zaspokajaniu jednostek jest uzależniona od tego jaki aspekt reli-
potrzeb kulturowo-estetycznych poprzez przedmioty gijności jest brany pod uwagę. W literaturze przed-
i treści stanowiące elementy kultu religijnego, takie jak miotu pojawia się cała gama ujęć religijności, którym
modlitwa, obrzędy, czytanie Pisma Świętego, itp. [1]. towarzyszą różne miary tego zjawiska oraz stosowane
Z perspektywy psychologicznej religia, zgodnie ze wskaźniki [3].
konstatacją Spilki oraz Werme, może pełnić zarówno Pozytywne funcie religijności to: odkrywanie
pozytywne jak i negatywne funkcje dla ludzkiej egzy- sensu życia, organizacja systemu wartości, autoiden-
stencji: tyfikacja, identyfikacja z grupą, funkcje autopsycho-
– może stać się ujściem dla zaburzeń psychicznych terapeutyczne, realizacja procesu transcendencji,
– może być czynnikiem buforowym wobec zaburzeń kształtowanie nadziei [4,5].
i dysfunkcji, pełniąc resocjalizacyjną rolę dzięki
zaangażowaniu w akceptowane społecznie zacho- Religia jako wsparcie w odkrywaniu sensu życia
wania, postawy, myśli i uczucia Wydaje się, iż najistotniejszą rolą religii jest
– może stanowić sposób radzenia sobie z trudnymi odkrywanie sensu ludzkiego życia. W badaniach
i problematycznymi sytuacjami życiowymi, które przeprowadzonych przez Chlewińskiego 84% respon-
mogą stać się źródłem zaburzeń psychicznych
240 Probl Hig Epidemiol 2012, 93(1): 239-243

dentów porządkując ważność motywów wiary wybrała dobrostanem oraz dystresem. W tym samym projekcie
odpowiedź, iż religia nadaje sens ludzkiemu życiu, badawczym poczucie sensu życia okazało się nie być
64% wybrało, że świat bez Boga byłby niezrozumiały, mediatorem pomiędzy zaangażowaniem religijnym
natomiast dla 47% religia była czynnikiem dającym a psychologicznym dobrostanem i dystresem [12].
siłę do życia [6]. Wśród studentów, którzy mieli do- W innych badaniach relacja pomiędzy postawą wobec
kończyć zdanie, iż życie nie miałoby sensu gdyby…, chrześcijaństwa i poczuciem szczęścia była zapośredni-
drugą po nieistnieniu miłości i przyjaźni wskazywaną czona przez poczucie sensu życia [13]. Wśród kobiet
wartością był brak Boga i wiary [7]. poza jedną miarą religijności poczucie sensu życia
Odnajdywanie sensu życia nabiera szczególnej roli pośredniczyło pomiędzy religijnością i poznawczym
dla osób chorych, które doświadczają cierpienia – za- aspektem dobrostanu w postaci satysfakcji z życia.
równo fizycznego jak i psychicznego. Według Frankla Ta sama zmienna okazała się nie pełnić pośredni-
sposobem na odkrywanie sensu życia jest realizacja czącej roli pomiędzy religijnością a emocjonalnymi
wartości poprzez twórczość i kreatywność, miłość wskaźnikami dobrostanu psychologicznego w postaci
lub odnajdywanie wartości w cierpieniu. Z trzech negatywnego i pozytywnego afektu [14].
wymienionych postaw najtrudniejszą do realizacji
i najbliższą istocie człowieczeństwa jest umiejętność Religijność a system wartości
odnajdywania sensu poprzez wartości związane z cier- Wartości pełnią motywacyjną rolę ukierunkowując
pieniem. Chodzi o cierpienie, które nie jest zawinione zachowania jednostki na przedmioty i zjawiska będące
przez człowieka, który nie jest jego źródłem tylko ich nosicielami. Indywidualna hierarchia wartości za-
cierpienie zesłane przez los i okoliczności życiowe do kłada istnienie sieci aksjologicznej składającej się z war-
którego należy się odnieść i ustosunkować [8]. Spo- tości o charakterze centralnym oraz peryferycznym.
śród 258 pacjentów onkologicznych zamieszkujących W sytuacji, kiedy system wartości jest zorganizowany
obszary miejskie 51% deklarowało chęć uzyskania wokół wartości religijnych zachowania, myśli i uczucia
pomocy w przezwyciężeniu lęku, natomiast 40% jednostki będą odzwierciedlały istotność tych wartości
w odnalezieniu sensu życia [9]. Również dla kobiet dla jej funkcjonowania i ujawnią się w jej postawie.
z guzem jajnika sens życia obok nadziei był kluczowym Religia jest czynnikiem dynamizującym i integrującym
tematem wokół którego ogniskowały się myśli, uczucia osobowość jednostki jak również elementem sprzyjają-
i przeżycia pacjentek [10]. cym utrzymywaniu ładu społecznego poprzez wskazy-
Religijność za pośrednictwem sensu może odgry- wanie i nagradzanie zachowań zgodnych z przyjętymi
wać istotną rolę w procesie radzenia sobie ze stresem zasadami i normami oraz dezaprobatę zachowań prze-
– zarówno na etapie wstępnej, pierwotnej oraz wtórnej ciwstawnych wobec nich. Religia jako system wartości
oceny sytuacji stresowej. Podczas pierwotnej oceny dostarcza kryteriów wyboru właściwych alternatyw
wpływ stresora może zostać ograniczony dzięki od- postępowania oraz wytycza kierunek dążeń ludzkich
kryciu sensu dziejących się zdarzeń poprzez wiarę, że zgodnych z przyjętymi normami, zasadami oraz filozo-
nic złego nie może zaistnieć bez przyzwolenia Boga fią życia. W sytuacji konfliktu motywuje człowieka do
lub percepcję zaistniałej sytuacji przez jednostkę w ka- dokonania wyboru zgodnego z własną hierarchią war-
tegoriach testu siły jej wiary. Na etapie oceny wtórnej tości, zwiększając tym samym przewidywalność jego
człowiek może zredukować negatywny wpływ sytuacji zachowań. W kontekście radykalnych i postępujących
stresowej - odkrywając jej sens dzięki akceptacji, reli- zmian natury psychicznej i fizycznej towarzyszącym
gijnej reatrybucji polegającej na zrozumieniu dlaczego różnym zaburzeniom pozwala na zachowanie włas-
dane zdarzenie miało miejsce lub pozytywnej reinter- nej tożsamości poprzez odniesienie do niezmiennych
pretacji poprzez identyfikację i skoncentrowanie się na wartości sakralnych. Internalizacja wartości religijnych
pozytywnych implikacjach tego co się stało. zmniejsza prawdopodobieństwo negatywnego wpływu
Poczucie sensu życia wydaje się pełnić pośred- społecznego oraz zwiększa koncentrację jednostek na
niczącą rolę pomiędzy religijnością a jakością życia poszukiwaniu i realizacji talentów i predyspozycji,
i dobrostanem. Rezultaty badań w tym obszarze dają które posiada.
niejednoznaczne rezultaty. Prawdopodobnym powo-
dem niespójności wyników są przede wszystkim róż- Terapeutyczna funkcja religii
nice w operacjonalizacji obu pojęć, użycie odrębnych Funkcja terapeutyczna religii polega na odwoływa-
miar religijności oraz dobrostanu jak również dywer- niu się do Boga i religii w ważnych i trudnych sytua-
syfikacja badanych populacji. Steger i Frazier dowiedli, cjach życiowych. Takie wydarzenia życiowe, jak ciężka
że wśród studentów psychologii poczucie sensu życia choroba, strata bliskiej osoby lub cierpienie, mogą być
pośredniczy pomiędzy zaangażowaniem religijnym postrzegane jako zawinione przez jednostkę i zesłane
a satysfakcją z życia [11]. Wśród studentów z Izraela przez Boga – wzbudzając w niej poczucie winy, żalu
stwierdzono istnienie pośredniczącej roli poczucia sen- do Boga oraz opuszczenia. W skrajnych przypadkach
su życia pomiędzy wiarą religijną a psychologicznym mogą one być źródłem depresji, lęku, myśli samobój-
Wnuk M, Marcinkowski JT. Psychologiczne funkcje religii 241

czych lub innych stanów patologicznych. Z drugiej nymi jak i poznawczymi wskaźnikami dobrostanu
strony ustosunkowanie się do tych okoliczności – bez w postaci pozytywnego, negatywnego afektu jak oraz
obwiniania Boga w oparciu o zaufanie, że są one ele- satysfakcji z życia [18]. Oznacza to, że osoby, które
mentem planu bożego i próba odwołania się do jego rozkładają odpowiedzialność za radzenie sobie z sy-
miłości – mogą być powodem ulgi oraz akceptacji. Stąd tuacją stresową proporcjonalne na siebie i na Boga, są
w psychologii religii, w zależności od tego w jaki sposób usatysfakcjonowanie z życia oraz prezentują niższy
jednostki radzą sobie poprzez odniesienie do wartości poziom afektu negatywnego jak również wyższy po-
religijnych, stosuje się podział na pozytywne i nega- ziom afektu pozytywnego.
tywne sposoby radzenia sobie ze stresem – podkreślając Roesch i Ano zaprezentowali koncepcję podobną
terapeutyczny charakter tych pierwszych w kontraście w swej założeniach do wielowymiarowej teorii przeko-
do patologicznych funkcji tych drugich [15]. Rola nań i motywacji religijnej Schaefera i Gorsucha, w któ-
terapeutyczna religijnych sposobów radzenia sobie ze rej orientacja religijna – jako zmienna osobowościowa
stresem dokonuje się w procesie zdrowienia jednostek za pośrednictwem psychosocjologicznych zmiennych,
– zarówno w wymiarze psychologicznym jak i wymia- takich jak radzenie sobie oraz specyficzne sytuacyj-
rze społecznym. Ze względu na to, że ten pierwszy ne atrybucje – wpływa na psychologiczną adaptację
odnosi się do relacji jednostki do „Siły Wyższej” oraz i dobrostan. Założono, że silna orientacja religijna
rzeczywistości nadprzyrodzonej, można go określić predysponuje jednostkę do atrybucji o charakterze
wymiarem wertykalnym. W perspektywie wydarzeń religijnym oraz radzenia sobie poprzez odwołanie się
życiowych w wymiarze psychologicznym jednostka do wartości religijnych – co powoduje, że jednostka
może poszukiwać bliższej więzi z Bogiem, starać się lepiej przystosowuje się do zaistniałej sytuacji. Orien-
o jego miłość i opiekę, próbować tworzyć własne plany tacja religijna była operacjonalizowana jako religijność
w łączności z Bogiem i zgodnie z jego wolą lub po- wewnętrzna, zewnętrzna oraz poszukująca. Wskaź-
strzegać to jako karę ze strony Boga, brak miłości oraz nikiem atrybucji była wola boża oraz wpływ szatana,
porzucenie. Wymiar społeczny dotyczy związku po- zmiennymi zależnymi duchowy wzrost oraz depresja,
między jednostką i członkami wspólnoty religijnej do natomiast radzenie sobie zostało podzielone na różne
której należy. Jego centralnym elementem jest wsparcie, sposoby, takie jak: oparcie się na duchowości, wsparcie,
jakie wspólnota religijna udziela swojemu członkowi unikanie, niezadowolenie, błaganie oraz odwołanie
uwikłanemu w trudną sytuację życiową. Uczestnictwo się do działań ze strony Boga [19]. Okazało się, że
w grupach religijnych ma korzystny wpływ na zdrowie osoby o religijności wewnętrznej i zewnętrznej, któ-
i dobrostan dzięki lepszemu wykorzystaniu zasobów re w sytuacjach stresowych błagają Boga o pomoc,
społecznych, co ma odzwierciedlenie w wielkości doświadczają duchowego wzrostu, natomiast nie ma
sieci wsparcia społecznego, częstotliwości interakcji to wpływu na ich poziom depresji. Dowiedziono, że
z innymi członkami grupy, aktualnej i antycypowanej wewnętrzna orientacja religijna, dzięki częstszemu
zmianie różnych typów formalnego i nieformalnego stosowaniu strategii wsparcia ze strony Boga, wpły-
wsparcia (instrumentalnego, socjoemocjonalnego, itp.) wa pośrednio na duchowy wzrost, chociaż nie ma to
oraz pozytywnej percepcji relacji wsparcia (satysfakcja związku z poziomem depresji. Strategia polegająca na
i przewidywanie pomocy) [16]. bierności i liczeniu na działania Boga była zmienną
Wielowymiarowa teoria przekonań i motywacji pośredniczącą pomiędzy religijnością motywowaną ze-
religijnej Schaefera i Gorsucha zakłada istnienie wnętrznie i wyższym poziomem depresji. Jednocześnie
pośredniczącej roli religijnych sposobów radzenie osoby korzystające często z tego sposobu radzenia so-
sobie ze stresem pomiędzy przekonaniami religijnymi bie z zaistniałą sytuacją miały tendencję do rzadszego
ujawniającymi się obrazie Boga oraz motywacją reli- dopatrywania się w niej woli bożej. Odwoływanie się
gijną mającą wewnętrzny charakter a zdolnościami do działań Boga oraz unikanie u osób z religijnością
przystosowawczymi, zdrowiem mentalnym i dobro- wewnętrzną było źródłem depresji. Jednostki o orien-
stanem jednostek. Jej tezy były dotychczas weryfiko- tacji poszukującej, które upatrywały źródła sytuacji
wane przy zastosowaniu różnych miar dobrostanu stresowej w działaniach szatana, doświadczały więcej
[17-21]. Schaefer i Gorsuch potwierdzili prawdziwość objawów depresji. Wsparcie ze strony Boga pośredni-
jej założeń wśród grupy studentów, ale tylko w odnie- czyło pomiędzy poszukującą i wewnętrzną orientacją
sieniu do relacji pomiędzy przekonaniami religijnymi religijną a duchowym wzrostem. Badani, dla których
i lękiem. Nie dowiedziono natomiast pośredniczącej zaistniałe wydarzenie było dziełem szatana, częściej
roli religijnych sposobów radzenia sobie ze stresem liczyli na pomoc Boga – wykazując brak inicjatywy
pomiędzy motywacją religijną a lękiem. Okazało się, w radzenie sobie, co było powodem ich depresji.
że wewnętrzna motywacja religijna, podobnie jak Strategia polegająca na unikaniu oraz postrzeganie
religijne sposoby radzenia sobie ze stresem, są predy- przyczyny sytuacji stresowej w działaniach szatana
katorami lęku [17]. W badaniach Fabricatore i wsp. pośredniczyła pomiędzy orientacją religijną a wyższym
strategia oparta na współpracy z Bogiem pośredniczyła poziomem depresji [19].
w związku pomiędzy religijnością – zarówno afektyw-
242 Probl Hig Epidemiol 2012, 93(1): 239-243

Religia w służbie kształtowania nadziei cie pozagrobowe. Nadzieja w życie wieczne jest silnym
motywatorem podejmowania określonych działań
Kolejną kluczową funkcją religii jest wsparcie
w rozwoju ontologicznym, które są skierowane na cel,
w odnajdywaniu i kształtowaniu nadziei. Nadzieja
który z kolei wykracza poza wymiar życia ziemskiego
jest wielowymiarową siłą życia, stanowiącą gwarancję
i jest odroczony w czasie.
osiągnięcia dobra, które jest możliwe do zdobycia
i osobiście znaczące [22]. Dobro będące przedmiotem Ważność roli sfery religijno-duchowej dla nadziei
nadziei musi być postrzegane jako ważne i wartościowe potwierdzają wyniki przeprowadzonych badań. Około
dla danej jednostki. Nadzieja, podobnie jak postawa re- 42% pacjentów onkologicznych zamieszkujących
ligijna, ma odzwierciedlenie w sferze myśli, uczuć, za- obszary miejskie deklarowało pomoc w odnalezieniu
chowań i związków z innymi ludźmi. Zawiera element nadziei [9]. Osoby badane twierdziły, że duchowość
przewidywania oraz jest nastawiona (zorientowana) i wiara w Boga powoduje u nich wzrost nadziei, jak
na przyszłość, zakorzeniona w teraźniejszości i połą- również jest jej źródłem [25-28]. Wiara w „Siłę
czona z przeszłością [23]. Różnica polega na tym, że Wyższą” powodowała wzrost nadziei u 92% spośród
w przypadku postawy religijnej jej przedmiot ma religij- 25 członków rodzin opiekujących się terminalnie
ny charakter, natomiast przedmiot nadziei może mieć chorymi krewnymi [29].
również wymiar świecki. Źródłem nadziei mogą być
przekonania religijne, które wzmacniają w jednostce Religijność jako element sprzyjający
determinację i zaangażowanie do osiągnięcia zamierzo- identyfikacji z grupą
nego celu oraz ułatwiają wybór odpowiedniej strategii Identyfikację z grupą jako funkcję religii można
działania – niezależnie od tego czy jej przedmiot jest zaliczyć do afiliatywnego składnika nadziei [24].
wartością świecką czy sakralną. Jednostka doświad- Obecność znaczących związków z innymi ludźmi,
czająca choroby nowotworowej dzięki przekonaniu którzy poprzez swoją postawę pomagają utrzymać
o świętości życia, mimo niekorzystnych rokowań, może motywację do osiągnięcia danego celu oraz wspierają
poszukiwać właściwych form leczenia oraz angażo- jednostkę w sytuacji niepewności i zwątpienia, jest
wać się w proces terapeutyczny, którego efektem jest kluczowym elementem kształtowania nadziei. Im
wyzdrowienie. Dodatkowo może uczęszczać na mszę większa sieć wzajemnego wsparcia w danej grupie
świętą, modlić się w intencji wyzdrowienia oraz radzić zbudowanej na wspólnych wartościach, celach oraz
sobie z trudnościami życiowymi poprzez pozytywne tej samej filozofii życia, tym większe prawdopodobień-
odniesienia do Boga, uzyskując spokój i równowagę stwo uzyskania wsparcia i utrzymania nadziei. Ana-
ducha niezbędną do przezwyciężenia choroby. Religia logicznie do źródeł sensu życia, również w przypadku
kształtuje poziom nadziei poprzez wzrost motywacji nadziei grupa z którą identyfikuje się jednostka i która
do osiągnięcia danego dobra, konsekwentne dążenie do stanowi dla niej określoną wartość nie musi mieć
jego osiągnięcia oraz wzmacnianie przekonania o jego charakteru religijnego. Identyfikacja z grupą stanowi
wartości a także wartości zaangażowania w jego reali- również istotny element w procesie religijnego radze-
zację. Według Kozieleckiego nadzieja zawiera w sobie nia sobie, ponieważ na poziomie społecznym, który we
składnik poznawczy, emocjonalny, afiliatywny, tempo- wcześniejszym fragmencie tekstu został określony jako
ralny i sprawczy. Poznawczy wymiar nadziei odnosi się wymiar wertykalny, odwołuje się do wsparcia ze strony
do przekonania o osiągnięciu celu, doniosłego wyniku innych członków grupy. Autoidentyfikacja jako funk-
czy realizacji wartości. Przekonanie to jest nasycone cja religii pełni analogiczną do identyfikacji z grupą
i przesiąknięte emocjami i uczuciami, wpływając na rolę w procesie religijnego radzenia sobie. Jedyna
postrzeganie atrakcyjności przedmiotu nadziei i sta- różnica pomiędzy nimi polega na tym, iż odbywa się to
nowiąc jej emocjonalny aspekt. Afiliatywny składnik w wymiarze horyzontalnym, który ma psychologicz-
nadziei dotyczy ważnych ludzi, którzy dzięki swojej ny charakter odzwierciedlając relacje jakie zachodzą
postawie pomagają utrzymać lub rozwijać nadzieję na pomiędzy człowiekiem a Bogiem poprzez pozytywne
osiągnięcie danego celu. Temporalny aspekt nadziei lub negatywne odniesienia do Boga i rzeczywistości
sprawia, iż jest ona skoncentrowana na przyszłości, ale nadprzyrodzonej.
oparta na doświadczeniach z przeszłości oraz stanie
teraźniejszym [24]. Podsumowanie
Nadzieja, w kontekście wartości religijno-ducho- Wydaje się, że kluczowymi psychologicznymi
wych, ze względu na swój przedmiot posiada dwa funkcjami religii jest odkrywanie sensu życia, kształ-
kluczowe wymiary. Pierwszy z nich ma charakter towanie nadziei oraz radzenia sobie z codziennymi
horyzontalny i odnosi się do sfery profanum a jej trudnościami poprzez odwoływanie do treści mających
przedmiotem są wszystkie wartości, dobra, cele religijny charakter. Inne funkcje religii pełnią raczej
i przedsięwzięcia z nią związane. Wertykalny wymiar rolę wspierającą wobec nich. Osoby dla, których religia
nadziei dotyczy sfery sacrum i koncentruje się wokół jest centralną bądź jedną z najistotniejszych wartości
wartości eschatologicznych, takich jak paruzja czy ży- w życiu najczęściej odkrywają sens swojego życia oraz
Wnuk M, Marcinkowski JT. Psychologiczne funkcje religii 243

budują nadzieję na przyszłość w oparciu o wartości nież ze względu na preferowanie wartości religijnych
religijne, natomiast agnostycy, ateiści oraz osoby nie- w swojej strukturze aksjologicznej w trudnych sytua-
religijne mogą odkrywać sens swojego życia kierując się cjach życiowych powszechnym staje się odwoływanie
w życiu wartościami świeckimi [30], takimi jak opieka się do wsparcia ze strony Boga, poszukiwanie jego woli,
nad innymi, wartości związane z rodziną i wspólnotą, ukojenia oraz opieki, stosowanie praktyk religijnych
autonomię i niezależność, własny rozwój i odpoczynek, takich, jak na przykład modlitwa, czy pomoc ze strony
relacje rodzinne czy przyjaźń i miłość [7,31,32]. Rów- innych członków wspólnoty religijnej.

Piśmiennictwo / References
1. Swienko H. Źródła i funkcje religii. Euchamer – Przegląd 17. Schaefer ChA, Gorsuch RL. Psychological adjustment and
Religioznawczy 1986, 3-4: 35-43. religiousness: The Multivariate Belief-Motivation Theory
2. Wulff DM. Psychologia religii. WSiP, Warszawa 1998. of Religiousness. J Scientific Stud Religion 1991, 30:
448‑461.
3. Wnuk M. Porównanie egzystencjalnych oraz religijno-
duchowych aspektów funkcjonowania studentów oraz 18. Fabricatore AN, Handal PJ, Rubio DM, Gilner FH. Stress,
osób uzależnionych od alkoholu. Rocz Psychol 2008, 11: religion and mental health: Religious coping in mediating
175‑189. and moderating roles. Int J Stud Psychol Religion 2004, 14:
91-108.
4. Chlewiński Z. Rola religii w funkcjonowaniu osobowości.
[w:] Psychologia religii. Chlewiński Z (red). KUL, Lublin 19. Roesch SC Ano G. Testing an attribution and coping model
1982. of stress: Religion as orienting system. J Psychol Christianity
2003, 22: 197-209.
5. Wandrasz M. Religijność a postawa pacjentów wobec choroby.
Badania pacjentów z chorobami nowotworowymi. KUL, 20. Nooney J, Woodrum E. Religious coping and Church-based
Lublin 1998. social support effects on mental health. J Scientific Stud
Religion 2002, 41: 359-368.
6. Chlewiński Z. Z badań obrazu religii w świadomości
społecznej. Więź 1980, 2: 13-31. 21. Loewenthal MK, McLeod AK, Goldblatt V, Lubitsch G,
Valentine JD. Comfort and joy? Religion, cognition and
7. Mądrzycki T. Osobowość jako system tworzący i realizujący
mood in Protestants and Jews under stress. Cognition
plany. UG, Gdańsk 2002.
Emotion 2000, 14: 355-374.
8. Frankl V. Homo Patiens. PAX, Warszawa 1998.
22. Dufault K, Martocchio B. Hope: Its spheres and dimensions.
9. Moadela A, Morgana K, Fatonea A, Grennan J, Carter J, Nurs Clin North America 1985, 20: 379-391.
Laruffaa G, Skummya A, Dutcherb J. Seeking meaning and
23. Stephenson Ch. The concept of hope revisited for nursing.
hope: self-reported spiritual and existential needs among an
J Adv Nurs 1991, 16: 1456-1461.
ethnically-diverse cancer patient population. Psycho-Oncol
1998, 8: 378-385. 24. Kozielecki J. Psychologia nadziei. Żak, Warszawa 2006.
10. Bowes DE, Tamlyn D, Butler LJ. Women living with ovarian 25. Benzein E, Norberg A, Saveman B. Hope: future imagined
cancer: dealing with an early death. Health Care Women Int reality. Meaning of hope as described by a group of healthy
2002, 23: 135-148. Pantecostalist. J Adv Nurs 1998, 28: 1063-1070.
11. Steger MF, Frazier P. Meaning in life: One link in the chain 26. Buckley J, Herth H. Fostering hope in terminally ill people.
from religiousness to well-being. J Counseling Psychol 2005, Nurs Stand 2004, 19: 10, 33-41.
52: 574-582. 27. Herth K. Fostering hope in terminally ill people. J Advanced
12. Vilchensky N, Kravetz S. How are religious belief and Nursing 1990, 15: 1250-1259.
behavior good for you? An investigation of mediators religion 28. Weaver AJ, Flannelly KJ. The role of religion/spirituality for
to mental health in a sample of Israeli Jewish students. cancer patients and their caregivers. Southern Med Ass 2004,
J Scientific Stud Religion 2005, 44: 459-471. 97: 210-214.
13. French S, Joseph S. Religiosity and its association with 29. Herth K. Hope in the family caregiver of terminally ill people.
happiness, purpose in life, and self-actualisation. Mental J Advanced Nursing 1993, 18: 538-548.
Health Religion Culture 1999, 2: 117-120. 30. Prężyna W. Funkcja postawy religijnej w osobowości
14. Zika S, Chamberlain K. Religiosity, life meaning and well- człowieka. KUL, Lublin 1981.
being: Some relationship in a sample of women. J Scientific 31. Stuckey JC. Faith, aging and dementia. Experiences of
Stud Religion 1988, 27: 411-420. Christian, Jewish, and non-religious spousal caregivers and
15. Pargament KI, Koenig HG, Perez LM. The many methods older adults. Dementia 2003, 2: 337-352.
of religious coping: development and initial validation of 32. Bar-Tur L, Savaya R, Prager E. Sources of meaning in life for
RCOPE. J Clinical Psychol 2000, 56: 519-543. young and old Israeli Jews and Arabs. J Aging Studies 2001,
16. Chatters LM. Religion and health: Public health research 15: 253-269.
and practice. Ann Rev Public Health 2000, 21: 335-367.