INSTRUMENTI CENTRALNE BANKE

SADRŽAJ:

Uvod................................................................................................................................................ 3
Pojam Centralne banke ................................................................................................................... 4
Centralna banka Bosne i Hercegovine ............................................................................................ 5
Instrumenti Centralne banke .......................................................................................................... 6
Operacije na otvorenom tržištu ................................................................................................... 7
Vrste operacija na otvorenom tržištu ...................................................................................... 7
Instrumenti operacija na otvorenom tržištu Evropske centralne banke ................................. 8
Stalno raspoloživi krediti evropske centralne banke................................................................. 11
Obavezne rezerve ...................................................................................................................... 12
Eskontna stopa........................................................................................................................... 13
Zaključak....................................................................................................................................... 15
Literatura ....................................................................................................................................... 16

2
 Uvod

Monetarna politika je skup pravila, propisa, mjera i instrumenata kojima se u monetarnoj

oblasti društvene reprodukcije reguliše nivo, struktura i dinamika novčane mase i cirkulacija
novca u prometnim kanalima.
Monetarnu politiku utvrđuje i sprovodi Centralna banka, odnosno Centralna banka Bosne
I Hercegovine kada je riječ o našoj zemlji.
Kao što smo već rekli, zadatak monetarne politike jeste kontrola ponude novca u
ekonomiji, a u daljem tekstu ćemo objasniti na koji način se vrši kontrola novca.
Da bi se ostvarili postavljeni ciljevi, a imajući u vidu da Centralna banka direktno ne
može uticati ni na nivo cijena niti na nivo proizvodnje, ona mora koristiti instrumente kojima će
moći direktno da upravlja.
Pod instrumentima monetarne politike podrazumijevaju se varijable upravljanja, putem
kojih nosilac monetarne politike određuje količinu novca u opticaju, reguliše likvidnost
bankarskog sistema i održava likvidnost zemlje prema inostranstvu.
Najvažniji instrumenti kojima monetarna politika utiče na novčanu masu su:
 eskontna stopa,
 operacije na otvorenom tržištu,
 obavezna rezerva,
 intervencije na deviznom tržištu.
Instrumenti monetarne politike ne utiču direktno na ciiljeve monetarne politike. Može
proći mnogo vremena pre nego što efekti postanu vidljivi. Zbog toga se Centralna banka
usredsređuje na ostaviranje operativnih ciljeva.

3
Pojam Centralne banke
Centralna banka je banka koja zauzima centralni položaj u bankarskom sistemu određene
zemlje, u smislu da ova banka djeluje kao banka drugih banaka i kao bankar države.
Prve Centralne banke nastale su krajem XII vijeka u zamljama koje su već bile zahvaćene
procesom industrijalizacije. Danas su centralne banke formirane u gotovo svim državama osim u
Luksemburgu i u Hong Kongu. U Luksemburgu postoji Monetarni institut koji ima karakter
Centralne banke, dok u Hong Kongu funkciju Centralne banke obavljaju komercijalne banke.
Prva Centralna banka formirana je u Švedskoj 1656. godine.
Centralna banka je centralna monetarna ustanova u nekoj državi koja ima monopol
emisije novca. Funkcije Centralne banke su da održava monetarnu stabilnost nacionalne
ekonomije, sprovođenje monetarno-kreditne politike, regulisanje novčanh opticaja, da organizuje
i vodi platni promet zemlje, bavi se kupoprodajom deviza te propisuje stopu obavezne rezerve,
kontroliše bankovni sistem, određuje službeno eskontnu stopu i sl.
Uglavnom u svim zemljama egzistira samo jedna takva banka, npr. u Srbiji Centralna
banka Srbije (Narodna banka Srbij), u EU Evropska centralna banka (ECB). Međutim, negdje ih
je više, npr. kao u SAD, Kanadi, ali opet su te banke okupljene oko jedne Centralne banke, a
zajedno čine sistem federalnih rezervi (FED). Centralna banka svojim instrumentima reguliše
količinu novca u opticaju. U zavisnosti od količine novca u opticaju i potreba privrede za
finansijskim sredstvima Centralna banka će vršiti emisiju novca ili će povlačiti novac iz opticaja.

Centralnu banku možemo definisati kao samostalnu organizaciju koja je odgovorna za

definisanje i sprovođenje monetarne politike, stabilnost cijena, kurs, ali i za obavljanje drugih
poslova koji su definisani zakonom. Emisiona ili Centralna banka je specifična privilegovana
bankarska institucija monetarnog sistema, državna ili pod jakim nadzorom i uticajem države;
zadužena i odgovorna za stvaranje vrijednosti domaće valute, za kontrolu i regulisanje novčanog
opticaja i likvidnosti bankarskog sistema, i zadužena da se stara za likvidnost u zemlji i u
plaćanjima sa inostranstvom.
To je jedina ovlašćena banka za izdavanje novčanica i kovanog novca kao zakonskog
sredstva plaćanja. Država na Centralnu banku kao monetarnu instituciju prenosi prava i
ovlašćenja u domenu vođenja emisione, kreditno-monetarne, devizne politike i regulisanja
novčane mase.
Pored niza zajedničkih obilježja, ovlašćenja i načina funkcionisanja, mogu se razlikovati
od zemlje do zemlje, a prvenstveno zavisi od stepena razvijenosti finansijskog sistema i
infrastrukture. Centralne banke se takođe razlikuju sa stanovišta odnosa i uticaja države na
vođenje monetarne, kreditne, kamatne i devizne politike. Centralna banka je vladina agencija
koja vrši emisiju novčanica i kovanog novca reguliše ponudu novca i kredita u privredi, kamatne
stope, devizni kurs (vodi monetarnu politiku), vrši superviziju finansijskog sistema, služi kao
zajmodavac u krajnjoj instance upravlja deviznim rezervama zemlje, drži depozite banaka i

4
drugih centralnih banaka, organizuje obavljanje platnog prometa, reguliše plaćanje i kreditiranje
poslova sa inostranstvom.

Centralna banka Bosne i Hercegovine

Centralna banka Bosne i Hercegovine osnovana je 20. juna 1997. godine Zakonom o
Centralnoj banci, koji je usvojila Parlamentarna skupština Bosne i Hercegovine. Centralna banka
je počela sa radom 11. avgusta 1997. godine.

Osnovni ciljevi i zadaci Centralne banke su utvrđeni zakonom saglasno Opštem

okvirnom sporazumu za mir u BiH. Centralna banka Bosne i Hercegovine održava monetarnu
stabilnost u skladu sa "currency board" aranžmanom (1KM : 0,51129 EURO), što znači da izdaje
domaću valutu uz puno pokriće u slobodnim konvertibilnim deviznim sredstvima po fiksnom
kursu 1KM : 0.51129 EURO. Centralna banka definiše i kontroliše provođenje monetarne
politike Bosne i Hercegovine. Centralna banka upravlja službenim deviznim rezervama
ostvarenim izdavanjem domaće valute. Takođe pomaže i održava odgovarajuće platne i
obračunske sisteme. Koordiniranje djelatnosti agencija za bankarstvo bh. entiteta, obje su
nadležne za izdavanje dozvola za rad i superviziju banaka.

Najviši organ Centralne banke Bosne i Hercegovine je Upravni odbor, koji je nadležan za
utvrđivanje monetarne politike i kontrolu njenog provođenja, organizaciju i strategiju Centralne
banke u skladu s ovlaštenjima utvrđenim Zakonom. U prvih šest godina, Upravni odbor činili su
guverner, koji je bio i predsjedavajući i tri člana, od kojih su dva (Bošnjak i Hrvat) iz Federacije
BiH i jedan (Srbin) iz Republike Srpske. Nakon toga, Upravni odbor se, prema Zakonu o
CBBiH, sastoji od pet lica koja imenuje Predsjedništvo na period od šest godina. Odbor za
guvernera imenuje jednog od svojih članova. Upravu Centralne banke čine guverner i tri
viceguvernera, koje je imenovao guverner uz odobrenje Upravnog vijeća. Zadatak Uprave je
operativno rukovođenje poslovanjem Centralne banke. Svaki viceguverner je neposredno
odgovoran za rad jednog odjela - sektora Centralne banke.

Centralna banka ima Centralni ured, tri glavne jedinice i dvije filijale. Centralni ured
Centralne banke Bosne i Hercegovine je u Sarajevu. Glavne jedinice su Glavna jedinica
Sarajevo, Glavna banka Republike Srpske CBBiH Banja Luka i Glavna jedinica Mostar. Filijale
su: CBBiH Filijala Brčko i Filijala CBBiH na Palama.

5
Instrumenti Centralne banke
Osnovni instrumenti za ostvarivanje ciljeva kreditno-monetarne politike centralne banke
su :
 operacije na otvorenom tržištu –sastoji se u kupovini ili prodaji različitih hartija od
vrijednosti, čime se ostvaruju određeni ciljevi kreditno-monetarne politike. Centralna
banka vrši kupovinu hartija od vrijednosti, kada želi da poveća likvidnost banaka i njihov
kreditni potencijal. Ovo se dešava u slučaju realizacije ekspanzivne kreditno-monetarne
politike, kada je cilj da se poveća nivo novčane mase. U slučaju restriktivne kreditno
monetarne politike, centralna banka vrši prodaju hartija od vrijednosti čime smanjuje
količinu novca u opticaju i kreditni potencijal poslovnih banaka.
 politika obaveznih rezervi poslovnih banaka – kojom centralna banka ostvaruje ciljeve
kreditno-monetarne politike preko kontrole visine kreditnog potencijala. Ova mjera
značajna je i za kontrolu bankarskog sistema i održavanje likvidnosti banaka. Suština ove
mjere sastoji se u utvrđivanju osnovice i stope izdvajanja banaka, i svog depozitnog
potencijala u korist obaveznih rezervi kod Centralne banke. U slučaju restriktivne
kreditno-monetarne politike povećava se stopa obaveznih rezervi, čime se povlači dio

6
 novca i smanjuje kreditni potencijal banke. U slučaju ekspanzivne kreditno-monetarne
politike smanjuje se stopa obaveznih rezervi čime se povećava kreditni potencijal banaka.
 eskontna stopa
 politika aktiviranja i dezaktiviranja depozita – čime se, takođe, reguliše nivo novčane
mase. Aktiviranje depozita znači ukidanje ograničenja za njihovo slobodno korišćenje.

Operacije na otvorenom tržištu

Jedno od najvažnijih segmenata finansijskog tržišta je tržište novca, ono predstavlja
visokospecijalizovani oblik operacija kupovine i prodaje novca, ostalih likvidnih sredstava i
kratkoročnih hartija od vrijednosti. Naravno, bez tržišta Centralna banka ne bi mogla da sprovodi
efikasno monetarno-kreditnu politiku.
Takođe, možemo zaključiti da operacije na otvorenom tržištu predstavljaju najvažniji
instrument politike Centralne banke, uz pomoć kojih se upravlja kamatnim stopama, pozicijom
likvidnosti i signalizira stav monetarne politike. One podrazumijevaju kupovinu i prodaju
vrjednosnih papira sa ciljem povećanja ili smanjenja količine primarnog novca. Naravno, one
mogu biti izvedene na više načina. Poznato je da Evropska centralna banka može otvoreno
prodavati, ali i kupovati vrjednosne papire na otvorenom tržištu. Za njih možemo reći da
predstavljaju operacije na otvorenom tržištu u tradicionalnom smislu. ECB kao glavnu tehniku
koristi transakcije upotrebom tendera. Ove operacije ECB naziva glavne operacije za
refinansiranje. Naravno, kada posmatramo cilj, procedure i regularnost operacije na otvorenom
tržištu Evrosistema, možemo da podijelimo na četiri kategorije, a to su:
 glavne operacije za refinansiranje sa rokom od 7 dana,
 operacije za refinansiranje sa dužim rokom od 90 dana,
 operacije za strukturalne promjene,
 operacije za fino regulisanje.

Sa druge strane, razlikujemo i pet tipova instrumenata koje Evrosistem upotrebljava za

upravljanje operacijama na otvorenom tržištu, a to su:
 reversne transakcije,
 devizni svopovi,
 oročena sredstva,
 emitovanje depozitnih sertifikata,
 potpune transakcije.

Vrste operacija na otvorenom tržištu

Kada govorimo o poslovima koji se obavljaju na otvorenom tržištu, moramo naglasiti da

se oni razlikuju prema cilju, učestalosti i prema postupku.
Glavne operacije refinansiranja su regularne likvidnosne transakcije sa učestalošću i
zrelošću od 7 dana. One se izvršavaju od strane NCB na temelju standardnih ponuda, a prema

7
unaprijed određenom kalendaru. Glavne operacije refinansiranja igraju ključnu ulogu u
ispunjavanju ciljeva Eurosistema za operacije na otvorenom tržištu, a uglavnom daju osnovu
refinansiranja u finansijskom sektoru.
Dugoročne operacije refinansiranja pružaju likvidnost reversnih transakcija koje provode
redovno uz mjesečnu frekvenciju i rok dospjeća od tri mjeseca. Dugoročne operacije
refinansiranja koje su provedene u nepravilnim vremenskim razmacima ili sa drugim rokom
dospjeća, npr. trajanje jednog razdoblja održavanja, šest mjeseci, dvanaest mjeseci ili trideset
šest mjeseci su takođe moguće. Njih izvršava NCB na temelju standardnih ponuda, a prema
unaprijed određenom kalendaru.
Ove operacije imaju za cilj da pruže mogućnost dodatnog dugoročnog refinansiranja. Po
pravilu, Eurosistem ne šalje signale na tržište pomoću tih operacija i samim tim djeluje kao „rate
taker“. U pojedinim slučajevima i pod posebnim okolnostima na tržištu ECB provodi isto tako
dugoročne operacije refinansiranja po fiksnoj stopi.
„Fine-tuning operations“ (Operacije finog prilagođavanja) mogu se izvršiti na ad hoc
osnovi baziraju se na upravljanje likvidnošću na tržištu kao i na upravljanje kamatnom stopom.
Konkretno, one imaju za cilj olakšati učinke na kamatnim stopama uzrokovane neočekivanim
promenama likvidnsoti. One se prvenstveno izvršavaju kao reversne transakcije, ali takođe mogu
biti i u obliku direktnih transakcija, devizne zamjene te prikupljanje oročenih depozita.
Instrumenti i postupci koji se primenjuju u obavljanju ovih operacija prilagođavaju se
vrstama transakcija, a prilikom obavljanja poslova vrše provođenje posebnih ciljeva. Ova
operacija vrši se od strane NCB kroz brzo provođenje tendera ili bilateralnih postupaka.
Strukturne operacije mogu se obavljati putem reversnih transakcija, direktnih transakcija, i
izdavanja dužničkih certifikata. Ovi poslovi će se izvršiti kad god ECB želi prilagoditi strukturni
položaj Eurosistema finansijskom sektoru.
Strukturne operacije u obliku reversnih transakcija, ali i izdavanja dužničkih instrumenata
provodi NCB kroz standardne ponude. Strukturne operacije u obliku direktnih transakcija
izvršiće se putem bilateralnih postupaka.

Instrumenti operacija na otvorenom tržištu Evropske centralne banke

Reversne transakcije - Ove operacije odnose se na operacije u kojima Eurosistem kupuje ili
prodaje imovinu koja ispunjava uslove iz ugovora o reotkupu ili obavlja kreditne operacije za
imovinu koja se posmatra kao kolateral. Ove transakcije uglavnom se upotrebljavaju u glavnim
operacijama refinansiranja, ali i u dugoročnim operacijama refinansiranja. Pored toga,
Evrosistem može koristiti ove transakcije u strukturnim operacijama, ali i za podešavanje
operacija.
Sa druge strane, kada govorimo o pravnoj zrelosti NCB mogu izvršiti ove transakcije,
bilo u obliku repo ugovora (tj.vlasništvo nad sredstvom prenosi se na povjerioca, a strane su
saglasne da se transakcije preokrenu putem retransfera sredstava na dužnike u budućem
periodu) ili kao kolateralni krediti (u ovom slučaju izvršna garancija je obezbjeđena nad
sredstvom, pod pretpostavkom ispunjenja obaveze duga, dok je vlasništvo nad sredstvom
zadržano od strane dužnika).
Takođe, potrebno je naglasiti da su dalje odredbe za reversne transakcije bazirane na repo
sporazumima, navode se u ugovornim aranžmanima koje primenjuje NCB (ili ECB). Aranžmani

8
za reversne transakcije bazirani na kolateralnim kreditima, uzimaju u obzir različite procedure i
formalnosti neophodne radi uspostavljanja i naknadne realizacije relevantnih interesa kapitala
(jemstvo, prenos, ili uz naknadu) koji se primenjuju u različitim jurisdikcijama.
Što se tiče kamatnih uslova, razlika između kupovne cijene i cijene ponovne kupovine u
repo ugovoru odgovara kamati na iznos pozajmljenog novca. Kamatna stopa na reversne
transakcije u obliku kolateralnih kredita određuje se primjenom kamatne stope na kredit prema
zrelosti operacije.

Trajne transakcije - Trajne transakcije otvorenog tržišta, predstavljaju instrumente koji se

odnose na operacije u kojima se vrši kupovina ili prodaja prihvatljivih sredstava na tržištu. Ove
operacije vrše se samo u strukturne svrhe. Kada posmatramo pravnu prirodu ovih transakcija,
potrebno je naglasiti da one podrazumijevaju potpuni prenos vlasništva sa prodavca na kupca,
bez povezanog obrnutog prenosa vlasništva. Transakcije se obavljaju u skladu sa tržišnim
konvencijama instrumenata duga koji se upotrebljavaju u transakcijama. Kada govorimo o ovim
transakcijama, moramo naglasiti da prilikom utvrđivanja cijena, Eurosistem postupa u skladu sa
tržišnim konvencijama za dužničke instrumente koji se koriste u transakcijama. Takođe ovdje
razlikujemo i druge operativne funkcije. Naime, operativne karakteristike Evrosistema trajnih
transakcija su:
 njihova učestalost nije standardizovana,
 izvršavaju se putem bilateralnih procedura,
 obično se izvršavaju na decentralizovan način od strane NCB ( Upravni savjet ECB može
odlučiti da, u posebnim okolnostima, može vršiti trajne transakcije izvršene od strane
ECB.),
 samo utržive aktive se koriste kao osnovna sredstva trajnih transakcija.

Izdavanje dužničkih sertifikata ECB - Evropska centralna banka izdaje ove sertifikate sa
ciljem prilagođavanja strukturne pozicije Eurosistema „vis-a-vis“ u finansijskom sektoru kako bi
stvorili (sliku) manjka likvidnosti na tržištu. Što se tiče pravne prirode ovih i ECB dužničkih
sertifikata, potrebno je naglasiti da oni predstavljaju dužničku obavezu ECB, „vis-a-vis“ imaoca
sertifikata. Takođe, ECB ne nameće nikakva ograničenja koja se odnose na prenosivost
sertifikata. Bliže odredbe koje se odnose na ECB dužničke sertifikate sadržani su u odredbama i
uslovima koji se na njih odnose. ECB dužnički sertifikati izdaju se uz diskont, odnosno one se
izdaju ispod nominalne vrijednosti, a kupuju na dan dospjeća u nominalnom iznosu. Razlika
između emisije sa popustom i nominalne vrijednosti jednaka je kamati na sniženi iznos emisije,
na ugovorene kamatne stope, na osnovu zrelosti sertifikata. Naime, obračun emisije sa popustom
vrši se na sljedeći način:

PT = N x 1 / (1+ ( r1 x D ) / 36000)

Gdje je :
 N = nominalni iznos ECB dužničkog certifikata,
 r1 = kamatna stopa ( u % )
 D = zrelost ECB dužničkog sertifikata (u danima),
 PT = pitanje popusta iznosa dužničkog sertifikata ECB.

9
 Takođe je potrebno navesti neke operativne karakteristike izdavanja dužničkih sertifikata
ECB, a to su:
 sertifikati se upotrebljavaju kako bi apsorbovali likvidnost na tržištu,
 sertifikati imaju rok dospjeća kraći od 12 mjeseci,
 mogu se izdati na regularnoj ili ne regularnoj osnovi,
 sertifikati se izdaju putem standardnih ponuda, itd.

Devizni svopovi (uključujući sve terminske ugovore) su transakcije u stranim valutama po

deviznom kursu koji je unaprijed naveden. Oni se koriste za fino podešavanje, uglavnom sa
ciljem upravljanja likvidnošću situacije na tržištu, ali i za upravljanje kamatnom stopom.
Poznato je da Eurosistem trguje valutama, a u skladu sa standardnom praksom tržišta. U
svakom inostranom poslovanju devizni svop, Eurosistem i ugovorne strane dogovaraju o svop
poenima koji će se koristiti u transakciji. U svop poenima razlikujemo devizni kurs forward
transakcije i deviznog kursa za spot transakcije. Svop poeni u eurima, u odnosu na stranu valutu
se prikazuju u skladu sa opštim pravilima tržišta.
Dodatne karakteristike deviznih svopova su:
 mogu da stvaraju likvidnost ili da apsorbuju operacije likvidnosti,
 njihova učestalost, kao i dospjeće nije standardizovano, izvršavaju se preko bilateralnih
procedura i brzih tendera,
 izvršavaju se na decentralizovan način od strane NCB,
 prema jasno definisanim pravilima, Eurosistem može izabrati, ograničen broj partnera za
učešće u deviznom svopu.

Oročeni depoziti - Kada posmatramo ove instrumente, možemo reći da Eurosistem može
pozvati ugovorne strane da plasiraju oročene depozite sa NCB u zemljama članicama u kojima
je ugovorna strana osnovana. Cilj ovih instrumenata jeste da je ona namjenjena samo za
podešavanje svrhe, a sve sa ciljem apsorbovanja likvidnosti na tržištu. Sa pravnog stanovišta
depoziti se prihvataju od strane komitenata, na određeno vrijeme i sa fiksnom kamatnom stopom.
Oslobođeni su kolaterala od strane NCB, u zamjenu za depozite. Kamatna stopa na depozite je
jednostavna kamatna stopa i ona se plaća na dan dospjeća.
Što se tiče oročenih depozita razlikujemo i neke njihove osnovne operativne
karakteristike, a to su:
 depoziti se prikupljaju da bi se apsorbovala likvidnost,
 učestalost sa kojom se prikupljaju depoziti nije standardizovan,
 zrelost depozita nije standardizovana,
 prikupljanje depozita uglavnom se vrši preko brzih tendera, iako mogućnost korišćenje
bilateralnih procedura nije isključena,
 prikupljanje depozita vrši se na decentralizovan način od strane NCB,

Eurosistem može izabrati, naravno poštujući standarde, ograničen broj komitenata za

prikupljanje oročenih depozita.

10
Stalno raspoloživi krediti evropske centralne banke
Kao što je poznato banke imaju mogućnost da koriste marginalne kredite kako bi se
snabdijele sa likvidnošću sredstava preko noći i to preko nacionalnih centralnih banaka. Ovi
krediti služe za obezbjeđenje privremenih potreba likvidnosti. Kada posmatramo ove kredite u
normalnim uslovima, kamatna stopa predstavlja granicu za noćne tržišne kamatne stope. Savjet
guvernera je fiksirao marginalnu eskontnu stopu, koja je uglavnom 1% iznad kamatne stope za
glavno refinansiranje. Potrebno je naglasiti da su uslovi i karakteristike ovih kredita identični u
celoj zoni evra. Dakle možemo zaključiti da nacionalne centralne banke mogu obezbjediti
likvidnost marginalnim kreditima u formi noćnih sporazuma o rekupovinama ( vlasništvo nad
aktivom je transferisano kreditoru, sa ugovorenim pravom reverznih transakcija sledećeg
poslovnog dana) ili preko noćnih kolateralizovanih pozajmica (nametnuti interesi sigurnosti su
obezbeđeni aktivom, ali vlasništvo nad aktivom zadržava dužnik). Detaljni elementi ugovora o
rekupovini su određeni ugovornim sporazumima odgovarajućih nacionalnih centralnih banaka.
Sporazumi za obezbeđenje likvidnosti u formi kolateralizovanih pozajmica zasnivaju se na
različitim procedurama i pravilima, a sve sa ciljem onemogućavanja različite interpretacije
kolateralnog jemstva. Korišćenje marginalnih kredita je omogućeno preko nacionalnih centralnih
banaka u državama članicama u kojoj su te institucije osnovane. Potrebno je naglasiti da na kraju
poslovnog dana, banka utvrđuje dugovne pozicije svojih računa i odmah imaju zahteve za
marginalnim kreditima u slučaju deficita sredstava. Banke mogu biti odobrena sredstva
marginalnih kredita ukoliko zatraže od nacionalnih banaka država u kojima su osnovana,
marginalna sredstva.
Da bi nacionalne centralne banke procesuirale taj zahtjev istog dana on mora biti podnijet
prije vremena zatvaranja TARGET-a. Po pravilu vreme zatvaranja TARGET-a je 18:00 časova
po lokalnom vremenu. Krajnji rok za davanje zahtjeva za marginalni kredit je 30 minuta po
završetku poslovnog dana Evrosistema. U zahtjevu, iznos kredita mora biti naznačen, i ako
kolateral nije položen u nacionalnim centralnim bankama, mora se u potpunosti specificirati
iznos aktive koja će biti kolateral.
Za banke koje direktno učestvuju u TARGET-u, krediti se vraćaju sljedećeg dana
funkcionisanja RTGS sistema. Marginalni krediti naravno odobravaju se u skladu sa ciljevima i
opštim karakteristikama monetarne politike Evropske centralne banke, ona zadržava pravo da u
svakom trenutku, zbog intencija monetarne politike, suspenduje kreditna sredstva.
Sa druge strane izdvajamo i depozitne olakšice. Naime, one kao i marginalni krediti,
omogućavaju bankama da njihovim korišćenjem stvore noćne depozite. Savet guvernera fiksira
kamatne stope na depozitne olakšice i predstavlja osnov za noćne tržišne kamatne stope. Ova
stopa je uglavnom 1% ispod kamatne stope koja se koristi za glavno refinansiranje. Uslovi
odobravanja depozitnih olakšica su identični za celu evrozonu. Za dobijanje depozita nije
potreban kolateral.
Zbog postojanja različite strukuture bilansa kod nacionalnih centralnih banaka, Evropska
centralna banka dozvoljava prijavne uslove koji se međusobno neznatno razlikuju. Nacionalne
centralne banke obezbjeđuju te informacije o odstupanju uslova u zahtjevu za tim kreditima.
Naravno, depozitne olakšice se odobravaju preko nacionalnih centralnih banaka u
državama članicama gdje su te institucije osnovane. Pristup depozitnim kreditima kao i kod
marginalnih kredita je dozvoljen samo u danima kada su RTGS sistemi otvoreni. Kriterijumi za
slanje zahtjeva i odobravanje kredita su isti kao i kod marginalnih kredita. Depozitne olakšice
imaju noćni rok dospjeća. Kao i kod marginalnih kredita za banke koje direktno učestvuju u

11
TARGET-u, krediti se vraćaju sljedećeg dana funkcionisanja RTGS sistema. Ove dvije vrste
kredita se administriraju preko nacionalnih centralnih banaka na decentralizovan način. Preko
promjena kamatnih stopa na ove olakšice, Savjet guvernera djeluje na dio strukture kamatnih
stopa. Naravno, Evropska centralna banka može da promijeni kamatnu stopu u bilo kom
trenutku, od sljedećeg poslovnog dana.

Obavezne rezerve
Obavezne rezerve predstavljaju jedan od veoma važnih instrumenata monetarne politike.
Jedna od definicija koja se koristi jeste da one predstavljaju obaveze banaka i štednih institucija,
da u zavisnosti od visine raspoloživih depozita izdvajaju određene iznose sredstava na račun kod
centralne banke. Prema članu 19. Statuta ESCB, banke Eurozone obavezne su da formiraju
obavezne rezerve i da ih drže kod nacionalnih centralnih banaka Evrosistema. Obavezna rezerva
ima za cilj obezbjeđivanje strukturalne potrebe za refinansiranjem nacionalnih bankarskih
sistema Evrozone od strane Evropske centralne banke i da utiče na stabilnost kamatnih stopa
tržišta novca. Naravno, nacionalne banke staraju se o primjeni propisa o obaveznoj rezervi,
kontrolišu formiranje rezervi, kao i način na koji banka poštuje obavezu izdvajanja rezerve i
primenjuje sankcije u slučaju ne poštovanja propisa koji se odnose na formiranje obavezne
rezerve. Propisi o regulisanju obavezne rezerve, donijeti od strane Evropske zajednice i Evropske
centralne banke, primjenjuju se direktno u nacionalnim sistemima Evrozone i nije potrebno
regulisanje obavezne rezerve nacionalnim zakonskim propisima. Obavezne rezerve konstituišu
se kao prosijek za period od mjesec dana.
Naravno, povećavanjem stope obavezne rezerve dolazi do sniženja rezervi depozita i
samim time utiče se na nedostatak likvidnosti, što u krajnjoj liniji uslovljava smanjenje ponude
novca. Obavezne rezerve institucija Evrosistema se utvrđuju i definišu u skladu sa elementima
bilansa stanja i to pasivnom stranom. Institucije izveštavaju nacionalne centralne banke o
podacima svojih bilansa stanja i bankarskih statistika. Podaci bilansa stanja krajem meseca se
koriste za utvrđivanje osnovice za obračun obavezne rezerve dva meseca kasnije. Izveštaji o
novcu Evropske centralne banke u bankarskim statistikama uključuju mogućnost rasterećenja
malih institucija u vezi pojedinih izveštaja. Institucije na koje se odnose ove odredbe moraju
jedino da izvještavaju o ograničenom broju podataka bilansa stanja na četvoromjesečnoj osnovi
sa krajnjim rokom koji je duži nego kod većih institucija. Podaci koji se utvrđuju krajem svakog
četvrtog mjeseca, koriste se za utvrđivanje osnove za obračun obavezne rezerve sa razmakom od
dva meseca, za sledeća tri mesečna utvrđivanja osnove obavezne rezerve. Podaci bilansa stanja
na kraju marta se koriste za osnovu obavezne rezerve u junu, julu i avgustu.
U osnovi obaveznih rezervi Evrosistema uključuju se jedino dvije sljedeće kategorije
pasive roka od dvije godine, a to su:
 depoziti,
 dugovne hartije od vrijednosti-obveznice,

Za kategoriju dugovnih hartija od vrijednosti emitent mora da dokaže stvarni iznos ovih
instrumenata koje drže druge institucije, kako bi dobili pravo izuzeća iz osnove za obavezne
rezerve.
Evropska centralna banka publikuje u oktobru, za sljedeću godinu, kalendar perioda
održavanja obaveznih rezervi, koji počinje obračunom početnih glavnih operacija za

12
refinansiranje nakon sastanka Savjeta guvernera. U izuzetnim okolnostima, kalendar može biti
izmjenjen, što zavisi pored ostalog i od promjene rasporeda održavanja sastanaka Savjeta
guvernera. Svaka depozitna institucija mora držati minimum obaveznih rezervi na jednom ili
više računa kod nacionalne centralne banke države članice u kojoj je osnovana. Za instituciju
koja ima više filijala u jednoj državi zadužena je centrala za ispunjavanje zahtjeva u pogledu
propisane obavezne rezerve. Institucija koja ima svoje filijale u više država članica, u obavezi je
da u svakoj državi članici održi odgovarajući iznos obavezne rezerve kod centralne banke te
države članice.
Kamatna stopa koju donosi obavezna rezerva relativno je jednaka marginalnoj stopi
glavne operacije za refinansiranje. Kamatna stopa obavezne rezerve utvrđuje se na kraju perioda
određenog za njeno formiranje, a na osnovu prosijeka koji je ponderisan brojem dana marginalne
stope. Kamata se isplaćuje bankama od strane nacionalnih centralnih banaka Evrosistema dva
dana nakon okončanja posljednjeg dana perioda konstituisanja reserve, ali iznos koji institucije
dobijaju za držanje svojih depozita na računima kod nacionalnih centralnih banaka može se
prikazati sljedećom formulom:

Rt = ( Ht x nt x rt) / (100 x 360)

gdje su:
 Rt = novčani iznosi koji dobija banka na osnovu držanja obaveznih rezervi kod centralne
banke za odgovarajući period t,
 Ht = prosječno dnevno držanje obaveznih rezervi za odgovarajući period t,
 nt = broj dana perioda t,
 rt = kamatna stopa koju donosi obavezna rezerva za period t,
 i = ti kalendarski dan perioda t,
 MRt = marginalna kamatna stopa glavnih operacija za refinansiranje utvrđena na dan ili
dan prije kalendarskog dana i.

Postoje i kaznene stope koje se primjenjuju u slučaju propuštanja da se konstituiše

obavezna rezerva u propisanom periodu i jednaka je stopi koji donosi obavezna rezerva uvećanoj
za 2,5 % ili i za 5 % u slučaju nepoštovanja obaveze formiranja obavezne rezerve više od dva
puta u toku dva mjeseca.

Eskontna stopa
Eskontna stopa je stopa po kojoj Centralna banka daje poslovnim bankama kredite za
likvidnost.
Banka uzima pozajmicu od Centralne banke kada su joj rezerve suviše male u odnosu na
obavezni nivo. Do toga može da dođe jer je banka dala previše kredita ili zato što je u skorije
vreme povučen veliki iznos depozita. Kada Centralna banka odobri poslovnoj banci ovakvu
pozajmicu, bankarski sistem raspolaže sa više rezervi nego što bi u protivnom imao, a te dodatne
rezerve omogućavaju bankarsko sistemu da kreira više novca.

13
 Najvažniji faktori koji utiču na formiranje eskontne stope su:
 raspoloživa količina sopstvenih i pozajmljenih sredstava
 kamatna stopa po kojoj se može dobiti ili dati zajam
 opšte stanje preduzeća
 ekonomska politika zemlje
 rizik davanja ili preuzimanja sredstava
 stanje na međunarodnom tržištu kapitala

Eskontna ili diskontna stopa je ustvari kamatna stopa po kojoj Centralna banka daje
poslovnim bankama kredite za likvidnost. Povećanjem ili smanjenjem eskontne stope smanjuje
se ili povećava ponuda novca i kredita, u zavisnosti od stabilnosti nacionalne privrede. Time se
vodi politika skupog i jeftinog novca i kredita.
Kamatna stopa (na kratkoročne, investicione i potrošačke kredite) poslovne banke vode
ekspanzivnu ili restiktivnu monetarno-kreditnu politiku, u zavisnosti od odnosa između ukupne
nacionalne ponude i efektive tržišta. Ako je tražnja veća od ponude povećava se kamatna stopa i
pooštravaju se ostali uslovi kreditiranja, i obrnuto, ako je realna ponuda veća od efektivne tražnje
kamatna stopa se smanjuje i liberalizuju se ostali uslovi kreditiranja.
Politiku stopa obaveznih rezervi vodi Centralna banka. Povećanjem ili smanjenjem stope
obavezne rezerve smanjuje se ili povećava kreditni potencijal poslovnih banaka, pa i mogućnost
emitovanja kredita. Centralna banka propisuje procenat na depozite op viđenju, koji poslovna
banka uplaćuje kao obaveznu rezervu na račun kod CB. Time je stopa obavezne rezerve
ograničavajući faktor kreditne i monetarne multiplikacije i regulisanja kreiranja primarnog rasta.
Stopu rezerve likvidnosti samostalno određuju poslovne banke, radi regulisanja sopstvene
likvidnosti i solventnosti. Rezerve likvidnosti zavise od nivoa depozita po viđenju i od oscilacije
u nivou ovih depozita, kao i od stope rezerve likvidnosti koja se primenjuje na dati obim
depozita po viđenju, kod odgovarajuće banke. Osnovicu za obračun obavezne rezerve i rezerve
likvidnosti određuje nivo depozita po viđenju kod banaka. Proširenjem ili sužavanjem osnovica
za obračun obavezne rezerve i rezerve likvidnosti, sužava se i proširuju kratkoročni krediti
potencijala banke, pa sljedstveno tome i kreditni potencijal.

14
 Zaključak

Tri instrumenta kontrole novčane mase – operacije na otvorenom tržištu, obavezne

rezerve i eskontna stopa – imaju veoma snažan uticaj na ponudu novca. Uprkos tome, kontrola
ponude novca od strane Centralne banke nije precizna. Centralna banka mora da se izbori sa dva
problema, od kojih svaki nastaje jer se najveći dio ponude novca stvara u našem sistemu
bankarstva sa djelimičnim rezervama.
Prvi problem jeste u tome što Centralna banka ne kontroliše količinu novca koju
domaćinstva odlučuju da drže kao depozite u bankama. Što više novca domaćinstva drže u banci,
to banke imaju više rezervi, a time je i bankarski sistem u stanju da kreira više novca. Kada se to
dogodi, bankarski sistem gubi rezerve i kreira manje novca. Ponuda novca opada, čak i bez bilo
kakvog miješanja Centralne banke.
Drugi problem monetarne kontrole jeste u tome što Centralna banka ne kontroliše iznos
koji poslovne banke odlučuju da daju na pozajmice. Kada se novac deponuje u banku, on stvara
još više novca samo ako ga banka da u zajam. Pošto banke mogu da odluče da umesto toga drže
višak rezervi, Centralna banka ne može biti sigurna koliko će novca kreirati bankarski sistem. Na
primjer, pretpostavimo da jednog dana bankari postanu oprezniji u pogledu ekonomskih uslova i
da odluče da daju manje zajmova i drže više rezervi. U tom slučaju, bankarski sistem kreira
manje novca nego inače. Zbog odluke bankara, ponuda novca se smanjuje.
Iz toga razloga, Centralne banke mijenjaju visinu eskontne kamatne stope. Viša eskontna
kamatna stopa destimuliše banke da uzimaju kredite od Centralne banke i zato će bankari postati
oprezniji. Dakle, povećanjem eskontne stope smanjuje se količina rezervi u bankarskom sistemu,
čime se, zauzvrat, smanjuje ponuda novca. i obrnuto, niža eskontna stopa podstiče poslovne
banke da se zadužuju kod Centralne banke, čime se povećava količina rezervi i ponuda novca.
Dakle, u sistemu bankarstva sa djelimičnim rezervama, količina novca u ekonomiji
dijelom zavisi od ponašanja deponenata i bankara. Ipak, Centralna banka je stalno na oprezu i
ovo za nju ne predstavlja problem. Centralna banka svake nedjelje sakuplja podatke o depozitima
i rezervama, pa se brzo obavještava o promjenama ponašanja deponenata ili bankara. Zato je u
stanju da reaguje na te promjene i ponudu novca drži na bilo kom nivou koji je odabrala.

15
 Literatura

 Centralna banka Bosne i Hercegovine - https://www.cbbh.ba/

 Narodna banka Srbije - https://www.nbs.rs/internet/latinica/index.htm

 Kovačević, R.,. “Evro i ECB.” Bankarstvo, 2004.

 Grupa autora . Međunarodne finansijske institucije. Beograd: Institut za spoljnu trgovinu,

1999.

 Jakšić, M. (2015), Osnovi makroekonomije, Beograd: Centar za izdavačku delatnost

Ekonomski fakultet u Beogradu

 Barjaktarović, Lidija. Monetarno-kreditni i devizni sistem. Univerzitet Singidunum, 2010.

16