Ν.

Παντελίδης, Τομέας Γλωσσολογίας, Τμήμα Φιλολογίας, ΕΚΠΑ

Ιστορική Γραμματική της Αρχαίας Ελληνικής: Τα χαρακτηριστικά των αρχαίων ελληνικών διαλέκτων

Νικόλαος Παντελίδης
Τομέας Γλωσσολογίας
Τμήμα Φιλολογίας
ΕΚΠΑ

Οι διαλεκτικές ομάδες της Αρχαίας Ελληνικής

Α. Δυτική Ελληνική
1. «Δωρικές»: Μεγαρίς, Κορινθία (Κόρινθος, Σικυών, Νεμέα, Φλιούς), Αργολίς
(Άργος, Επίδαυρος, Τροιζήν, Ερμιόνη), Λακωνία (Σπάρτη), Μεσσηνία,
Κυκλάδες (Μήλος, Κίμωλος, Φολέγανδρος, Θήρα, Ανάφη), Κρήτη,
Δωδεκάνησος (στο μεγαλύτερο μέρος της: Ρόδος, Κως, Κάρπαθος κ.λπ.),
αποικίες στα απέναντι της Δωδεκανήσου μικρασιατικά παράλια), Επτάνησα,
αποικίες Προποντίδας, Κάτω Ιταλίας-Σικελίας (Τάρας, Ἡράκλεια,
Συρακοῦσαι, Ἀκράγας κ.λπ.).
2. Βορειοδυτικές: (Αχαϊα, σημ.Ηλεία), Στερεά Ελλάδα (πλην Αττικής, Εύβοιας,
Βοιωτίας), Ήπειρος, πιθανόν Μακεδονία.

Χαρακτηριστικά:
1. Διατήρηση του αρχικού μακρού ā :
μᾱτηρ = μἠτηρ

φμᾱ = φήμη

δᾶμος = δῆμος
νᾶσος = νῆσος
2. Συναιρέσεις:
ᾱ + ο → ᾱ:

Α΄ Κλίση ΓΕΝ.ΠΛΗΘ. -ων > -ᾶν, π.χ. τᾶν ἀρχᾶν

Α΄ Κλίση ΑΡΣ.ΓΕΝ.ΕΝΙΚ. -ᾱο > -ᾱ, π.χ. τοῦ ταμίā = τοῦ ταμίου

a + e → ē (η):
νικάει > νικῇ (αττ. νικᾷ)

1
 Ν.Παντελίδης, Τομέας Γλωσσολογίας, Τμήμα Φιλολογίας, ΕΚΠΑ
Ιστορική Γραμματική της Αρχαίας Ελληνικής: Τα χαρακτηριστικά των αρχαίων ελληνικών διαλέκτων

ἐνίκαε > ἐνίκη (αττ. ἐνίκᾱ)

3. Διατήρηση του ti:
φέροντι (3.ΠΛΗΘ.ΕΝΕΣ., αρκαδική: φέρονσι) = φέρουσι
δίδωτι = δίδωσι
διακάτιοι = διακόσιοι
Fίκατι = εἴκοσι
4. ΟΝΟΜ.ΠΛΗΘ. του άρθρου:
τοί, ταί = οἱ, αἱ
5. Κλίση των θηλυκών ουσιαστικών σε –ις:
ΕΝΙΚ. πόλις, πόλιος, πόλī, πόλιν

ΠΛΗΘ. πόλιες, πολίων, πόλισι, πόλιᾰς

6. Αντωνυμίες:
Προσωπικές:

2.ΕΝΙΚ. τ (=σύ)

1-2.ΠΛΗΘ. (ΟΝΟΜ.-ΓΕΝ.-ΑΙΤ.) μές- μέων- μέ / μές-μέων-μέ

Δεικτικές:
κῆνος / τῆνος = ἐκεῖνος

7. Κατάληξη του 1.ΠΛΗΘ. –μες (ιων.-αττ. -μεν):

φέρομες = φέρομεν
ἔχομες = ἔχομεν
τιμᾶμες = τιμῶμεν
ἐλύθημες = ἐλύθημεν
8. Μέλλοντας σε –σέω (ΜΕΣ. –σέομαι):
πρᾱξέω = πράξω
δωσέω = δώσω
9. Τα ρήματα σε –ίζω και –άζω σχηματίζουν τον αόριστο σε –ξα:
ἐδίκαξα

ἐψφιξα = ἐψήφισα

2
 Ν.Παντελίδης, Τομέας Γλωσσολογίας, Τμήμα Φιλολογίας, ΕΚΠΑ
Ιστορική Γραμματική της Αρχαίας Ελληνικής: Τα χαρακτηριστικά των αρχαίων ελληνικών διαλέκτων

10. Το απαρέμφατο των ενεστώτων εις –μι, των αθέματων αορίστων (π.χ. ἔ-στη-ν, ἔ-
γνω-ν, ἔ-βη-ν), αορίστων σε –κα (ἔ-δω-κα) και του παθητικού αορίστου έχει την
κατάληξη –μεν:
δό-μεν = δοῦναι
στᾶ-μεν = στῆναι
τι-θέ-μεν = τιθέναι
ἦ-μεν = εἶναι
γραφῆ-μεν = γραφῆναι
11. Αποβολή του ληκτικού φωνήεντος των προθέσεων:
ἀν-θέμεν = ἀναθεῖναι
παρ-γενόμενος.
12. Χρονικά επιρρήματα σε –κα (αντί αττ. -τε):
ὅκα = ὅτε
πόκα = πότε
τόκα = τότε
13. Ιδιόμορφος τονισμός:
ἐλέγον
γυναίκες.
14. Διάφορα:
ποτί και πότ (π.χ. ποτί τόν > πότ τόν) = πρός
αἰ = εἰ
πρᾶτος = πρῶτος
κα = ἄν
Fίκατι = εἴκοσι
λήω-λῶ = θέλω
ἰαρός = ἱερός
τέτορες = τέτταρες)
πήποκα = πώποτε

Β. Αιολική
1. Λέσβος και απέναντι μικρασιατικά παράλια.
2. Θεσσαλία

3
 Ν.Παντελίδης, Τομέας Γλωσσολογίας, Τμήμα Φιλολογίας, ΕΚΠΑ
Ιστορική Γραμματική της Αρχαίας Ελληνικής: Τα χαρακτηριστικά των αρχαίων ελληνικών διαλέκτων

3. Βοιωτία

Χαρακτηριστικά:
1. Διατήρηση του ᾱ όπως και στη Δυτική Ελληνική (βλ. Δυτική Ελληνική, αριθ.1).

2. Ο φθόγγος * της Ινδοευρωπαϊκής εξελίχτηκε σε ορισμένες περιπτώσεις σε ορ ή

ρο αντί σε ρα:

στρότος < ινδοευρ. *sttos (= αττ. στρατός)

βρόχυς < ινδοευρ. *mghus (= αττ. βραχύς)

θόρσυς < ινδοευρ. *dhsus (= αττ. θρασύς)

3. Ο φθόγγος * της Ινδοευρωπαϊκής εξελίχτηκε σε ορισμένες περιπτώσεις σε ο

αντί σε α:

δέκα < *dek (=δέκα)

δέκοτος < *dek-tos (=δέκατος)

ἑ-κοτόν < *ktom (=ἑκατόν)

4. Τροπές: a > o (π.χ. ὀν και ὐν = ἀνά), ο > u (π.χ. ὄνυμα = ὄνομα).

5. Αποβολή του ληκτικού φωνήεντος των προθέσεων:
ἀνά > ὀν, κατά > κάτ (κατάβαλε > *κάτβαλε > κάββαλε).
6. Τα λεγόμενα χειλοϋπερωικά σύμφωνα της Ινδοευρωπαϊκής και της Πρωτο-
Ελληνικής τράπηκαν σε χειλικά σε όλες σχεδόν τις θέσεις. Στην Ιωνική-Αττική
όμως και στη Δυτική Ελληνική τράπηκαν σε οδοντικά (τ, δ, θ) όταν
ακολουθούσαν πρόσθια φωνήεντα (δηλ. i, ī, e, ē). Σημειώνεται ότι η μυκηναϊκή
Ελληνική διατηρούσε ακόμη τα σύμφωνα αυτά, όπως φανερώνει το γεγονός ότι η
Γραμμική Β γραφή διέθετε ιδιαίτερη σειρά συλλαβογραμμάτων για τις συλλαβές
που άρχιζαν από αυτά τα σύμφωνα:
πέμπε < *penkwe (=πέντε)
Βέλφοι < *gwelbh- (=Δελφοί)
φήρ < *kwhēr < *gwhēr (=θήρ)

4
 Ν.Παντελίδης, Τομέας Γλωσσολογίας, Τμήμα Φιλολογίας, ΕΚΠΑ
Ιστορική Γραμματική της Αρχαίας Ελληνικής: Τα χαρακτηριστικά των αρχαίων ελληνικών διαλέκτων

7. Αφομοίωση (σε ένα τμήμα της αιολικής ομάδας, π.χ. Αιολική Λέσβου)
συμφωνικών συμπλεγμάτων από υγρό ή έρρινο + s σε διπλά υγρά και έρρινα (και
όχι αντέκταση όπως π.χ. στην Ιωνική-Αττική)
*ἐσ-μι > ἔμμι (=αττ. εἰμί)
*στέλ-σαι > στέλλαι (=αττ. στεῖλαι)

*σελσ-νᾱ> σελννᾱ (με βραχύ α, αντί σελνᾱ, το οποίο εξελίχτηκε στην

ιωνική ομάδα περαιτέρω σε σελήνη)

*ἔ-μεν-σα > ἔμεννα (=αττ. ἔμεινα)

Στην περίπτωση των «νεότερων» αντεκτάσεων: Στη Λεσβιακή Αιολική έχουμε

αντί αντέκτασης ιδιάζουσα εξέλιξη σε διφθόγγους με i . Παραδείγματα:
*φέροντ-yᾰ > *φέρονσᾰ > φέροισᾰ (αττ. φέρουσᾰ με ου από αντέκταση)

*πντ-yᾰ > *πνσᾰ > παῖσᾰ (αττ. πᾶσᾰ, με μακρό ᾱ από αντέκταση)

μετοχή αορίστου *δείξᾰντ-ς > *δείξᾰνς > δείξαις (αττ. δείξᾱς, με μακρό ᾱ

από αντέκταση)

ΑΙΤ.ΠΛΗΘ. α᾽ και β᾽ κλίσης τνς χώρᾰνς > ταίς χώραις, τόνς θέονς > τοίς

θέοις.
8. «Βαρυτονία», δηλαδή απομάκρυνση του τόνου από τη λήγουσα:
γύναικες, πόταμος.
9. Η ΔΟΤ.ΕΝΙΚ. της γ᾽ κλίσης λήγει σε –εσσι:
παίδ-εσσι (=παισί), μήνν-εσσι (=μησί, ΔΟΤ.ΠΛΗΘ. του ουσιαστικού ὁ μήν).
10. Προσωπικές αντωνυμίες (ΟΝΟΜ.-ΓΕΝ.-ΑΙΤ.):
ΠΛΗΘ. ἄμμες, ἀμμέων, ἄμμε. 2.ΠΛΗΘ. ὔμμες, ὐμμέων, ὔμμε (από παλαιότερα

*ᾰσμε- *ῠσμε-, βλ. χαρακτηριστικό αριθ.7 πιο πάνω).

11. Τα λεγόμενα στη γραμματική της αττικής διαλέκτου “συνηρημένα” ρήματα

κλίνονται κατά τη συζυγία των εις –μι :
τίμᾱμι = τιμάω/ῶ
φίλημι = φιλέω/ῶ
ἀξίωμι = αξιόω/ῶ

5
 Ν.Παντελίδης, Τομέας Γλωσσολογίας, Τμήμα Φιλολογίας, ΕΚΠΑ
Ιστορική Γραμματική της Αρχαίας Ελληνικής: Τα χαρακτηριστικά των αρχαίων ελληνικών διαλέκτων

12. Η μετοχή ενεργητικού παρακειμένου σχηματίζεται (όπως και η μετοχή

ενεργητικού ενεστώτα και αορίστου β΄, π.χ. ἔλαβον ἔφυγον) σε –ων –οντος:
πεποιήκων πεποιήκοντος =πεποιηκώς πεποιηκότος
13. Απαρέμφατα σε –μεν αντί σε –ναι (βλ. Δυτική Ελληνική, αριθ.10):
*ἔσ-μεν > ἔμμεν = αττ. εἶναι (πρβλ. ομηρ. ἔμμεναι)
14. Διάφορα:
ἀπύ = ἀπό
πεδά = μετά (δεν σχετίζονται ετυμολογικά μεταξύ τους)
κε(ν) = ἄν
ἐς = ἐξ
ἐν + ΑΙΤ. = εἰς
κρέτος = κράτος

Γ. Αρκαδοκυπριακή
1. Αρκαδία
2. Κύπρος

Χαρακτηριστικά:
1. Τα υπ᾽ αριθ. 1-5, 11, 14 της Αιολικής, βλ. πιο πάνω (όμως: κυπρ. κε = αρκαδ. ἄν).
2. Τροπή της συλλαβής ti σε si :
3.ΠΛΗΘ.ΕΝΕΣ. *φέροντι > φέρονσι (=ιων.-αττ. φέρουσι)
3. Απαρέμφατα σε –(ε)ναι (όπως στην Ιωνική-Αττική) αντί –μεν της Δυτικής
Ελληνικής και της Αιολικής:
ἦναι < < *ἐ-εναι < *ἐσ-εναι
ἱστάναι
4. Καταλήξεις μέσης φωνής:
2.ΕΝΙΚ. –(σ)οι (=-(σ)αι)
3.ΕΝΙΚ. –τοι (=-ται)
3.ΠΛΗΘ. –ντοι (=-νται)
Πρόκειται για αρχαϊσμό της Αρκαδικής, η διάλεκτος αυτή δηλ. διατηρεί την
παλαιότερη μορφή των καταλήξεων αυτών.
5. Διάφορα:

6
 Ν.Παντελίδης, Τομέας Γλωσσολογίας, Τμήμα Φιλολογίας, ΕΚΠΑ
Ιστορική Γραμματική της Αρχαίας Ελληνικής: Τα χαρακτηριστικά των αρχαίων ελληνικών διαλέκτων

πός = προς (πρβλ. μυκην. po-si, δωρ. ποτί)

κάς = καί

Δ. Ιωνική (- Αττική)
1. Ιωνία (Τέως, Λέβεδος, Ἔφεσος, Μίλητος, Κλαζομεναί, Πριήνη κ.λπ.), Σάμος,
Ἱκαρία, Χίος, αποικίες παραλίων Μακεδονίας-Θράκης, Ευξείνου Πόντου και
Μεγάλης Ελλάδας.
2. Κυκλάδες (πλην Μήλου, Κιμώλου, Φολεγάνδρου, Θήρας, Ἀνάφης).
3. Εύβοια (Χαλκίς, Ἐρέτρια, Κάρυστος, Κύμη) και αποικίες (Χαλκιδική, Μεγάλη
Ελλάδα).
4. Αττική.

Χαρακτηριστικά:
1. Τροπή του αρχικού μακρού ᾱ σε η:
δᾶμος > δῆμος

μτηρ > μήτηρ

μέρᾱ > ἡμέρη

ἀρχ > ἀρχή

Η μεταβολή συμπεριέλαβε τα μακρά ᾱ, τα οποία προέκυψαν από τις παλαιές

αντεκτάσεις:

*στλνᾱ > στλᾱ > στήλη

*σελσ-νᾱ> σελνᾱ > σελήνη

*ἔ-φᾰν-σα > ἔ-φᾱνα > ἔφηνα

2. Πρώιμη σίγηση του F σε όλες τις θέσεις. Η απουσία του από τύπους που αρχικά
είχαν F δημιουργεί σε πολλές περιπτώσεις μετρικά προβλήματα στα Ομηρικά
Έπη:
Fάναξ > ἄναξ (μυκην. wa-na-ka)

7
 Ν.Παντελίδης, Τομέας Γλωσσολογίας, Τμήμα Φιλολογίας, ΕΚΠΑ
Ιστορική Γραμματική της Αρχαίας Ελληνικής: Τα χαρακτηριστικά των αρχαίων ελληνικών διαλέκτων

Fέργον > ἔργον

FίσFος > ἴσος (μυκην. wi-so-wo)
Fοῖκος > οἶκος (πρβλ. λατ. vīcus < *woikos)
Fέτος > ἔτος (πρβλ. λατ. vetus)
ξένFος > ξεῖνος (ιων.), ξένος (αττ.)
3. Αντιμεταχώρηση, δηλαδή αμοιβαία αλλαγή ποσοτήτων στις ακολουθίες
φωνηέντων ηο ηα.:
*βασιλῆF-ος > βασιλῆος > βασιλέως
*λᾱFός > ληFός > ληός > λεώς
4. Ο πληθυντικός των προσωπικών αντωνυμιών σχηματίστηκε στην ΟΝΟΜ. και την
ΑΙΤ. με την προσθήκη των καταλήξεων της γ΄ κλίσης:

δωρ. μέ-ς : ιων. ἡμέ-ες (> αττ. ἡμεῖς, με συναίρεση)

δωρ. μέ-ων : ιων. ἡμέ-ων (> αττ. ἡμῶν, με συναίρεση)

δωρ. μέ : » ἡμέ-ᾰς (> αττ. ἡμᾶς, με συναίρεση)

5. Κατάληξη 3.ΠΛΗΘ. παρελθοντικών χρόνων σε –σαν. Πρόκειται για νεωτερισμό

της Ιωνικής. Η Δυτική Ελληνική διατηρεί τους αρχαιότερους τύπους:
ἔ-θε-σαν (δωρ. ἔ-θεν < *ἔ-θεντ)
ἐ-τί-θε-σαν (δωρ. ἐ-τίθεν < *ἐ-τί-θεντ)
ἔ-δο-σαν (δωρ. ἔ-δον < *ἔ-δοντ)
6. Στον παρατατικό του εἰμί δημιουργήθηκαν νέοι τύποι οι οποίοι αντικατέστησαν
του αρχικούς που διατηρήθηκαν σε άλλες διαλέκτους (π.χ. Δυτική Ελληνική):

1.ΕΝΙΚ. ινδοευρ. *ēs- > *ἦσ-α > ἦ-α > ἦ → ιων. ἦ-ν

3.ΕΝΙΚ. ινδοευρ. *ēs-t > *ἦσ-τ > ἦς → ιων. ἦ(ν)

3.ΠΛΗΘ. ινδοευρ. *ēs-ent > *ἦσ-εν > ἦ-εν > ἦν → ιων. ἦ-σαν
7. Απαρέμφατα σε –(ε)ναι (όπως στην Αρκαδοκυπριακή) αντί –μεν της Δωρικής
και Αιολικής:
τιθέναι
διδόναι
εἶναι (<*ἐεναι<*ἐσ-εναι)

8
 Ν.Παντελίδης, Τομέας Γλωσσολογίας, Τμήμα Φιλολογίας, ΕΚΠΑ
Ιστορική Γραμματική της Αρχαίας Ελληνικής: Τα χαρακτηριστικά των αρχαίων ελληνικών διαλέκτων

δοῦναι
γραφῆναι
λελυκέναι
8. Το δυνητικό μόριο ἄν.
Η Δυτική Ελληνική χρησιμοποιεί το ετυμολογικά μη συγγενές κα, ενώ η Αιολική
το ετυμολογικά επίσης μη συγγενές κεν.
Ιδιαίτερα χαρακτηριστικά επιμέρους κλάδων της ιωνικής ομάδας:
Μικρασιατική Ιωνική:
1. κ αντί π στα:
κοῦ
κόθεν
ὄκως
ὀκοῖος
κ.λπ.
2. Ψίλωση, δηλαδή σίγηση του δασέος πνεύματος:
ὀκοῖος
ἠμέρη
κ.λπ.
Αττική:
1. –σσ- > -ττ- :
πλήσσω > πλήττω
θάλασσα > θάλαττα
τέσσαρες > τέτταρες
2. –ρσ- > -ρρ- :
θάρσος > θάρρος
χερσόνησος > χερρόνησος
ἄρσεν > ἄρρεν
3. Σίγηση του F στη θέση μετά από n, l, r χωρίς αντέκταση. Στις περισσότερες από
τις υπόλοιπες διαλέκτους έχουμε αντέκταση:
κόρFη > κόρη (αλλά ιων. κούρη, όπου το ου είναι «νόθη» δίφθογγος)
δόρFατα > δόρατα (αλλά ιων, δούρατα)

9
 Ν.Παντελίδης, Τομέας Γλωσσολογίας, Τμήμα Φιλολογίας, ΕΚΠΑ
Ιστορική Γραμματική της Αρχαίας Ελληνικής: Τα χαρακτηριστικά των αρχαίων ελληνικών διαλέκτων

ξένFος > ξένος (αλλά ιων. ξεῖνος –όπου το ει είναι «νόθη» δίγθογγος-, σε
άλλες διαλέκτους έχουμε ξῆνος, επίσης με αντἐκταση)
μόνFος > μόνος (ιων. μοῦνος)
4. Συναίρεση εο > ου:
φιλέομεν > φιλοῦμεν
γένεος > γένους
5. Τροπή του ē (που είχε προέλθει από τροπή του αρχικού μακρού ᾱ σε η στην
ιωνική ομάδα γενικά) σε ᾱ μετά από i, e, r :

μέρᾱ > ἡμέρη (ιων.) > ἡμέρᾱ (αττ.)

μικρασιατικό ιωνικό πρήσσω : αττικό πρττω

γενε > γενεή (ιων.) > γενε (αττ.)

Fοικίᾱ > οἰκίη (ιων.) > οἰκίᾱ (αττ.)

6. Συγκριτικοί μείζων κρείττων αντί των ιωνικών μέζων κρέσσων.

10