'ULUM ISLAMIYYAH JOURNAL VOL.

8 (JUNE) 2012 pp 41 57-

ooeee ISSN 1675 - 5936

I
U S.M UNIVERSITI SAINS ISLAM MALAYSIA

Perbahasan Mengenai Sifat-sifat Allah SWT: Analisis Pemikiran

Tuan Minal

Faizuri bin Abdul Latif & Faisal l' @ Ahmad Faisal bin Abdul Hamid
Universiti Malaya

Abstrak

Tuan Minal merupakan seorang tokoh ulama Melayu dan pengarang aktif
dalam pelbagai disiplin ilmu Islam. Nama beliau berada sebaris dengan
tokoh-tokoh ulama Melayu abad ke-19. Beliau dilahirkan di Kampung
Bendang Badang, Patani dan meninggal dunia dalam lingkungan tahun
1913M di Permatang Sungai Dua, Pulau Pinang. Tuan Minal bukan
sahaja pengarang kitab-kitab agama, malah menghasilkan karya dalam
pelbagai genre ilmu termasuk sastera dan ilmu pengetahuan lain. Artikel
ini akan membincangkan pemikiran Tuan Minal berkaitan sifat-sifat Allah
melalui kitab akidah karangan beliau terutamanya kitab Aqidah al-Najin.
Terdahulu pada itu akan dibincangkan perkembangan perbahasan sifat
Allah SWT dalam sejarah pemikiran Islam. Penelitian mendapati bahawa
beliau sepertimana ulama Melayu lain menjadi penyokong kuat kepada
aliran pemikiran al-Asyairah yang merupakan tunjang akidah umat Islam
di sebelah Asia Tenggara. Kitab akidah beliau bertajuk Aqidah al-Najin
menjadi bukti keutuhan pemikiran al-Asyairah dalam kerangka pemikiran
ulama Melayu buat sekian lama.

Kata Kunci: Sifat sifat Allah SWT,Tuan Minal, ulama Melayu

-

Abstract

Tuan Minal was a Malay muslim scholars who was actively involved in
writing many works in the various disciplines of Islamic knowledge. His
name was in line with Malay Muslim scholars of the 19th century. He was
born in Bendang Badang, Patani, and died within 1913M in Permatang
Sungai Dua, Georgetown, Penang. Tuan Minal was not only the author
of religious works, but had also produced works in many genres, including
literary knowledge and other knowledge. This article will discuss on Tuan
Minal's idea on the attributes of God based on his book Aqidah al-Najin.
Reviously the debate on the attributes of God in Islamic Thought history will
be highlighted. The study finds that he, as other Malay muslim scholars was
a strong supporter to al-Asya'irah schools of thought that is the backbone

Corresponding author : Faizuri bin Abdul Latif, Universiti Malaya, email : fa72@
um.edu.my
 'ULUM ISLAMIYYAH JOURNAL VOL.8 (JUNE) 2012

of the Muslims faith in Southeast Asia. His book, entitled 'Aqidah al-Najin
is an evidence of veracity to Asya'irah thought among Malay scholars for a
long time.

Keywords: attributes of God, Tuan Minal, Malay scholars, aqidah, Asyasirah

Pendahuluan

Perbahasan sifat Allah SWT merupakan salah satu topik penting yang
terkandung dalam persoalan Ilahiyyat (ketuhanan). Perbincangan ini
menjadi penting kerana ianya berkait rapat dengan akidah dan kepercayaan
Islam mengenai Allah SWT, di samping itu ianya juga merupakan salah satu
jalan altenatif bagi mengenal Allah SWT melalui sifat-sifatnya yang Maha
Sempurna. Mengenali Allah SWT adalah suatu perkara yang amat dititik
beratkan dalam agama Islam, tanpa mengenal-Nya seseorang itu tidak akan
yakin dan tidak mungkin akan mentaati-Nya dengan penuh ikhlas dan reda.
Justeru, umat Islam diwajibkan mengenal Allah SWT terlebih dahulu atau
terlebih awla (utama) mempelajari apa sahaja ilmu yang mendorongnya ke
arah mengenal Allah SWT. Memandangkan mengenal Allah SWT melalui
sifat-sifat-Nya adalah suatu jalan yang menghala ke arah mengesakan
Allah SWT, maka tanpa mengenali-Nya ketauhidan kita tidak akan menuju
kepada kesempurnaan. Meskipun mengimani dan meyakini kewujudan sifat
bagi Allah SWT merupakan kewajipan bagi umat Islam kerana perkara
tersebut termaktub dalam al-Qur'an dan al-Hadith, namun terdapat beberapa
golongan yang memperdebatkan isu tersebut.
Rasulullah SAW melarang umat Islam daripada membincangkan isu
ketuhanan, termasuklah persoalan sifat, namun selepas zaman sahabat,
perbahasan mengenainya menjadi semakin rancak. Ini kerana persoalan
akidah yang dahulunya diyakini sepenuhnya oleh umat Islam, telah menjadi
medan perdebatan secara terbuka dalam kalangan ulama-ulama Islam.
Pemikiran Islam terus bergolak dengan kemunculan banyak perbahasan
ketuhanan. Perbincangan ini lahir antaranya ekoran usaha ulama-ulama Islam
untuk mempertahankan keagungan dhat Allah SWT dan membersihkanNya
daripada sifat kekurangan. Ekoran daripada itu, lahirlah beberapa orang
tokoh seperti Ja' d Ibn Dirham, Jahm Ibn Safwan, Wasil Ibn 'Ata', al-Asy' ari,
al-Maturidi dan lain-lain. Meskipun mereka mempunyai misi yang sama
untuk mentanzihkan Allah SWT daripada sifat kekurangan, namun metod
yang digunakan berbeza dan bertentangan antara satu sama lain. Situasi
ini mengundang kepada perselisihan dan pertelingkahan dalam kalangan
mereka yang mengakibatkan perpecahan dalam kalangan umat Islam.
Setelah itu, ajaran ketuhanan telah diresapi pula oleh unsur falsafah yang
mengakibatkan berlakunya kecelaruan dalam pemikiran umat Islam dalam
memahami konsep ketuhanan yang sebenarnya. Bagi menyelamatkan
situasi tersebut, ulama Islam telah mengambil inisiatif memurnikan ajaran
ketuhanan dengan membersihkannya daripada fahaman ahli falsafah yang
 Perbahasan Mengenai Sifat-sifat Allah SWT Analisis Pemikiran Tuan Minal 143

menyeleweng. Antara ulama tersebut ialah Imam al-Sanusi yang berusaha

mengharmonikan beberapa persoalan ketuhanan yang menjadi perdebatan
sebelumnya melalui karyanya yang terkenal Umm al-Barahin. Menerusi
karyanya al-Sanusi berusaha memberi panduan kepada umat Islam agar
tidak melampau dalam membincangkan isu ketuhanan, selain tidak terjebak
dalam perdebatan yang tiada kesudahannya sebagaimana yang berlaku
kepada ahli falsafah. Justeru, al-Sanusi telah memperkenalkan konsep sifat
dua puluh yang akhirnya pendekatan tersebut telah mendapat sambutan yang
baik daripada ulama Melayu yang menjadikan karyanya (Umm al-Barahin)
sebagai sumber rujukan penting dalam perbahasan akidah.

Bagi ulama Melayu, mereka tidak berminat untuk mencetuskan isu barn
dalam perbahasan ketuhanan. Ini kerana mereka lebih cenderung untuk
mengembangkan perbahasan ketuhanan yang berkisar dalam persoalan
sifat dua puluh yang pernah dipopularkan oleh al-Sanusi. Oleh kerana
Allah SWT yang diimani oleh umat Islam itu tidak mungkin dilihat dengan
pancaindera mereka selama hidup di dunia ini, maka kaedah mengenal Allah
SWT melalui sifatnya telah diperkenalkan sebagai penyelesaian terhadap
keperluan mengenali Allah SWT oleh para ulama Islam. Antara kaedah dan
pendekatan itu ialah melalui pendekatan "Sifat Dua Puluh". Kaedah dan
pendekatan ini telah diterima pakai oleh ramai para ulama Islam termasuklah
ulama Melayu, sehingga kerangka pemikiran "al-Sanusi" menjadi begitu
popular dalam kalangan ulama Melayu dan menjadi sebagai bahagian
penting dalam perbahasan akidah. Hasil dan penerimaan yang meluas itu
kitab-kitab tauhid yang tersebar luas di Nusantara sekitar abad ke-18 dan 19
ini ditulis mengunakan kerangka Sifat Dua Puluh. Kitab-kitab tersebut seperti
Bidayah al-Hidayah (1757M), Al-Durr al-Thamin (1816 M), Siraj al-Huda
(1885-1886M), Zuhrah al-Murid fi 'Aqaid al-Tawhid (1892M), Faridah al-
Faraid fi 'Ilm al-Aqaid (1886M), Miftah al-Jannah oleh Muhammad Tayyib
bin Mas'ud al-Banjari, Faridah al-Fara 'id oleh Sheikh Ahmad al-Fatani,
Aqidah al-Najin karangan Sheikh Zainal Abidin al-Fatani (Tuan Minal) dan
sebagainya dan banyak lagi telah dijadikan teks dalam pengajian ilmu tauhid
di kebanyakan pondok, masjid dan surau.

Sorotan Ringkas Perbahasan Sifat Allah SWT di Alam Melayu

Perbincangan yang mendalam mengenai sifat-sifat Allah SWT tidak berlaku

pada zaman Rasulullah s.a.w. Umat Islam pada zaman tersebut menerima
ajaran yang dibawa oleh Rasulullah s.a.w tanpa banyak persoalan. Sekiranya
timbul sebarang permasalahan dalam sesuatu perkara, para sahabat akan terus
merujuk kepada Rasulullah s.a.w bagi mendapatkan penjelasan mengenai
kekeliruan tersebut. Sebagai utusan Allah, baginda s.a.w sentiasa bersedia
untuk memberi penjelasan serta jawapan terhadap sebarang kemusykilan
yang dikemukakan. (Mahmud al-Khalidi, 1985: 27)

Justeru, dengan kekuatan iman yang tertanam dalam din umat Islam pada
waktu itu, telah mendorong mereka melebihkan pengamalan daripada
44 I 'ULUM ISLAMIYYAH JOURNAL VOL.8 (JUNE) 2012

berbahas dalam permasalahan akidah ('Abd al-Mu'ti Muhammad Bayumi,

1982 : 5). Ketika kewafatan Rasulullah s.a.w para sahabat masih tetap
berpegang teguh dengan kebenaran akidah Islam sebagaimana yang diajar
oleh Rasulullah s.a.w. Apabila timbul sebarang kemusykilan mereka tidak
mudah hilang panduan, bahkan akan menjadikan al-Quran dan al-Hadith
sebagai sumber rujukan. Sekiranya tidak ditemui dalam dua rujukan
tersebut, mereka akan meminta pandangan daripada sahabat-sahabat lain
bagi menjawab segala permasalahan tersebut (Al-Asy' ari, 1990: 34).

Pada penghujung zaman sahabat telah mula lahir bibit-bibit perpecahan

dalam kalangan umat Islam dengan kemunculan golongan-golongan yang
cuba mentakwilkan ayat-ayat suci al-Quran yang berhubung dengan masalah
sifat dengan sewenang-wenangnya, serta menimbulkan perkara-perkara yang
syubhat, sehingga sampai kepada peringkat mentasybih dan mentajsimkan
Allah SWT. Golongan yang menimbulkan permasalahan ini terdiri daripada
golongan-golongan yang melampau seperti al-Sab'iyyat (Abu al-Wafa al-
Ghinami al-Taftazani, 1979: 102), dan golongan Syi' ah yang ekstrim (ghulat
Syi'ah).

Individu yang berperanan besar dalam menyebarkan fahaman sifat ialah

Ghaylan al-Dimasyq. Ghaylan yang merupakan seorang hamba telah
menafikan sifat bagi Allah SWT, namun kemasyhuran beliau lebih terserlah
dalam permasalahan al-qadar, sehingga beliau digelar dengan "Ghaylan
al-Qadari" ('Ali Arsalan 'Aidin, 1987: 79). Selepas itu, muncul lelaki
bernama al-Ja' d Ibn Dirham yang memperkenal fahaman Jabariyyah. Al-
Ja' d dianggap antara individu pertama yang memperkenalkan fahaman al-
ta‘til (menafikan sifat bagi Allah SWT), dan mengatakan al-Qur'an adalah
makhluk dalam Islam ('Irfan 'Abd al-Hamid 1967: 129).

Pada akhir kurun pertama atau pada awal kurun kedua hijrah, muncul Jahm
Ibn Safwan di "Turmuz". Tokoh ini berusaha menanamkan rasa keraguan
dalam diri umat Islam dengan mengemukakan pelbagai ideologi yang
menyeleweng. Beliau yang terpengaruh dengan fahaman yang disebarkan
oleh Ja' d Ibn Dirham, turut menafikan sifat bagi Allah SWT (Al-Asy' ari,
1969: 14). Setelah itu, lahir pula golongan Mu'tazilah (al-Syahrastani,
1986: 43). Kumpulan yang muncul di zaman pemerintahan Bani Umaiyyah
ini, mempunyai keistimewaan yang tersendiri kerana memberi kebebasan
kepada akal tanpa terikat dengan nas al-Qur'an dan al-Sunnah. Di samping
itu, golongan ini berusaha menyatukan antara akal dan nas, sehingga
mewujudkan banyak pentakwilan dalam al-Qur'an ('Ali Arsalan 'Aidin,
1987: 117). Antara tokoh ternama Mu'tazilah ialah Wasil Ibn 'Ata', Abi
Huzail al-' Allaf, al-Nizam, al-Jahiz dan sebagainya (Ahmad Amin, t.t: 50).

Setelah itu, ajaran ketuhanan yang terkandung dalamnya persoalan sifat

telah diresapi pula oleh unsur falsafah yang mengakibatkan berlakunya
kecelaruan dalam pemikiran umat Islam dalam memahami konsep ketuhanan
yang sebenarnya. Bagi menyelamatkan situasi tersebut, ulama Islam telah
 Perbahasan Mengenai Sifat-sifat Allah SWT Analisis Pemikiran Tuan Minal 145

mengambil inisiatif memurnikan ajaran ketuhanan dengan membersihkannya

daripada fahaman ahli falsafah yang menyeleweng. Antara ulama tersebut
ialah Imam al-Sanusi yang berusaha mengharmonikan beberapa persoalan
ketuhanan yang menjadi perdebatan sebelumnya melalui karyanya yang
terkenal Umm al-Barahin(Al-Sheikh Ibrahim al-Baijuri, 1949: 10; Prof.
H.M. Asywadie Syukur LC,1994: v-vi; Ahmad 'Atiyyah Allah 1970: 531;
Abi 'Abd Allah Muhammad bin 'Umar bin Ibrahim al-Malali al-Tilmisani,
2003: 8-10).

Di Alam Melayu, perbahasan ketuhanan yang sering dibincangkan oleh

ulama Melayu ialah berkaitan sifat dua puluh. Pada dasarnya prinsip ajaran
Tauhid adalah berpandu kepada enam rukun Iman iaitu percaya kepada Allah
SWT, Malaikat, Nabi dan Rasul, kitab-kitab, hari kiamat dan qada' dan
qadar. Tetapi dalam konteks kepercayaan kepada Allah SWT, ajaran yang
dipegang oleh ulama Melayu adalah berpaksi kepada doktrin sifat dua puluh.
Menurut ulama tradisional, dua puluh sifat tersebut merupakan sifat-sifat
yang wajib bagi Allah SWT, yang turut dibahagikan kepada empat bahagian
iaitu: sifat nafsiyyah, sifat salbiyyah, sifat ma'ani dan sifat ma'nawiyyah
(Abdul Rahman Haji Abdullah,1998: 39). Di samping sifat wajib, terdapat
dua puluh sifat yang mustahil serta satu sifat yang hams bagi Allah SWT.

Berdasarkan pembahagian sifat-sifat tersebut terdapat perbezaan dengan

pandangan yang dikemukakan oleh al-Asy' ari. Ini kerana beliau tidak pula
menyebut tentang sifat ma'nawiyyah, namun sifat tersebut diakui oleh al-
Razi (al-Baqilani (al-Baqilani, 1987: 48-49), Imam al-Haramain al-Juwayni
(Imam al-Haramain al-Juwayni,1995: 36-37), dan setengah kalangan
Maturidiyyah ( 'Abd al-Malik 'Abd al-Rahman al-Sa' di, 1999: 38-49)
dan golongan Mu' tazilah ('Abd al-Jabbar bin Ahmad, 1965: 195). Dengan
pengagihan seperti ini menggambarkan pembahagian tersebut bukanlah
bermula daripada al-Asy' ari, bahkan is datang daripada salah seorang ulama
al-Asya' irah iaitu Muhammad ibn Yusuf al-Sanusi (Ahmad al-Fatani, t.t: 10-
11; Abdul Rahman Haji Abdullah, 1998: 40).

Orang pertama yang dikatakan terlibat dalam pengajaran sifat dua puluh
di Alam Melayu ialah Sheikh Abd Rauf Fansuri. Beliau telah mengupas
persoalan tersebut dalam karya tasawufnya yang berjudul 'Umdah al-
Muhtajin (Abdul Rahman Haji Abdullah, 1990: 108). Pada abad yang ke-
18, tokoh pertama yang mengembangkan Ilmu Kalam di Tanah Melayu
ialah Muhammad Zayn Faqih Jalal al-Din al-Asyi. Antara usaha terpenting
beliau ialah menghasilkan sebuah karya tauhid bertajuk Bidayah al-Hidayah
(1757M) yang merupakan pengadaptasian dan komentar daripada kitab Umm
al-Barahin karangan al-Sanusi (Kamarul Bakri Abd. Aziz, 1999: 80-81).
Selepas itu, muncul beberapa karya akidah yang bersumberkan kitab Umm
al-Barahin seperti Zuhrah al-Murid fi Bayan Kalimah al-Tawhid nukilan
Sheikh 'Abd al-Samad al-Falimbani pada tahun (1764M) di Makkah. Syeikh
Nawawi Bentani turut mensyarahkan kitab Umm al-Barahin dengan tajuk
Zari'at al-Yaqin. Demikian juga ajaran "Sifat Dua Puluh" terns berkembang
 'ULUM ISLAMIYYAH JOURNAL VOL.8 (JUNE) 2012

dengan kelahiran kitab Aqidah al-Bayan oleh Tok Syihab al-Din Palembang
(Abdul Rahman Haji Abdullah, 1990: 110).

Pada abad yang ke-19, lahir beberapa karya yang membahaskan tentang "Sifat
Dua Puluh" . Antaranya ialah Ini Kitab Sifat Dua Puluh oleh Sayyid Uthman
Ibn Yahya al-Betawi pada tahun (1886M). Selepas daripada itu muncul
beberapa kitab yang diadaptasi daripada kitab Umm al-Barahin seperti kitab
Siraj al-Huda karangan Muhammad Zainuddin bin Muhammad Badawi
al-Sambawi sekitar tahun (1885-1886M). Kemudian muncul pula kitab
Aqidah al-Najin yang dikarang oleh Sheikh Zainal 'Abidin ibn Muhammad
al-Fatani pada tahun (1890M) (Abdul Rahman Haji Abdullah, 1990: 111).
Pada abad ini juga telah muncul seorang ulama Melayu yang produktif
dalam bidang penulisan, beliau ialah Sheikh Daud bin Abdullah al-Fatani.
Beliau turut membincangkan ajaran sifat dua puluh dalam karyanya al-Durr
al-Thamin dan Sifat Dua Puluh. Di Kelantan muncul Haji Abdul Samad bin
Muhammad Salih yang terkenal dengan Tuan Tabal turut membincangkan
persoalan sifat dua puluh dalam karyanya Bi Kifayah al-Awam. Sementara
itu, di Kedah lahir Muhammad Tayyib bin Mas'ud al-Banjari yang turut
menyentuh tentang ajaran sifat dua puluh dalam karyanya Miftah al-Jannah
(Abdul Rahman Haji Abdullah, 1990: 111).
Perbahasan mengenai sifat dua puluh turut dibincang secara ringkas oleh
Uthman bin Abdullah bin Yahya al-Batawi dalam karyanya yang bertajuk
Kitab Sifat Dua Puluh pada tahun (1304H/1886M). Selain itu, Tok Wan
Ali Kutan atau nama sebenarnya Sheikh Abd Rahman al-Kelantani turut
memuatkan perbahasan sifat dua puluh dalam karyanya Zuhrah al-Murid
fi Aqaid al-Tawhid yang selesai dikarang pada tahun1310H (Mohd Nor
Ngah,1983: 7).

Bagi ulama Melayu, mereka tidak berminat untuk mencetuskan isu barn
dalam perbahasan ketuhanan. Ini kerana mereka lebih cenderung untuk
mengembangkan perbahasan ketuhanan yang berkisar dalam persoalan
sifat dua puluh yang pernah dipopularkan oleh Imam al-Sanusi. Keyakinan
terhadap al-Sanusi yang dianggap sebagai wali Allah SWT oleh kebanyakan
ulama Melayu menjadikan mereka begitu kagum dengan pemikiran sifat
dua puluh yang diketengahkan oleh beliau. Kekaguman tersebut terpancar
melalui kata-kata ulama Melayu berikut:
" bahawa muqaddimah Sheikh Sanusi itu, dan jika adalah
ia kecil jirimnya sekalipun sangat besar ilmunya lagi yang
mengandung atas sekelian 'aqaid serta dilebih beberapa fawaid
dan kerana demikian itu adalah ia terlebih elok daripada segala
yang dita'lijkan pada tauhid dan terlebih sucinya daripada hampa,
dan to'gid ictimewa pula orang yang mengarang akan dia itu wall
Allah dengan tiada syak dan namanya Muhammad anak Yusuf al-
Sanusi al-Husni ..."( Zainal Abidin al-Fatani, t.t: 2)
 Perbahasan Mengenai Sifat-sifat Allah SWT . Analisis Pemikiran Tuan Minal 47

Kenyataan ini dikeluarkan oleh Sheikh Zainal Abidin al-Fatani (Tuan Minal)
tentang keistimewaan teks Umm al-Barahin karangan al-Sanusi meskipun
kecil dan segi saiznya, namun tidak ternilai dan faedah dan manfaatnya.
Kekaguman bukan hanya terletak kepada pengarangnya yang dianggap
sebagai wali Allah, malah karya tersebut dianggap antara karya terbaik
tauhid yang pernah dihasilkan (Wan Suhaimi Wan Abdullah, 2001: 111).
Pujian terhadap Umm al-Barahin turut diutarakan Sheikh Zayn bin Faqih
Jalaluddin melalui karyanya Bidayah al-Hidayah dengan katanya,

...maka aku kehendak aku terjemahkan akan karangan Imam

yang lebih lagi warak yaitu Abu 'Abdullah kunyahnya Muhammad
anaknya Yusuf Sanusi, nama negerinya Husni bangsanya yang
redha Allah daripadanya, dan dinamai karangannya yaitu Umm al-
Barahin...."(Muhammad Zain Ibn Faqih Jalaluddin, t.t: 2)

Kekaguman yang sama turut diutarakan oleh pengarang Siraj al-Huda,

sebagaimana katanya,
"... hal keadaan menjadi syarah atas main Umm al-Barahin,
dikerana bahawasanya ia memberi faedah padanya. (Adapun) ia
memberi faedah, maka iaitu bahawasanya ialah kitab yang kecil
pada bicara 'aqa 'id yang terlebih masyhur pada segala orang
Arab dan Jawi dan Turki dan Hindi dan lainnya membaca segala
mereka itu akan dia, serta diamalkan segala barang yang tersebut
didalamnya, dan tersebut pada satu citra daripada orang yang soleh
bahawasa Sayyidina Ibrahim a.s mengajar akan Umm al-Barahin
bagi segala kanak-kanak yang mati dahulu daripada baligh dengan
sebagai pada langit yang ketujuh" (al-Sambawi, t.t: 2).

Kenyataan di atas mendedahkan tentang kepentingan kitab Umm al-Barahin

kepada ulama Melayu. Bagi mereka keterangan yang dikemukakan oleh
al-Sanusi tentang sifat dua puluh tetap releven dikembangkan kepada
masyarakat Islam di Nusantara.
Biografi Than Minal

Tuan Minal tergolong dalam kalangan tokoh ulama Melayu Patani yang
terkenal selepas daripada Sheikh Daud al-Fatani, Sheikh Ahmad al-Fatani
dan Sheikh Nik Dir al-Fatani. Nama penuh beliau ialah Zainal 'Abidin bin
Muhammad bin Muhammad Dahhan bin Syeikh Wan Syamsuddin bin Syeikh
Jaafar, namun beliau lebih terkenal dengan gelaran "Tuan Minal". Gelaran
ini dikatakan mempunyai kaitan dengan peristiwa Tuan Minal dengan
muridnya, di mana apabila beliau merasa marah atau rungsing terhadap
murid-muridya beliau akan membaca surah al-Nas. Apabila sampai kepada
ayat min al-jinnati wa al-nas beliau meninggikan suaranya. Semakin kuat
rasa marahnya, semakin tinggilah tekanan suaranya terhadap ayat tersebut.
Ekoran seringkali menyebut ayat tersebut, maka lama kelamaan melekatlah
48 I 'ULUM ISLAMIYYAH JOURNAL VOL.8 (JUNE) 2012

kalimah min al-jinnah menjadi gelarannya. Kemudian kalimah tersebut

disingkatkan menjadi "minal" (Wan Muhamad Shaghir Abdullah, 1991:
16; Ahmad Fathy al-Fatani, 2002: 71). Tuan Minal dilahirkan di Kampung
Bendang Badang, iaitu sebuah kampung yang terletak di lembangan Sungai
Patani, berdekatan dengan Pekan Binjai Lama yang terletak di tengah-tengah
perjalanan antara Bandar Patani dengan Bandar Yala, Thailand (Ahmad
Fathy al-Fatani, 2002: 64).

Tuan Minal mendapat pendidikan secara informal di madrasah kampung

beliau sendiri. Pada zaman tersebut pusat pengajian pondok menjadi pilihan
utama muda-mudi yang berminat terhadap pendidikan agama. Berbekalkan
keazaman dan kesedaran yang tinggi untuk mempertingkatkan lagi ilmu
pengetahuan agama, beliau telah mengambil inisiatif untuk meneruskan
lagi pengajian di pusat pengajian pondok. Pusat pengajian yang menjadi
pilihan beliau ialah pondok Bendang Daya. Semasa berada di pondok ini,
beliau berkesempatan belajar dengan beberapa tokoh ulama pondok yang
terkenal pada waktu itu. Antara guru-guru beliau ialah Sheikh Wan Mustafa
bin Muhammad Faqih al-Patani@Tok Wan Pa yang merupakan pengasas
pondok tersebut (Wan Muhamad Shaghir Abdullah, 1991: 16; Ahmad Fathy
al-Fatani, 2002: 71), dan Sheikh Abdul Rashid al-Fatani yang terkenal
dengan gelaran "Keramat Pulau Bidan". Tuan Minal juga berkesempatan
belajar ilmu usuluddin dengan Syaikh Muhammad Thayyib bin Mas'ud al-
Banjari al-Qadhi (Kedah) (Wan Mohd Saghir Abdullah, 2007: 137).

Berbekalkan keazaman yang tinggi untuk menambah ilmu pengetahuan,

Tuan Minal sekali lagi menyambung pelajaran ke luar negeri. Kali ini pusat
pengajian yang menjadi pilihan beliau ialah di Masjid al-Haram, Mekah.
Pada waktu itu, pengajian di Masjid al-Haram lebih terkenal sebagai pusat
pendidikan sama ada secara formal atau tidak, dan telah dikunjungi oleh
ramai bangsa Melayu bagi menimba ilmu agama untuk dunia dan akhirat (Che
Zarrina Sa'ari, 2001: 62). Ketika berada di Mekah beliau sempat menimba
ilmu dengan beberapa tokoh ulama Arab dan Patani yang terkenal pada
waktu itu, antaranya seperti Syeikh Muhammad bin Sulaiman Hasb Allah
al-Makki, Sheikh Wan Ali bin Ishak al-Fatani, Sheikh Abdullah bin Abd al-
Rahim al-Fatani dan lain-lain lagi (Mohd Zamberi A. Malik, 1994: 120).
Di samping turut berguru dengan Sheikh Daud al-Fatani (Wan Muhamad
Saghir Abdullah, 2007: 137-138). Tuan Minal tidak bermastautin lama di
Mekah seperti rakan-rakannya yang lain yang terus bermukim di sana. Ini
kerana setelah selesai menuntut ilmu beliau tidak menetap lebih lama di
sana, bahkan terus pulang ke tanah air (Ahmad Fathy al-Fatani, 2002: 64).

Pemikiran Than Minal Tentang Sifat Allah SWT

Tuan Minal termasuk di kalangan ulama Melayu yang menyokong

kewujudan sifat bagi Allah SWT. Buktinya beliau mengiktiraf dan mengakui
pembahagian sifat Allah SWT kepada dua puluh sifat. Sekiranya Tuan Minal
menentang perkara tersebut, pastinya beliau tidak akan membincangkan
persoalan tersebut dalam kebanyakan karyanya. Ini kerana dalam beberapa
 Perbahasan Mengenai Sifat-sifat Allah SWT . Analisis Pemikiran Tuan Minal 49

karyanya seperti 'Aqidah al-Najin dan Miftah al-Murid, beliau menghuraikan

secara terperinci tentang persoalan sifat dua puluh.

Sifat menurut pentakrifan Tuan Minal ialah "sesuatu yang ada (wujudi) yang
terdapat kepada pihak yang disifatkan (mawsuf), yang dinamakan kepada
selain daripada dhat Isa bin 'Abd Allah Mani' al-Humairi, 1998: 43; Zainal
Abidin al-Fatani, t.t: 15). Berdasarkan penta'rifan tersebut, Tuan Minal
ingin menjelaskan bahawa sifat adalah benar-benar ada, dan bertempat,
namun sifat dan dhat merupakan dua elemen yang berbeza. Justeru, kalaulah
dikatakan sifat dan dhat adalah sesuatu yang berbeza bagaimana pula dengan
sifat Allah SWT, adakah ia juga terpisah daripada dhat?

Berhubung persoalan ini Tuan Minal menegaskan bahawa Allah SWT

berbeza dengan makhluk yang sangat berhajat kepada sesuatu termasuk
kepada sifat, sedangkan Allah SWT adalah berlainan daripada itu, kerana Dia
tidak memerlukan kepada sifat dan juga kepada pencipta sifatNya. Meskipun
begitu Tuan Minal tidak dapat mengelak daripada menyatakan bahawa sifat
Allah SWT adalah bertempat (mahal) iaitu berada pada dhat. Menurut
beliau, yang tidak bermahal hanyalah dhat Allah SWT sahaja, manakala
sifat sama ada yang qadim maupun baharu (hadith) semuanya mempunyai
mahal (Zainal Abidin al-Fatani, t.t: 20). Pandangan Tuan Minal ini seolah-
olah menyamakan sifat Allah SWT dengan makhluk kerana menganggap
sifat adalah bertempat iaitu berada pada dhat. Namun pandangan ini ditolak
kerana bagi Tuan Minal semua perkara yang berada bersama Allah SWT
adalah qadim termasuk sifat, tetapi menggambarkan sifat berdiri sendiri
tanpa dhat adalah bertentangan dengan logik akal.

Meskipun mengakui sifat Allah SWT berada pada dhatNya atau bermahal,
namun Tuan Minal menolak pandangan yang menyifatkan sifat Allah SWT
amat memerlukan kepada dhatNya. Oleh itu, beliau tidak bersetuju dengan
pandangan Fakhr al-Din al-Razi yang menyifatkan mustahil sifat Allah SWT
berdiri dengan sendiri, bahkan wajib berdiri dengan dhatNya. Kenyataan
"jahat adab" ini ditujukan kepada al-Razi yang berpendapat bahawa sifat
Allah SWT tidak berdiri dengan sendiri, bahkan memerlukan tempat iaitu
dhat. Pendapat ini seolah-olah menganggap sifat sangat berhajat kepada dhat
yang merupakan sesuatu yang bertentangan dengan pandangan Asya' irah.
Hujah al-Razi tentang keberhajatan sifat kepada dhat ialah pertamanya alam
adalah baharu, dan Allah SWT adalah pencipta alam sejak azali, kerana
pencipta (fa'il) tanpa perbuatan (fi '1) adalah mustahil. Maka jadilah pencipta
dan perbuatanNya (fi sebagai suatu yang berkait antara satu sama lain.
Justeru, benarlah sifat berada pada dhat Allah SWT (Al-Razi, 1991: 366-
367). Menurut Tuan Minal, tidak layak menyifatkan Allah SWT berkehendak
kepada dhat, kerana ia boleh menimbulkan tanggapan yang negatif terhadap
Allah SWT seolah-olah Dia berhajat kepada sesuatu. Sedangkan wajib
ber'itiqad bahawa sifat Allah SWT adalah qadim dan maha sempurna
daripada bergantung kepada sesuatu, bahkan sesuatu yang sangat berhajat
kepadaNya (Zainal Abidin al-Fatani, t.t: 20).
 'ULUM ISLAMIYYAH JOURNAL VOL.8 (JUNE) 201Z

Kenyataan Tuan Minal tentang kedudukan sifat Allah SWT menepati

pandangan beberapa ulama Asya' irah seperti al-Asy' ari, al-Baghdadi, al-
Baqilani dan al-Ghazzali yang turut mengakui bahawa sifat bukanlah dhat,
bahkan merupakan tambahan bagi dhat, namun sifat tersebut adalah qadim
sebagaimana dhat. Ini kerana Allah SWT mengetahui dengan ilmu, hidup
dengan hayah dan sebagainya (Al-Ghazzali, 1983: 84; Al-Baghdadi, 1928:
90; Al-Asy' ari, 1975: 30). Pandangan ini bertujuan menjawab fahaman
Mu'tazilah (Al-Ghazzali, 1983: 84 ; Al-Imam Muhammad Abu Zuhrah, t.t:
127; Dr. 'Abd Al-Mun' im al-Hufni, 1993: op.cit, h. 358; Al-Taftazani, 1989:
78) dan ahli falsafah (Al-Taftazani, 1989: 78-79) yang menafikan kewujudan
dua yang qadim iaitu dhat dan sifat, sehingga menafikan sifat bagi Allah
SWT. Menurut Mu'tazilah Allah SWT mengetahui, berkuasa, dan hidup
dengan dhatNya, bukan dengan qudrah dan hayah ('Abd al-Jabbar
Ahmad, 1965: 197-200). Ahli Falsafah pula mempunyai pandangan yang
sama dengan Mu'tazilah yang menafikan sifat ma'ani seperti qudrah
dan iradah. Tetapi penolakan Ahli Falsafah adalah sangat melampau kerana
menafikan keseluruhan sifat Allah SWT. Menurut ahli Falsafah, sekiranya
Allah SWT mempunyai sifat, maka pastinya Dia amat memerlukan kepada
sifat tersebut. Berhajat kepada sifat dengan sendirinya menafikan Allah SWT
dengan Wajib al-Wujud (Al-Ghazzali, 1962: 170-171).
Pandangan Tuan Minal tentang persoalan sifat ini turut disepakati oleh
kebanyakan pengarang kitab jawi yang menyifatkan sifat sebagai sesuatu
yang lain daripada dhat, antara mereka ialah Sheikh Muhammad Zin Faqih
Jalaluddin, Pak Da'el, Sheikh Muhammad Zainuddin al-Sambawi dan
sebagainya. Menurut Sheikh Muhammad Zin Faqih Jalaluddin, sifat Allah
SWT ialah suatu makna yang lain daripada dhat, tetapi berdiri pada dhat
(Muhammad Zin Ibn al-Faqih Jalaluddin, t.t: 7). Pak Da'el pula berpendapat,
sifat Allah SWT ialah perkara yang bersangkutan atau perkara yang berkaitan
dengan dhat (Ismail Abdul Kadir al-Fatani, t.t: 5). Sheikh Muhammad
Zainuddin al-Sambawi pula berpendapat, sifat Allah SWT ialah sesuatu
yang berada pada sesuatu yang disifatkan (mawsun, namun is bukanlah
dhat (al-Sambawi, t.t: 8). Berdasarkan kenyataan tersebut menggambarkan
bahawa kebanyakan pengarang tersebut sebagaimana Tuan Minal berusaha
menghindarkan sifat Allah SWT daripada menyerupai sesuatu yang baharu,
namun tidak dapat mengelak daripada menyifatkannya berada pada dhat.
Bilangan Sifat Allah SWT

Tuan Minal dalam karyanya seperti 'Aqidah al-Najin menerangkan secara

terperinci bilangan sifat Allah SWT. Berkaitan persoalan ini Tuan Minal
lebih cenderung kepada pandangan Imam al-Sanusi yang membahagikan
sifat Allah SWT kepada dua puluh sifat. Terpengaruh dengan pandangan
al- Sanusi, bukanlah bererti Tuan Minal bertaqlid buta terhadap pandangan
tersebut, bahkan beliau mempunyai hujah bagi membuktikan kerelevenan
bilangan tersebut. Sebagaimana al-Sanusi, Tuan Minal juga tidak menghadkan
sifat tersebut kepada dua puluh sifat sahaja, kerana sifat kesempurnaan Allah
 Perbahasan Mengenai Sifat-sifat Allah SWT: Analisis Pemikiran Tuan Minal I 51

SWT tidak terhitung banyaknya. Ketika menjelaskan bilangan sifat yang

wajib bagi Allah SWT, pandangan Imam al-Sanusi dijadikan rujukan oleh
kebanyakan ulama Melayu termasuk Tuan Minal, sebagaimana katanya,
famimma yajibu liMawlana Jalla wa 'Azza sifah, ertinya " maka di
antara yang wajib bagi Allah dua puluh sifat ". Dengan menyebut perkataan
"min ma" yang bermaksud sebahagian, menunjukkan bahawa al-Sanusi
tidak membataskan sifat-sifat Allah SWT kepada dua puluh sifat sahaja,
bahkan sifat-sifat kesempurnaan Allah SWT adalah melebihi daripada itu.
(Zainal Abidin al-Fatani, t.t: 16). Membataskan bilangan sifat Allah SWT
seolah-olah menghadkan sesuatu yang tidak pernah diputuskan oleh syarak.
Keyakinan beliau terhadap pembahagian sifat dua puluh bukanlah semata-
mata kagum dengan kewalian al-Sanusi, bahkan bersandarkan kekuatan
hujah dan dalil yang membuktikan keberadaan sifat-sifat tersebut.

Hitungan Tuan Minal terhadap bilangan sifat Allah SWT adalah menepati
pandangan beberapa ulama Asya'irah seperti seperti al-Baqilani dan
al-Juwayni serta al-Maturidi. Namun berbeza dengan Al-Asy'ari yang
membahagikan sifat tersebut kepada dua belas sifat sahaja kerana tidak
mengkategorikan sifat nafsiyyah dan ma'nawiyyah sebagai sifat, bahkan
dianggap sebagai asma' Allah.

Pembahagian Sifat Allah SWT

Tuan Minal tidak hanya membincangkan tentang bilangan sifat Allah SWT
semata-mata, bahkan turut menjelaskan kategori yang selayaknya dimuatkan
keseluruhan sifat-sifat tersebut. Berhubung persoalan ini, Tuan Minal telah
mengagihkan sifat tersebut kepada empat kategori utama iaitu nafsiyyah,
salbiyyah, ma'ani dan ma'nawiyyah.

Bahagian yang pertama ialah sifat nafsiyyah. Perkataan nafsiyyah menurut

Tuan Minal berasal daripada kalimah "nafs" yang bermaksud sifat ini adalah
dhatNya dan bukan menunjukkan kepada perkara yang za 'id (tambahan)
pada dhatNya. Berkaitan sifat nafsiyyah, Tuan Minal telah mengemukakan
dua penta'rifan mengenainya iaitu pertamanya, sifat ini dikatakan sebagai
"tidak diterima akal ada dhat melainkan dengannya" (Zainal Abidin al-
Fatani, t.t: 23). Kenyataan ini menjelaskan bahawa akal yang sihat dan waras
tidak dapat menerima keberadaan sesuatu melainkan didahului oleh wujud.

Manakala ta'rif kedua, iaitu sebagaimana yang diutarakan oleh sesetengah

ulama ialah "hal yang thabit bagi dhat, selama ada dhat itu padahal tiada
dikeranakan dengan suatu kerana" (Mubarak Hasan Husin,1995: 175; Zainal
Abidin al-Fatani, t.t: 23). Berdasarkan penta'rifan ini, Tuan Minal menj elaskan
bahawa sifat nafsiyyah adalah termasuk dalam kategori hal iaitu sesuatu
yang berada dipertengahan antara wujud dan tiada ('adam). Justeru itu, sifat
ini pada hakikatnya tidak dikatakan benar-benar ada dan tiada. Manakala
dimaksudkan dengan "tidak dikeranakan oleh sesuatu kerana" ialah sifat
ini tidak berkait dengan sesuatu apa pun. Ini kerana tiada sesuatu pun yang
 'ULUM ISLAMIYYAH JOURNAL VOL.8 (JUNE) 2012

dikaitkan dengan kewujudan sifat ini, sama ada is berpunca daripada sifat
lain atau sebagainya. Selain itu, menurut Tuan Minal, sifat nafsiyyah turut
disebut sebagai sifat itu adalah dhat (hiya huwa). Memandangkan sifat ini
tiada lain melainkan dhat, dan tiada sifat lain yang dinisbahkan kepadanya
melainkan sifat wujud (Zainal Abidin al-Fatani, t.t: 23). Maka jelaslah di sini
bahawa sifat nafsiyyah hanyalah satu sahaja iaitu wujud.

Kategori kedua ialah sifat salbiyyah. Tuan Minal menta'rifkan sifat salbiyyah
sebagai " sifat yang menunjukkan atas nafi barang yang tiada layak dengan
Allah 'Azza wa Jalla (Mubarak Hasan Husin, 1995: 175). Dimaksudkan
dengan penta'rifan di atas ialah mengenepikan sebarang sifat yang tidak
layak dengan kebesaran dan keagungan Allah SWT. Ini bermakna kelima-
lima sifat salbiyyah iaitu qidam, baqa', mukhalafatuhu li al-hawadith,
qiyamuhu bi nafsih dan wandaniah bertindak menolak sifat-sifat yang tidak
layak Allah SWT. Umpama sifat qidam bertindak menafikan ada permulaan
bagi kewujudan Allah SWT. Manakala sifat baqa' menafikan ada kesudahan
bagi kewujudan Allah SWT. Sifat mukhalafatuhu li al-hawadith menolak
adanya persamaan Allah SWT dengan makhluk. Sifat qiyamuhu bi nafsih
menafikan Allah SWT berhajat kepada pencipta. Dan sifat wandaniyyah
menafikan banyak dhat, sifat dan alai Allah SWT (Zainal 'Abidin al-Fatani,
t.t: 23).

Di samping itu, Tuan Minal ingin memperbetulkan pandangan yang cuba

menyisihkan sifat salbiyyah daripada kategori sifat Allah SWT, kerana
menganggap sifat tersebut merupakan sifat-sifat negatif yang tidak layak
disandarkan kepada Allah SWT. Menurut Tuan Minal keberadaan sifat ini
bukanlah bertujuan meletakkan sifat-sifat yang tidak layak bagi Allah SWT,
bahkan untuk membersihkan Allah SWT daripada sifat-sifat kekurangan,
memandangkan keberadaan sifat tersebut telah disepakati oleh kebanyakan
ulama (Zainal 'Abidin al-Fatani, t.t: 23).

Menurut Tuan Minal sifat salbiyyah turut dikenali sebagai "sifat tiada"
('adami). Dinamakan dengan "sifat tiada", kerana sifat ini tidak dikatakan
sebenar-sebenar wujud seperti sifat Ini kerana sifat salbiyyah tidak
benar-benar wujud di alam nyata, melainkan ianya berperanan menolak
sifat negatif terhadap Allah SWT. Kategori ketiga daripada sifat dua puluh
ialah sifat Sifat ini menurut Tuan Minal ialah "tiap-tiap sifat
yang mawjudah pada dhihni dan mawjudah pada kharij dengan berdiri
dengan yang mawjudah, yakni yang berdiri pada dhat yang mawjud, yang
mewajibkan baginya hukum". Sifat ma'ani menurut Tuan Minal terdiri
daripada tujuh sifat iaitu, qudrah, iradah, ilmu, hayah, sama', basar dan
kalam (Zainal 'Abidin al-Fatani, t.t: 35). Dimaksudkan dengan "tiap-tiap
sifat yang mawjudah pada dhihn (akal) dan mawjudah pada kharij (luar
akal)" ialah sifat ini bukan hanya tergambar pada akal fikiran semata-mata,
bahkan kewujudannya dapat dibuktikan melalui pancaindera. Antaranya
seperti mengetahui kekuasaan Allah SWT (sifat qudrah) melalui penciptaan
makhluk, dan (sifat iradah) dengan kehendakNya sesuatu boleh berlaku.
 Perbahasan Mengenai Sifat-sifat Allah SIt'T AnalLsis Penakiran Tuan Minal 153

Manakala "mewajibkan hukum" pula diertikan sebagai sifat yang berperanan

menghukum sifat ma'nawiyyah. Umpama dengan sifat qudrah melahirkan
sifat ma'nawiyyah iaitu qadiran. Begitulah dikiaskan kepada keseluruhan
sifat ma'ani (Zainal 'Abidin al-Fatani, t.t: 35).

Tuan Minal turut mengemukakan penta' rifan kedua sifat ma'ani iaitu "la
hiya huwa wala hiya ghairuh" iaitu sifat itu bukan dhat, dan bukan selain
daripada dhat. Ini menjelaskan bahawa sifat ini tidak dikatakan dhat dan selain
daripada dhat, bahkan berada dipertengahan antara keduanya. Dimaksudkan
dengan berada dipertengahan antara keduanya ialah sifat ma'ani bukanlah
sebenar-benar dhat, kerana ianya adalah sifat. Di samping itu, ianya tidak
disifatkan berada di luar daripada dhat kerana ia adalah sebahagian daripada
dhat Allah SWT dan bersifat qadim.

Kategori terakhir daripada sifat Allah SWT ialah sifat ma'nawiyyah. Menurut
Tuan Minal sifat ma'nawiyyah ialah "hal yang thabit bagi dhat selama ada
dhat itu dikeranakan dengan suatu kerana". Dimaksudkan dengan "hal
yang thabit bagi dhat" ialah pertamanya sifat ini adalah "har' iaitu tidak
dikatakan sebenar-benar wujud dan tiada, bahkan berada dipertengahan
antara keduanya. Keduanya disifatkan "thabit bagi dhat" ialah kerana
sifat ini berada pada dhat Allah SWT. Manakala pengertian "dikeranakan
oleh sesuatu kerana" ialah kewujudan sifat ini bergantung kepada sifat
ma'ani, memandangkan sifat ini mempunyai hubungan yang erat dengan
sifat Meskipun Than Minal mengakui wujud hubungan antara sifat
ma'ani dan sifat ma'nawiyyah, namun ianya hanya menurut akal semata-
mata, bukan dari segi hakikat yang sebenamya. Memandangkan sifat Allah
SWT tidak ada yang dahulu dan kemudian, juga tidak saling memerlukan
antara satu sama lain. Bagi Tuan Minal, apa yang penting ialah beriman
dengan sifat-sifat tersebut, memandangkan perkara tersebut telah disepakati
oleh kebanyakan ulama (Zainal 'Abidin al-Fatani, t.t: 35).

Berkaitan sifat ma'nawiyyah, Tuan Minal tidak menghuraikan secara

panjang lebar seperti perbahasan lain. Ini kerana tidak banyak isu yang
dapat dibincangkan dalam persoalan ini, melainkan ia merupakan lanjutan
daripada perbahasan sifat ma'ani. Menurut beliau, tujuan dinyatakan
perkataan "thumma yajibu" selepas daripada perbahasan sifat ma'ani
adalah untuk menggambarkan ikatan dan kaitan yang erat antara kedua-dua
sifat tersebut. Lebih-lebih lagi dengan menamakan sifat tersebut dengan
ma'nawiyyah yang diambil daripada ma'ani sudah cukup menggambarkan
keintiman dua sifat tersebut (Zainal 'Abidin al-Fatani, t.t: 35-36). Meskipun
begitu, aspek yang diberi penekanan oleh Tuan Minal ialah tentang
keberadaan sifat ma'nawiyyah, sama ada sifat ini benar-benar wujud atau
tidak. Menurut beliau penerimaan terhadap sifat ma'nawiyyah bergantung
kepada penerimaan "hal", sekiranya menafikan "hal" dengan sendirinya
akan menafikan kewujudan sifat ma'nawiyyah.
54 I 'ULUM ISLAMIYYAH JOURNAL VOL.8 (JUNE) 2012

Ketika menjelaskan sifat Allah SWT atau sifat dua puluh, Tuan Minal
berusaha membuktikan bahawa tidak wujud pertentangan atau pengulangan
dalam perbahasan tersebut. Menurut Tuan Minal, sifat yang wajib bagi
Allah SWT terdiri daripada dua puluh sifat yang terkandung di bawah
empat kategori utama iaitu nafsiyyah, salbiyyah, ma'ani dan ma'nawiyyah.
Meletakkan sifat salbiyyah selepas daripada sifat nafsiyyah menunjukkan
ketertiban dari segi susunan, ini kerana sifat nafsiyyah iaitu wujud perlu
didahulukan kerana ia merupakan asas kepada semua kejadian. Manakala
meletakkan sifat salbiyyah seperti qidam, baqa', mukhalafatuhu Ta'ala li al-
hawadith, qiyamuhu Ta'ala bi nafsih dan wandaniyyah selepas daripadanya
adalah bertujuan membersihkan sifat negatif daripada kewujudan tersebut
iaitu Allah SWT. Setelah terhapusnya sifat negatif, barulah dihiasi dengan
sifat ma'ani seperti qudrah, iradah, ilmu, hayah, sama', basar dan kalam
dan sifat ma'nawiyyah kawnuhu qadiran, kawnuhu muridan, kawnuhu
aliman, kawnuhu hayyan, kawnuhu sami'an, kawnuhu basiran dan kawnuhu
mutakalliman iaitu sifat-sifat kesempurnaan bagi Allah SWT. Situasi ini
diibaratkan seperti manusia yang perlu terlebih dahulu menyucikan din
daripada kotoran sebelum dihiasi dengan pakaian yang cantik dan menarik.

Kesimpulan

Berhubung perbahasan di atas, dapat disimpulkan bahawa Tuan Minal

sebagaimana ulama Melayu lain tidak membuat penambahan terhadap
perbahasan sifat Allah SWT, bahkan menjadi penerus kepada perjuangan
Imam al-Sanusi. Ketika menjelaskan tentang sifat Allah SWT atau sifat dua
puluh, Tuan Minal berusaha membuktikan bahawa tidak wujud pertentangan
atau pengulangan dalam perbahasan tersebut. Menurut Tuan Minal, sifat
yang wajib bagi Allah SWT terdiri daripada dua puluh sifat yang terkandung
di bawah empat kategori utama iaitu nafsiyyah, salbiyyah, ma'ani dan
ma'nawiyyah. Meletakkan sifat salbiyyah selepas daripada sifat nafsiyyah
menunjukkan ketertiban dan segi susunan, ini kerana sifat nafsiyyah iaitu
wujud perlu didahulukan kerana ia merupakan asas kepada semua kejadian.
Manakala meletakkan sifat salbiyyah seperti qidam, baqa mukhalafatuhu
Ta'ala li al-hawadith, qiyamuhu Ta'ala bi nafsih dan wandaniyyah
selepas daripadanya adalah bertujuan membersihkan sifat negatif daripada
kewujudan tersebut iaitu Allah SWT. Setelah terhapusnya sifat negatif,
barulah dihiasi dengan sifat ma'ani seperti qudrah, iradah, ilmu, hayah,
sama', basar dan kalam dan sifat ma'nawiyyah kawnuhu qadiran, kawnuhu
muridan, kawnuhu 'aliman, kawnuhu hayyan, kawnuhu samran, kawnuhu
basiran dan kawnuhu mutakalliman iaitu sifat-sifat kesempurnaan bagi Allah
SWT. Situasi ini diibaratkan seperti manusia yang perlu terlebih dahulu
menyucikan din daripada kotoran sebelum dihiasi dengan pakaian yang
cantik dan menarik.

Meskipun membahagikan sifat Allah SWT kepada dua puluh sifat, namun
Tuan Minal tidak membataskan sifat-sifat Allah hanya kepada 20 sahaja,
bahkan sifat kesempurnaan Allah SWT tidak terhitung bilangannya.
 Perbahasan Mengenai Sifat-sifat Allah SWT: Analisis Pemikiran Tuan Minal 155

Membataskan bilangan sifat Allah SWT seolah-olah menghadkan sesuatu

yang tidak pernah diputuskan oleh syarak. Keyakinan beliau terhadap
pembahagian sifat dua puluh bukanlah semata-mata kagum dengan kewalian
al-Sanusi, bahkan berdasarkan kekuatan hujah yang menyokong keberadaan
sifat-sifat tersebut. Ini kerana menolak kewujudan sifat sama ada satu atau
sebahagiannya seolah-olah menafikan sesuatu yang diiktiraf oleh al-Qur'an
dan al-Hadith. Justeru, Tuan Minal berusaha menjelaskan dan menghuraikan
sifat-sifat Allah SWT, kerana mengenali dan memahami secara jelas perkara
tersebut akan meningkatkan lagi keyakinan seorang individu muslim terhadap
ketuhanan Allah SWT. Oleh itu, keimanan dan keyakinan beliau tentang
pembahagian sifat-sifat Allah adalah selari dan tidak bertentangan dengan
fahaman al-Asyairah yang turut mengunakan kaedah atau pendekatan Sifat
Dua Puluh dalam perbahasannya.

Rujukan

(t.t), Syarh Matn Jawharah al-Tawhid, (terj). Pulau Pinang: Percetakan

Dar al-Ma' arif.
'Abd al-Malik 'Abd al-Rahman al-Sa' di (1999), Syarh al-Nasafiyyah fi al-
Aqidah al-Islamiyyah. Dar Al-Anban.
'Abd al-Mu' ti Muhammad Bayumi (1982), Al-Falsafah al-Islamiyyah, juz 1.
'Ali Arsalan 'Aidin (1987), Al-Madhahib al-Fitiqadiyyah al-Qadimah fi
Mizan al-Islam, Dar al-Razi.
'Irfan 'Abd al-Hamid (1967), Dirasat fi al-Firaq wa al-Aqaid al-Islamiyyah,
Baghdad: Matba' ah al-Irsyad.
'Isa bin 'Abd Allah Mani' al-Humairi (1998), Al-Mafahim al-Aqadiyyah fi
al-Sifat al-Ilahiyyah. Kaherah: Dar al-Salam.
Abdul Rahman Haji Abdullah (1990), Pemikiran Umat Islam Di Nusantara
Sejarah Dan Perkembangannya Hingga Abad Ke-19, Kuala
Lumpur: Dewan Bahasa Dan Pustaka.
Abi 'Abd Allah Muhammad bin 'Umar bin Ibrahim al-Malali al-Tilmisani
(2003), Syarh Umm al-Barahin, Dr. Khalid Zuhri (tahqiq). Beirut:
Dar al-Kutub al-' Ilmiyyah.
Abu al-Wafa al-Ghinami al-Taftazani (1979), 'ilm al-Kalam Wa Ba'd
Musykilatih, al-Qahirah: Dar al-Thaqafah Li al-Tiba' ah Wa Nasr.
Abu Hamid al-Ghazzali (1981), Ihya' 'Ulum al-Din, jil. 1, h. 341.
Ahmad 'Atiyyah Allah (1970), al-Qamus al-Islami, jilid 3, Maktabah al-
Nandah al-Misriyyah, Kaherah.
Ahmad al-Fatani (t.t), Faridah al-Faraid. Patani: Matba' ah Bin Halabi.
Ahmad Amin (1982), Fajr al-Islam, al-Qahirah: Maktabah al-Nandhah al-
Misriyyah.
Ahmad Amin (1982), Fajr al-Islam. Kaherah: Maktabah al-Nandah al-
Misriyyah.
 'ULUM ISLAMIYYAH JOURNAL VOL.8 (JUNE) 2012

Ahmad Amin (tt), Zuhr al-Islam, al-Qahirah: Maktabah al-Nandhah al-

Misriyyah, juz 2.
Al-Asy' ari (1975), al-Luma' fi al-Radd Ahl al-Ziyagh wa al-Bida', Dr.
Hamudah Gharabah (tahqiq). Kaherah: Hay'ah al-'Ammah li
Syu'un al-Matabi' al-Amiriyyah.
Al-Asy'ari (1990), Maqalat al-Islamiyyin wa Ikhtilaf al-Musallin, Beirut:
Al-Maktabah al-'Asriyyah.
Al-Baghdadi (1928), Usul al-Din. Beirut: Dar al-Kutub al-'Ilmiyyah.
'Abd al-Fattah al-Maghribi (1985), Imam Ahl al- Sunnah wa al-Jamasah
Abu Mansur al-Maturidi wa Ara'uhu al-Kalamiyyah. Kaherah:
Maktabah Wahbah.
Al-Ghazzali (1962), Tahafut al-Falasifah. Beirut: Matba' ah al-Katulikiyyah.
Al-Ghazzali (1983), al-lqtisad fi al-7tiqad. Beirut: Dar al-Kutub al-
'Ilmiyyah.
Al-Haji Yusuf bin al-Haji Mustafa Bandar Patani (1991), Sejarah Dan
Silsilah Keturunan Tuan Minal, (t.tp).
Al-Jurjani (1985), Al-Ta'rifat.
Al-Maqrizi (t.t), Kitab Mawa'iz wa al-Ftibar bi Dhikr al-Hutat wa al-Athar
al-Ma'ruf bi al-Hutat al-Maqriziyyah, Beirut: Dar al-Sadir.
Al-Razi (1991), Kitab al-Muhassal. Kaherah: Maktabah Dar al-Turath, Dr.
Husin Atai (tahqiq).
al-Sambawi (t.t), Siraj al-Huda. Kota Bharu: Cahaya Pumama.
Al-Sheikh Ibrahim al-Baijuri (1949), Hasyiah Tahqiq al-Maqam, Kaherah:
Maktabah Wa Matba' ah Mustafa al-Babi al-Halabi Wa Awladih.
A1-Syahrastani (1986), al-Milal wa al-Nihal, tahqiq, Muhammad Sayyid
Kailani, Bayrut: Dar Syo'b, juz 1.
Al-Baghdadi (1997), Al-Farq Bayn al-Firaq, Bayrut: Dar al-Ma'rifah.
Al-Tabarani (1984), al-Mujam al-Kabir. Hamdi 'Abd al-Majid al-Salafi
(ed.) Beirut: Dar al-Ihya' li al-Turath al-'Arabi, juz 3, h. 197.
Hasan Mahmud al-Syafe'I (1991), Al-Madkhal Ila Dirasah al-Kalam,
al-Qahirah: Maktabah Wahbah.
Hisham al-Badrani, (1998), Al-Hukm al-Syar'i fi Bahs Asma' Allah wa
Sifatihi, 'Amman: Dar al-Bayariq.
Mahmud al-Khalidi (1985), Al-Aqidah wa Ilm al-Kalam, al-'Amman:
Maktabah al-Risalah al-Hadithah, h. 27;
Mahmud Salim 'Abidat (1998), Tarikh al-Firaq wa Aqaiduha, al-Maktabah
al-Wataniyyah.
Muhammad Zain Ibn Faqih Jalaluddin (t.t), Bidayah al-Hidayah. Singapura-
Jeddah: Percetakan al-Ma' arif Sdn. Bhd.
Prof. H. M. Asywadie Syukur LC (1994), Pemikiran-Pemikiran Tauhid
Syeikh Muhammad Sanusi, Pt. Bina 'Ilmu, Surabaya.
Said 'Abd al-Latif Fawdah (2004), Tandhib Syarh al-Sanusiyyah. Amman:
Dar al-Razi.
Tash Kubra Zadah (t.t), Miftah al-Sa'adah, juz 2, h. 162;
 Perbahasan Mengenai Sifat-sifat Allah SWT: Analisis Pemikiran Tuan Minal 1 57

Wan Mohd Saghir Abdullah (2007), Tuan Minal al-Fatani, Karangannya

Rujukan Ulama Melayu, dalam Wan Mohd Saghir Abdullah, Ulama
Dunia Melayu Yang diperkenalkan Dalam Utusan Malaysia, Kuala
Lumpur: Khazanah Fathaniyah.
Wan Muhamad Shaghir Abdullah, (1991), Zainal Abidin al-Fatani, Majalah
Dakwah, April, 1991.
Ahmad Fathy al-Fatani (2002), Ulama Besar Dari Patani, Bangi: Penerbit
Universiti Kebangsaan Malaysia.

Faizuri bin Abdul Latif

Faisal @ Ahmad Faisal bin Abdul Hamid
Akademi Pengajian Islam, Universiti Malaya
Email : [email protected]
Email : [email protected]