‫‪tarikhema.

org‬‬

‫ﺧﺮدﻧﺎﻣﻪ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪ ،10‬ﺑﻬﺎر و ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪1392‬‬

‫ﮐﺮﺗﯿﺮ و ﻇﻬﻮر ﺳﯿﺎﺳﺖ دﯾﻨﯽ در اواﯾﻞ دوره ﺳﺎﺳﺎﻧﯿﺎن‬

‫‪1‬‬
‫ﺗﻮﻓﯿﻖ ﺣﺴﯿﻨﯽ‬

‫ﭼﮑﯿﺪه‬
‫ﯾﮑﯽ از وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﻋﻤﺪه اﯾﺮان در آﻏﺎز ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﯽ ﺳﺎﺳﺎﻧﯿﺎن‪ ،‬اﺗﺤﺎد و ﻫﻤﮑﺎري ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﯿﺎن دﯾﻦ و دوﻟﺖ ﺟﻬﺖ ﺣﻔﻆ‬
‫ﯾﮕﺎﻧﮕﯽ در ﮐﺸﻮر و ﺗﺤﮑﯿﻢ ﭘﺎﯾﻪ ﻫﺎي ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﺳﺎﺳﺎﻧﯿﺎن ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪه ﺑﻮد‪ .‬در اﯾﻦ روزﮔﺎر رﻫﺒﺮي ﻣﺬﻫﺒﯽ ﮐﺸﻮر ﺑﻪ ﯾﮏ روﺣﺎﻧﯽ‬
‫ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ اي رﺳﯿﺪ ﮐﻪ در ﻃﻮل ﺳﺪه ي ﺳﻮم در ﺑﺴﯿﺎري از ﺟﺮﯾﺎﻧﺎت ﺳﯿﺎﺳﯽ و دﯾﻨﯽ ﮐﺸﻮر دﺧﺎﻟﺖ ﻋﻤﺪه اي داﺷﺖ‪ .‬ﮐﺮﺗﯿﺮ در اﯾﻦ‬
‫زﻣﺎن ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﯽ ﻣﺬﻫﺒﯽ ﮐﺸﻮر را در اﺧﺘﯿﺎر ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺣﺘﯽ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻋﺎﻣﻞ اﺻﻠﯽ ﺳﯿﺎﺳﺖ ﮔﺬاري ﻫﺎي دوﻟﺖ ﻧﻈﺮ ﺧﻮد را‬
‫در ﺳﯿﺎﺳﺖ دﯾﻨﯽ ﺑﻪ ﺷﺎﻫﻨﺸﺎه ﺗﺤﻤﯿﻞ ﮐﺮد‪ .‬در اﯾﻦ ﭘﮋوﻫﺶ ﺑﺮ اﺳﺎس روﯾﮑﺮد ﺗﺤﻠﯿﻠﯽ و ﺗﻮﺻﯿﻔﯽ؛ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ اﻫﻤﯿﺘﯽ ﮐﻪ ﮐﺮﺗﯿﺮ در ﺗﺜﺒﯿﺖ‬
‫آﯾﯿﻦ زرﺗﺸﺖ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان دﯾﻦ رﺳﻤﯽ ﺷﺎﻫﻨﺸﺎﻫﯽ‪ ،‬ﺗﺤﮑﯿﻢ ﻗﺪرت ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﻣﺬﻫﺒﯽ روﺣﺎﻧﯿﺎن زرﺗﺸﺘﯽ و ﻧﯿﺰ در ﺗﺜﺒﯿﺖ ﭘﺎﯾﻪ ﻫﺎي‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ در ﺳﺪهي ﺳﻮم ﻣﯿﻼدي داﺷﺖ؛ ﺳﻌﯽ ﺷﺪه ﺗﺎ اﻧﺪﯾﺸﻪ ﻫﺎي دﯾﻨﯽ ـ ﺳﯿﺎﺳﯽ ﮐﺮﺗﯿﺮ ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ و ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻗﺮار ﮔﯿﺮد و‬
‫ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ اﺳﺎس ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻫﮋﻣﻮﻧﯽ ﺳﯿﺎﺳﯽ »آﻧﺘﻮﻧﯿﻮ ﮔﺮاﻣﺸﯽ« اﺻﻮﻻً ﮐﺮﺗﯿﺮ در ﺑﺮآﻣﺪن ﺳﺎﺧﺘﺎر دﯾﻦ رﺳﻤﯽ ﺳﺎﺳﺎﻧﯿﺎن‬
‫‪mandegar.tarikhema.org‬‬

‫و ﺗﻌﯿﻘﺐ ﮔﺮوه ﻫﺎي ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺑﺎ دﺳﺘﮕﺎه زرﺗﺸﺘﯽ رﺳﻤﯽ‪ ،‬از ﻋﻤﻠﮑﺮد ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺗﻨﺶ ﻫﮋﻣﻮﻧﯽ ﯾﺎ ﮐﺴﺐ اﻗﺘﺪار از دو روﯾﮑﺮد ﮐﺴﺐ ﻗﺪرت‬

‫‪tarikhema.ir‬‬
‫ﺳﯿﺎﺳﯽ و اﯾﺠﺎد دﺳﺘﮕﺎه ﻣﺸﺮوﻋﯿﺖ‪ ،‬ﻧﻘﺶ اﺳﺎﺳﯽ اﯾﻔﺎ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫واژﮔﺎن ﮐﻠﯿﺪي‪ :‬ﮐﺮﺗﯿﺮ‪ ،‬ﺳﯿﺎﺳﺖ دﯾﻨﯽ‪ ،‬اﻗﻠﯿﺖ ﻫﺎي ﻣﺬﻫﺒﯽ‪ ،‬ﺳﺎﺳﺎﻧﯿﺎن‪.‬‬
‫‪Kartir and the Beginning of a Religious Policy in The‬‬
‫‪Sassanian Era‬‬
‫‪Tofiq Hoseini 2‬‬

‫‪Abstract‬‬
‫‪one of the most important characteristics of the beginning period of the Sassanid dynasty was‬‬
‫‪the integration of secular and religious power. This integration had two functions: preserving of‬‬
‫‪unity throughout the country and of the dominance of the Sassanian rulers. Not only as a very‬‬
‫‪powerful religious leader but also as an extremely influential person who interfered in‬‬
‫‪rd‬‬
‫‪policy=making, Kartir played a significant role in 3 century of Iran’s history. By a descriptive-‬‬
‫‪analytic method, this paper aims to study the aspects of his importance. Aspects such as‬‬
‫‪strengthening Zoroastrian as the formal religion of the country, fortifying of the power and‬‬
‫‪dominance of the Sassanids and increasing of the clerics power in the society. In view of‬‬
‫‪AntoioGramsci’s theory of political Hegemony, Kartir plays a great role in gaining the political‬‬
‫‪power and founding a legitimacy power.‬‬
‫‪Keywords: Kartir, religious policy, religious minorities , the Sassanids.‬‬

‫‪ .1‬ﮐﺎرﺷﻨﺎس ارﺷﺪ ﺗﺎرﯾﺦ ﺟﻬﺎن داﻧﺸﮕﺎه ﺷﻬﯿﺪ ﺑﻬﺸﺘﯽ‪.‬‬

‫‪2‬‬
‫‪. MA Student of the World history, Shahid Beheshti University.‬‬

‫‪pdf.tarikhema.org‬‬
 ‫‪tarikhema.org‬‬

‫ﺧﺮدﻧﺎﻣﻪ ‪2‬‬

‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‬
‫ﻧﻬﺎدﻫﺎي ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﺳﺎﺧﺘﺎرﻫﺎي اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژﯾﮑﯽ ﯾﮏ ﻧﻈﺎم اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ در ﺳﺎﺧﺖ و ﺗﮑﻮﯾﻦ‬
‫ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻣﻮﺛﺮﻧﺪ‪ .‬ﻧﻬﺎدﻫﺎي ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﻣﻠﻬﻢ از ﻧﻬﺎد اﻗﺘﺼﺎدي و ﺳﺎﻣﺎن ﺳﯿﺎﺳﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ‬
‫ﻧﻬﺎدﻫﺎي ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﻣﻠﻬﻢ از ﻧﻬﺎد ﺳﯿﺎﺳﺖ ﺷﮑﻞ ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ و دﺳﺘﮕﺎه ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﺗﮑﻮﯾﻦ ﻣﯿﺎﺑﺪ‪ .‬ﺑﺮ اﺳﺎس‬
‫ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻫﮋﻣﻮﻧﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﺎور ﮔﺮاﻣﺸﯽ روﻧﺪ ﺷﮑﻞدﻫﯽ اذﻫﺎن ﺑﺎورﻣﻨﺪ ﺑﻪ ﻗﺪرت از ﻃﺮﯾﻖ ﻧﻈﺎم آﻣﻮزﺷﯽ و‬
‫ﻟﻔﺎﻓﻪ دروﻧﯽ ﺳﺎزي ﯾﺎ ﻣﺸﺮوﻋﯿﺖ ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬در ﺑﺮآﻣﺪن ﻧﻈﺎم ﺳﺎﺳﺎﻧﯿﺎن‪ ،‬دﯾﻦ اﺻﻮﻻً ﻧﻘﺶ‬
‫ﻣﺸﺮوﻋﮕﺮ را اﯾﻔﺎ ﮐﺮده و ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﺷﮑﻞ دﺳﺘﮕﺎه روﺣﺎﻧﯿﺖ ﻧﯿﺰ از ﺳﺎﺧﺖ ﺳﯿﺎﺳﯽ در ﺷﮑﻞﮔﯿﺮي ﺧﻮد‬
‫ﺗﺎﺛﯿﺮ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬در ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻣﺆﺛﺮ ﺳﺎزﻣﺎن ﺳﺎﺳﺎﻧﯿﺎن ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻫﻢزﻣﺎن ﻫﻢﭼﻮن ﮐﺘﯿﺒﻪﻫﺎي‬
‫اواﯾﻞ دوره ﺳﺎﺳﺎﻧﯿﺎن‪ ،‬از ﺷﺨﺼﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم ﮐﺮﺗﯿﺮ آﮔﺎه ﻣﯽﺷﻮﯾﻢ‪ .‬از ﺧﻼل ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﺎﻧﻮي ﻧﯿﺰ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺷﺨﺺ‬
‫ﺑﺮ ﻣﯽﺧﻮرﯾﻢ‪ .‬ﻇﺎﻫﺮاً آﻧﭽﻪ از ﻣﯿﺎن ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻗﺎﺑﻞ اﺳﺘﺒﺎط اﺳﺖ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺷﺨﺺ را ﻣﯽﺗﻮان‬
‫ﺑﻨﯿﺎنﮔﺬار ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺳﯿﺎﺳﺖ دﯾﻨﯽ اواﯾﻞ دوره ﺳﺎﺳﺎﻧﯿﺎن ﻧﺎﻣﯿﺪ‪ .‬وي در ﺧﻼل اﻋﻤﺎل ﻧﻔﻮذ ﺳﯿﺎﺳﯽ و‬
‫ﺳﺎزﻣﺎن دﯾﻨﯽ و اﻧﺘﺨﺎب ﺷﺎﻫﺎن ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ دﺳﺖ ﺑﻪ اﯾﺠﺎد ﯾﮏ ﺳﺎزﻣﺎن دﯾﻨﯽ و ﺗﻌﯿﻘﯿﺐ ﮔﺮوهﻫﺎي دﯾﻨﯽ‬
‫‪mandegar.tarikhema.org‬‬

‫ﻣﻌﺎرض زد‪.‬‬

‫‪tarikhema.ir‬‬
‫ﻣﺒﺎﻧﯽ ﻧﻔﻮذ روﺣﺎﻧﯿﺎن در ﺷﺎﻫﻨﺸﺎﻫﯽ ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ‬
‫ﻣﻮﻗﻌﯿﺘﯽ ﮐﻪ دﯾﻦ و اﺻﺤﺎب دﯾﻦ در زﻣﺎن ﺳﺎﺳﺎﻧﯿﺎن ﺑﻪ دﺳﺖ آورده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺎﻣﻞ و ﺗﻌﻤـﻖ اﺳـﺖ‪.‬‬
‫در اﯾﻦﺑﺎره از اﺗﺤﺎد و دوﺳﺘﯽ ﺻﻤﯿﻤﯽ ﻣﯿﺎن دﯾـﻦ و ﭘﺎدﺷـﺎﻫﯽ از ﻫﻤـﺎن ﻟﺤﻈـﮥ اول روي ﮐـﺎر آﻣـﺪن‬
‫ﺳﺎﺳﺎﻧﯿﺎن ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﯿﺎن ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬در دورة ﺳﺎﺳﺎﻧﯿﺎن‪ ،‬ﻣﻐﺎن )روﺣﺎﻧﯿﻮن( ﺟﻨﺒﮥ ﻗﺪﺳـﯽ ﺧـﻮﯾﺶ را ﺷـﺎﻣﻞ‬
‫ﺣﺎل ﺣﮑﻮﻣﺖ دﻧﯿﻮي ﻧﻤﻮده ﺑﻮدﻧﺪ و در ﻫﻤﮥ ﺷﺌﻮﻧﺎت ﻣﻤﻠﮑـﺖ و در ﮐﻠﯿـﮥ اﺣـﻮال زﻧـﺪﮔﯽ ﻫـﺮ اﯾﺮاﻧـﯽ‬
‫دﺧﺎﻟﺖ ﻣﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪ 3.‬ﻣﺠﻤﻮﻋﮥ ﻋﻮاﻣﻞ دور و ﻧﺰدﯾﮑﯽ در ﺳﺪة ﺳﻮم ﻣﯿﻼدي ﺑﺎﻋﺚ ﮔﺮدﯾـﺪ ﺗـﺎ روﺣﺎﻧﯿـﺎن‬
‫ﺑﻪﻋﻨﻮان ﭘﯿﺸﻮاﯾﺎن دﯾﻨﯽ از ﻧﻔﻮذ و ﻗﺪرت زﯾﺎدي در دوﻟﺖ ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ ﺑﺮﺧﻮردار ﮔﺮدﻧﺪ‪ .‬واﺑﺴـﺘﮕﯽ ﺧﺎﻧـﺪان‬
‫ﺳﻠﻄﻨﺘﯽ ﺑﻪ ﻣﻌﺒﺪ آﻧﺎﻫﯿﺘﺎ در اﺳﺘﺨﺮ و دﺧﺎﻟﺘﯽ ﮐﻪ روﺣﺎﻧﯿﺎن در ﺑﻪ ﻗﺪرت رﺳﺎﻧﺪن اردﺷﯿﺮ داﺷـﺘﻨﺪ را ﻣـﯽ‬
‫ﺗﻮان از ﻋﻠﻞ ﻧﺰدﯾﮏ اﯾﻦ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﺑﻪﺣﺴﺎب آورد‪» 4.‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻧﺨﺴـﺘﯿﻦ ﭘﺎدﺷـﺎﻫﺎن ﺳﺎﺳـﺎﻧﯽ ﭼـﻮن از‬
‫‪5‬‬
‫ﻟﺤﺎظ ﻣﻌﺘﻘﺪات ﭘﯿﺮو آﯾﯿﻦ زرﺗﺸﺖ ﺑﻮدﻧﺪ از روﺣﺎﻧﯿﺎن زرﺗﺸﺘﯽ ﭘﺸﺘﯿﺒﺎﻧﯽ ﻣﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪«.‬‬

‫‪ .1‬آرﺗﻮر ﮐﺮﯾﺴﺘﻨﺴﻦ‪ ،‬وﺿﻊ ﻣﻠﺖ و دوﻟﺖ و درﺑﺎر در دوره ي ﺷﺎﻫﻨﺸﺎﻫﯽ ﺳﺎﺳﺎﻧﯿﺎن‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﺠﺘﺒﯽ ﻣﯿﻨﻮي )ﺗﻬﺮان‪ :‬ﭘﮋوﻫﺸﮕﺎه ﻋﻠﻮم‬
‫اﻧﺴﺎﻧﯽ و ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪ ،(1374 ،‬ص ‪.89‬‬
‫‪ .4‬ﻣﺤﻤﺪ ﺗﻘﯽ اﯾﻤﺎن ﭘﻮر‪ ،‬ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﮥ ﻫﺴﺘﯽ )دورة دوم‪ ،‬ﺳﺎل دوم و ﺳﻮم‪ ،‬ﺷﻤﺎرة ‪8 ،9‬؛ ‪81‬ـ ‪ ،(80‬ص ‪.119‬‬
‫‪ .5‬م‪ .‬م دﯾﺎﮐﻮﻧﻮف‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺦ اﯾﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ روﺣﯽ ارﺑﺎب )ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻋﻠﻤﯽ و ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪ ،(1380 ،‬ص ‪.327‬‬

‫‪pdf.tarikhema.org‬‬
 ‫‪tarikhema.org‬‬

‫ﮐﺮﺗﯿﺮ و ﻇﻬﻮر ﺳﯿﺎﺳﺖ دﯾﻨﯽ در اواﯾﻞ دوره ﺳﺎﺳﺎﻧﯿﺎن ‪3‬‬

‫ﻋﻼوه ﺑﺮ اﯾﻦ‪ ،‬ﺳﯿﺎﺳﺖ ﻣﺬﻫﺒﯽ ﺷﺎﻫﺎن اﺷﮑﺎﻧﯽ در ﺗﺴﺎﻣﺢ ﻣﺬﻫﺒﯽ و ﺑﯽ ﻋﻼﻗﮕـﯽ ﺑـﻪ آﯾـﯿﻦ‬
‫زرﺗﺸﺖ‪ ،‬ﮐﺎﻫﺶ ﻣﻘﺎم ﻣﻮﺑﺪان زرﺗﺸﺘﯽ و ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ دﯾﻦ ﻫﺎﯾﯽ ﺗﺎزه در ﭘﯿﺮاﻣﻮن اﯾﺮان‪ ،‬از ﻋـﻮاﻣﻠﯽ ﺑﻮدﻧـﺪ‬
‫ﮐﻪ ﻣﺪﺗﻬﺎ ﭘﯿﺶ از روي ﮐﺎر آﻣﺪن ﺳﺎﺳﺎﻧﯿﺎن‪ ،‬زﻣﯿﻨﻪ را ﺑﺮاي ﻧﻔﻮذ ﭘﯿﺸﻮاﯾﺎن دﯾﻨﯽ در ﮐﺸﻮر ﻓﺮاﻫﻢ ﮐﺮده‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻋﻠﺖ اﯾﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ ﻫﻢ در اﻋﺘﻘﺎدات ﭘﯿﺮوان دﯾﺎﻧﺖ زرﺗﺸﺘﯽ ﻧﻬﻔﺘﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻮﺑـﺪ ﺑـﻮدن زرﺗﺸـﺖ‬
‫اﻋﺘﻘﺎد دارﻧﺪ‪ 6.‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺑﺮاي روﺣﺎﻧﯿﺎن زرﺗﺸﺘﯽ ﺑﺎ اﻋﺘﺒﺎر ﻣـﺬﻫﺒﯽ‪ ،‬اﺟﺘﻤـﺎﻋﯽ اي ﮐـﻪ از دﯾﺮﺑـﺎز در‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪ اﯾﺮاﻧﯽ از آن ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬در دوره اي ﮐﻪ دﯾـﻦ زرﺗﺸـﺘﯽ رﺳـﻤﯽ ﺷـﺪه و از ﺣﻤﺎﯾـﺖ دوﻟـﺖ‬
‫ﺑﺮﺧﻮردار ﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬ﻓﺮﺻﺖ ﻣﻘﺘﻀﯽ اي ﻓﺮاﻫﻢ ﺷﺪ ﺗﺎ ﺑﺮ داﻣﻨـﻪ ﻓﻌﺎﻟﯿـﺖ و ﻧﻔـﻮذ ﺧـﻮد در ﺗﻤـﺎم ﺷـﺌﻮﻧﺎت‬
‫ﮐﺸﻮري اﻋﻢ از اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ ،‬ﻣﺬﻫﺒﯽ‪ ،‬اﻗﺘﺼﺎدي و ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﺑﯿﺎﻓﺰاﯾﻨـﺪ‪ .‬از ﺳـﺨﻦ آﮔﺎﺛﯿـﺎس ﮐـﻪ از‬
‫ﺗﻘﺪس و ﻣﺴﻤﻮع اﻟﻘﻮل ﺑﻮدن روﺣﺎﻧﯿﺎن در اﻣﻮر ﺷﺮﻋﯽ و ﻋﺮﻓﯽ ﺣﮑﺎﯾﺖ دارد ﺑﺮ ﻣﯽآﯾـﺪ ﮐـﻪ آنﻫـﺎ در‬
‫ﮐﻠﯿﮥ ﻣﻮاردي ﮐﻪ در زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ ﻣﺮدم ﭘﯿﺶ ﻣﯽ آﻣﺪ ﺣﻖ ﻣﺪاﺧﻠﻪ داﺷﺘﻨﺪ‪ 7.‬ﻋﻼوه ﺑﺮ اﻣﻮر ﺷﺮﻋﯽ و ﻋﺮﻓـﯽ‬
‫ﮐﻪ ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﺟﻬﺖ رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﺗﻬﺬﯾﺐ ﻧﻔﺲ و ﻫﺪاﯾﺖ ﻣﻌﻨﻮي و ﺳﺎﻣﺎن دﻫﯽ ﺑﻪ ﮐﺎرﻫـﺎي روزﻣـﺮه ي‬
‫زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ در ارﺗﺒﺎط ﻣﺴﺘﻤﺮ ﺑﺎ روﺣﺎﻧﯿﺎن ﻧﮕﻪ ﻣﯽ داﺷﺖ‪ ،‬اﻧﺤﺼﺎري ﺷـﺪن اﻣـﻮر ﻗﻀـﺎﺋﯽ و آﻣﻮزﺷـﯽ در‬
‫‪mandegar.tarikhema.org‬‬

‫‪8‬‬
‫ﻃﺒﻘﮥ روﺣﺎﻧﯿﺖ از اﺳﺒﺎب دﯾﮕﺮي ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ اﻓﺰاﯾﺶ ﻗﺪرت و ﻧﻔﻮذ آﻧﺎن در زﻣﺎن ﺳﺎﺳﺎﻧﯿﺎن اﻧﺠﺎﻣﯿـﺪ‪.‬‬

‫‪tarikhema.ir‬‬
‫ﺑﺎ اﯾﻦ ﻫﻤﻪ ﻋﻠﺖ ﻋﻤﺪة ﻧﻔﻮذ آنﻫﺎ اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣ‪‬ﻠﮑﺪار و ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ ﺑﻮده اﻧﺪ ﮐﻪ از ﻃﺮﯾﻖ ﻣ‪‬ﻤـﺮ دﯾـﻪﻫـﺎ و‬
‫ﻏﺮاﻣﺎت ﺷﺮﻋﯽ و ﻧﺬر و ﻫﺪاﯾﺎ و وﻗﻒ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽآﻣﺪ‪ .‬آﻧﺎن ﮔﺬﺷﺘﻪ از اﯾﻦ اﺳﺘﻘﻼل وﺳﯿﻌﯽ ﻫﻢ داﺷﺘﻨﺪ‬
‫‪9‬‬
‫ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ آﻣﯿﺎﻧﻮس ﻣﺎرﺳﻠﯿﻨﻮس در اﯾﻦ ﺑﺎره ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ ﮐﻪ ﻣﻐﺎن ﺑﺮ ﻃﺒﻖ ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﺧﺎص ﺧﻮد ﻣﯽزﯾﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫از اﺳﺒﺎب دﯾﮕﺮ ﻧﻔﻮذ و ﻫﻤﮑﺎري ﺑﯿﺸﺘﺮ روﺣﺎﻧﯿﺎن زرﺗﺸﺘﯽ در دوﻟﺖ ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺑﺮداﺷﺘﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ‬
‫درﺑﺎرة ﻣﻘﺎم ﺳﻠﻄﻨﺖ وﺟﻮد داﺷﺖ‪ .‬ﭼﺮا ﮐﻪ ﻣﻘﺎم ﺳﻠﻄﻨﺖ در اﯾﺮان از ﻫﻤﺎن اﺑﺘﺪا‪ ،‬ﺑﺎر ﻣﺬﻫﺒﯽ داﺷﺖ ﮐـﻪ‬
‫ﺑﺮ اﺳﺎس آن‪ ،‬ﺷﺎه داراي ﻓﺮه اﯾﺰدي ﺑﻮده و ﺳﺎﯾﮥ ﺧﺪا ﺑﺮ روي زﻣﯿﻦ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﺪ ﯾﻌﻨﯽ او در واﻗـﻊ‬
‫ﻫﻢ ﺷﺎه ﺑﻮد و ﻫﻢ ﻣﻮﺑﺪ‪ 10.‬ﻣﻘﺎم و اﻋﺘﺒﺎر روﺣﺎﻧﯿﺎن در دورة ﺳﺎﺳﺎﻧﯿﺎن‪ ،‬ﺿﺮورﺗﺎ اﻣﺘﯿﺎزات‪ ‬ﻋﺪﯾﺪه و ﻗـﺪرت‬
‫زﯾﺎدي ﺑﺮاي آنﻫﺎ در ﮐﺎرﻫﺎي دوﻟﺘﯽ و ﻣﻤﻠﮑﺘﯽ ﻓﺮاﻫﻢ ﮐﺮد ﮐﻪ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ اﻃﻼﻋﺎت ﻣﻮﺟﻮد ﻣﯽ ﺗـﻮان اﯾـﻦ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮﺷﻤﺮد‪ :‬ﺣﻀﻮر داﺋﻤﯽ در درﺑﺎر و در ﮐﻨﺎر ﺷﺎه ﺣﺘﯽ در ﺟﻨﮓ و ﺷﮑﺎر؛ ﻣﺸﺎوره و راﯾﺰﻧﯽ ﺷـﺎﻫﺎن‬
‫ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ ﺑﺎ روﺣﺎﻧﯿﺎن؛ ﻧﻔﻮذ در ﮐﺎرﻫﺎي دوﻟﺘﯽ و ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ .‬ﮐﺮﺗﯿﺮ در ﺳﻨﮓ ﻧﺒﺸﺘﻪ ﻫﺎﯾﺶ ﺑﻪ ﺷﺮﮐﺖ ﺧـﻮد‬

‫‪ .6‬اﯾﻤﺎن ﭘﻮر‪ ،‬ص ‪120‬ـ ‪.119‬‬

‫‪ .7‬آرﺗﻮر ﮐﺮﯾﺴﺘﻨﺴﻦ‪ ،‬اﯾﺮان در زﻣﺎن ﺳﺎﺳﺎﻧﯿﺎن‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ رﺷﯿﺪ ﯾﺎﺳﻤﯽ )ﺗﻬﺮان‪ :‬دﻧﯿﺎي ﮐﺘﺎب‪ ،(1372 ،‬ص ‪ 76‬ـ ‪.175‬‬
‫‪ .8‬اﯾﻤﺎن ﭘﻮر‪ ،‬ص ‪ 22‬ـ ‪121‬‬
‫‪ .9‬ﮐﺮﯾﺴﺘﻦ ﺳﻦ‪ ،‬وﺿﻊ ﻣﻠﺖ و دوﻟﺖ و درﺑﺎر در دوره ي ﺷﺎﻫﻨﺸﺎﻫﯽ ﺳﺎﺳﺎﻧﯿﺎن‪ ،‬ص ‪.90‬‬
‫‪ .10‬اﯾﻤﺎن ﭘﻮر‪ ،‬ص ‪.122‬‬

‫‪pdf.tarikhema.org‬‬
 ‫‪tarikhema.org‬‬

‫ﺧﺮدﻧﺎﻣﻪ ‪4‬‬

‫در ﺟﻨﮓﻫﺎي ﺷﺎﭘﻮر ﺑﺎ روﻣﯿﺎن اﺷﺎره دارد‪ .‬ﻓﺮدوﺳﯽ ﻧﯿﺰ در ﻫﻤﻪ ﺟـﺎ از ﻣﺸـﺎورت ﺷـﺎﻫﺎن ﺳﺎﺳـﺎﻧﯽ ﺑـﺎ‬
‫‪11‬‬
‫ﭘﯿﺸﻮاي دﯾﻨﯽ در درﺑﺎر ﺧﺒﺮ ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬
‫ﻧﻔﻮذ و دﺧﺎﻟﺖ روﺣﺎﻧﯿﺎن در ﮐﺎرﻫﺎي ﺳﯿﺎﺳﯽ را ﻣﯽ ﺗﻮان در ﻣﺴﺌﻠﮥ اﻧﺘﺨﺎب وﻟﯿﻌﻬﺪ و ﮔﺬاﺷﺘﻦ‬
‫ﺗﺎج ﺑﺮ ﺳﺮ ﺷﺎﻫﺎن ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ ﻣﻼﺣﻈﻪ ﮐﺮد‪ .‬ﻣﺤﺘﻮاي ﻧﺎﻣﻪ ﺗﻨﺴﺮ درﺑﺎرة ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺟﺎﻧﺸـﯿﻦ ﭘﺎدﺷـﺎه ﺳـﺨﻦ از‬
‫ﻣﺸﻮرﺗﯽ ﺑﻮدن آن ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ راي ﻧﻬﺎﯾﯽ آن واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ اﺟﻤﺎع ﮐﻠﯽ روﺣﺎﻧﯿﺎن ﺑﻮد‪ . . .» 12.‬ﻣﺎ ﭼﻨﺎن‬
‫ﺧﻮاﺳﺘﯿﻢ ﮐﻪ ﺷﻬﻨﺸﺎه در اﯾﻦ راي ] ﺗﻌﯿﯿﻦ وﻟﯿﻌﻬﺪ [‪ . . .‬ﺑﺎ ﻫﯿﭻ ﻣﺨﻠﻮﻗﯽ ﻣﺸﻮرت ﻧﮑﻨـﺪ و ﺑـﻪ ﺳـﺨﻦ و‬
‫اﺷﺎرت و ﻣﻮاﺟﻬﻪ ﺗﻌﯿﯿﻦ روا ﻧﺪارد‪ .‬ﺳﻪ ﻧﺴﺨﻪ ﺑﻨﻮﯾﺴﺪ ﺑﻪ ﺧﻂ ﺧﻮﯾﺶ ] ﺑﺮاي [ رﺋـﯿﺲ ﻣﻮﺑـﺪان و ﻣﻬﺘـﺮ‬
‫دﺑﯿﺮان و اﺻﻔﻬﺒﺪ اﺻﻔﻬﺒﺪان ﺗﺎ ﭼﻮن ﺟﻬﺎن از ﺷﻬﻨﺸﺎه ﺑﻤﺎﻧﺪ‪ . . .‬راي زﻧﻨﺪ ‪ . . .‬اﮔـﺮ راي ﻣﻮﺑـﺪ ﻣﻮاﻓـﻖ‬
‫‪13‬‬
‫راي ﺳﻪ ﮔﺎﻧﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺧﻼﯾﻖ را ﺧﺒﺮ دﻫﻨﺪ ] و اﻻ ﮐﺎر را ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻮﺑﺪ ﻣﻮﮐﻮل ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ[«‬
‫ﻟﻮﮐﻮﻧﯿﻦ ﻣﯽ ﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ در ﺳﺪﻫﮥ ﺳﻮم ﻣﯿﻼدي ﻫﻨﻮز ﺗﻌﯿﯿﻦ دﻗﯿـﻖ وﻟﯿﻌﻬـﺪ ﻣﻌﻤـﻮل ﻧﺒـﻮده و‬
‫ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ آﻧﭽﻪ در ﻧﺎﻣﮥ ﺗﻨﺴﺮ آﻣﺪه در دوره ﻫﺎي ﺑﻌﺪ ﻣﻌﻤﻮل ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﯾـﻦ ﻫﻤـﻪ ﻧﻘـﺶ ﻗـﺎﻃﻊ‬
‫ﻣﻮﺑﺪ ﮐﺮﺗﯿﺮ‪ ،‬در ﺑﻪ ﺗﺨﺖ ﻧﺸﺎﻧﯿﺪن ﺑﻬﺮام اول و ﺑﻬﺮام دوم ﮔﻮاﻫﯽ از دﺧﺎﻟـﺖ روﺣﺎﻧﯿـﺎن از ﻫﻤـﺎن آﻏـﺎز‬
‫‪mandegar.tarikhema.org‬‬

‫ﺷﺎﻫﻨﺸﺎﻫﯽ ﺳﺎﺳﺎﻧﯿﺎن ﻣﯽ دﻫﺪ‪ 14.‬ﻋﻼوه ﺑﺮ آن ﻗﺪرت ﻣﻮﺑﺪان ﻣﻮﺑﺪ در ﻋﺰل ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﻮاﻓﻖ ﻣﯿﻞ‬

‫‪tarikhema.ir‬‬
‫و ﺧﻮاﺳﺘﻪ روﺣﺎﻧﯿﺎن ﻋﻤﻞ ﻧﻤﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪ 15‬ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ اﺑﺰاري ﻣﻨﺎﺳﺒﯽ ﺑﺮاي روﺣﺎﻧﯿﺎن ﺟﻬﺖ ﺗﺤﻘﻖ آرﻣﺎنﻫﺎي‬
‫ﺳﯿﺎﺳﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺷﺎن ﺗﻠﻘﯽ ﻣﯽ ﺷﺪ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯿﮑﻪ ﻣﺎ ﺑﺮﻋﮑﺲ اﯾـﻦ ﻗﻀـﯿﻪ ﯾﻌﻨـﯽ ﻋـﺰل و ﻗﺘـﻞ ﻣﻮﺑـﺪ‬
‫ﻣﻮﺑﺪان ﺑﻪ دﺳﺖ ﺷﺎﻫﻨﺸﺎه را در ﺗﺎرﯾﺦ ﺳﺎﺳﺎﻧﯿﺎن ﻧﻤﯽ ﺑﯿﻨﯿﻢ‪ .‬در ﮐﺘـﺎب ﻣﯿﻨـﻮي ﺧـﺮد اﺷـﺎراﺗﯽ درﺑـﺎره‬
‫اﻧﺘﻈﺎر روﺣﺎﻧﯿﺎن از ﻗﺪرت ﺳﻠﻄﻨﺖ و وﻇﺎﯾﻒ و ﺗﮑﺎﻟﯿﻒ ﺷﺎﻫﺎن ﮔﻨﺠﺎﻧﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔـﺮ ﭘﺎدﺷـﺎﻫﯽ از‬
‫اﯾﻦ ﺗﮑﺎﻟﯿﻒ ﻣﺪ ﻧﻈﺮ روﺣﺎﻧﯿﺎن ﺗﺨﻄﯽ ﻣﯽﮐﺮد ﺑﺎ ﺧﻄﺮ ﺧﻠﻊ ﯾﺎ ﻗﺘـﻞ ﻣﻮاﺟـﻪ ﻣـﯽ ﺷـﺪ‪» :‬ﭘﺮﺳـﯿﺪ داﻧـﺎ از‬
‫ﻣﯿﻨﻮي ﺧﺮد ﮐﻪ ﺑﺮاي ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﭼﻪ ﭼﯿﺰي ﺳﻮدﻣﻨﺪ ﺗﺮ و ﭼﻪ زﯾﺎن رﺳﺎن ﺗﺮ اﺳﺖ ؟ ﻣﯿﻨﻮي ﺧـﺮد ﭘﺎﺳـﺦ‬
‫دادﮐﻪ ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن را ﻣﺼﺎﺣﺒﺖ داﻧﺎﯾﺎن و ﻧﯿﮑﺎن ﺳﻮدﻣﻨﺪﺗﺮ اﺳﺖ و آﻧﺎن را ﮔﻔﺘﮕـﻮ و ﻣﺼـﺎﺣﺒﺖ ﺑـﺎ اﻓﺘـﺮا‬
‫زﻧﻨﺪﮔﺎن و دوروﯾﺎن زﯾﺎن رﺳﺎﻧﺘﺮ اﺳﺖ‪ 16« .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ در ﭘﺮﺳﺸﯽ دﯾﮕﺮ ﭼﻨﯿﻦ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﭘﺮﺳـﯿﺪ داﻧـﺎ‬
‫از ﻣﯿﻨﻮي ﺧﺮد ﮐﻪ ﮐﺪام ﺳﺮور و ﺳﺎﻻر و دوﺳـﺖ ﺧﻮﯾﺸـﺎوﻧﺪ و زن و ﻓﺮزﻧـﺪ و ﺳـﺮزﻣﯿﻦ ﺑـﺪﺗﺮ اﺳـﺖ ؟‬

‫‪ .11‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪ 24‬ـ ‪.123‬‬

‫‪ .12‬ﺣﺴﯿﻦ زﻣﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﺗﺎرﯾﺦ‪ ،‬داﻧﺸﮕﺎه آزاد ﻣﺤﻼت‪ ،‬ﺳﺎل ﯾﮑﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ي دوم‪ ،1385 ،‬ص ‪.68‬‬
‫‪ .13‬ﻣﺠﺘﺒﯽ ﻣﯿﻨﻮي‪ ،‬ﻧﺎﻣﮥ ﺗﻨﺴﺮ ﺑﻪ ﮔﺸﻨﺴﺐ )ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺧﻮارزﻣﯽ‪ ،(1354 ،‬ص ‪ 9‬ـ ‪.87‬‬
‫‪ .14‬وﻻدﯾﻤﯿﺮ ﮔﺮﯾﮕﻮروﯾﭻ ﻟﻮﮐﻮﻧﯿﻦ‪ ،‬ﺗﻤﺪن اﯾﺮان ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻋﻨﺎﯾﺖ اﷲ رﺿﺎ )ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻋﻠﻤﯽ و ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪ ،(1372 ،‬ص ‪168 -170‬‬
‫‪.‬‬
‫‪ .15‬اﯾﻤﺎن ﭘﻮر‪ ،‬ص ‪.124‬‬
‫‪ .16‬اﺣﻤﺪ ﺗﻔﻀﻠﯽ‪ ،‬ﻣﯿﻨﻮي ﺧﺮد‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﻮﺷﺶ ژاﻟﻪ آﻣﻮزﮔﺎر )ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺗﻮس‪ ،(1379 ،‬ص ‪.40‬‬

‫‪pdf.tarikhema.org‬‬
 ‫‪tarikhema.org‬‬

‫ﮐﺮﺗﯿﺮ و ﻇﻬﻮر ﺳﯿﺎﺳﺖ دﯾﻨﯽ در اواﯾﻞ دوره ﺳﺎﺳﺎﻧﯿﺎن ‪5‬‬

‫ﻣﯿﻨﻮي ﺧﺮد ﭘﺎﺳﺦ داد ﮐﻪ آن ﺳﺮوري ﺑﺪﺗﺮ اﺳﺖ ﮐـﻪ ﻧﺘﻮاﻧـﺪ ﮐﺸـﻮر را اﯾﻤـﻦ و ﻣﺮدﻣـﺎن را ﺑـﯽ ﺳـﺘﻢ‬
‫‪17‬‬
‫دارد‪«.‬‬
‫ﻧﻤﻮﻧﻪ آﺷﮑﺎر دﺧﺎﻟﺖ روﺣﺎﻧﯿﺎن ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ در ﺳﯿﺎﺳﺖ دوﻟﺖ در ﺳﺪه ي ﺳﻮم ﻣﺮﺑﻮط ﺑـﻪ زﻣـﺎن‬
‫ﺟﺎﻧﺸﯿﻨﺎن ﺷﺎﭘﻮر اﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻦ زﻣﺎن روﺣﺎﻧﯽ ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ اي ﺑﻨﺎم ﮐﺮﺗﯿﺮ ﻇﻬﻮر ﮐﺮد ﮐـﻪ ﺳﯿﺎﺳـﺖ دﯾﻨـﯽ و‬
‫اﻧﺪﯾﺸﻪ ﻫﺎي ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ از اﻧﺪﯾﺸﻪﻫﺎي او ﻣﺘﺎﺛﺮ ﺑﻮد‪ .‬ﺷﺎﯾﺪ ﻧﻘﺶ او در اﯾﺠﺎد ﭘﯿﻮﻧﺪ ﻣﯿﺎن دﯾـﻦ و دوﻟـﺖ و‬
‫ﺗﺜﺒﯿﺖ ﻗﺪرت روﺣﺎﻧﯿﺎن از ﻫﻤﻪي روﺣﺎﻧﯿﺎن ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﮐﺮﺗﯿﺮ ﺗﻨﻬﺎ ﻣﻮﺑﺪي اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﭽﻮن ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن‬
‫ﮐﺘﯿﺒﻪ ﺑﺮ ﺟﺎي ﻣﯽ ﮔﺬارد و در آن از ﺧﺪﻣﺎت ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻪ ﺷﺎه و دﯾﻦ ﺳﺨﻦ ﻣﯽ ﮔﻮﯾـﺪ‪ 18.‬ﻗـﺪرت ﮐﺮﺗﯿـﺮ‬
‫ﺣﺘﯽ از ﺗﻨﺴﺮ ﻫﻢ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﻮد ﭼﺮا ﮐﻪ ﺗﻨﺴﺮ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻣﺸﺎور ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ -‬ﻣـﺬﻫﺒﯽ و ﻧﻈﺮﯾـﻪ ﭘـﺮداز ﻣـﺬﻫﺒﯽ‬
‫ﻧﻘﺶ اﺟﺮاﯾﯽ ﭼﻨﺪاﻧﯽ در ﺳﯿﺎﺳﺖ دﯾﻨﯽ اواﯾﻞ دوران ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ ﻧﺪاﺷﺖ در ﺣﺎﻟﯿﮑﻪ ﮐﺮﺗﯿﺮ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺠﺮي‬
‫ﺳﯿﺎﺳﺖ ﻫﺎي دﯾﻨﯽ ﺳﺎﺳﺎﻧﯿﺎن از ﺗﻮاﻧﻤﻨﺪي اﺟﺮاﯾﯽ ﺑﺴﯿﺎر ﻓﺮاواﻧﯽ ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮد‪ 19.‬ﮐﺮﺗﯿﺮ ﺑـﺮاي ﺗﺤﮑـﯿﻢ‬
‫ﻗﺪرت و ﻧﻔﻮذ ﻣﺬﻫﺒﯽ در ﺷﺎﻫﻨﺸﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﺳﻪ ﮐﺎر اﺳﺎﺳﯽ دﺳﺖ زده ﺑﻮد‪ :‬ﻧﻔﻮذ در دوﻟﺖ و ﺷﺎه‪ ،‬ﺳـﺮﮐﻮب‬
‫اﻗﻠﯿﺖ ﻫﺎي ﻣﺬﻫﺒﯽ و ﺑﻪ ﻧﻤﻮد آوردن ﺟﻠﻮه ﻫﺎي ﻣﺬﻫﺒﯽ ]ﺳﺎﺧﺘﻦ آﺗﺸﮕﺎه‪ ،‬واﮔﺬاري ﻣﻮﻗﻮﻓـﺎت‪ ،‬اﺟـﺮاي‬
‫‪mandegar.tarikhema.org‬‬

‫‪20‬‬
‫ﻣﻨﺎﺳﮏ دﯾﻨﯽ[ ﺟﻬﺖ ﺗﺤﮑﯿﻢ ﭘﺎﯾﻪ ﻫﺎي ﻗﺪرت و ﻣﺮﺟﻌﯿﺖ دﺳﺘﮥ ﻣﺬﻫﺒﯽ ﺧﻮﯾﺶ‪.‬‬

‫‪tarikhema.ir‬‬
‫ﮐﺮﺗﯿﺮ‬
‫ﻋﻘﺎﯾﺪ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ درﺑﺎرة ﺗﻨﺴﺮ و ﮐﺮﺗﯿﺮ وﺟﻮد دارد‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ ﮐﺮﺗﯿﺮ را ﺑﺎ ﺗﻨﺴﺮ ﯾﮑﯽ ﻣﯽداﻧﻨﺪ و ﺑﺮﺧـﯽ دﯾﮕـﺮ‬
‫ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﺗﻨﺴﺮ ﭘﯿﺸﮑﺴﻮت ﮐﺮﺗﯿﺮ ﺑﻮده و ﺑﺎﯾﺪ آنﻫﺎ را دو ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺑﺪاﻧﯿﻢ‪ .‬ﻫﺮﺗﺴﻔﻠﺪ ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﮐـﻪ‬
‫ﮐﺮﺗﯿﺮ و ﺗﻨﺴﺮ ﯾﮑﯽ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ دوﻣﻨﺎش اﯾﻦ ﺣﻘﯿﻘﺖ ﮐﻪ ﻧﻘﺶ ﮐﺮﺗﯿﺮ ﯾـﮏ ﻧﻘـﺶ اﺟـﺮا ﮐﻨﻨـﺪه و‬
‫ﺷﮑﻨﺠﻪ دﻫﻨﺪه اﺳﺖ ﺑﺎﯾﺪ ﻗﻮاﻧﯿﻦ دﯾﻨﯽ اﺳﺘﻘﺮار ﯾﺎﻓﺘﻪ اي از ﭘﯿﺶ وﺟﻮد ﻣﯽ داﺷﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﯽ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﮐﺎر‬
‫‪21‬‬
‫ﮐﺮﺗﯿﺮ ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﺮا ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت در ﮐﺘﯿﺒﻪ ﻫـﺎي ﺧـﻮد ﺑـﻪ ﺗـﺪوﯾﻦ آنﻫـﺎ اﺷـﺎره ﻣـﯽ ﮐـﺮد‪.‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﯾﮑﯽ ﺑﻮدن ﺗﻨﺴﺮ و ﮐﺮﺗﯿﺮ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﯾﮑﯽ ﻧﺒﻮدن ﻧﺎم و ﻫﻢ از اﯾﻦ ﺣﯿﺚ ﮐﻪ ﻋﻨﻮان ﺗﻨﺴﺮ ﻫﯿﺮﺑـﺪ‬
‫ﻫﯿﺮﺑﺪان در دورة اردﺷﯿﺮ اﺳﺖ در ﺣﺎﻟﯿﮑﻪ ﻣﺸﺎﻏﻞ ﮐﺮﺗﯿﺮ در زﻣﺎن ﺷﺎﭘﻮر آﻏﺎز ﻣﯽ ﺷﻮد ﺑﻌﯿﺪ ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻣـﯽ‬
‫رﺳﺪ‪» 22.‬اﻟﺒﺘﻪ ﻧﺎم واﻗﻌﯽ ﮐﺮﺗﯿﺮ را ﻧﻤﯽ داﻧﯿﻢ ﭼﻪ ﮐﻪ ﻣﻌﻠﻮم ﻧﯿﺴﺖ ﮐﺮﺗﯿﺮ اﺳﻢ ﺣﻘﯿﻘﯽ او ﺑﻮده و ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ‬

‫‪ .17‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪.48‬‬

‫‪ .18‬زﻣﺎﻧﯽ‪ ،‬ص ‪.69 -70‬‬
‫‪ .19‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪.72‬‬
‫‪ .20‬ﻋﺒﺪ اﻟﺮﺿﺎ دﻫﻘﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﻫﺴﺘﯽ‪ ،‬دوره ي دوم‪ ،‬ﺳﺎل دوم‪ ،‬ﺷﻤﺎره ي ‪ ،1‬ﺑﻬﺎر ‪ ،1380‬ص ‪.81‬‬
‫‪ .21‬دوﺷﻦ ﮔﯿﻤﻦ‪ ،‬دﯾﻦ اﯾﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ روﯾﺎ ﻣﻨﺠﻢ )ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻓﮑﺮ روز‪ ،(1375 ،‬ص ‪.338‬‬
‫‪ .22‬ﻋﺒﺎس زرﯾﺎب ﺧﻮﯾﯽ‪ ،‬ﺳﺎﺳﺎﻧﯿﺎن )ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات داﻧﺸﮕﺎه آزاد اﯾﺮان‪ ،(1354 ،‬ص‪7‬ـ ‪.46‬‬

‫‪pdf.tarikhema.org‬‬
 ‫‪tarikhema.org‬‬

‫ﺧﺮدﻧﺎﻣﻪ ‪6‬‬

‫ﻧﺎم ﻣﺴﺘﻌﺎر و ﻋﻨﻮان ﺷﻐﻠﯽ اوﺳﺖ‪ .‬ﺗﺌﻮﻓﯿﻼﮐﺖ ﺑﯿﺰاﻧﺴﯽ اﯾﻦ ﻧﺎم را ﯾﮏ ﻋﻨﻮان و ﻣﻨﺼـﺐ ﻣـﯽ داﻧـﺪ‪ .‬در‬
‫ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻗﺒﻄﯽ و ﻣﺎﻧﻮي او را ﮐﺮدل ﻧﺎﻣﯿﺪه اﻧﺪ‪ . . .‬واژه ﮐﺮﺗﯿﺮ از رﯾﺸﮥ ﮐﺮﺗﺎن ‪ Kareta‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨـﺎي ﮐـﺎرد‬
‫ﻣﺸﺘﻖ ﺷﺪه و ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺑﺮﻧﺪه و ﻗﺎﻃﻊ ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎﺷـﺪ‪ 23«.‬داﻧﺸـﻤﻨﺪان ﻧـﺎم ﮐﺮﺗﯿـﺮ را ﺑـﻪ ﮔﻮﻧـﻪ ﻫـﺎي‬
‫‪24‬‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ؛ ‪ ،Kltyr ،Kltyly ،Krtir ،Kirdir‬ذﮐﺮ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎ ﺑﻪ رواﯾﺎت ﻣﺘﻌﺪد ﭘﻬﻠﻮي و ﻋﺮﺑﯽ و ﻓﺎرﺳﯽ ﺗﻨﺴـﺮ روﺣـﺎﻧﯽ اي ﺑـﻮد ﮐـﻪ در ﻫﻤﺮاﻫـﯽ ﺑـﺎ‬
‫اردﺷﯿﺮ و ﺗﻮﺟﯿﻪ اﻋﻤﺎل ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﻣﺬﻫﺒﯽ او ﺳﻬﻢ ﻣﻬﻤﯽ داﺷﺖ‪ .‬ﻣﺴﻌﻮدي او را دﻋﻮﺗﮕﺮ و ﻣﺒﺸﺮ ﻇﻬـﻮر‬
‫اردﺷﯿﺮ ﻣﻌﺮﻓﯽ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ 25.‬ﻣﺴﮑﻮﯾﻪ رازي ﻣﯽ ﻧﻮﯾﺴﺪ‪» :‬اردﺷﯿﺮ در ﮐﺸﻮرداري از ﻓﺮزاﻧﻪ اي اﯾﺮاﻧـﯽ ﮐـﻪ‬
‫ﺗﻨﺴﺮ ﻧﺎم داﺷﺖ و از ﻫﯿﺮﺑﺪان ﺑﻮد ﯾﺎري ﻣﯽ ﺟﺴﺖ ﮐﻪ در ﮐﺸﻮرداري و ﮐﺎرﺳﺎزي ﻫﺎ ﺑـﺎ وي ﺑـﻪ ﺗـﺪﺑﯿﺮ‬
‫ﻣﯽ ﻧﺸﺴﺖ‪ 26«.‬رواﯾﺎت ﭘﻬﻠﻮي و اﺳﻼﻣﯽ ﻣﯽ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪ ﮐﻪ؛ ﺗﻨﺴﺮ از ﺷﺎﻫﺰادﮔﺎن ﭘﺎرس ﺑﻮد‪ .‬وي ﻣﺮدم را‬
‫از ﭘﯿﺶ ﺑﻪ ﻇﻬﻮر اردﺷﯿﺮ ﻣﮋده ﻣﯽ داد و داﻋﯿﺎن ﺑﻪ اﻃﺮاف ﻣﯽ ﻓﺮﺳﺘﺎد و ﺑﻪ ﻧﻔﻊ اردﺷﯿﺮ ﺗﺒﻠﯿﻎ ﻣﯽ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﺑﺎ ﻇﻬﻮر اردﺷﯿﺮ ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺖ او ﺷﺘﺎﻓﺖ و ﺧﻮاﻫﺎن آن ﺷﺪ ﮐﻪ ﮐﺎرش را آﻣﺎده ﺳـﺎزد‪ .‬ﭘـﺲ از اﯾـﻦ‬
‫ﺗﻨﺴﺮ ﻣﺸﺎور و راﯾﺰن و ﻣﻌﺘﻤﺪ اردﺷﯿﺮ ﮔﺮدﯾﺪ و در ﻧﻬﺎﯾﺖ ﺑﺎ ﺗﺪﺑﯿﺮ او و ﺗﯿﻎ اردﺷﯿﺮ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻫﻤﻪ ﻣﺮدم ﺑﻪ‬
‫‪mandegar.tarikhema.org‬‬

‫زﯾﺮ ﭘﺮﭼﻢ دوﻟﺖ ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ ﮔﺮد آﻣﺪﻧﺪ‪ 27.‬ﺑﺎﯾﺪ اذﻋﺎن ﮐﺮد ﮐﻪ ﺗﻨﺴﺮ ﺑﺎ دﻋﻮت ﻣﺮدم ﺑﻪ ﻗﯿﺎم اردﺷﯿﺮ ﻫـﻢ در‬

‫‪tarikhema.ir‬‬
‫ﻣﻮﻓﻘﯿﺖ ﺳﺮدار ﻧﻮﺧﺎﺳﺘﻪ ﮐﻪ ﻓﻘﻂ ﯾﮏ ﭘﺎدﺷﺎه ﻣﺤﻠـﯽ ﺑـﻮده و اﺣﺘﻤـﺎﻻ ﻫـﻢ از ﺗـﻮان ﻧﻈـﺎﻣﯽ ﻣﻨﺎﺳـﺒﯽ‬
‫ﺑﺮﺧﻮردار ﻧﺒﻮد ﻧﻘﺶ ﺑﺴﺰاﯾﯽ اﯾﻔﺎء ﮐﺮد‪ .‬و ﻫﻢ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺎ ﭘﯽ رﯾﺰي ﻣﺒﺎﻧﯽ ﻧﻈﺮي ﺣﮑﻮﻣﺖ و ﺗﻮﺟﯿﻪ اﻋﻤـﺎل‬
‫ﻣﺬﻫﺒﯽ و ﺳﯿﺎﺳﯽ اردﺷﯿﺮ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﻪ اردﺷﯿﺮ ﺟﻬﺖ ﭘﯿﺸﺒﺮد اﻋﻤﺎل و اﻫﺪاﻓﺶ ﺧﺪﻣﺎت ﺷـﺎﯾﺎﻧﯽ ﺑﻨﻤﺎﯾـﺪ‪.‬‬
‫»]ﭼﻨﺎن ﮐﻪ [ اردﺷﯿﺮ درﺑﺎره ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ وﺿﻊ‪ ،‬ﻧﮕـﺎرش و ﺗـﺪوﯾﻦ ﻗـﻮاﻧﯿﻦ دﯾﻨـﯽ و اداره اﻣـﻮر ﮐﺸـﻮر و‬
‫ﻣﻘﺮرات ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ آن ﺑﺎ ﺗﻨﺴﺮ ﺑﻪ راﯾﺰﻧﯽ ﻣﯽ ﭘﺮداﺧﺖ‪ . ...‬ﺗﻨﺴﺮ را ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﻮرﺧﺎن ﭼﻬـﺮه اي ﻣﻌﺘﺒـﺮ و‬
‫ﺳﺎزش ﻧﺎﭘﺬﯾﺮ در ﭘﺸﺖ ﭘﺮده ﻫﺎي ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ ﻣﯽ داﻧﻨﺪ ﮐﻪ ﻫﻤﻪ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ رﯾﺰي ﻫﺎ و ﺗﺼـﻤﯿﻤﺎت را‬
‫‪28‬‬
‫رﻫﺒﺮي ﻣﯽﮐﺮد‪«.‬‬
‫ﺑﺎ اﯾﻦ اوﺻﺎف ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﮐﻪ اردﺷﯿﺮ در ﺗﺎﺳﯿﺲ دوﻟﺖ ﺧﻮد از ﭘﺸﺘﯿﺒﺎﻧﯽ ﻗﺸﺮ روﺣﺎﻧﯽ ﮐﻪ‬
‫از وﺿﻊ ﻣﻮﺟﻮد راﺿﯽ ﻧﺒﻮدﻧﺪ ﺑﻬﺮه ﻣﻨﺪ ﮔﺮدﯾﺪ و ﻣﺘﻌﺎﻗﺐ آن در دوﻟﺖ ﺧﻮد ﻣﻘﺎم و ﻣﺮﺗﺒﻪ ﺑﺎﻻﯾﯽ ﺑﻪ آﻧﺎن‬

‫‪ .23‬اردﺷﯿﺮ ﺧﺪاداﯾﺎن‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺦ اﯾﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن‪ :‬اﺷﮑﺎﻧﯿﺎن و ﺳﺎﺳﺎﻧﯿﺎن‪ ،‬ج‪) 2‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺳﺨﻦ‪ ،(1383 ،‬ص ‪.1482‬‬
‫‪ .24‬دارﯾﻮش اﮐﺒﺮزاده‪ ،‬ﺳﻨﮓ ﻧﺒﺸﺘﻪ ﻫﺎي ﮐﺮﺗﯿﺮ ﻣﻮﺑﺪان ﻣﻮﺑﺪ‪ ،‬ﭘﺎزﯾﻨﻪ‪1385 ،‬ص ‪62‬؛ ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ‪ :‬ﻧﮏ‪ :‬ﺟﻬﺎﻧﮕﯿﺮ اوﺷﯿﺪري‪ ،‬داﻧﺸﻨﺎﻣﻪ‬
‫ﻣﺰدﯾﺴﻨﺎ )ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻣﺮﮐﺰ‪ ،(1384 ،‬ص ‪.391‬‬
‫‪ .25‬اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ ﻣﺴﻌﻮدي‪ ،‬اﻟﺘﻨﺒﯿﻪ و اﻻﺷﺮاف‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ ﭘﺎﯾﻨﺪه )ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻋﻠﻤﯽ و ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪ ،(1381 ،‬ص ‪.92‬‬
‫‪ .26‬اﺑﻮﻋﻠﯽ ﻣﺴﮑﻮﯾﻪ رازي‪ ،‬ﺗﺠﺎرب اﻻﻣﻢ‪ ،‬ج‪ ،1‬ﺗﺮﺟﻤﻪ اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ اﻣﺎﻣﯽ )ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺳﺮوش‪ ،(1369 ،‬ص ‪.114‬‬
‫‪ .27‬ﻣﯿﻨﻮي‪ ،‬ص ‪.5‬‬
‫‪ .28‬ﺧﺪادادﯾﺎن‪ ،‬ص ‪.1400‬‬

‫‪pdf.tarikhema.org‬‬
 ‫‪tarikhema.org‬‬

‫ﮐﺮﺗﯿﺮ و ﻇﻬﻮر ﺳﯿﺎﺳﺖ دﯾﻨﯽ در اواﯾﻞ دوره ﺳﺎﺳﺎﻧﯿﺎن ‪7‬‬

‫داد ﮐﻪ ﺑﺎ ﻓﻠﺴﻔﻪ ي ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ وي ﻫﻤﺨﻮاﻧﯽ داﺷﺖ‪ .‬ﭼﺮا ﮐﻪ ﺑﻨﯿﺎن ﮔﺬار دوﻟﺖ ﺟﺪﯾﺪ ﺑﺮ روي دو ﭘﺎﯾـﻪ از‬
‫ﻗﺪرت ﺗﺎﮐﯿﺪ داﺷﺖ‪» :‬ﻗﺪرت ﻣﺬﻫﺒﯽ و ﻗﺪرت اﺷﺮاﻓﯽ« ﮐﻪ ﺑﻪ »ا ﺗﺤـﺎد دﯾـﻦ و دوﻟـﺖ« ﻣـﯽاﻧﺠﺎﻣﯿـﺪ‪.‬‬
‫ﻧﺸﺎﻧﻪ ﻫﺎي اﻧﺪﯾﺸﻪ اﺗﺤﺎد دﯾﻦ و دوﻟﺖ در ﻧﺰد اردﺷﯿﺮ را ﻣﯽ ﺗﻮان در ﻣﻨﺎﺑﻊ ﭘﻬﻠﻮي و اﺳﻼﻣﯽ ﯾﺎﻓﺖ‪ .‬در‬
‫دﯾﻨﮑﺮت اﺷﺎرﺗﯽ ﻫﺴﺖ ﮐﻪ‪» :‬ﺟﻤﻊ ﺷﺪن ﺧﻮره )ﻓﺮه( ﭘﺎدﺷﺎﻫﯽ و ﺑﻬـﺪﯾﻨﯽ ﺑـﻪ ﺗﻤـﺎم و ﮐﻤـﺎل در ﯾـﮏ‬
‫ﺷﺨﺺ اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ﻧﺎﺑﻮدي او در ﺑﻬﻢ ﭘﯿﻮﺳﺘﻦ اﯾﻦ دو اﺳﺖ‪ . . .‬ﭼﻮن در ﺟﻬﺎن دﯾﻨﺪاري و ﭘﺎرﺳـﺎﯾﯽ ﺑـﺎ‬
‫ﺷﻬﺮﯾﺎري ﻧﯿﮏ در ﺷﺎﻫﯽ ﺧﻮب و دﯾﻨﺪار ﺑﻪ ﻫﻢ ﭘﯿﻮﻧﺪد آن ﮔﺎه ﺑﺪي و ﺷﺮ ﮐﺎﻫﺶ و ﻧﯿﮑﯽ و ﻧﯿﮑﻮﮐﺎري‬
‫اﻓﺰاﯾﺶ ﻣﯽ ﯾﺎﺑﺪ‪ 29«.‬ﻗﻮل ﻣﺴﻌﻮدي درﺑﺎرة ﺳﻔﺎرش اردﺷﯿﺮ ﺑﻪ ﺷﺎﭘﻮر از وﺟﻮد ﭼﻨﯿﻦ اﻧﺪﯾﺸﻪ اي در ﻧـﺰد‬
‫اردﺷﯿﺮ ﻧﺸﺎن ﻣﯽ دﻫﺪ‪» :‬ﭘﺴﺮم دﯾﻦ و ﺷﺎﻫﯽ ﻗﺮﯾﻦ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮﻧﺪ و ﯾﮑﯽ از دﯾﮕﺮي ﺑﯽ ﻧﯿﺎز ﻧﯿﺴـﺖ‪ .‬دﯾـﻦ‬
‫اﺳﺎس ﻣﻠﮏ اﺳﺖ و ﻣﻠﮏ ﻧﮕﻬﺒﺎن دﯾﻦ اﺳﺖ ﻫﺮﭼﻪ را اﺳﺎس ﻧﺒﺎﺷﺪ ﻣﻌﺪوم ﮔـﺮدد و ﻫـﺮ ﭼـﻪ ﻧﮕﻬﺒـﺎن‬
‫‪30‬‬
‫ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺒﺎﻫﯽ ﮔﯿﺮد‪«.‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ اﻧﺪﯾﺸﻪ ﻣﺸﺎﺑﻬﯽ از ﻗﺮﯾﻨﻪ ﺑﻮدن دﯾﻦ و ﺷﺎﻫﯽ در وﺻﯿﺘﻨﺎﻣﻪ ي اردﺷـﯿﺮ وﺟـﻮد دارد‬
‫ﮐﻪ ﻣﺴﮑﻮﯾﻪ ي رازي از آن ﻧﻘﻞ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬در اﯾﻨﺠﺎ اﺷﺎره اي ﻫﻢ ﺑﻪ رﻗﺎﺑﺖ اﺣﺘﻤﺎﻟﯽ آنﻫﺎ ﻣﯽ ﺷﻮد ﮐـﻪ‬
‫‪mandegar.tarikhema.org‬‬

‫ﺑﺎ ﺑﺮﺗﺮي دﯾﻦ ﻫﻤﺮاه اﺳﺖ‪» :‬زﯾﺮا دﯾﻦ ﺷﺎﻟﻮدة ﭘﺎدﺷﺎﻫﯽ اﺳﺖ‪ ،‬و ﺗﺎ ﮐﻨﻮن‪ ،‬ﭘﺎدﺷﺎﻫﯽ ﭘﺎﺳﺪار دﯾـﻦ ﺑـﻮده‬

‫‪tarikhema.ir‬‬
‫اﺳﺖ‪ ] . . .‬در رﻗﺎﺑﺖ و ﻣﻨﺎزﻋﮥ ﻣﯿﺎن اﯾﻦ دو ﭼﯿﺮﮔﯽ ﺑـﺎ دﯾـﻦ اﺳـﺖ[ ﭼـﻪ دﯾـﻦ ﭘﺎﯾـﻪ ﮐﺸـﻮر اﺳـﺖ و‬
‫ﺷﻬﺮﯾﺎري ﺳﺘﻮن آن و دارﻧﺪة ﭘﺎﯾﻪ از دارﻧﺪة ﺳﺘﻮن در ﭼﯿﺮه ﺷﺪن ﺑﺮ ﻫﻤـﮥ ﮐـﺎخ ﺗﻮاﻧـﺎﺗﺮ اﺳـﺖ‪ 31 «.‬در‬
‫رواﯾﺖ اﺧﯿﺮ دﯾﻦ ﭘﺎﯾﻪ ﮐﺸﻮر و ﭘﺎدﺷﺎﻫﯽ رو ﺑﻨﺎي ﺷﮑﻞ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺮ روي آن ﻗﻠﻤﺪاد ﻣﯽ ﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺎﯾـﺪ ﺑـﻪ‬
‫رﻗﺎﺑﺖ اﺣﺘﻤﺎﻟﯽ ﻣﯿﺎن اﯾﻦ دو ﻧﻬﺎد ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺣﻔﻆ ﻣﻨﺎﻓﻊ و ﻗﺪرت ﺧﻮﯾﺶ اﻧﺠﺎﻣﯿﺪ ﻣﺮﺑﻮط ﻣﯽ ﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﻟﻮﮐﻮﻧﯿﻦ ﺑﺎ اﺳﺘﻨﺎد ﺑﻪ آﺛﺎر ﻫﻨﺮي و ﮔﻔﺘﮥ ﻣﺴﻌﻮدي ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺘﻨﺒﺎط ﻣﯽ ﮐﻨـﺪ ﮐـﻪ ﺷﺎﻫﻨﺸـﺎﻫﯽ‬
‫ﺟﺪﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﻬﺖ اﯾﺠﺎد ﯾﮑﺪﯾﻨﯽ در ﮐﺸﻮر و ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻧﻔﻮذ روﺣﺎﻧﯿﺖ و آﺗﺸﮑﺪه در زﻣﯿﻨﻪ ﻫﺎي اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژي‬
‫و اﻗﺘﺼﺎدي و ﺳﯿﺎﺳﯽ از دوﻟﺖ اﺷﮑﺎﻧﯽ ﻣﺘﻤﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪ 32.‬اﻋﻼن اﺗﺤـﺎد دﯾـﻦ و دوﻟـﺖ از ﻃـﺮف اردﺷـﯿﺮ‬
‫ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ ﻫﻢ ﺑﺮاي ﺟﻠﺐ اﻋﺘﻤﺎد ﻣﺰدﯾﺴﻨﺎن ﺑﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺟﺪﯾﺪ ﻻزم ﺑﻮد و ﻫﻢ ﺑـﺮاي ﺗﻮﺟﯿـﻪ اﺳـﺘﺤﻘﺎق و‬
‫ﻣﺸﺮوﻋﯿﺖ ﺳﻠﻄﻨﺖ ﯾﮏ ﺧﺎﻧﻮاده ي روﺣﺎﻧﯽ ﺿﺮوري ﻣﯽﻧﻤﻮد‪ 33.‬ﭼﻪ ﮐﻪ ﺗﺎ آن زﻣﺎن ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻫﯿﭻ ﯾـﮏ‬
‫از ﻣﻮﺳﺴﺎن ﺷﺎﻫﻨﺸﺎﻫﯽ ﻫﺎي اﯾﺮان ﻣﻨﺘﺴﺐ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻮادة روﺣﺎﻧﯽ ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻫﯿﭽﮑﺪام از آنﻫـﺎ ﺑـﺮاي‬
‫رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﺗﺨﺖ ﺷﺎﻫﯽ ﺑﺮ ﻋﻮاﻃﻒ ﻣﺬﻫﺒﯽ ﻣﺮدم و اﺑﺰار دﯾﻨﯽ ﺗﮑﯿﻪ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ .29‬ﺳﯽ آر زﻧﺮ‪ ،‬ﺗﻌﺎﻟﯿﻢ ﻣﻐﺎن‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻓﺮﯾﺪون ﺑﺪره اي )ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺗﻮس‪ ،(1377 ،‬ص ‪5‬ـ ‪.94‬‬
‫‪ .30‬اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ ﻣﺴﻌﻮدي‪ ،‬ﻣﺮوج اﻟﺬﻫﺐ‪ ،‬ج‪ ،1‬ﺗﺮﺟﻤﻪ اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ ﭘﺎﯾﻨﺪه )ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻋﻠﻤﯽ و ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪ ،(1370 ،‬ص ‪.243‬‬
‫‪ .31‬ﻣﺴﮑﻮﯾﻪ رازي‪ ،‬ص ‪17‬ـ ‪.116‬‬
‫‪ .32‬ﻟﻮﮐﻮﻧﯿﻦ‪ ،‬ص ‪.112‬‬
‫‪ .33‬ﻋﺒﺪاﻟﺤﺴﯿﻦ زرﯾﻦ ﮐﻮب‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﺮدم اﯾﺮان‪ ،‬ج‪) 1‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻣﯿﺮ ﮐﺒﯿﺮ‪ ،(1371 ،‬ص ‪.424‬‬

‫‪pdf.tarikhema.org‬‬
 ‫‪tarikhema.org‬‬

‫ﺧﺮدﻧﺎﻣﻪ ‪8‬‬

‫ﺳﯿﺎﺳﺖ دﯾﻨﯽ ﮐﺮﺗﯿﺮ در اواﯾﻞ دوره ﺳﺎﺳﺎﻧﯿﺎن‬

‫دو ﺳﻨﺪ‪ ‬ﻣﻌﺘﺒﺮ درﺑﺎرة اوﺿﺎع ﻣﺬﻫﺒﯽ اﯾﺮان در اواﯾﻞ ﺳﻠﻄﻨﺖ ﺳﺎﺳﺎﻧﯿﺎن وﺟﻮد دارد؛ ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ دو ﺳـﻨﺪ‬
‫ﺳﻨﮓ ﻧﺒﺸﺘﻪ ﻫﺎي ﮐﺮﺗﯿﺮ ﻣﻤﻠﻮ از ﺳﯿﺎﺳﺖ دﯾﻨﯽ ﺳﺨﺘﮕﯿﺮاﻧﻪ و دﯾﮕﺮي ﮔﺰارش »اﻟﯿﺰه وارداﭘـﺖ« ﻣـﻮرخ‬
‫ارﻣﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در آن از ﻓﺮﻣﺎن ﺷﺎﭘﻮر ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ آزادي اﻗﻠﯿـﺖ ﻫـﺎي دﯾﻨـﯽ در اﯾـﺮان ﺧﺒـﺮ ﻣـﯽ دﻫـﺪ‪.‬‬
‫ﮔﺰارﺷﻬﺎﯾﯽ ﮐﺮﺗﯿﺮ درﺑﺎره ي روﻧﻖ دﯾﻦ ﻣﺰدﯾﺴﻨﯽ و ﺳﺮﮐﻮﺑﯽ اﻗﻠﯿﺘﻬﺎي دﯾﻨﯽ از دو ﻧﻈﺮ اﻫﻤﯿـﺖ دارﻧـﺪ‪:‬‬
‫ﻧﺨﺴﺖ اﯾﻨﮑﻪ ﻓﻬﺮﺳﺘﯽ از ﻣﺬاﻫﺐ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺷﺎﻫﻨﺸﺎﻫﯽ را در ﭘﯿﺶ ﭼﺸﻤﻤﺎن ﻗﺮار ﻣﯽ دﻫﺪ‪ ،‬دوم اﯾﻨﮑـﻪ‬
‫ﺑﻪ ﻣﺮﺣﻠﻪ ي ﺧﺎﺻﯽ در ﺳﯿﺎﺳﺖ دﯾﻨﯽ دوﻟﺖ ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ اﺷﺎره ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ 34.‬ﮐﺮﺗﯿﺮ ﻣﯽ ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»‪ ...‬ﺷﻬﺮ ﺑﻪ ﺷﻬﺮ‪ ،‬ﺟﺎي ﺑﻪ ﺟﺎي‪ ،‬در ﻫﻤﮥ ﺷﻬﺮ ﮐﺮد ﮔﺎن ] ﺑﻪ اﻓﺘﺨﺎر [ اورﻣﺰد ﺑﺮﺗﺮ )ﻣﻬﻢ ﺗﺮ(‬
‫ﺷﺪﻧﺪ و دﯾﻦ ﻣﺰدﯾﺴﻦ و ﻣﻎ ﻣﺮدان اﻧﺪر ﺷﻬﺮ )ﮐﺸﻮر( ﺑﻪ ﺑﺰرگ ﭘﺎدﺷﺎﻫﯽ )ﻣﺮﺗﺒﮥ ﺑﺎﻻ( ﺑﻮدﻧـﺪ و اﯾـﺰدان‬
‫آب و آذر و ﭼﻬﺎر ﭘﺎ را اﻧﺪر ﺷﻬﺮ ﺑﺰرگ ﺧﺸﻨﻮدي رﺳﯿﺪ؛ اﻣﺎ ﺑﻪ اﻫﺮﯾﻤﻦ و دﯾﻮان ﺑـﺰرگ زﯾـﺎن و ﺑﯿﺸـﯽ‬
‫رﺳﯿﺪ و ﮐﯿﺶ اﻫﺮﯾﻤﻦ و دﯾﻮان از ﺷﻬﺮ رﺧﺖ ﺑﺮ ﺑﺴﺖ و ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ ﺑﺎور ﻧﺎﺑﻮد ﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬و ﯾﻬﻮدﯾـﺎن و‬
‫ﺷﻤﻨﯿﺎن و ﺑﺮﻫﻤﻨﺎن‪ ،‬ﻧﺼﺎرﯾﺎن و ﻣﺴﯿﺤﯿﺎن ]ﮐﺮﯾﺴﺘﯿﺎن[‪ ،‬ﻣﻐﺘﺴﻠﻪ ]ﻣﮑﺘﮑـﯽ[ و ﻣﺎﻧﻮﯾـﺎن اﻧـﺪر ﺷـﻬﺮ زده‬
‫‪mandegar.tarikhema.org‬‬

‫‪35‬‬
‫ﺷﺪﻧﺪ و ﺑﺘﻬﺎ وﯾﺮان ﺷﺪﻧﺪ و ﻻﻧﮥ دﯾﻮان در ﻫﻢ آﺷﻔﺖ و ﮔﺎه و ﻧﺸﯿﻤﻦ اﯾﺰدان ﺷﺪ‪«.‬‬

‫‪tarikhema.ir‬‬
‫ﮐﺮﺗﯿﺮ در ﺳﻨﮓ ﻧﺒﺸﺘﻪ ﻫﺎي ﺧﻮد از ﻫﻔﺖ ﮔﺮوه ﻣﺬﻫﺒﯽ ﻧﺎم ﺑﺮد ﮐـﻪ از اﯾﻨـﺎن ﯾﻬـﻮد‪ ،‬ﺷـﻤﻦ‬
‫)ﺑﻮداﯾﯽ(‪ ،‬ﺑﺮﻣﻦ )ﺑﺮﻫﻤﻦ( و ﮐﺮﯾﺴﺘﯿﺎن)ﻣﺴﯿﺤﯽ( ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﻧﺪ‪ 36.‬ﻧﺼﺎرﯾﺎن ﺑﺎﯾـﺪ ﻣﺮﺑـﻮط ﺑـﻪ ﺟﻨـﺒﺶ‬
‫ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ ﻣﺎﻧﺪاﯾﯿﺎن ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ از ﻣﺴﯿﺤﯿﺎن ﺟﺪا ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﮐﺘﺎﺑﻬﺎي ﻣﺎﻧﺪاﯾﯿﺎن ﻣﻤﻠﻮ از اﻧﺰﺟﺎر ﺷﺪﯾﺪ ﻧﺴـﺒﺖ ﺑـﻪ‬
‫آﯾﯿﻦ ﻣﻐﺎن اﺳﺖ‪ .‬زﻧﺪﯾﻖ ﻫﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ از زﻧﺪ )ﺗﻔﺴﯿﺮ( ﭘﯿﺮوي ﻣـﯽ ﮐﺮدﻧـﺪ و ﭘﯿﻮﺳـﺘﻪ درﺑـﺎره ي‬
‫ﻣﺎﻧﻮﯾﺎن ﺑﮑﺎر ﻣﯽ رود‪ 37.‬در ارﻣﻨﯽ زﻧﺪﯾﻖ ﺑﻪ ﺷﮑﻞ ازﻧﯿﮏ آﻣﺪه ﮐـﻪ ﻧـﺎﻣﯽ ﻋـﺎم ﺑـﺮاي ﻣﻮﻣﻨـﺎن ﮐـﺞرو‬
‫]ﻣﻨﺤﺮف[ ﺑﻮده و ﺗﻔﺴﯿﺮ وﯾﮋه ي ﺧﻮد داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬اﺣﺘﻤﺎﻻ ﻣﮑﺘﮑﯽ ﻫﺎ ﻓﺮﻗﮥ ﺗﻌﻤﯿﺪي ﻫﺎ ﺑﯿﻦ اﻟﻨﻬـﺮﯾﻦ ﺑـﻮده‬
‫اﻧﺪ‪ 38.‬از دو ﺳﻨﺪ ﻓﻮق اﻟﺬﮐﺮ روﺷﻦ ﻣﯽ ﺷﻮد ﮐﻪ ﺟﻤﺎﻋﺎت ﻣﺬﻫﺒﯽ در آﻏﺎز ﺷﺎﻫﻨﺸﺎﻫﯽ ﺳﺎﺳـﺎﻧﯽ دو دورة‬
‫ﻣﺘﻔﺎوﺗﯽ را ﺗﺠﺮﺑﻪ ﮐﺮده اﻧﺪ؛ دوره اي ﻗﺮﯾﻦ ﺻﻠﺢ و آراﻣﺶ در اواﯾـﻞ ﮐـﺎر ﺳﺎﺳـﺎﻧﯿﺎن؛ ﺳـﭙﺲ دوره اي‬
‫ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﺗﻌﻘﯿﺐ و آزار در روزﮔﺎر ﺷﻬﺮﯾﺎري ﺑﻬﺮام ﯾﮑﻢ )ﻣﺎﻧﻮﯾﺎن( و ﺑﻪوﯾﮋه ﺑﻬـﺮام دوم )ﻫﻤـﻪ ي ادﯾـﺎن‬
‫ﻧﺎزرﺗﺸﺘﯽ( ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﺳﯿﺎﺳﺖ دﯾﻨﯽ ﮐﺮﺗﯿﺮ؛ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﮐﯿﺶ ﻣﺰداﯾﯽ در اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﺗﺤﺖ ﺣﻤﺎﯾﺖ ﮐﺮﺗﯿﺮ‬

‫‪ .34‬ﯾﻮزف وﯾﺴﻬﻮﻓﺮ‪ ،‬اﯾﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﺮﺗﻀﯽ ﺛﺎﻗﺐ ﻓﺮ )ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻗﻘﻨﻮس‪ ،(1377 ،‬ص ‪.245‬‬
‫‪ .35‬ﮐﺘﯿﺒﮥ ﻧﻘﺶ رﺳﺘﻢ‪ ،‬ﺳﻄﺮ ‪31‬ـ ‪.26‬‬
‫‪ .36‬اﺣﺴﺎن ﯾﺎرﺷﺎﻃﺮ‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺦ اﯾﺮان )از ﺳﻠﻮﮐﯿﺎن ﺗﺎ ﻓﺮوﭘﺎﺷﯽ ﺳﺎﺳﺎﻧﯿﺎن(‪ ،‬ﭘﮋوﻫﺶ داﻧﺸﮕﺎه ﮐﻤﺒﺮﯾﺞ‪ ،‬ج‪ ،3‬ﻗﺴﻤﺖ دوم‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺣﺴﻦ‬
‫اﻧﻮﺷﻪ )ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻣﯿﺮ ﮐﺒﯿﺮ‪ ،(1377 ،‬ص ‪.339‬‬
‫‪ .37‬ﮔﺌﻮ وﯾﺪن ﮔﺮن‪ ،‬دﯾﻦﻫﺎي اﯾﺮان‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻨﻮﭼﻬﺮ ﻓﺮﻫﻨﮓ )ﺗﻬﺮان‪ :‬آﮔﺎﻫﺎن دﯾﺪه‪ ،(1377 ،‬ص ‪.383‬‬
‫‪ .38‬ﯾﺎرﺷﺎﻃﺮ‪ ،‬ج‪ ،3‬ص ‪340‬ـ ‪.339‬‬

‫‪pdf.tarikhema.org‬‬
 ‫‪tarikhema.org‬‬

‫ﮐﺮﺗﯿﺮ و ﻇﻬﻮر ﺳﯿﺎﺳﺖ دﯾﻨﯽ در اواﯾﻞ دوره ﺳﺎﺳﺎﻧﯿﺎن ‪9‬‬

‫و ﻣﻮﺑﺪان زرﺗﺸﺘﯽ روز ﺑﻪ روز ﺷﮑﻮﻫﻤﻨﺪﺗﺮ ﻣﯽﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬ﺗﻼش ﮐﺮﺗﯿﺮ ﺑﺮاي ﺗﺒﺪﯾﻞ دﯾﻦ زرﺗﺸﺘﯽ ﺑـﻪ دﯾـﻦ‬
‫رﺳﻤﯽ ﺷﺎﻫﻨﺸﺎﻫﯽ ﺳﺒﺐ ﺷﺪ ﺗﺎ ﭘﯿﺮوان ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺬاﻫﺐ ﺷﺎﻫﻨﺸﺎﻫﯽ ﻣﻮرد ﻫﺠﻮم ﻗﺮار ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ‪] .‬ﮐﺮﺗﯿـﺮ[ در‬
‫اﯾﻦ ﮐﺎر از ﭘﺸﺘﯿﺒﺎﻧﯽ ﺷﺎه و ﻧﺠﺒﺎ و ﻣﻮﺑﺪان ﻣﺘﻌﺼﺐ و آﻣﻮزش دﯾﺪه و ﻧﯿﺰ ﮐﺸﺎورزان و روﺳﺘﺎﺋﯿﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫‪39‬‬
‫ﮐﯿﺶ ﻧﯿﮑﺎن ﺧﻮد ﺳﺨﺖ ﭘﺎﯾﺒﻨﺪ ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﻬﺮه ﻣﻨﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻫﻤﻪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮاي ﺳﺮﮐﻮﺑﯽ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻣﺬﻫﺒﯽ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑـﻮده و اﻣﮑﺎﻧـﺎت ﻓﺮاواﻧـﯽ در اﺧﺘﯿـﺎر‬
‫ﮐﺮﺗﯿﺮ ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻣﯽ رﺳﺪ ﮐﻪ ﻗﺪرت ﮐﺮﺗﯿﺮ و روﺣﺎﻧﯿﺖ ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ در زﻣﺎن ﺑﻬﺮام دوم ﺑﻪ اﻧـﺪازه‬
‫اي ﺑﻮد ﮐﻪ ﺷﺎﻫﻨﺸﺎه ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ را ﺑﻪ اﺗﺨﺎذ ﺳﯿﺎﺳﺖ دﯾﻨﯽ ﺧﺸﻦ و ﺗﻌﺼﺐ آﻟﻮدي وادار ﮐﺮد‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ وﺟـﻮد‬
‫ﺳﯿﺎﺳﺖ دﯾﻨﯽ ﮐﺮﺗﯿﺮ ﻧﻤﯽ ﺑﺎﯾﺴﺖ از آﻣﺎج ﺣﻤﻼت‪ ‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ اﻗﺪاﻣﺎت او ﺑـﻪ دﯾـﺪة ﻧﺎﺧﺮﺳـﻨﺪي‬
‫ﻣﯽ ﻧﮕﺮﯾﺴﺘﻪ اﻧﺪ در اﻣﻨﯿﺖ ﮐﺎﻣﻞ ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎم ﮐﺘﯿﺒﻪﻫﺎ در ﺑﺎزﮔﻮ ﮐﺮدن اﯾﻨﮑـﻪ ﺗﻌﻘﯿـﺐ اﻗﻠﯿـﺖ ﻫـﺎي‬
‫دﯾﻨﯽ ﻣﻮﺟﺐ ﺗﺤﮑﯿﻢ آﯾﯿﻦ زرﺗﺸﺖ در اﯾﺮان و اﻧﯿﺮان ﺷﺪه وﺟﻮد اﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﻧﺎرﺿﺎﯾﺘﯽ ﻫﺎي را ﺗﺎﯾﯿﺪ ﻣـﯽ‬
‫‪40‬‬
‫ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ اﻟﻘﺎب و ﻋﻨﺎوﯾﻦ ﺑﺰرگ ﻣﺬﻫﺒﯽ و ﻣﺮﺟﻌﯿﺖ دﯾﻨﯽ و ﻧﻔﻮذي ﮐﻪ ﮐﺮﺗﯿﺮ در اﯾﻦ‬
‫‪mandegar.tarikhema.org‬‬

‫زﻣﺎن ﺑﻪدﺳﺖ آورد اﻣﮑﺎن اﻋﻤﺎل ﻓﺸﺎرﻫﺎ ي ﻣـﺬﻫﺒﯽ ﺑـﺮ ﭘﯿـﺮوان ﺳـﺎﯾﺮ ادﯾـﺎن در روزﮔـﺎر ﺑﻬـﺮام دوم‬

‫‪tarikhema.ir‬‬
‫ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻨﯽ ﻣﯽ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﺧﺼﻮص آﻧﮑﻪ ﮐﺮﺗﯿﺮ ﺑﺎ رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﺳﻤﺖ رﯾﺎﺳـﺖ ﻗﻀـﺎﯾﯽ ﮐﺸـﻮر از ﻣﺮﺟﻌﯿـﺖ‬
‫دوﻟﺘﯽ و ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﺮﺧﻮردار ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬ﺷﺎﯾﺪ ﻫﻢ ﺑﺴـﯿﺎري از ﭘﯿـﺮوان ﻏﯿـﺮ زرﺗﺸـﺘﯽ را در دادﮔـﺎه ﻫـﺎي‬
‫ﻣﺬﻫﺒﯽ اي ﻣﺤﺎﮐﻤﻪ و ﻣﺤﮑﻮم ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺤﮑﻤﻪ ﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ داذوران )ﻗﻀﺎت( آن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﮐﺎرﮔﺰاران‬
‫او در ﻣﺤﺎﮐﻢ دوﻟﺘﯽ ﺧﺪﻣﺖ ﻣﯽﮐﺮده و در ﺟﻬﺖ اﻧﺪﯾﺸﻪ ﻫﺎي ﻣﺬﻫﺒﯽ ﺳﺮور ﺧﻮد ﮔﺎمزن ﺑﻮدﻧـﺪ‪ .‬اﯾﻨـﺎن‬
‫ﻫﻤﺎن ﺑﯽ ﺷﻤﺎر ﮐﺎرﮔﺰاران و ﮐﺎرﻣﻨﺪاﻧﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﮐﺮﺗﯿـﺮ ﺑـﺮاي اﻧﺠـﺎم ﮐﺎرﻫـﺎي ﺧـﻮد ﺑـﻪ آنﻫـﺎ ﻧﯿـﺎز‬
‫‪41‬‬
‫داﺷﺖ‪.‬‬
‫آﻏﺎز ﺣﺮﮐﺖ ﺗﻌﺼﺐ آﻣﯿﺰ دﯾﻨﯽ ﮐﺮﺗﯿﺮ در ﻗﺒﺎل ﻓﺮﻗﻪ ﻫﺎي زرﺗﺸﺘﯽ ﻣﺨﺘﺺ ﺑـﻪ دوران ﺑﻬـﺮام‬
‫دوم ﻧﺒﻮد‪ .‬اﮔﺮ ﻗﻮل ﻣﻮرﺧﺎن ﻋﺮﺑﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﯾﻌﻘﻮﺑﯽ درﺑﺎره ي روﯾﮕﺮداﻧﯽ ﺷﺎﭘﻮر از ﻣﺎﻧﯽ درﺳﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ 42،‬ﻣﯽ‬
‫ﺗﻮان ﺳﺮ رﺷﺘﮥ اﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﻗﺪرت ﻧﻤﺎﯾﯽ دﯾﻨﯽ ﮐﺮﺗﯿﺮ را ﺣﺘﯽ ﺑﻪ زﻣﺎن ﺷﺎﭘﻮر رﺳﺎﻧﺪ‪ .‬ادﻋﺎﻫﺎي ﮐﺮﺗﯿﺮ ﻣﺒﻨﯽ‬
‫ﺑﺮ ﺑﻠﻨﺪ ﻣﺮﺗﺒﻪ ﺷﺪن اﯾﺰدان زرﺗﺸﺘﯽ و زﯾﺎن رﺳﯿﺪن ﺑﻪ اﻫﺮﯾﻤﻦ و دﯾﻮان‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻧﺸﺎﻧﻪ ﻫﺎﯾﯽ از ﺗﻌﺼﺐ‬
‫ﻣﺬﻫﺒﯽ ﮐﺮﺗﯿﺮ و ﻣﻮﺑﺪان ﻣﺰدﯾﺴﻨﯽ در زﻣﺎن ﭘﺎدﺷﺎﻫﯽ ﺷﺎﭘﻮر ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘﺲ از آن در دورة ﻫﺮﻣﺰد ﯾﮑـﻢ‪ ،‬در‬

‫‪ .39‬ﻣﺮي ﺑﻮﯾﺲ‪ ،‬ﭼﮑﯿﺪه ﺗﺎرﯾﺦ ﮐﯿﺶ زرﺗﺸﺖ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻫﻤﺎﯾﻮن ﺻﻨﻌﺘﯽ زاده )ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺻﻔﯽ ﻋﻠﯿﺸﺎه‪ ،(1377 ،‬ص‪. 224‬‬
‫‪ .40‬زرﯾﻦ ﮐﻮب‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.443‬‬
‫‪ .41‬ﭘﺮوﯾﺰ رﺟﺒﯽ‪ ،‬ﻫﺰاره ﻫﺎي ﮔﻤﺸﺪه‪ :‬ﺳﺎﺳﺎﻧﯿﺎن‪ ،‬ج‪) 5‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺗﻮس‪ ،(1383 ،‬ص ‪.141‬‬
‫‪ .42‬اﺣﻤﺪ ﺑﻦ اﺑﯽ ﯾﻌﻘﻮب )اﺑﻦ واﺿﺢ( ﯾﻌﻘﻮﺑﯽ‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺦ ﯾﻌﻘﻮﺑﯽ‪ ،‬ج‪ ،1‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﺤﻤﺪ اﺑﺮاﻫﯿﻢ آﯾﺘﯽ )ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻋﻠﻤﯽ و ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪ ،(1382 ،‬ص‬
‫‪.197‬‬

‫‪pdf.tarikhema.org‬‬
 ‫‪tarikhema.org‬‬

‫ﺧﺮدﻧﺎﻣﻪ ‪10‬‬

‫ﺳﯿﺎﺳﺖ دﯾﻨﯽ دوﻟﺖ ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ دﮔﺮﮔﻮﻧﯽ ﻫﺎﯾﯽ اﺳﺎﺳﯽ ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪ‪ .‬اﯾﻦ دﮔﺮﮔﻮﻧﯽ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ارﺗﻘـﺎي ﭘﺎﯾـﻪ و‬
‫ﻣﻘﺎم ﮐﺮﺗﯿﺮ آﻏﺎز ﻣﯽ ﺷﻮد‪ .‬ﺑﺎ واﮔﺬاري ﻣﻘﺎم ﻣﻮﺑﺪ ﻫﺮﻣﺰد ﺑﻪ ﮐﺮﺗﯿﺮ و واﻻﺗﺮ ﺷﺪن ﺟﺎﯾﮕﺎه ﮐﺮﺗﯿﺮ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ‬
‫ﮔﺎم ﺑﺮاي ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺷﺪن آﯾﯿﻦ ﺷﺎﻫﻨﺸﺎه ﺑﻪ آﯾﯿﻦ رﺳﻤﯽ ﮐﺸﻮر ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﺷﺪ‪ .‬ﺗﺼﺎوﯾﺮي ﮐﻪ ﺑﺮ ﺳـﮑﻪ ﻫـﺎي‬
‫ﻫﺮﻣﺰد ﯾﮑﻢ ﺿﺮب ﺷﺪه ﺑﺎزﮔﻮ ﮐﻨﻨﺪة ﯾﮑﯽ از ﻣﺮاﺣﻞ دﺷﻮار ﺗﺜﺒﯿﺖ آﯾﯿﻦ رﺳﻤﯽ در ﺷﺎﻫﻨﺸﺎﻫﯽ ﺳﺎﺳـﺎﻧﯽ‬
‫اﺳﺖ‪ 43.‬ﺳﮑﻪ ﻫﺎي ﺷﺎﻫﺎن ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ ﯾﮑﯽ از ﻣﺪارك و ﺷﻮاﻫﺪ ﻣﻬـﻢ ﺟﻬـﺖ ﺑﺎزﺷﻨﺎﺳـﯽ ﺳﯿﺎﺳـﺖ دﯾﻨـﯽ‬
‫ﺷﺎﻫﺎن ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﯾﮑﯽ از وﯾﮋﮔﯽ ﻫﺎي ﺳﮑﻪ ﻫﺎ‪ ،‬ﺗﺼﻮﯾﺮﻫﺎي ﯾﮑﺴﺎن در روﯾﻪ و ﭘﺸﺖ ﺳﮑﻪ ﻫﺎ ﺑـﻮد‬
‫ﮐﻪ در روﯾﮥ آنﻫﺎ ﻧﯿﻤﺮخ راﺳﺖ ﺷﺎه ﻧﻘﺶ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﮔﺎﻫﯽ ﺗﺼﻮﯾﺮي از ﺟﺎﻧﺸﯿﻦ ﺷﺎه و ﯾﺎ ﺟﺎﻧﺸﯿﻦ ﺷﺎه‬
‫و ﺑﺎﻧﻮي ﺑﺎﻧﻮان ﺑﻪ روﯾﮥ ﺳﮑﻪ اﺿﺎﻓﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ )وﯾﮋه ي ﺑﻬﺮام دوم(‪ .‬ﺗﺼﻮﯾﺮ ﺷﺎه در ﺳﮑﻪ ﻫﺎ ﺑـﺎ ﻧﺸـﺎﻧﻪ‬
‫ﻫﺎي ﺷﺎﻫﯽ ﯾﻌﻨﯽ اﻓﺴﺮ وﯾﮋه و زﯾﻮرﻫﺎي ﺧﺎص )ﻧﻮارﻫﺎ‪ ،‬ﮔﻮﺷﻮاره ﻫﺎ‪ ،‬ﮔﺮدن ﺑﻨﺪ( دﯾﺪه ﻣﯽ ﺷـﻮد‪ .‬ﻫﻤـﮥ‬
‫اﯾﻨﻬﺎ ﺟﻨﺒﮥ ﻣﻈﻬﺮي )ﺳﻤﺒﻮﻟﯿﮏ( ﺑﻐﺮﻧﺠﯽ داﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ آﯾﯿﻦ زرﺗﺸﺖ ﭘﯿﻮﻧﺪ دارد‪ 44.‬ﺗﺎج ﺷﺎﻫﺎن ﺳﺎﺳـﺎﻧﯽ‬
‫ﻧﻤﺎد ﺧﻮره ﯾﺎ ﻫﺎﻟﻪ ي اﻟﻬﯽ ﭘﺎدﺷﺎه ﺑﻮد و ﺑﺎ ﻧﻤﺎدﻫﺎي اﯾﺰدان ﺗﺼﻮﯾﺮ ﻣـﯽ ﺷـﺪﻧﺪ‪» :‬ﺷـﺮﻓﻪ ﻫـﺎ ﺑﺎزﻧﻤـﺎي‬
‫اﻫﻮراﻣﺰدا‪ ،‬آﻧﺎﻫﯿﺖ ﺣﻠﻘﻪ ﻫﺎ ﺑﺎ ﺷﺎﺧﻪ ﻫﺎ ـ؛ ورﻗﻪ ﻫﺎ ﺑﺎزﻧﻤﺎي آﻧﺎﻫﯿﺖ؛ ﺑﺎﻟﻬﺎ ﻧﻤﺎد ورﺛﺮﻏﻨـﻪ‪ ،‬آﻧﺎﻫﯿـﺖ؛ ﺳـﺮ‬
‫‪mandegar.tarikhema.org‬‬

‫‪45‬‬
‫ﻋﻘﺎب ﻧﻤﺎد آﻧﺎﻫﯿﺖ؛ ﭘﺮﺗﻮﻫﺎ ﻧﻤﺎد ﻣﯿﺘﺮا‪«.‬‬

‫‪tarikhema.ir‬‬
‫در ﭘﺸﺖ ﺗﻤﺎم ﺳﮑﻪ ﻫﺎي ﺷﺎﻫﺎن ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ آﺗﺸﮑﺪه ﯾﺎ آﺗﺸﺪاﻧﯽ ﻧﻘﺶ ﺷﺪه ﮐﻪ ﺑـﺮ ﺳـﻪ ﮔﻮﻧـﻪ‬
‫ﺑﻮد‪ :‬اﻟﻒ( آﺗﺸﮕﺎه ب( آﺗﺸﮕﺎه ﺑﺎ دو ﺗﺼﻮﯾﺮ ﺟﺎﻧﺒﯽ ج( ﻧﯿﻤﺘﻨﻪ اي در ﻣﯿﺎن ﺷﻌﻠﻪ ﻫﺎي آﺗﺸـﺪان‪ .‬ﻧﻤﻮﻧـﻪ‪-‬‬
‫ﻫﺎي ﺧﺎﺻﯽ از ﻧﻘﺸﻬﺎي ﭘﺸﺖ ﺳﮑﻪ ﻧﺸﺎندﻫﻨﺪه ي ﺗﺎﺟﮕﺬاري ﺷﺎه ﺑﻪ دﺳﺖ اﯾﺰدان اﺳﺖ‪ 46.‬در ﺗﺼﺎوﯾﺮ‬
‫ﺳﮑﻪ ﻫﺎ دﮔﺮﮔﻮﻧﯽ ﻫﺎ و ﺗﻐﯿﯿﺮاﺗﯽ دﯾﺪه ﻣـﯽ ﺷـﻮد ﮐـﻪ ﻣـﯽ ﺗـﻮان آنﻫـﺎ را ﺑـﻪ دو ﮔـﺮوه ﭼﺸـﻤﮕﯿﺮ و‬
‫ﻧﺎﭼﺸﻤﮕﯿﺮ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﮐﺮد‪ .‬ﺗﻔﺎوت ﭼﺸﻤﮕﯿﺮ در روﯾـﮥ ﺳـﮑﻪ ﻫـﺎ را ﻣـﯽﺗـﻮان در اﺷـﮑﺎل ﮔﻮﻧـﺎﮔﻮن اﻓﺴـﺮ‬
‫ﺷﻬﺮﯾﺎري )اﺟﺰاء آن( و ﻣﻀﻤﻮن ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻫﺎ )ﻋﻨﻮان رﺳﻤﯽ ﺷﺎه(؛ و در ﭘﺸﺖ ﺳـﮑﻪ ﻫـﺎ در ﻧﻮﺷـﺘﻪ )ﻧـﺎم‬
‫رﺳﻤﯽ آﺗﺸﮑﺪه اي ﮐﻪ ﺷﺎه در آﻧﺠﺎ ﺗﺎﺟﮕﺬاري ﮐﺮد( و ﺗﺼﻮﯾﺮﻫﺎي ﮐﻨـﺎر آﺗﺸـﮕﺎه )ﺷﺎﻫﻨﺸـﺎه و اﯾـﺰدان‬
‫ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن( و ﺷﮑﻞ آﺗﺸﮕﺎه ﻣﺸﺎﻫﺪه ﮐﺮد‪ .‬دﮔﺮﮔﻮﻧﯽ ﻫـﺎي ﭼﺸـﻤﮕﯿﺮ ﺑـﺎﻻ ﮐـﻪ در ﺳـﮑﻪ ﻫـﺎي ﺷـﺎﻫﺎن‬
‫ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد ارﺗﺒﺎﻃﯽ ﺑﺎ ﺳﻨﺘﻬﺎي ﺿﺮاﺑﺨﺎﻧﻪ اي و ﯾﺎ ﺧﻮدﺳﺮي ﻗﺎﻟﺐ زﻧﺎن ﺳـﮑﻪ ﻫـﺎ ﻧﺪاﺷـﺖ‪،‬‬
‫ﺑﻠﮑﻪ ﻣﯽ ﺗﻮان ﻋﻘﯿﺪه داﺷﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ دﮔﺮﮔﻮﻧﯽ ﻫﺎ ﺑﺎ دﺳﺘﻮر دوﻟﺖ ﭘﺪﯾﺪ ﻣﯽآﻣﺪ‪ 47.‬ﺗﺼـﺎوﯾﺮ ﺳـﮑﻪ ﻫـﺎي‬

‫‪ .43‬ﻟﻮﮐﻮﻧﯿﻦ‪ ،‬ص ‪.166‬‬

‫‪ .44‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪52‬ـ ‪.251‬‬
‫‪ .45‬اﺣﺴﺎن ﯾﺎرﺷﺎﻃﺮ‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺦ اﯾﺮان )از ﺳﻠﻮﮐﯿﺎن ﺗﺎ ﻓﺮوﭘﺎﺷﯽ ﺳﺎﺳﺎﻧﯿﺎن(‪ ،‬ﭘﮋوﻫﺶ داﻧﺸﮕﺎه ﮐﻤﺒﺮﯾﺞ‪ ،‬ج‪ ،3‬ﻗﺴﻤﺖ اول‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺣﺴﻦ‬
‫اﻧﻮﺷﻪ )ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻣﯿﺮ ﮐﺒﯿﺮ‪ ،(1373 ،‬ص ‪.432‬‬
‫‪ .46‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪34‬ـ ‪.433‬‬
‫‪ .47‬ﻟﻮﮐﻮﻧﯿﻦ‪ ،‬ص ‪55‬ـ ‪.253‬‬

‫‪pdf.tarikhema.org‬‬
 ‫‪tarikhema.org‬‬

‫ﮐﺮﺗﯿﺮ و ﻇﻬﻮر ﺳﯿﺎﺳﺖ دﯾﻨﯽ در اواﯾﻞ دوره ﺳﺎﺳﺎﻧﯿﺎن ‪11‬‬

‫ﻫﺮﻣﺰد‪ ،‬ﻧﺸﺎن از ﻣﺮﺣﻠﻪ اي از ﻣﺮاﺣﻞ ﺗﺒﺪﯾﻞ آﯾﯿﻦ ﺷﺎﻫﻨﺸﺎﻫﯽ ﺑﻪ آﯾـﯿﻦ رﺳـﻤﯽ دارد‪ .‬از ﻫﺮﻣـﺰد ﺳـﮑﻪ‬
‫ﻫﺎي ﻣﺘﻨﻮﻋﯽ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪ .‬در ﭘﺸﺖ ﻫﻤﮥ ﺳﮑﻪ ﻫﺎي ﻫﺮﻣـﺰد ﻣﻨﻈـﺮه ي ﺗﺎﺟﮕـﺬاري دﯾـﺪه ﻣـﯽﺷـﻮد‪:‬‬
‫آﺗﺸﺪان ﺑﺎ ﺗﺼﻮﯾﺮ ﺷﺎه و ﻣﯿﺘﺮا؛ ﺷﺎه و آﻧﺎﻫﯿﺘﺎ؛ ﺷﺎه و اﻫﻮراﻣﺰدا‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ از ﺳﮑﻪ ﻫﺎ ﻣﻌﻠﻮم اﺳـﺖ ﺻـﺤﻨﻪ‬
‫ﻫﺎي ﺗﺎﺟﮕﺬاري ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ از ﻣﯿﺘﺮا ﺑﻪ آﻧﺎﻫﯿﺘﺎ و از آﻧﺎﻫﯿﺘﺎ ﺑﻪ اﻫﻮراﻣﺰدا اﻧﺘﻘﺎل ﻣﯽ ﯾﺎﺑﺪ و ﮔﻤـﺎن ﻣـﯽرود‬
‫ﮐﻪ اﯾﻦ دﮔﺮﮔﻮﻧﯽ ﺑﺎ اﺻﻼﺣﺎت ﮐﺮﺗﯿﺮ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﺎﺷﺪ‪ 48.‬روﻧﺪ ﺗﺒﺪﯾﻞ آﯾـﯿﻦ ﺷﺎﻫﻨﺸـﺎﻫﯽ ﺑـﻪ آﯾـﯿﻦ رﺳـﻤﯽ‬
‫ﮐﺸﻮر ﺑﺎ ﺟﻠﻮس ﺑﻬﺮام اول ﺑﺮ ﺗﺨﺖ ﺷﺎﻫﯽ ﺳﺮﻋﺖ ﺑﯿﺸﺘﺮي ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬ﺗﺎ ﺟﺎﯾﯽﮐﻪ ﮐﺮﺗﯿﺮ در راس‬
‫ﻣﻐﺎن زرﺗﺸﺘﯽ ﻧﻈﺮ ﻣﻮاﻓﻖ ﺷﺎه را ﺑﻪ اﻋﺪام ﻣﺎﻧﯽ ﺟﻠﺐ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪» .‬ﺑﺪون ﺗﺮدﯾﺪ ﺗﻌﻘﯿـﺐ و اﻋـﺪام ﻣـﺎﻧﯽ در‬
‫زﻣﺎن ﺑﻬﺮام اول در ﺳﺎل ‪276‬م‪ ،‬ﺳﺮ آﻏﺎز ﺳﯿﺎﺳﺖ ﻗﺪرت ﻃﻠﺒﯽ دﯾﻨﯽ ﮐﺮﺗﯿﺮ ﺑﻮد‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﭘﺎﯾﻪ ﮔﺬاري ﻧﻬﺎد‬
‫دﯾﻨﯽ ـ دوﻟﺘﯽِ زرﺗﺸﺘﯿﮕﺮي ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ ﻫﻤﻪ‪ .‬ﮐﺮﺗﯿﺮ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻫـﺪف در زﻣـﺎن ﺑﻬـﺮام دوم ) ‪ 293‬ـ ‪276‬م (‬
‫‪49‬‬
‫رﺳﯿﺪ‪«.‬‬
‫ﻋﻨﻮان ﺑﻬﺮام ﯾﮑﻢ ﯾﻌﻨﯽ »ﺑﻎ ﻣﺰداﭘﺮﺳﺖ‪ ،‬ﺧﺪاﯾﮕﺎن ﺑﻬﺮام‪ ،‬ﺷﺎﻫﺎن ﺷﺎه اﯾﺮان و اﻧﯿﺮان ﮐﻪ ﭼﻬﺮ‬
‫از اﯾﺰدان اردﺷﯿﺮ دارد« ﻧﯿﺰ ﻧﻤﻮداري اﺳﺖ از ﻧﯿﺮوي آﯾﯿﻦ رﺳﻤﯽ ﻧﻮﯾﻦ و ﻧﻔﻮذ ﮐﺮﺗﯿـﺮ ﺑـﺮ ﺷﺎﻫﻨﺸـﺎه‪ .‬در‬
‫‪mandegar.tarikhema.org‬‬

‫ﻣﻨﻈﺮة ﺗﺎﺟﮕﺬاري ﮐﻪ ﺑﺮ ﭘﺸﺖ ﺳﮑﻪ ﻫﺎي ﺑﻬﺮام ﯾﮑﻢ ﺿﺮب ﺷﺪه‪ ،‬در دو ﺳﻮي آﺗﺸـﮕﺎه اﯾـﻦ ﺗﺼـﻮﯾﺮﻫﺎ‬

‫‪tarikhema.ir‬‬
‫دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬اﻫﻮراﻣﺰدا و ﺷﺎﭘﻮر ﯾﮑﻢ؛ اﻫﻮراﻣﺰدا و ﺑﻬﺮام ﯾﮑﻢ؛ ﻣﯿﺘﺮا و ﺷﺎﭘﻮر ﯾﮑﻢ؛ ﻣﯿﺘﺮا و ﺑﻬﺮام ﯾﮑـﻢ‪.‬‬
‫در اﯾﻨﺠﺎ ﺗﺎﮐﯿﺪ ﺑﺮ درﯾﺎﻓﺖ ﺗﺎج ﭘﺎدﺷﺎﻫﯽ ﻧﻪ ﻓﻘﻂ از دﺳﺖ اﻫﻮراﻣﺰدا ﺑﻠﮑﻪ ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ از اﯾـﺰد ﻣﯿﺘـﺮا‪ ،‬ﺑﺎﯾـﺪ‬
‫ﻧﻤﻮدار ﺗﻼﺷﯽ ﺑﺮاي ﻣﺸﺮوع و ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﺟﻠﻮه ﮔﺮ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺟﺎﻧﺸﯿﻨﯽ ﺑﻬﺮام ﯾﮑﻢ ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ‪ 50.‬ﻣﻨﻈﻮر ﮐﺮﺗﯿـﺮ‬
‫ﺑﺮاي اﺟﺮاي ﺳﯿﺎﺳﺖ دﯾﻨﯽ و ﭘﺎﯾـﻪ ﮔـﺬاري ﻧﻬـﺎد دﯾﻨـﯽ ـ دوﻟﺘـﯽ زرﺗﺸـﺘﯽ در ﺷﺎﻫﻨﺸـﺎﻫﯽ در زﻣـﺎن‬
‫ﭘﺎدﺷﺎﻫﯽ ﺑﻬﺮام دوم ﺗﺤﻘﻖ ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ‪ .‬ﮐﺮﺗﯿﺮ در اﯾﻦ زﻣﺎن از ﭼﻨﺎن ﻗـﺪرﺗﯽ ﺑﺮﺧـﻮردار ﺷـﺪ ﮐـﻪ ﺗﻮاﻧﺴـﺖ‬
‫ﭼﻬﺎر ﮐﺘﯿﺒﻪ از ﺧﻮد ﺑﺠﺎي ﺑﮕﺬارد‪ .‬وي در ﮐﺘﯿﺒﻪ ﻫﺎﯾﺶ ﺑﻪ ﺷﺮح اﻗﺪاﻣﺎﺗﯽ ﮐﻪ در ﺟﻬﺖ ﺗـﺎﻣﯿﻦ ﭘـﺎﮐﯽ و‬
‫ﯾﮑﺪﺳﺘﯽ آﯾﯿﻦ ﻣﺰداﯾﯽ و رﻋﺎﯾﺖ اﺣﮑﺎم آن اﻧﺠﺎم داده ﻣﯽ ﭘﺮدازد‪ .‬از ارﺗﻘﺎي ﻣﻘﺎم ﺧـﻮد از ﻫﯿﺮﺑـﺪي ﺗـﺎ‬
‫ﭘﺎدﺷﺎﻫﯽ ﭘﺮﺳﺘﺸﮕﺎه آﻧﺎﻫﯿﺘﺎ در اﺳﺘﺨﺮ ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﮔﻔﺘﮥ ﮐﺮﺗﯿﺮ‪ ،‬ﺑﺎ اﻗﺪاﻣﺎت او ﺑﻮد ﮐﻪ آﯾـﯿﻦ ﻣﺰداﯾـﯽ‬
‫روﻧﻖ ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﻪ اﻫﻮراﻣﺰدا و اﯾﺰدان ﺧﺪﻣﺎت ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اي ﺷﺪ؛ آﺗﺸﮑﺪه ﻫﺎ ﺑﺮﭘﺎ ﮔﺮدﯾﺪ و ﻣﻬﻤﺘـﺮ از اﯾـﻦ‬
‫ﭘﯿﺮوان ادﯾﺎن دﯾﮕﺮ ﺗﺤﺖ ﺗﻌﻘﯿﺐ و آزار ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و ﻣﺮﺗﺪان ﻣﺰداﯾﯽ ﺑﻪ دﯾﻦ ﺑﺎزﮔﺸﺘﻨﺪ‪ .‬ﮐﺮﺗﯿﺮ ﻫﻤﻪ ي‬
‫اﻧﺤﺮاف از ﻧﻈﺮات دﺳﺘﮕﺎه دﯾﻨﯽ رﺳﻤﯽ را دﺷﻤﻨﺎﻧﻪ و ﺷﯿﻄﺎﻧﯽ ﻣﯽ داﻧﺴﺖ و ﻧﺴـﺒﺖ ﺑـﻪ ادﯾـﺎن ﺑﯿﮕﺎﻧـﻪ‬
‫‪51‬‬
‫ﺳﺨﺘﮕﯿﺮ ﺑﻮد‪.‬‬

‫‪ .48‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪.167‬‬

‫‪ .49‬واﻟﺘﺮ ﻫﯿﻨﺘﺲ‪ ،‬ﯾﺎﻓﺘﻪ ﻫﺎي ﺗﺎزه از اﯾﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﭘﺮوﯾﺰ رﺟﺒﯽ )ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻗﻘﻨﻮس‪ ،(1385 ،‬ص ‪.251‬‬
‫‪ .50‬ﻟﻮﮐﻮﻧﯿﻦ‪ ،‬ص ‪71‬ـ‪.171‬‬
‫‪ .51‬ﯾﺎرﺷﺎﻃﺮ‪ ،‬ج‪ ، 3‬ق‪ ،1‬ص ‪ 8‬ـ ‪.36‬‬

‫‪pdf.tarikhema.org‬‬
 ‫‪tarikhema.org‬‬

‫ﺧﺮدﻧﺎﻣﻪ ‪12‬‬

‫ﺑﺎ اﯾﻦ اوﺻﺎف ﻣﯽ ﺗﻮان ﻋﻘﯿﺪه داﺷﺖ ﮐﻪ در ﮐﺸﻮر ﯾﮏ دﯾﻦ دوﻟﺘـﯽ ﺑﺮﻗـﺮار ﮔﺮدﯾـﺪ ﮐـﻪ در‬
‫دﻓﺎع از آن ﻫﻢ دﺳﺘﮕﺎه دوﻟﺘﯽ از ﺧﻮد ﺟﺪﯾﺖ و ﺗﻼش ﻧﺸﺎن ﻣﯽ داد و ﻫﻢ دﺳﺘﮕﺎه دﯾﻨﯽ زرﺗﺸﺘﯽ ـ ﮐﻪ‬
‫در ﻃﯽ ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺷﺎﻫﺎن ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ ﭘﺎﯾﻪ ﻫﺎي آن ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺷﺪه و در اﯾﻦ زﻣﺎن ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺑﻪ ﻧﻈـﺎﻣﯽ‬
‫ﻣﻨﺴﺠﻢ ﺑﺎ ﻗﺪرت ﺳﯿﺎﺳﯽ و دﻧﯿﻮي ﮔﺮدﯾﺪ ـ از ﺧﻮد ﺗﻌﺼﺐ و ﺳﻤﺎﺟﺖ زﯾﺎدي ﻧﺸﺎن ﻣـﯽ داد‪ .‬در ﭘﺸـﺖ‬
‫ﺳﮑﻪ ﻫﺎي ﺑﻬﺮام دوم ﮐﻪ در روﯾﮥ آن ﺗﺼﻮﯾﺮ ﺳﻪ ﮔﺎﻧﻪ ي ﺷـﺎه و ﻫﻤﺴـﺮ و ﺟﺎﻧﺸـﯿﻦ او آﻣـﺪه ﺻـﺤﻨﮥ‬
‫ﻣﺮاﺳﻢ ﺗﺎﺟﮕﺬاري ﺿﺮب ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ در آن اﯾﺰد آﻧﺎﻫﯿﺘﺎ ﺣﻠﻘﮥ ﺷﻬﺮﯾﺎري را واﮔﺬار ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑـﺮ ﭘﺸـﺖ‬
‫‪52‬‬
‫دﯾﮕﺮ ﺳﮑﻪ ﻫﺎ‪ ،‬اﯾﺰد اﻫﻮراﻣﺰدا و ﻣﯿﺘﺮا ﺑﺠﺎي آﻧﺎﻫﯿﺘﺎ ﻧﻘﺶ ﺷﺪه اﻧﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻨﺎن ﺧﺪاﯾﺎن اﺻﻠﯽ اي ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺷﺎﻫﺎن ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ در ﺻﺪد ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺳﺎزي ﺧـﻮد ﺑـﺎ آﻧـﺎن ﺑـﺮ‬
‫ﻣﯽآﻣﺪﻧﺪ‪ .‬در واﻗﻊ در دورة ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ ﭼﻬﺎر اﯾﺰد اﻫﻮراﻣﺰدا‪ ،‬ﻣﻬﺮ‪ ،‬آﻧﺎﻫﯿﺘﺎ و ورﻫﺮان ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﯾﺰدان ﺑﺮﺗـﺮ‬
‫]در ﺳﮑﻪ ﻫﺎ و ﻧﮕﺎره ﻫﺎ[ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﺪون ﺷﮏ در ﻣﯿﺎن اﯾﺰدان‪ ،‬اﻫﻮراﻣﺰدا ﺧﺪاي اﺻﻠﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ‬
‫ﺗﻤﺎﻣﯽ ﺷﺎﻫﺎن ﺑﻪ ﭘﺮﺳﺘﺶ او ﻣﻌﺘﺮف ﺑﻮدﻧﺪ]ﮐﺮﺗﯿﺮ ﻫﻢ در ﮐﺘﯿﺒﻪ ﻫﺎي ﺧﻮد از اﯾﺰد اﻫﻮراﻣﺰدا ﺑﻪ ﻧـﺎم ﯾـﺎد‬
‫ﻣﯽ ﮐﻨﺪ[‪ .‬اﻫﻮراﻣﺰدا در ﺑﺴﯿﺎري از ﻧﻘﺶ ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﻫﺎ ]و ﺳﮑﻪ ﻫﺎ[ ﺑﻪ ﺷـﺎﻫﺎن ﺳﺎﺳـﺎﻧﯽ ﻣﻨﺼـﺐ ﺷـﺎﻫﯽ‬
‫‪mandegar.tarikhema.org‬‬

‫اﻋﻄﺎ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬در ﻣﯿﺎن اﯾﺰدان زرﺗﺸﺘﯽ ﻣﯿﺘﺮا ﻧﯿﺰ در ﺗﺎج ﺑﺨﺸﯽ ﺑﻪ ﺷﺎﻫﺎن ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ ﺑﯽ ﻧﺼـﯿﺐ ﻧﻤﺎﻧـﺪه‬

‫‪tarikhema.ir‬‬
‫اﺳﺖ )ﻫﺮﻣﺰد ﯾﮑﻢ و ﺑﻬﺮام دوم(‪ .‬آﻧﺎﻫﯿﺘﺎ ـ ﮐﻪ در اﺳﺘﺨﺮ ﻣﻌﺒﺪي داﺷﺖ و ﺧﺎﻧﺪان ﺷﺎﻫﯽ ﺧـﺪﻣﺘﮕﺰار آن‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ ـ ﻧﯿﺰ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺷﺎﻫﺎن ﺗﺎ ﺷﺎﭘﻮر ﺳﻮم را ﺑﺮ ﻣﯽ ﮔﻤﺎرد‪ ،‬و ﺑﺴﯿﺎري از ﺷﺎﻫﺎن از ﺗﺎج آﻧﺎﻫﯿﺘﺎ ﺗﻘﻠﯿﺪ ﮐﺮده‬
‫اﻧﺪ‪ 53.‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮ اﯾﻦ‪ ،‬ﮐﺮﺗﯿﺮ ﺑﺎ رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﺑﺎﻻﺗﺮﯾﻦ ﻣﺮاﺗﺐ روﺣﺎﻧﯽ و ﻣﺬﻫﺒﯽ در زﻣﺎن ﺑﻬﺮام دوم و ﺑﺎ ﻧﻔﻮذي‬
‫ﮐﻪ ﺑﺮ ﺷﺎﻫﻨﺸﺎه ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد و ﺑﺎ اﯾﺠﺎد ﺗﺸﮑﯿﻼت ﻣﻨﻈﻢ دﯾﻨﯽ و ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻣﺮاﺗﺐ روﺣﺎﻧﯽ ﮔﺎمﻫﺎي اﺳﺎﺳﯽ را‬
‫ﺟﻬﺖ ﺑﺮﻗﺮاري دﯾﻦ رﺳﻤﯽ در ﮐﺸﻮر ﺑﺮﻣﯽدارد‪ .‬ﭘﺲ از آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﯿﺎﺳﺖ ﻗـﺪرت ﻃﻠﺒـﯽ دﯾﻨـﯽ ﺑـﺎ‬
‫ﺗﻌﻘﯿﺐ و اﺧﺮاج ادﯾﺎن ﺑﯿﮕﺎﻧﻪ؛ ﺗﻨﺒﯿﻪ و ﻫﺪاﯾﺖ ﻣﺮﺗﺪان دﯾﻨﯽ؛ ﭘﺎك و ﯾﮏدﺳـﺖ ﻧﻤـﻮدن آﯾـﯿﻦ ﻣﺰداﯾـﯽ؛‬
‫رواج ﺷﻌﺎﺋﺮ و ﻣﻨﺎﺳﮏ دﯾﻨﯽ در آﺗﺸﮑﺪه ﻫﺎ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﻓﺮاوان در ﺗﻤﺎم ﻗﻠﻤﺮو اﻣﭙﺮاﺗﻮري دﺳﺖ ﻣﯽ‬
‫زﻧﺪ و دﺧﺎﻟﺖ روﺣﺎﻧﯿﺎن در ﮐﺎرﻫﺎي ﺳﯿﺎﺳﯽ و دوﻟﺘﯽ )ﺗﺌﻮ ﮐﺮاﺳﯽ( ﻧﻤﺎﯾﺎن ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬

‫ﺳﯿﺎﺳﺖ دﯾﻨﯽ ﮐﺮﺗﯿﺮ در ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ ﯾﻬﻮدﯾﺎن و ﻣﺴﯿﺤﯿﺎن‬

‫در روزﮔﺎر ﭘﺎدﺷﺎﻫﯽ اردﺷﯿﺮ ﯾﮑﻢ و ﺑﻪوﯾﮋه ﺷﺎﭘﻮر ﯾﮑﻢ اﮔﺮ ﭼﻪ آﯾﯿﻦ زرﺗﺸـﺖ ﭘﺎﯾﮕـﺎه اﻃﻤﯿﻨـﺎن ﺑﺨﺸـﯽ‬
‫ﺟﻬﺖ دﺳﺘﮕﺎه دوﻟﺘﯽ ﺳﺎﺳﺎﻧﯿﺎن ﺑﻮد و ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ﺑﺮﻗﺮاري آﯾﯿﻦ رﺳﻤﯽ و واﺣﺪي در ﺷﺎﻫﻨﺸـﺎﻫﯽ اﺣﺴـﺎس‬
‫ﻣﯽ ﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺷﺎﻫﺎن ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺣﻔﻆ ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ در ﮐﺸﻮر ﺑﻪوﯾﮋه در اﺳﺘﺎن ﻫﺎي ﻏﺮﺑـﯽ‬

‫‪ .52‬ﻟﻮﮐﻮﻧﯿﻦ‪ ،‬ص ‪.180‬‬

‫‪ .53‬ﮔﯿﻤﻦ‪ ،‬ص ‪ 62‬ـ ‪.360‬‬

‫‪pdf.tarikhema.org‬‬
 ‫‪tarikhema.org‬‬

‫ﮐﺮﺗﯿﺮ و ﻇﻬﻮر ﺳﯿﺎﺳﺖ دﯾﻨﯽ در اواﯾﻞ دوره ﺳﺎﺳﺎﻧﯿﺎن ‪13‬‬

‫‪54‬‬
‫و ﺑﺮاي داﺷﺘﻦ ﻣﺘﺤﺪان ﻧﯿﺮوﻣﻨﺪ در ﺑﯿﻦ اﻟﻨﻬﺮﯾﻦ ﻻزم دﯾﺪﻧﺪ ﮐﻪ از ﺷﺪت ﻋﻤﻞ ﻣﺬﻫﺒﯽ ﺧﻮداري ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺷﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺧﺎﻃﺮ ﺑﻮد ﮐﻪ ﮐﺮﺗﯿﺮ در زﻣﺎن ﺷﺎﭘﻮر ﭘﺮو ﺑﺎﻟﯽ ﻧﮕﺮﻓﺖ و در ﻣﻘـﺎم ﭘـﺎﯾﯿﻦ ﻫﯿﺮﺑـﺪي ﺑـﺎﻗﯽ‬
‫ﻣﺎﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ در زﻣﺎن ﺟﺎﻧﺸﯿﻨﺎن ﺷﺎﭘﻮر اﯾﻦ وﺿﻊ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﯾﺎﻓﺖ و ﻫﻢ ﻣﻘﺎم ﮐﺮﺗﯿﺮ ﺗﺮﻓﯿﻊ ﯾﺎﻓﺖ و ﻫﻢ در زﻣـﺎن‬
‫ﺑﻬﺮام دوم ﻣﺬاﻫﺐ ﺑﯿﮕﺎﻧﻪ در اﯾﺮان ﺑﻪﺧﺼﻮص ﻣﺴﯿﺤﯿﺎن ﺗﺤﺖ ﺗﻌﻘﯿـﺐ و آزار ﻗـﺮار ﮔﺮﻓﺘﻨـﺪ‪ .‬از ﻧﻮﺷـﺘﻪ‬
‫ﻫﺎي ﮐﺮﺗﯿﺮ ﺑﺮ ﻣﯽ آﯾﺪ ﮐﻪ ﺳﯿﺎﺳﺖ زﺟﺮ و ﺷﮑﻨﺠﻪ ي ﻣﺴﯿﺤﯿﺎن ﺗﻨﻬـﺎ ﻣﻤﮑـﻦ ﺑـﻮد در زﻣـﺎن ﺳـﻠﻄﻨﺖ‬
‫ﺑﻬﺮام دوم ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﭼﺮا ﮐﻪ او از ﺳﺮﮐﻮﺑﯽ ﺟﻤﺎﻋﺎت ﻣﺬﻫﺒﯽ ﻣﺴﯿﺤﯽ ﺑـﻪﻫﻨﮕـﺎم ﺷـﻬﺮﯾﺎري‬
‫ﺑﻬﺮام دوم ﺑﺎزﮔﻮ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬از ﻣﻨﺪرﺟﺎت ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﺨﺘﻠﻒ از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﺎﻧﻮي ﻧﯿـﺰ در ﻣـﯽﯾـﺎﺑﯿﻢ ﮐـﻪ آزار‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ اﻗﻠﯿﺖ ﻫﺎي ﻣﺬﻫﺒﯽ ﮐﻪ در ﺳﻨﮓ ﻧﺒﺸﺘﻪ ﻫﺎي ﮐﺮﺗﯿﺮ ذﮐﺮ ﺷﺪه ﺑﻼﻓﺎﺻـﻠﻪ ﺑﻌـﺪ از ﻗﺘـﻞ ﻣـﺎﻧﯽ ـ‬
‫ﺑﺴﺎل ‪ 276‬ﻣﯿﻼدي ـ آﻏﺎز ﻧﺸﺪه ﺑﻮد ﺑﻠﮑﻪ در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن وﻗﻔﻪ اي ﺳﻪ ﺳﺎﻟﻪ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮﺑﻮط‬
‫ﺑﻪ دورة ﭘﺎدﺷﺎﻫﯽ ﺑﻬﺮام دوم ﻣﯽ ﺷﻮد‪ 55.‬ﻗﻮل ﻣﻮﻟﻒ ﮐﺘﺎب ﻧﻬﺎﯾﺖ اﻻرب ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ اﯾـﻦ ﮐـﻪ ﺑﻬـﺮام دوم‬
‫ﯾﮏ ﭼﻨﺪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ اﻧﺰﺟﺎر از رواﯾﯽ رﺳﻢ ﺧﻮه دوده زرﺗﺸﺘﯽ )ازدواج ﺑﺎ ﻣﺤﺎرم( ﮐـﯿﺶ ﻣﺴـﯿﺤﯽ ﮔﺮﻓـﺖ‬
‫ﻧﺸﺎن ﻣﯽ دﻫﺪ ﮐﻪ ﺗﺎ ﭼﻪ اﻧﺪازه ﻣﺴﯿﺤﯿﺖ در ﺷﺎﻫﻨﺸﺎﻫﯽ ﺗﻮﺳﻌﻪ و رواج داﺷﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﮐﺮﺗﯿﺮ ﻣـﯽ ﺑﺎﯾﺴـﺖ‬
‫‪mandegar.tarikhema.org‬‬

‫ﺑﻪ ﻣﻘﺪار زﯾﺎدي در ﺳﺮﮐﻮﺑﯽ آنﻫﺎ ﺑﺎ دﺷﻮاري ﻣﻮاﺟﻪ ﺷﺪه و ﺑﺮﺧﻮرد ﺷﺪﯾﺪي ﺑﺎ آنﻫﺎ ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺷـﺎﯾﺪ‬

‫‪tarikhema.ir‬‬
‫ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺧﺎﻃﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺮﺗﯿﺮ در ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﻫـﺎي ﺧـﻮد ﺑـﺮاي ﻣﺴـﯿﺤﯿﺎن از دو اﺻـﻄﻼح ـ ﻧﺼـﺎري و‬
‫ﮐﺮﯾﺴﺘﯿﺎن ـ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽ ﮐﻨﺪ؛ »ﺿﻤﻦ آﻧﮑﻪ آدﻣﯽ ﺧﻮدﺳﺘﺎ ﭼﻮن ﮐﺮﺗﯿﺮ در ﮐﺘﯿﺒﻪ اي رﺳـﻤﯽ از اﻗﻠﯿﺘـﯽ‬
‫ﺑﯽ اﻫﻤﯿﺖ و ﺑﯽ ﻣﻌﻨﺎ در ﮐﻨﺎر اﮐﺜﺮﯾﺖ ﺷﮑﻮﻫﻤﻨﺪ زرﺗﺸﺘﯿﺎن ﯾﺎد ﻧﻤﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑـﻪ دﯾـﺪة ﮐﺮﺗﯿـﺮ ﻣﺴـﯿﺤﯿﺖ‬
‫‪56‬‬
‫دﯾﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽ ﺑﺎﯾﺴﺖ آن را ﺟﺪي ﮔﺮﻓﺖ‪«.‬‬
‫ﺑﺮاي ﺳﺨﺖ ﮔﯿﺮي ﻫﺎي روﺣﺎﻧﯿﺎن ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻣﺤﻘﻘﺎ اﻧﮕﯿﺰه ﻫﺎي دﯾﻨﯽ وﺟﻮد داﺷﺖ ﭼـﺮا ﮐـﻪ‬
‫ﻣﺴﯿﺤﯿﺎن از ﻟﺤﺎظ دﯾﻨﯽ دﺷﻤﻦ ﺑﺎﻟﻘﻮه ي اﺻﻮل دﯾﻨﯽ زرﺗﺸﺘﯽ ﺑﻮدﻧﺪ‪ 57.‬ﮐﺮﺗﯿﺮ در ﻣﺴﯿﺤﯿﺎن ﺑـﻪ ﭼﺸـﻢ‬
‫رﻗﺒﺎي ﻣﺬﻫﺒﯽ ﺟﺪي اي ﻣﯽ ﻧﮕﺮﯾﺴﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻣﺎﻧﻮﯾﺖ ﺑﺎ ﻧﮕﺮﺷﯽ ﺟﻬﺎن ﺷﻤﻮﻟﯽ ﺧﻮد ﻣـﯽﮐﻮﺷـﯿﺪﻧﺪ‬
‫ﺗﺎ ﻫﻤﻪ را ﺑﻪ دﯾﻦ ﺧﻮد در آوردﻧﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻫﺎي ﺑﺴﯿﺎري از ﮔﺮاﯾﺶ اﻓﺮاد ﺧﺎﻧﻮاده ﻫﺎي ﻣﻤﺘـﺎز ﺑـﻪ‬
‫دﯾﻦ ﻣﺴﯿﺢ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﻫﻤﯿﻦ اﻣﺮ ﻣﺴﯿﺤﯿﺖ را در ﮐﺸﻤﮑﺶ و روﯾﺎروﯾﯽ ﺑﺎ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻣﺮاﺗـﺐ زرﺗﺸـﺘﯽ‬
‫ﻗﺮار ﻣﯽ داد‪ 58.‬از ﺳﻮﯾﯽ ﻣﯿﺎن ﺗﻤﺎﯾﻼت روﺣﺎﻧﯿﺖ زرﺗﺸﺘﯽ؛ ﮐﻪ در ﻧﺰد آنﻫﺎ ﻣﻠﯽ ﮔﺮاﯾﯽ و زرﺗﺸﺘﯽ ﮔﺮي‬
‫ﻫﻢراﺳﺘﺎ ﺑﻮد؛ و ﺗﻤﺎﯾﻼت ﻣﺬﻫﺒﯽ ﻣﺴﯿﺤﯿﺎن؛ ﮐﻪ از ﻟﺤﺎظ ﻧﻈﺮي ﺟﻬﺎن وﻃـﻦ ﺑﻮدﻧـﺪ؛ ﺗﻌـﺎرض ﺑﺰرﮔـﯽ‬

‫‪ .54‬ﻟﻮﮐﻮﻧﯿﻦ‪ ،‬ص ‪.116‬‬

‫‪ .55‬وﯾﺴﻬﻮﻓﺮ‪ ،‬ص ‪251‬ـ ‪.247‬‬
‫‪ .56‬ﯾﺎرﺷﺎﻃﺮ‪ ،‬ج‪ ،3‬ق ‪ ،2‬ص ‪.372‬‬
‫‪ .57‬ﮔﺮن‪ ،‬ص ‪.385‬‬
‫‪ .58‬ﺗﻮرج درﯾﺎﯾﯽ‪ ،‬ﺷﺎﻫﻨﺸﺎﻫﯽ ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﺮﺗﻀﯽ ﺛﺎﻗﺐ ﻓﺮ )ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻗﻘﻨﻮس‪ ،(1383 ،‬ص ‪ 2‬ـ ‪.71‬‬

‫‪pdf.tarikhema.org‬‬
 ‫‪tarikhema.org‬‬

‫ﺧﺮدﻧﺎﻣﻪ ‪14‬‬

‫ﺣﺎﮐﻢ ﺑﻮد‪ 59.‬از ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺑﺎﻻ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽ ﺷﻮد ﮐﻪ ﮐﺮﺗﯿﺮ در ﺳﺮﮐﻮﺑﯽ ﻣﺴﯿﺤﯿﺎن ﺑﺎ ﻣﺸﮑﻞ ﺑﯿﺸﺘﺮي‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﭘﯿﺮوان ﯾﻬﻮد و ﺑﻮدا و ﺑﺮﻫﻤﻦ روﺑﺮو ﺑﻮد؛ ﻧﺨﺴﺖ ﺑﻪ اﯾﻦ دﻟﯿﻞ ﮐﻪ ﭘﯿﺮوان ﻣﺴﯿﺤﯿﺖ در ﻗﻠﻤـﺮو‬
‫ﺷﺎﻫﻨﺸﺎﻫﯽ ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ ﻓﺮاوان ﺑﻮد‪ .‬دوم اﯾﻨﮑﻪ از اﻫﻤﯿﺖ و اﻋﺘﺒﺎر اﻗﺘﺼﺎدي و ﺻـﻨﻌﺘﯽ ﻓﺮاواﻧـﯽ ﺑﺮﺧـﻮردار‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ و درﮔﯿﺮي و اﺧﺮاج آنﻫﺎ ﻧﻤﯽ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﺪون ﺧﺴﺎرت ﮐﻠﯽ ﺑﺮاي دوﻟﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺳﻮم اﯾﻨﮑﻪ ﮐﺴـﺎﻧﯽ‬
‫از ﻃﺒﻘﮥ ﻣﻤﺘﺎز و ﺑﺎﻻي ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ آﯾﯿﻦ ﻣﺴﯿﺤﯽ ﮔﺮاﯾﺶ ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻫﻤـﻪ ﮐـﺎر را ﺑـﺮاي‬
‫ﮐﺮﺗﯿﺮ ﺟﻬﺖ ﺗﻌﻘﯿﺐ و آزارِ ﻣﺴﯿﺤﯿﺎن ﺳﺨﺖ ﺗﺮ ﻣﯽ ﮐﺮد‪ .‬ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از ﮔﺮوﻫﻬﺎي ﻣﺬﻫﺒﯽ اي ﮐﻪ ﮐﺮﺗﯿﺮ‬
‫ﺑﻪ اﺧﺮاج آنﻫﺎ از اﯾﺮان اﺷﺎره دارد‪ ،‬ﻗﻮم ﯾﻬﻮد اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺗﺎرﯾﺦ دﯾﻨﯽ اﯾﺮان ﺧﯿﻠﯽ ﺑﯿﺸﺘﺮ از ﻣﺴـﯿﺤﯿﺖ‬
‫ﺳﺎﺑﻘﮥ ﺣﻀﻮر داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﻬﻨﮕﺎم ﺗﺎﺳﯿﺲ دوﻟﺖ ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ ﻣﺬﻫﺐ ﯾﻬﻮد در ﺗﻤﺎم ﺑﯿﻦ اﻟﻨﻬـﺮﯾﻦ ﻣﻌﻤـﻮل ﺑـﻮد‪.‬‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ آﻣﺪن ﯾﻬﻮدﯾﺎن ﺑﻪ ﺑﯿﻦ اﻟﻨﻬﺮﯾﻦ ﺑﻪ زﻣﺎﻧﯽ ﻗﺒﻞ از ﺗﺸﮑﯿﻞ دوﻟﺘﻬﺎي اﯾﺮاﻧﯽ ﺑﺎزﻣﯽ ﮔـﺮدد‪ .‬ﻧﺨﺴـﺘﯿﻦ‬
‫ﮔﺮوه از ﯾﻬﻮد ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ در ﺳﺎل ‪722‬ق‪ .‬م ﺗﻮﺳﻂ ﭘﺎدﺷﺎه آﺷﻮر ﺳـﺎرﮔﻦ دوم و ﺳـﭙﺲ در ﺳـﺎل‬
‫‪ 589‬ق‪ .‬م ﺗﻮﺳﻂ ﻧﺒﻮﮐﺪ ﻧﺼﺮ دوم ﭘﺎدﺷﺎه ﮐﻠﺪه ﺑﻪ اﯾﻦ ﺑﯿﻦ اﻟﻨﻬﺮﯾﻦ ﺗﺒﻌﯿﺪ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧـﺪ‪ .‬ﻣﻨﺎﺳـﺒﺎت ﻣﯿـﺎن‬
‫آنﻫﺎ و دوﻟﺘﻬﺎي ﺷﺎﻫﻨﺸﺎﻫﯽ اﯾﺮان روﯾﻬﻢ رﻓﺘﻪ ﻧﯿﮑﻮ و دوﺳﺘﺎﻧﻪ ﺑﻮد‪ 60.‬اﻣﺎ ﺑﺎ روي ﮐﺎر آﻣﺪن ﺳﺎﺳـﺎﻧﯿﺎن‬
‫‪mandegar.tarikhema.org‬‬

‫ﯾﻬﻮدﯾﺎن ﻧﯿﺰ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺬاﻫﺐ در ﻣﻌﺮض ﺗﻬﺪﯾﺪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﯾﻬﻮدﯾـﺎن اﯾـﺮان در دوره ي اردﺷـﯿﺮ‬

‫‪tarikhema.ir‬‬
‫ﯾﮑﻢ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ اﯾﻨﮑﻪ رواﺑﻂ ﺧﻮﺑﯽ ﺑﺎ ﻣﻘﺎﻣﺎت اﺷﮑﺎﻧﯽ داﺷﺘﻨﺪ ﺑـﻪ ﻣـﺪت ﮐﻮﺗـﺎﻫﯽ دﭼـﺎر ﻧـﺎاﻣﻨﯽ و ﻓﺸـﺎر‬
‫ﺷﺪﻧﺪ‪ 61.‬ﺳﺎﺳﺎﻧﯿﺎن ﭘﯿﺶ از ﻫﺮ ﭼﯿﺰ ﺣـﻖ ﯾﻬﻮدﯾـﺎن را در اداره ي ﮐﺎرﻫـﺎي ﺧـﻮد ﺑﺮاﻧﺪاﺧﺘـﻪ و ﻣﻮﺑـﺪان‬
‫ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ ﻓﺮﻣﺎن ﺑﻪ وﯾﺮاﻧﯽ ﮐﻨﯿﺴﻪ ﻫﺎي ﯾﻬﻮد و ﺑﺮاﻧﺪازي ﺑﺮﺧﯽ آﯾـﯿﻦ ﻫـﺎي آنﻫـﺎ دادﻧـﺪ‪ .‬در ﺳﯿﺎﺳـﺖ‬
‫ﺧﺎرﺟﯽ ﻧﯿﺰ از ﯾﻬﻮدﯾﺎن اﺳﺘﻔﺎده ﻧﺸﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﺎ روي ﮐﺎر آﻣﺪن ﺷﺎﭘﻮر اﯾﻦ وﺿﻊ ﺗﻐﯿﺮ ﮐﺮد و رواﺑﻂ ﺳﺎﺳﺎﻧﯿﺎن‬
‫ﺑﺎ ﯾﻬﻮدﯾﺎن رو ﺑﻪ ﺑﻬﺒﻮدي ﻧﻬﺎد‪ 62.‬ﺑﺎ اﯾﻦ وﺟﻮد اﻧﺪﮐﯽ ﺑﻌﺪ از ﺷﺎﭘﻮر ﯾﮑﻢ و در زﻣﺎن ﺳﻠﻄﻨﺖ ﺑﻬـﺮام دوم‬
‫آن ﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ از ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻫﺎي ﮐﺮﺗﯿﺮ ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬ﯾﻬﻮدﯾﺎن ﺑﺎر دﯾﮕﺮ ﻣﺘﺤﻤﻞ ﻓﺸﺎر و ﻋﺬاب ﮔﺮدﯾﺪﻧﺪ‪ .‬ﺑـﻪﻧﻈـﺮ‬
‫ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺑﺎر ﻓﺸﺎري ﮐﻪ ﺑﻪ ﯾﻬﻮد وارد ﺷﺪ‪ ،‬ﻋﻤﺪﺗﺎ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ اﻧﮕﯿﺰه ﻫﺎي ﻣﺬﻫﺒﯽ ﺑـﻮد‪ .‬اﻣـﺎ ﻣﻨـﺎﺑﻊ‬
‫ﯾﻬﻮدي ﺷﻮاﻫﺪي از اﯾﻦ ﭘﯿﮕﺮدﻫﺎ را ﺑﻪ دﺳﺖ ﻧﻤﯽ دﻫﻨﺪ و در ﺗﻠﻤﻮد ﯾﻬﻮد ﻧﯿﺰ ﺷـﮑﺎﯾﺘﯽ درﺑـﺎرة وﯾﺮاﻧـﯽ‬
‫ﮐﻨﯿﺴﻪ ﻫﺎ و ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي از ﺷﻌﺎﺋﺮ دﯾﻨﯽ ﯾﻬﻮدﯾﺎن وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬ﺷﺎﯾﺪ در ﺑﯿﻦ اﻗﻠﯿـﺖ ﻫـﺎي ﻣـﺬﻫﺒﯽ ﯾﻬـﻮد‬
‫‪63‬‬
‫ﮐﻤﺘﺮ از ﻫﻤﮥ آنﻫﺎ ﮔﺮﻓﺘﺎر ﺗﻨﮕﯽ و ﻓﺸﺎر ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ .59‬وﯾﺴﻬﻮﻓﺮ‪ ،‬ص ‪.261‬‬

‫‪ .60‬ﯾﺎرﺷﺎﻃﺮ‪ ،‬ج‪ ،3‬ق ‪ ،2‬ص ‪47‬ـ ‪.345‬‬
‫‪ .61‬وﯾﺴﻬﻮﻓﺮ ‪ ،‬ص ‪.261‬‬
‫‪ .62‬ﯾﺎرﺷﺎﻃﺮ‪ ،‬ج‪ ،3‬ق‪ ،2‬ص ‪ 52‬ـ ‪.351‬‬
‫‪ .63‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص‪.352‬‬

‫‪pdf.tarikhema.org‬‬
 ‫‪tarikhema.org‬‬

‫ﮐﺮﺗﯿﺮ و ﻇﻬﻮر ﺳﯿﺎﺳﺖ دﯾﻨﯽ در اواﯾﻞ دوره ﺳﺎﺳﺎﻧﯿﺎن ‪15‬‬

‫ﺳﯿﺎﺳﺖ دﯾﻨﯽ ﮐﺮﺗﯿﺮ در ﻣﻮاﺟﻬﻪ ﺑﺎ زﻧﺪﯾﻘﺎن‬

‫اوج ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﻫﺎي دﯾﻨﯽ و اﻋﻼء درﺟﮥ ﻣﻘﺎم و ﭘﺎﯾﮥ ﮐﺮﺗﯿﺮ ﺑﻪ روزﮔﺎر ﺷـﻬﺮﯾﺎري ﺑﻬـﺮام دوم ﻣﺮﺑـﻮط ﻣـﯽ‬
‫ﺷﻮد‪ .‬وي از ﺗﻌﻘﯿﺐ و آزار ﺑﯿﮕﺎﻧﮕﺎن و آن دﺳﺘﻪ از زرﺗﺸﺘﯿﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﮔﻤـﺎن ﻣﯿﺮﻓﺘـﻪ در دﯾـﻦ ﺑـﺪﻋﺖ ﻣـﯽ‬
‫آورﻧﺪ‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﻣﯽ ﮔﻮﯾﺪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺧﺎﻃﺮ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ او اﯾﻦ ﻗﺒﯿﻞ ﮐﺎرﻫﺎ ﺑﺮاي اﺳﺘﻘﺮار دوﺑﺎرة آﺋـﯿﻦ ﻣﺰداﯾـﯽ‬
‫ﭘﺎك و ﭘﺎﻟﻮده ﻻزم ﻣﯽ ﻧﻤﻮد‪ 64.‬ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻫﺎي ﮐﺮﺗﯿﺮ در اﯾﻦ ﺧﺼﻮص ﮐﻪ ﺑﺴﺎط ﺑﺪﻋﺘﮕﺬاران را ﺑﺮﭼﯿـﺪه و‬
‫ﮐﻮﺷﯿﺪه ﺗﺎ ﻫﻤﮥ ﻣﺘﻔﮑﺮان ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﺰداﯾﯽ را ﺑﻪ دﯾﻦ رﺳﻤﯽ دوﻟﺘﯽ ﻫﺪاﯾﺖ ﮐﻨﺪ ﻣـﯽ رﺳـﺎﻧﺪ ﮐـﻪ در آن‬
‫زﻣﺎن اﺧﺘﻼﻓﺎت ﻋﻘﯿﺪﺗﯽ ﻣﺬﻫﺒﯽ ﻣﯿﺎن ﻣﮑﺎﺗﺐ ﻓﮑﺮي زرﺗﺸﺘﯽ ﺑﺮوز ﮐﺮده ﺑﻮد‪ 65.‬ﺗﻼش ﻫـﺎي ﮐﺮﺗﯿـﺮ در‬
‫ﺑﯿﺮون از اﯾﺮان‪ ،‬ﻋﻤﺪﺗﺎ ﺑﺮ روي ﺑﻨﺎي آﺗﺸﮑﺪه و ﺳـﺮﮐﻮﺑﯽ ﻣﺮﺗـﺪان ﻣﺰداﯾـﯽ و ﺳـﺎﻣﺎﻧﺪﻫﯽ وﺿـﻊ ﻣـﺎﻟﯽ‬
‫آﺗﺸﮑﺪه ﻫﺎ و ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﻣﻐﺎن و اﺷﺎﻋﮥ ﺗﻌﺎﻟﯿﻢ درﺳﺖ ﻣﺰداﯾﯽ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑـﻮد‪ .‬ﮐﺮﺗﯿـﺮ در اﯾـﻦ ﺑـﺎره ﻣـﯽ‬
‫ﮔﻮﯾﺪ‪» :‬در آﻧﺠﺎ ـ اﻧﯿﺮان ﺷﻬﺮ ـ ﻧﯿﺰ ﻣﻦ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﺷﺎﻫﺎن ﺷﺎه ﻣﻐﺎن و آذراﻧﯽ را ﮐﻪ در آن ﺷﻬﺮﻫﺎ ﺑﻮدﻧﺪ‬
‫آراﺳﺘﻢ‪ .‬ﻣﻦ ﻧﻬﻠﯿﺪم ﺑﺪان ﻫﺎ زﯾﺎن و ﭼﭙﺎوﻟﯽ وارد آﯾﺪ و ﻫﺮ آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ ﮐﺴﯽ ﭼﭙﺎول ﮐﺮده ﺑﻮد آن را ﻧﯿﺰ‬
‫ﺑﺴﺘﺪم و ﺑﺎز ﺑﻪ ﺷﻬﺮ ﺧﻮﯾﺶ ﻫﺸﺘﻢ و ﻣﻦ دﯾﻦ ﻣﺰدﯾﺴﻨﺎ و ﻣﻎ ﻣـﺮدي اﺻـﯿﻞ را ا ﻧـﺪر ﺷـﻬﺮ ﺑﺮﻗـﺮار و‬
‫‪mandegar.tarikhema.org‬‬

‫ارﺟﻤﻨﺪ ﮐﺮدم و اﺷﻤﻮﻏﺎن و ﻧﺎﺑﮑﺎر ﻣﺮدان را ﮐﻪ اﻧﺪر ﻣﻐﺴﺘﺎن ﺑﻪ دﯾﻦ ﻣﺰدﯾﺴﻨﺎ ﮔﺰارﻧﺪه )ﺳﺘﺎﯾﻨﺪه( ﻧﺒﻮدﻧﺪ‬

‫‪tarikhema.ir‬‬
‫ﻣﻦ اﯾﺸﺎن را ﭘﺎداﻓﺮه ﮐﺮدم‪ 66«.‬ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ روش دﯾﻨﯽ ﮐﺮﺗﯿﺮ ﺑﺎ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ و واﮐـﻨﺶ ﺧﺸـﻮﻧﺖ آﻣﯿـﺰ‬
‫ﻣﺮدم اﻧﯿﺮان ﺷﻬﺮ ﻣﻮاﺟﻪ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎن ﮐﻪ آﺗﺸﮑﺪهﻫﺎ و ﻣﻐﺎن ﻣـﻮرد ﺗﻌـﺮض و ﭼﭙـﺎول ﮔـﺮوهﻫـﺎي‬
‫ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻗﺮار ﻣﯽ ﮔﯿﺮد‪ .‬اﯾﻦ اﻣﺮ ﻧﺸﺎن ﻣﯽ دﻫﺪ ﮐﻪ دوﻟﺖ ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ و ﻣﻐﺎن زرﺗﺸﺘﯽ در ﺑﻨﺎي ﭘﺮﺳﺘﺸـﮕﺎه‬
‫ﻫﺎي ﻣﺰدﯾﺴﻨﯽ ﺑﺎ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ و ﮐﺎرﺷﮑﻨﯽ روﺣﺎﻧﯿﺎن ﻣﺨﺎﻟﻒ و ﻣﻌﺎرﺿﯽ ﻫﻢ ﻣﻮاﺟﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﮐﺮﺗﯿـﺮ در اداﻣـﻪ‬
‫ﺑﺎ ﻟﺤﻨﯽ ﺧﻮدﺳﺘﺎﯾﺎﻧﻪ اي اﻋﻼم ﻣﯽ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻦ اﺟﺎزه اﯾﻦ زﯾﺎن و ﭼﭙﺎول را ﻧﺪادم و ﺣﺘﯽ اﻣﻮال ﻏـﺎرﺗﯽ‬
‫را ﺑﺎزﺳﺘﺎﻧﺪه و وﻫﻦ ﻣﻐﺎن را ﭘﺎك ﮐﺮدم‪ .‬ﺳﺨﻨﺎن ﮐﺮﺗﯿﺮ درﺑﺎره ي اﺳﺘﻘﺮار راﺳـﺖ دﯾﻨـﯽ در اﻣﭙﺮاﺗـﻮري‬
‫ﻧﺸﺎن ﻣﯿﺪﻫﺪ ﮐﻪ ﮐﻮﺷﺶ او در ﺗﺤﻤﯿﻞ اﻧﺪﯾﺸﻪ ﻫﺎ ي دﯾﻨﯽ و ﺳﺮﮐﻮب اﻗﻠﯿﺖ ﻫـﺎي ﻣـﺬﻫﺒﯽ ﻗـﺮﯾﻦ ﺑـﺎ‬
‫ﮐﺎﻣﯿﺎﺑﯽ و ﻣﻮﻓﻘﯿﺖ ﺑﻮد‪ .‬او در ﮐﺘﯿﺒﮥ ﮐﻌﺒﻪ زرﺗﺸﺖ ﻣﯽ ﮔﻮﯾﺪ »‪ . . .‬و از ﮐﺮدة )ﮐـﻨﺶ( ﻣـﻦ اﻧـﺪر اﯾـﺮان‬
‫ﺷﻬﺮ ﺑﺲ آذران ﺑﻬﺮام ﻧﺸﺎﻧﯿﺪ و ﺑﺲ ﺧﻮهدوده ﮐﺮده ﺷﺪ و ﺑﺲ ﻣﺮدﻣﺎن ﮐﻪ ﻧﺎ ﺧﺴﺘﻮان ﺑﻮدﻧﺪ ﺧﺴـﺘﻮان‬
‫ﺷﺪﻧﺪ؛ و ﺑﺲ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﮐﯿﺶ دﯾﻮان داﺷﺘﻨﺪ و از ﮐﺮدة ﻣﻦ آن ﮐـﯿﺶ دﯾـﻮان ﻫﺸـﺘﻨﺪ و ﮐـﯿﺶ‬
‫‪67‬‬
‫اﯾﺰدان ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪«.‬‬

‫‪ .64‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪.805‬‬

‫‪ .65‬درﯾﺎﯾﯽ‪ ،‬ص ‪.70‬‬
‫‪ .66‬ﮐﺘﯿﺒﮥ ﺳﺮ ﻣﺸﻬﺪ‪ ،‬ﺳﻄﺮ ‪21‬ـ‪20‬ـ ‪19‬‬
‫‪ .67‬ﮐﺘﯿﺒﻪ ﮐﻌﺒﮥ زرﺗﺸﺖ‪ ،‬ﺳﻄﺮ ‪.14‬‬

‫‪pdf.tarikhema.org‬‬
 ‫‪tarikhema.org‬‬

‫ﺧﺮدﻧﺎﻣﻪ ‪16‬‬

‫در اﯾﻨﺠﺎ ﮐﺮﺗﯿﺮ ﻣﯽ ﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﺴﯿﺎري از ﮔﻤﺮاﻫﺎن دﯾﻨﯽ را ﺑـﻪ ﭘﺮﺳـﺘﺶ اﯾـﺰدان زرﺗﺸـﺘﯽ و‬
‫ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻦ ﮐﯿﺶ ﻣﺰداﯾﯽ وا داﺷﺖ‪ .‬آﺷﮑﺎر ﻧﯿﺴﺖ زﻧﺪﯾﮑﺎن )ﻣﺮﺗﺪان( ﻣﺰداﯾﯽ ﮐﻪ ﮐﺮﺗﯿﺮ در ﮐﺘﯿﺒﻪ ﻫﺎﯾﺶ از‬
‫آنﻫﺎ ﯾﺎد ﻣﯽ ﮐﻨﺪ ﭼﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺑﻮدﻧﺪ و ﮐﺮﺗﯿﺮ ﺑﺎ ﭼﻪ ﻣﻮازﯾﻨﯽ ﺑﻪ آنﻫﺎ اﻧﮓ اﻟﺤـﺎد و ارﺗـﺪاد ﻣﯿﺰﻧـﺪ‪ .‬واژة‬
‫زﻧﺪﯾﮏ در ارﻣﻨﯽ ﺑﻪ ﺷﮑﻞ از ﻧﯿﮏ آﻣﺪه و در ﮐﻨﺎر ﻣﻐﺎن ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد و در آﻏـﺎز ﻧـﺎﻣﯽ ﻋـﺎم ﺑـﺮاي‬
‫ﻣﻮﻣﻨﺎن ﮐﺞرو ﺑﻮد و ﺑﺮاي ﭘﯿﺮوان ﻣﺎﻧﯽ ﺑﻪﮐﺎر ﻣﯽ رﻓﺖ‪ 68.‬ﻣﯿﺘﻮان ﮔﻔﺖ ﺟﻨﺒﺶ ﮐﺮﺗﯿـﺮ ﺟﻨﺒﺸـﯽ ﺳـﻨﺖ‬
‫ﺷﮑﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ادﻋﺎ داﺷﺖ ﺣﻘﯿﻘﺖ دﯾﻨﯽ را ﺗﻨﻬﺎ از دﯾﺪ او ﻣﯽ ﺗﻮان دﯾﺪ و ﻫﺪف ﺧﻮ درا ﺑﺎزﮔﺮداﻧﺪن دﯾـﻦ‬
‫‪69‬‬
‫ﻣﺰد اﯾﯽ ﺑﻪ ﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ وي آن را ﭘﺎﮐﯽ و ﺧﻠﻮص ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻣﯽ داﻧﺴﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺎﻧﯽ و ﮐﺮﺗﯿﺮ‬
‫دﯾﻦ ﻣﺎﻧﯽ در ﻃﯽ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻃﻮﻻﻧﯽ ﺷﺎﭘﻮر ﻫﺮﮔﺰ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ ﻣﺬﻫﺐ رﺳﻤﯽ ﻣﻄـﺮح‬
‫ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ ﻗﺪرت ﺳﻨﺘﻬﺎي ﻣﺤﺎﻓﻈﻪ ﮐﺎراﻧـﻪ اي ﮐـﻪ ﺷـﺎﭘﻮر از ﻧﯿﺎﮐـﺎﻧﺶ ﺑـﻪ ارث ﺑـﺮده ﺑـﻮد‪،‬‬
‫ﺷﺎﻫﻨﺸﺎه را از رﺳﻤﯽ ﮐﺮدن آﯾﯿﻦ ﻣﺎﻧﯽ ﺑﺎزداﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ 70.‬ﭼﺮا ﮐـﻪ ﻣﻐـﺎن ﻣﺤﺎﻓﻈـﻪ ﮐـﺎر آﯾـﯿﻦ ﻣـﺎﻧﯽ را‬
‫‪mandegar.tarikhema.org‬‬

‫ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺑﺎ ﻗﻮاﻧﯿﻦ و ﻣﻨﺎﻓﻊ ﺧﻮد ﻣﯽ دﯾﺪﻧﺪ‪ .‬آنﻫﺎ ﮐﻪ از ﺟﺎﯾﮕﺎه ﺑﺎﻻ )اﺷﺮاﻓﯽ( و ﭘﺎﯾﮕﺎه اﻗﺘﺼﺎدي اﺳﺘﻮاري‬

‫‪tarikhema.ir‬‬
‫‪71‬‬
‫در ﺷﺎﻫﻨﺸﺎﻫﯽ ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮدﻧﺪ آﻣﻮزه ﻫﺎي آﯾﯿﻦ ﺟﺪﯾﺪ را ﺗﻬﺪﯾﺪي ﺑﺮاي اﻣﺘﯿﺎزات ﺧﻮد ﻣﯽ دﯾﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫»]ﭼﺮا ﮐﻪ[ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﮔﺮاﯾﯽ و ﺑﺪﺑﯿﻨﯽ ﻣﻮﺟﻮد در ﺗﻌﺎﻟﯿﻢ ﻣﺎﻧﯽ ﺑـﺎ ﺳـﻨﺘﻬﺎي ﮐﻬـﻦ زرﺗﺸـﺘﯿﮕﺮي‬
‫ﺳﺎزﮔﺎر ﻧﺒﻮد‪ . . .‬و وﯾﮋﮔﯿﻬﺎي آﯾﯿﻦ ﻣﺎﻧﯽ از ﺟﻤﻠﻪ ﺑﺪ ﺑﯿﻨﯽ‪ ،‬زﻫﺪ‪ ،‬ورع و ﺳﺎزﻣﺎن ﻣﻨﺘﺰع و ﮔﻮﺷﻪ ﮔﯿـﺮ آن‬
‫ﺑﺎ ﻣﺼﺎﻟﺢ دوﻟﺖ اﯾﺮان ﺗﻌﺎرض داﺷﺖ‪ 72«.‬وﻋﺪه ﻫﺎي رﺳﺘﮕﺎري را ﮐﻪ ﻣﺎﻧﯽ ﺗﺒﻠﯿﻎ ﻣﯿﮑﺮد ﻣﻐﺎﯾﺮ ﺑﺎ اﻧﺪﯾﺸﻪ‬
‫ﻫﺎ و ﻧﯿﺰ ﻣﻨﺎﻓﻊ و ﭘﺎﯾﮕﺎه اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻣﻮﺑﺪان زرﺗﺸﺘﯽ ﺑﻮد ﭼﺮا ﮐﻪ ﺑﺎ اﻧﺘﻘـﺎد ﺳـﺨﺖ ﻋﻠﯿـﻪ ﻣﺮاﺟـﻊ رﺳـﻤﯽ‬
‫ﻣﺬاﻫﺐ رﻗﯿﺐ و ﺳﺎﺧﺘﺎرﻫﺎي ﻣﺘﺤﺠ‪‬ﺮ ﺟﻤﺎﻋﺎت ﻣﺬﻫﺒﯽ اﯾﺸﺎن ﻫﻤﺮاه ﺑﻮد‪ 73.‬ﻋﻼوه ﺑـﺮ اﯾـﻦ ﻣﻮﻓﻘﯿﺘﻬـﺎي‬
‫ﺷﺎﭘﻮر در ﮔﺸﻮدن ﺳﺮزﻣﯿﻨﻬﺎي ﺗﺎزه در ﻏﺮب ﻫﻤﺖ ﺷﺎﻫﻨﺸﺎه را ﺑﻪ اﯾﺮاﻧﯽ ﮐﺮدن اﯾﻦ ﺳﺮزﻣﯿﻨﻬﺎ واداﺷﺖ‪.‬‬
‫ﺷﺎﻫﻨﺸﺎه ﺑﺮاي اﯾﻦ ﮐﺎر ﻣﻮﺑﺪان زرﺗﺸﺘﯽ را ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﺳﭙﺎه ﺧﻮد ﺑﺮد ﺗﺎ آﯾﯿﻦ اﯾﺮاﻧﯽ را در اﯾـﻦ ﺳـﺮزﻣﯿﻨﻬﺎ‬

‫‪ .68‬ﯾﺎرﺷﺎﻃﺮ‪ ،‬ج‪ ،3‬ق ‪ ،2‬ص ‪.339‬‬

‫‪ .69‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص‪.37‬‬
‫‪ .70‬وﯾﺪن ﮔﺮن‪ ،‬ﻣﺎﻧﯽ و ﺗﻌﻠﯿﻤﺎت او‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻧﺰﻫﺖ ﺻﻔﺎي اﺻﻔﻬﺎﻧﯽ )ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻣﺮﮐﺰ‪ ،(1384 ،‬ص ‪.49‬‬
‫‪ .71‬ن‪ ،‬ﭘﯿﮕﻮ ﻟﻮﺳﮑﺎﯾﺎ‪ ،‬ﺷﻬﺮﻫﺎي اﯾﺮان در روزﮔﺎر ﭘﺎرﺗﯿﺎن و ﺳﺎﺳﺎﻧﯿﺎن‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻋﻨﺎﯾﺖ اﷲ رﺿﺎ )ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻋﻠﻤﯽ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪ ،(1377 ،‬ص‬
‫‪.475‬‬
‫‪ .72‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪.478‬‬
‫‪ .73‬وﯾﺴﻬﻮﻓﺮ‪ ،‬ص ‪.253‬‬

‫‪pdf.tarikhema.org‬‬
 ‫‪tarikhema.org‬‬

‫ﮐﺮﺗﯿﺮ و ﻇﻬﻮر ﺳﯿﺎﺳﺖ دﯾﻨﯽ در اواﯾﻞ دوره ﺳﺎﺳﺎﻧﯿﺎن ‪17‬‬

‫راﯾﺞ ﺳﺎزﻧﺪ‪ ] .‬در اﯾﻦ زﻣﺎن دﯾﮕﺮ ﻧﻘﺶ ﻣﺎﻧﯽ ﮐﻤﺮﻧﮓ ﻣﯽ ﻧﻤﻮد [‪ 74.‬ﮐﺮﺗﯿﺮ در ﮐﺘﯿﺒﻪ ﻫﺎﯾﺶ در اﯾﻦ ﺑـﺎره‬
‫ﺷﺮح ﻣﯽ دﻫﺪ ﮐﻪ در ﻣﻌﯿﺖ ﺳﭙﺎه ﺷﺎﭘﻮر ﺑﻪ ﻧﻮﺳﺎزي ﯾﺎ ﺳﺎﺧﺘﻦ آﺗﺸﮑﺪه ﻫﺎ در اﯾﻦ ﻧﻮاﺣﯽ ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫از ﻣﻨﺎﺑﻊ ارﻣﻨﯽ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮ ﻣﯽ آﯾﺪ ﮐﻪ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻣﺮاﮐﺰ زرﺗﺸﺘﯽ در ﻣﻨﺎﻃﻖ اﺷﻐﺎﻟﯽ ﮐﺎر ﻋﻤـﺪه ي ﺳﺎﺳـﺎﻧﯿﺎن‬
‫ﺑﻮد‪ .‬اﯾﻦ ﻣﺮاﮐﺰ ﺑﺮاي اﺷﺎﻋﻪ ي ﻋﻘﺎﯾﺪ اﯾﺮاﻧﯽ ﺑﺮ ﭘﺎ ﻣﯽ ﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻣﯽ رﺳـﺪ ﮐـﻪ ﻫـﺪف ﺷـﺎﭘﻮر اﯾﺮاﻧـﯽ‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻧﻘﺎﻃﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ در دورة ﻫﺨﺎﻣﻨﺸﯿﺎن ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ اﯾﺮان ﺑﻮده و ﻫﻨﻮز ﻫﻢ اﯾﺮاﻧﯿﺎن در آﻧﺠـﺎ زﻧـﺪﮔﯽ‬
‫ﻣﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪ 75.‬ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻣﯽ رﺳﺪ ﮐﻪ ﻧﻘﺶ ﻣﺎﻧﯽ در اﯾﻦ زﻣﺎن ﮐﻤﺮﻧﮓ ﺷﺪه ﺑﻮد و اﺗﮑﺎء ﺑـﻪ ﻧﯿـﺮوي ﻣﻐـﺎن‬
‫زرﺗﺸﺘﯽ در ﺳﺮﻟﻮﺣﮥ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ﻫﺎي ﺷﺎﻫﻨﺸﺎه ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪» .‬اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ ﺗﻤﺎﯾﻞ رﺳﻤﯽ ﺷﺎه ﺑﻮد اﻣﺎ ﻗﺒﻮل اﯾـﻦ‬
‫ﻣﻄﻠﺐ ﺑﺠﺎﺳﺖ ﮐﻪ وي ﺷﺨﺼﺎ ﺑﺎ ﻣﺎﻧﯽ ﻫﻤﻌﻘﯿﺪه ﺑﻮد زﯾﺮا ﺑﻐﯿﺮ از اﯾﻦ ﺟﺎﻧﺒﺪاري او از ﻣـﺎﻧﯽ ﻏﯿـﺮ ﻗﺎﺑـﻞ‬
‫‪76‬‬
‫ﺗﻮﺟﯿﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪«.‬‬
‫ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﮐﺮﺗﯿﺮ ﻋﻠﯽ رﻏـﻢ اﯾﻨﮑـﻪ در دورة ﺷـﺎﭘﻮر از ﻣﺮاﺗـﺐ ﺑـﺎﻻﯾﯽ در درﺑـﺎر ﺳﺎﺳـﺎﻧﯽ‬
‫ﺑﺮﺧﻮردار ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺗﻮاﻧﺴﺖ از ﺷﺮاﯾﻂ وﯾﮋه اي ﮐﻪ در ﻃﯽ ﻓﺘﻮﺣﺎت ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺷﺎﭘﻮر ﺑﻮﺟﻮد ﻣﯽ آﯾﺪ ﺑـﻪ ﻧﺤـﻮ‬
‫ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اي اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﺪ‪ .‬ﮐﺮﺗﯿﺮ ﮐﻮﺷﯿﺪ ﺗﺎ در راﺳﺘﺎي ﺑﺮآورده ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺗﻤﺎﯾﻼت ﺷﺎﭘﻮر ﻣﺒﻨﯽ ﺑـﺮ اﯾﺮاﻧـﯽ‬
‫‪mandegar.tarikhema.org‬‬

‫ﮐﺮدن ﺳﺮزﻣﯿﻨﻬﺎي ﻧﻮﮔﺸﻮده در ﻏﺮب ﮐﻪ در آﻧﺠﺎ اﻗﻠﯿﺘﻬﺎﯾﯽ از اﯾﺮاﻧﯿﺎن زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯿﮑﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑـﻪ ﻣﻘﺎﺻـﺪ و‬

‫‪tarikhema.ir‬‬
‫اﻫﺪاف دﯾﻨﯽ ﺧﻮد ﺟﺎﻣﮥ ﻋﻤﻞ ﺑﭙﻮﺷﺎﻧﺪ‪ .‬ﭼﺮا ﮐﻪ ﺑﺮﻧﺎﻣﮥ اﯾﺮاﻧﯽ ﮐﺮدن اﯾﻦ ﻧﻮاﺣﯽ دﺳﺖ ﮐﺮﺗﯿﺮ را در ﭘﯿـﺎده‬
‫ﮐﺮدن ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ﻫﺎي دﯾﻨﯽ اش ﺑﺎز ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﮐﺮﺗﯿﺮ در اﯾﻦ زﻣﺎن ﺗﻮاﻧﺴـﺖ در رﻗﺎﺑـﺖ ﺑـﺎ‬
‫ﻣﺎﻧﯽ از ﺟﺎﯾﮕﺎه ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺗﺮي ﺑﺮﺧﻮردار ﮔﺮدد‪ .‬ﻣﻮﻗﻌﯿﺘﯽ ﮐﻪ ﮐﺮﺗﯿـﺮ در زﻣـﺎن ﺷـﺎﭘﻮر ﺑـﻪ دﺳـﺖ آورد ﺑـﺎ‬
‫اﻋﻄﺎي ﻣﻘﺎم ﻣﻮﺑﺪ ﻫﺮﻣﺰد از ﻃﺮف ﻫﺮﻣﺰد ﯾﮑﻢ ﻣﺴﺘﺤﮑﻢ ﺗﺮ ﺷـﺪ‪ .‬ﺑـﺎ وﺟـﻮد اﯾـﻦ‪ ،‬اﻗـﺪام ﺷﺎﻫﻨﺸـﺎه در‬
‫ﺣﻤﺎﯾﺖ از ﻣﺎﻧﯽ دﺳﺖ ﮐﺮﺗﯿﺮ را در اﺟﺮاي ﺳﯿﺎﺳﺖ دﯾﻨﯽ اش ﮐﻪ در اﯾﻦ زﻣﺎن ﺑﻪﺧﺼﻮص ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﺴـﺖ‬
‫ﺷﺎﻣﻞ ﺳﺮﮐﻮب ﻣﺎﻧﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺴﺘﻪ ﻧﮕﻪ داﺷﺖ‪ .‬در ﭘﺎدﺷﺎﻫﯽ ﺑﻬﺮام اول ﺑﻮد ﮐﻪ ﮐﺮﺗﯿـﺮ در ﺗﺤﻘـﻖ ﻣﻘﺎﺻـﺪ‬
‫دﯾﻨﯽ ﺧﻮد ﺑﻪ ﻣﻮﻓﻘﯿﺖ ﻣﯽ رﺳﺪ و ﺷﺎﻫﻨﺸﺎه را ﺑﻪ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻣﺎﻧﯽ ﺗﺤﺮﯾﮏ و ﺗﺸﻮﯾﻖ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬آﮔﺎﻫﯽﻫـﺎﯾﯽ‬
‫ﮐﻪ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﺎﻧﻮي درﺑﺎرة دﺧﺎﻟﺖ ﮐﺮﺗﯿﺮ در ﻗﺘﻞ ﻣﺎﻧﯽ ﻣﯽ دﻫﻨﺪ اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ را ﺗﺎﯾﯿﺪ ﻣـﯽ ﮐﻨﻨـﺪ‪ .‬ﻗـﺪرت و‬
‫ﻧﻔﻮذي ﮐﻪ ﮐﺮﺗﯿﺮ در زﻣﺎن ﺑﻬﺮام اول ﺑﻪ دﺳﺖ آورده ﺑﻮد ﺑﻪ او و روﺣﺎﻧﯿﺎن زرﺗﺸﺘﯽ اﯾﻦ اﻣﮑﺎن را داد ﺗﺎ‬
‫ﺑﻪ ﺳﻌﺎﯾﺖ از ﻣﺎﻧﯽ و ﺗﻌﺎﻟﯿﻢ او ﻧﺰد ﺷﺎﻫﻨﺸﺎه ﺑﭙﺮدارﻧﺪ‪ .‬ﭼﺮا ﮐﻪ در اﯾﻦ زﻣﺎن ﺗﻌﺎﻟﯿﻢ ﻣﺎﻧﯽ ﺑﺎ دﺳﺘﮕﺎه ﻗـﻮي‬
‫ﻣﺎﻧﻮﯾﺎن ﺟﻨﺒﮥ ﺿﺪ دوﻟﺘﯽ و ﺿﺪ روﺣﺎﻧﯽ ﭘﯿﺪا ﮐﺮده ﺑﻮد‪ .‬ﺧﻄﺮي ﮐﻪ از ﺳﻮي ﻣﺎﻧﯽ ﺣﮑﻮﻣﺖ را ﺗﻬﺪﯾﺪ ﻣﯽ‬

‫‪ .74‬ﻟﻮﮐﻮﻧﯿﻦ‪ ،‬ص ‪.131‬‬

‫‪ .75‬ﮔﺮن‪ ،‬ﻣﺎﻧﯽ و ﺗﻌﻠﯿﻤﺎت او‪ ،‬ص ‪13‬ـ‪.12‬‬
‫‪ .76‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪.49‬‬

‫‪pdf.tarikhema.org‬‬
 ‫‪tarikhema.org‬‬

‫ﺧﺮدﻧﺎﻣﻪ ‪18‬‬

‫‪77‬‬
‫ﮐﺮد ﻓﺮﺻﺖ ﻣﻨﺎﺳﺒﯽ در اﺧﺘﯿﺎر ﮐﺮﺗﯿﺮ ﮔﺬاﺷﺖ ﺗﺎ از آن ﺑﺮ ﻋﻠﯿﻪ ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ دﺷﻤﻦ ﺧﻮد اﺳـﺘﻔﺎده ﮐﻨـﺪ‪.‬‬
‫ﻧﺘﯿﺠﮥ ﮐﺎر ﮐﺮﺗﯿﺮ ﻫﻢ ﻣﻌﻠﻮم ﺑﻮد )ﻣﺮگ ﻣﺎﻧﯽ(‪.‬‬
‫ﮐﺮﺗﯿﺮ در اداﻣﻪ ي ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ ﻣﺎﻧﻮﯾﺖ در زﻣﺎن ﺑﻬﺮام دوم‪ ،‬ﺳﯽ ﺳﯿﻦ ﭘﯿﺸﻮاي آﻧﺎن را ﻣﺼـﻠﻮب‬
‫و اﻋﺪام ﮐﺮد‪ .‬ﺳﺨﺘﮕﯿﺮي در ﺣﻖ ﻣﺎﻧﻮﯾﺎن ﺑﻪ ﺟﺎﯾﯽ رﺳﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻮﯾﺎن ﺗﻼش ﮐﺮدﻧـﺪ ﺧـﻮد را ﺑـﻪ ﻫﯿﺌـﺖ‬
‫ﻣﺴﯿﺤﯿﺎن در آورﻧﺪ ﮐﻪ آﺷﮑﺎرا ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﻣﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻧﺘﯿﺠﻪ آن ﺷـﺪ ﮐـﻪ در زﻣـﺎن ﺑﻬـﺮام دوم در ﺟﺮﯾـﺎن‬
‫ﭘﯿﮕﺮد ﻣﺎﻧﻮﯾﺎن ﮐﻠﯿﺴﺎﻫﺎي ﻣﺴﯿﺤﯿﺎن ﻧﯿﺰ دﺳﺘﺨﻮش وﯾﺮاﻧﯽ ﮔﺮدد‪ 78.‬ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻣﯽ آﯾﺪ در ﻃﯽ ﺳﺪهي ﺳﻮم‬
‫ﻣﯿﻼدي ﻣﯿﺎن ﮐﺮﺗﯿﺮ و ﻣﺎﻧﯽ رﻗﺎﺑﺖ ﻣﺬﻫﺒﯽ ﻃﻮﻻﻧﯽ ﺑﺮﻗﺮار ﺑﻮد‪ .‬ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﺑﺎ ﺣﺴﺎب ﺳـﺎل آﻏـﺎز دﻋـﻮت‬
‫ﻣﺎﻧﯽ ‪ -240-‬م و ﺳﺎل اﻋﺪام او ‪ -276-‬م رﻗﻢ ﺷﮕﻔﺖ اﻧﮕﯿﺰ ‪ -37-‬ﺑﻪدﺳﺖ ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬ﻓﺮاﯾﻨﺪ ﮐﺎر ﻣـﺎﻧﯽ‬
‫از ﻣﻼزﻣﺖ ﺑﺎ ﺷﺎﭘﻮر ﺗﺎ آزادي ﺗﺒﻠﯿﻎ در زﻣﺎن ﻫﺮﻣﺰد ﯾﮑـﻢ و ﺳـﺮاﻧﺠﺎم ﺑﺎزداﺷـﺖ در ﺟﻨـﺪي ﺷـﺎﭘﻮر ﺗـﺎ‬
‫ﻣﺤﺎﮐﻤﻪ و ﺣﺒﺲ و ﻗﺘﻞ ﻣﺎﻧﯽ در ﭘﺎدﺷﺎﻫﯽ ﺑﻬﺮام اول ﺑﺎ دﺧﺎﻟﺖ ﮐﺮﺗﯿﺮ و ﻣﻮﺑﺪان زرﺗﺸﺘﯽ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ‬
‫ﮐﻪ ﮐﺮﺗﯿﺮ در اﺟﺮاي ﺳﯿﺎﺳﺖ ﻣﺬﻫﺒﯽ ﺧﻮد ﻣﺮاﺣﻞ دﺷﻮاري را ﮔﺬراﻧﺪه و ﺑﺎ ﭘﺸـﺘﮑﺎر و ﺟـﺪﯾﺖ آن را ﺑـﻪ‬
‫ﺟﻠﻮ ﺑﺮد‪ .‬ﺷﺎﯾﺪ اﮔﺮ ﺑﺘﻮان ﻗﺒﻮل ﮐﺮد ﮐﻪ ﻫﺮﻣﺰد ﯾﮑﻢ در اﺛﺮ ﯾﮏ ﺗﻮﻃﺌﻪ ي درﺑﺎري ﺑﺮﮐﻨﺎر ﺷﺪ‪ 79،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑـﻪ‬
‫‪mandegar.tarikhema.org‬‬

‫ﻧﻘﺶ ﮐﺮﺗﯿﺮ ﺑﯿﺶ از ﻫﺮ ﭼﯿﺰ دﯾﮕﺮي ﺗﺎﮐﯿﺪ ورزﯾﺪ‪ .‬ﭼﺮا ﮐﻪ ﻫﺮﻣﺰد ﺑﻪ ﮐـﺎر ﻣـﺎﻧﯽ ﺑـﻪ دﯾـﺪه ي اﻏﻤـﺎض‬

‫‪tarikhema.ir‬‬
‫ﻣﯽﻧﮕﺮﯾﺴﺖ‪.‬‬

‫ﻧﺘﯿﺠﻪﮔﯿﺮي‬
‫اﺻﻮﻻً ﻧﻘﺶ ﮐﺮﺗﯿﺮ را در روﻧﺪ ﺳﯿﺎﺳﯽ ﮐﺮدن دﯾﻦ زردﺗﺸﺘﯽ ﻣﯽﺗﻮان در اﻗﺪام وي در ﺑﺮ آﻣﺪن ﺳـﺎزﻣﺎن‬
‫دﯾﻨﯽ و روﺣﺎﻧﯿﺖ زردﺗﺸﺘﯽ و ﺗﻌﻘﯿﺐ زﻧﺪﯾﻘﺎن و اﻗﻠﯿﺖ ﻫﺎي دﯾﻨﯽ ﻣﺎﻧﻮي‪ ،‬ﻣﺴﯿﺤﯿﺖ و ﯾﻬﻮدي ﺑﺮ اﺳﺎس‬
‫ﻣﻨﺎﺑﻊ اﯾﻦدوره ﺑﻪ ﺗﺼﻮﯾﺮ ﮐﺸﯿﺪ‪ .‬ﮐﺮﺗﯿﺮ ﺑﺎ ﺗﺼﻔﯿﮥ اﻓﮑﺎر دﮔﺮ اﻧﺪﯾﺸﯽ در ﻣﺬﻫﺐ زردﺗﺸﺘﯽ و ﺗﻌﯿﯿﻦ اﺻﻮل‬
‫ﻋﻘﯿﺪﺗﯽ و ﻣﺬﻫﺒﯽ ﺑﻪ اﯾﺠﺎد ﺳﺎﺧﺘﺎر روﺣﺎﻧﯿﺖ زردﺗﺸﺘﯽ دﺳﺖ زد‪ .‬وي ﺳـﭙﺲ ﺑـﺎ اﺳـﺘﻔﺎده از ﭘﺸـﺘﯿﺒﺎﻧﯽ‬
‫ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﻣﺎﻟﯽ دوﻟﺖ و آﺗﺸﮑﺪه ﻫﺎ ﮔﺮوه ﻫﺎي اﻗﻠﯿﺘﯽ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ آﺋﯿﻦ زردﺗﺸﺘﯽ را ﻧﺎﺑﻮد ﮐﺮد‪ .‬ﺑﺪﯾﻦ ﺳـﺎن‬
‫روﻧﺪ رﺷﺪ ﮐﺮﺗﯿﺮ از دوره ﻫﺮﻣﺰد و اوج اﻗﺘﺪار او در ﻗﺘﻞ ﻣﺎﻧﯽ را ﻣﯽﺗﻮان روﻧﺪ اوج و ﻗﺪرﺗﮕﯿﺮي دﺳﺘﮕﺎه‬
‫دﯾﻨﯽ در ﻧﻈﺎم ﺳﯿﺎﺳﺖ ﻧﺸﺎن داد‪ .‬ﮐﺮﺗﯿﺮ ﺷﺨﺼﯿﺘﯽ ﮐﻪ ﻧﻘﺶ ﻣﻮﺛﺮي در ﺑﺮآﻣﺪن ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺳﯿﺎﺳﺖ دﯾﻨـﯽ‬
‫داﺷﺖ ﺑﻪ ﯾﮏ اﻟﮕﻮ در ﺗﻤﺎم دوره ﺳﺎﺳﺎﻧﯿﺎن درآﻣﺪ و روش او ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺳﯿﺎﺳﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﻌﺪﻫﺎ ﻧﯿـﺰ ﺑﻮﺳـﯿﻠﻪ‬
‫ﺳﺎﯾﺮ ﻣﻮﺑﺪان ﺗﺎ دوره ﺷﺎﭘﻮر دوم ﻧﯿﺰ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬

‫‪ .77‬دﯾﺎﮐﻮﻧﻮف‪ ،‬ص‪.337‬‬
‫‪ .78‬ﭘﯿﮕﻮ ﻟﻮﺳﮑﺎﯾﺎ‪ ،‬ص ‪.475‬‬
‫‪ .79‬رﺟﺒﯽ‪ ،‬ص ‪18‬ـ ‪.117‬‬

‫‪pdf.tarikhema.org‬‬
 ‫‪tarikhema.org‬‬

‫ﮐﺮﺗﯿﺮ و ﻇﻬﻮر ﺳﯿﺎﺳﺖ دﯾﻨﯽ در اواﯾﻞ دوره ﺳﺎﺳﺎﻧﯿﺎن ‪19‬‬

‫ﮐﺘﺎﺑﻨﺎﻣﻪ‬
‫اﮐﺒﺮزاده‪ ،‬دارﯾﻮش‪ .‬ﺳﻨﮓ ﻧﺒﺸﺘﻪ ﻫﺎي ﮐﺮﺗﯿﺮ ﻣﻮﺑﺪان ﻣﻮﺑﺪ‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﭘﺎزﯾﻨﻪ‪.1385 ،‬‬
‫اوﺷﯿﺪري‪ ،‬ﺟﻬﺎﻧﮕﯿﺮ‪ .‬داﻧﺸﻨﺎﻣﻪ ﻣﺰدﯾﺴﻨﺎ‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻣﺮﮐﺰ‪.1384 ،‬‬
‫اﯾﻤﺎن ﭘﻮر‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺗﻘﯽ‪ .‬ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﮥ ﻫﺴﺘﯽ‪ .‬دورة دوم‪ .‬ﺳﺎل دوم و ﺳﻮم‪ .‬ﺷﻤﺎرة ‪81 .8 ،9‬ـ ‪.80‬‬
‫ﺑﻮﯾﺲ‪ ،‬ﻣﺮي‪ .‬ﭼﮑﯿﺪه ﺗﺎرﯾﺦ ﮐﯿﺶ زرﺗﺸﺖ‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻫﻤﺎﯾﻮن ﺻﻨﻌﺘﯽ زاده‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺻﻔﯽ ﻋﻠﯿﺸﺎه‪.1377 ،‬‬
‫ﭘﯿﮕﻮ ﻟﻮﺳﮑﺎﯾﺎ‪ ،‬ن‪ .‬ﺷﻬﺮﻫﺎي اﯾﺮان در روزﮔﺎر ﭘﺎرﺗﯿﺎن و ﺳﺎﺳﺎﻧﯿﺎن‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻋﻨﺎﯾﺖ اﷲ رﺿﺎ‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻋﻠﻤﯽ و‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪.1377 ،‬‬
‫ﺗﻔﻀﻠﯽ‪ ،‬اﺣﻤﺪ‪ .‬ﻣﯿﻨﻮي ﺧﺮد‪ .‬ﺑﻪ ﮐﻮﺷﺶ ژاﻟﻪ آﻣﻮزﮔﺎر‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺗﻮس‪.1379 ،‬‬
‫ﺧﺪاداﯾﺎن‪ ،‬اردﺷﯿﺮ‪ .‬ﺗﺎرﯾﺦ اﯾﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن‪ :‬اﺷﮑﺎﻧﯿﺎن و ﺳﺎﺳﺎﻧﯿﺎن‪ .‬ج‪ .2‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺳﺨﻦ‪.1383 ،‬‬
‫درﯾﺎﯾﯽ‪ ،‬ﺗﻮرج‪ .‬ﺷﺎﻫﻨﺸﺎﻫﯽ ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﺮﺗﻀﯽ ﺛﺎﻗﺐ ﻓﺮ‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻗﻘﻨﻮس‪.1383،‬‬
‫دﻫﻘﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻋﺒﺪ اﻟﺮﺿﺎ‪ .‬ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﻫﺴﺘﯽ‪ .‬دورة دوم‪ .‬ﺳﺎل دوم‪ .‬ﺷﻤﺎرة ‪ .1‬ﺑﻬﺎر ‪.1380‬‬
‫دﯾﺎﮐﻮﻧﻮف‪ ،‬م‪ .‬م‪ .‬ﺗﺎرﯾﺦ اﯾﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪ روﺣﯽ ارﺑﺎب‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻋﻠﻤﯽ و ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪.1380 ،‬‬
‫رازي‪ ،‬اﺑﻮﻋﻠﯽ‪ .‬ﺗﺠﺎرب اﻻﻣﻢ‪ .‬ج‪ .1‬ﺗﺮﺟﻤﻪ اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ اﻣﺎﻣﯽ‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺳﺮوش‪ .1369 ،‬ﻣﺴﮑﻮﯾﻪ‬
‫‪mandegar.tarikhema.org‬‬

‫‪tarikhema.ir‬‬
‫رﺟﺒﯽ‪ ،‬ﭘﺮوﯾﺰ‪ .‬ﻫﺰاره ﻫﺎي ﮔﻤﺸﺪه‪ :‬ﺳﺎﺳﺎﻧﯿﺎن‪ .‬ج‪ .5‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺗﻮس‪.1383 ،‬‬
‫زرﯾﺎب ﺧﻮﯾﯽ‪ ،‬ﻋﺒﺎس‪ .‬ﺳﺎﺳﺎﻧﯿﺎن‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬داﻧﺸﮕﺎه آزاد اﯾﺮان‪.1354 ،‬‬
‫زرﯾﻦ ﮐﻮب‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﺤﺴﯿﻦ‪ .‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﺮدم اﯾﺮان‪ ،‬ج‪ .1‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻣﯿﺮ ﮐﺒﯿﺮ‪.1371 ،‬‬
‫زﻣﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺣﺴﯿﻦ‪ .‬ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﺗﺎرﯾﺦ‪ .‬داﻧﺸﮕﺎه آزاد ﻣﺤﻼت‪ .‬ﺳﺎل ﯾﮑﻢ‪ .‬ﺷﻤﺎره دوم‪.1385 .‬‬
‫زﻧﺮ‪ ،‬آر ﺳﯽ‪ .‬ﺗﻌﺎﻟﯿﻢ ﻣﻐﺎن‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻓﺮﯾﺪون ﺑﺪره اي‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺗﻮس‪.1377 ،‬‬
‫ﮐﺮﯾﺴﺘﻦ ﺳﻦ‪ ،‬آرﺗﻮر‪ .‬اﯾﺮان در زﻣﺎن ﺳﺎﺳﺎﻧﯿﺎن‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪ رﺷﯿﺪ ﯾﺎﺳﻤﯽ‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬دﻧﯿﺎي ﮐﺘﺎب‪.1372 ،‬‬
‫ــــــــــــ‪ .‬وﺿﻊ ﻣﻠﺖ و دوﻟﺖ و درﺑﺎر در دوره ﺷﺎﻫﻨﺸﺎﻫﯽ ﺳﺎﺳﺎﻧﯿﺎن‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﺠﺘﺒﯽ ﻣﯿﻨﻮي‪ .‬ﺗﻬﺮان‪:‬‬
‫ﭘﮋوﻫﺸﮕﺎه ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﯽ و ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪.1374 ،‬‬
‫ﮔﯿﻤﻦ‪ ،‬دوﺷﻦ‪ .‬دﯾﻦ اﯾﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪ روﯾﺎ ﻣﻨﺠﻢ‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻓﮑﺮ روز‪.1375 ،‬‬
‫ﻟﻮﮐﻮﻧﯿﻦ‪ ،‬وﻻدﯾﻤﯿﺮ ﮔﺮﯾﮕﻮروﯾﭻ‪ .‬ﺗﻤﺪن اﯾﺮان ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻋﻨﺎﯾﺖ اﷲ رﺿﺎ‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻋﻠﻤﯽ و ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪.1372 ،‬‬
‫ﻣﺴﻌﻮدي‪ ،‬اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ‪ .‬اﻟﺘﻨﺒﯿﻪ و اﻻﺷﺮاف‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪ اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ ﭘﺎﯾﻨﺪه‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻋﻠﻤﯽ و ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪.1381 ،‬‬
‫ــــــــــــــ‪ .‬ﻣﺮوج اﻟﺬﻫﺐ‪ .‬ج‪ .1‬اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ ﭘﺎﯾﻨﺪه‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻋﻠﻤﯽ و ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪.1370 ،‬‬
‫ﻣﯿﻨﻮي‪ ،‬ﻣﺠﺘﺒﯽ‪ .‬ﻧﺎﻣﮥ ﺗﻨﺴﺮ ﺑﻪ ﮔﺸﻨﺴﺐ‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺧﻮارزﻣﯽ‪.1354 ،‬‬
‫وﯾﺪن ﮔﺮن‪ ،‬ﮔﺌﻮ‪ .‬دﯾﻦﻫﺎي اﯾﺮان‪ .‬ﻣﻨﻮﭼﻬﺮ ﻓﺮﻫﻨﮓ‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬آﮔﺎﻫﺎن دﯾﺪه‪.1377 ،‬‬
‫ـــــــــــــ‪ .‬ﻣﺎﻧﯽ و ﺗﻌﻠﯿﻤﺎت او‪ .‬ﻧﺰﻫﺖ ﺻﻔﺎي اﺻﻔﻬﺎﻧﯽ‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻣﺮﮐﺰ‪.1384 ،‬‬
‫وﯾﺴﻬﻮﻓﺮ‪ ،‬ﯾﻮزف‪ .‬اﯾﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن‪ .‬ﻣﺮﺗﻀﯽ ﺛﺎﻗﺐ ﻓﺮ‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻗﻘﻨﻮس‪.1377 ،‬‬
‫ﻫﯿﻨﺘﺲ‪ ،‬واﻟﺘﺮ‪ .‬ﯾﺎﻓﺘﻪ ﻫﺎي ﺗﺎزه از اﯾﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن‪ .‬ﭘﺮوﯾﺰ رﺟﺒﯽ‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻗﻘﻨﻮس‪.1385 ،‬‬
‫ﯾﺎرﺷﺎﻃﺮ‪ ،‬اﺣﺴﺎن‪ .‬ﺗﺎرﯾﺦ اﯾﺮان )از ﺳﻠﻮﮐﯿﺎن ﺗﺎ ﻓﺮوﭘﺎﺷﯽ ﺳﺎﺳﺎﻧﯿﺎن(‪ .‬ﭘﮋوﻫﺶ داﻧﺸﮕﺎه ﮐﻤﺒﺮﯾﺞ‪ .‬ﺟﻠﺪ ﺳﻮم‪ .‬ﻗﺴﻤﺖ‬
‫اول‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺣﺴﻦ اﻧﻮﺷﻪ‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻣﯿﺮ ﮐﺒﯿﺮ‪.1373 ،‬‬

‫‪pdf.tarikhema.org‬‬
 ‫‪tarikhema.org‬‬

‫ﺧﺮدﻧﺎﻣﻪ ‪20‬‬

‫ـــــــــــــ‪ .‬ﺗﺎرﯾﺦ اﯾﺮان )از ﺳﻠﻮﮐﯿﺎن ﺗﺎ ﻓﺮوﭘﺎﺷﯽ ﺳﺎﺳﺎﻧﯿﺎن(‪ .‬ﭘﮋوﻫﺶ داﻧﺸﮕﺎه ﮐﻤﺒﺮﯾﺞ‪ .‬ﺟﻠﺪ ﺳﻮم‪ .‬ﻗﺴﻤﺖ‬
‫دوم‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺣﺴﻦ اﻧﻮﺷﻪ‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻣﯿﺮ ﮐﺒﯿﺮ‪.1377 ،‬‬
‫ﯾﻌﻘﻮﺑﯽ‪ ،‬اﺣﻤﺪ ﺑﻦ اﺑﯽ ﯾﻌﻘﻮب )اﺑﻦ واﺿﺢ(‪ .‬ﺗﺎرﯾﺦ ﯾﻌﻘﻮﺑﯽ‪ .‬ج‪ .1‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﺤﻤﺪ اﺑﺮاﻫﯿﻢ آﯾﺘﯽ‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻋﻠﻤﯽ و‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪.1382 ،‬‬
‫‪mandegar.tarikhema.org‬‬

‫‪tarikhema.ir‬‬

‫‪pdf.tarikhema.org‬‬