POLJOPRIVREDNA TEHNIKA Poljoprivredni

— fakultet
Godina XXX Institut za
Broj 4, decembar 2005. poljoprivrednu
Strane: 79 - 86 tehniku

UDK: 628.86 Predhodno saopštenje

Preliminary paper

KLIMATSKI USLOVI U OBJEKTIMA ZAŠTIĆENOG

PROSTORA I MOGUĆNOSTI NJIHOVE KONTROLE
Milan Đević1, Slobodan Blažin2, Aleksandra Dimitrijević1
1
Poljoprivredni fakultet - Beograd
2
Srednja poljoprivredna škola "Josif Pančić" - Pančevo

Sadržaj: Faktori uspešnosti biljne proizvodnje u zaštićenom prostoru su temperatura,

svetlost, vlažnost vazduha i zemljišta i sastav i kvalitet vazduha. Najveći uticaj na biljke,
a istovremeno i najveće variranje tokom ciklusa proizvodnje, ima temperatura. Zahtevi
pojedinih biljaka za toplotom uslovljavaju vreme njihove setve/sadnje i tip objekta u
kome je moguće njihovo gajenje. Svakako da biljke sa manjim potrebama za toplotom
mogu da uspevaju u svim tipovima zaštićenog prostora, dok toploljubive zahtevaju
gajenje u objektima sa dopunskim zagrevanjem. Temperatura u proizvodnom prostoru
biljke određuje intenzitet porasta, kvalitet plodova, vreme ubiranja, te su njeno
određivanje i kontrola od izuzetnog značaja. U zavisnosti od tipa zaštićenog prostora,
temperatura može značajno varirati u različitim delovima objekta.
U radu je data analiza klimatskih uslova u objektima zaštićenog prostora i
mogućnost njihovog praćenja i kontrole. Analiziran je raspored temperatura u objektima
i to po dužini, širini i visini objekta. Temperature su praćene u objektu “tunel tipa”
tokom proizvodnje paradajza. Utvrđene vrednosti, koje pokazuju određena variranja
temperature, mogu poslužiti za kasnije projektovanje tehničkih sistema zagrevanja i
njegovog postavljanja. U radu je prikazan i uticaj sastava i kvaliteta vazduha na vreme
ubiranja i kvalitet plodova. Analizirani su i ostali mikroklimaski uslovi i njihov uticaj na
rast i razviće biljaka.
Ključne reči: zaštićen prostor, temperatura, sastav vazduha, ugljendioksid, tehnički
sistemi, kontrola.

UVOD

Praćenje klimatskih parametara u objektima zaštićenog prostora je veoma značajan

faktor uspešnosti biljne proizvodnje. Ukoliko se pravilno i dovoljno brzo reaguje na
promenu mikroklimatskih parametara, mogu se ostvariti značajne uštede u energiji i
ljudskom radu, što rezultira većom energetskom efikasnošću i kvalitetnijem proizvodu
koji se iznosi na tržište.
80 Milan Đević, Slobodan Blažin, Aleksandra Dimitrijević

Da bi se pratili klimatski parametri u objektu i pravilno i brzo reagovalo na

promene, moraju se, sa jedne strane poznavati fiziologija date biljne vrste i tehnologija
proizvodnje, a sa druge strane karakteristike proizvodnog objekta (dimenzije,
karakteristike pokrivnog materijala, orijentacija) i klimatski uslovi regiona.
Svrha kontrole klimatskih faktora je otpimizacija biljne proizvodnje u objektima
zaštićenog prostora. Iz tog razloga je neophodno poznavati kakav uticaj okolina ima na
rast i razviće biljaka. Proizvođači se opredeljuju za različite biljne vrste od kojih su
najzastupljenije proizvodnja povrća i cveća, a sada sve češće voća. Različite biljne vrste
imaju različite zahteve prema uslovima uspevanja. Praćenje i kontrola najznačajnih
parametara procesa u objektima, mogu se obaviti prilično jednostavnim ali ne dovoljno
preciznim uređajima, ali i vrlo sofisticiranim tehničkim i hardverskim sistemima.
Praćenje procesa kod samih biljaka, transpiracije i fotosinteze, je takođe moguće
zahvaljujući tehničkom sistemu fitomonitoringa. Sve ovo je u službi tehnološko-
tehničkog sistema proizvodnje u "potpuno kontrolisanim uslovima".

MATERIJAL I METOD
Klimatski parametri su praćeni i analizirani tokom proizvodnje paradajza u objektu
tunel tipa pokrivenom dvostrukom folijom istok-zapad orijentacije. Dimenzije objekta su
5x20 m a visina 2,75 m. Unutrašnja folija je S2BC, debljine 80 μm, a spoljašnja S3N UV
AD 180 μm. Klimatski parametri su praćeni tokom ciklusa proizvodnje paradajza u
proleće 2004. godine. Temperatura je merena digitalnim termometrima po dužini objekta
na svaka 3 m, po visini objekta na 50 cm i 130 cm i po širini objekta na 2,5 m i 80 cm od
bočnih strana. Relativna vlažnost je merena po visini objekta na svakih 25 cm, do visine
od 150 cm.
REZULTATI I DISKUSIJA
Temperatura u objektu
Temperatura u objektima zaštićenog prostora pokazuje značajna variranja. Mogu se
zapaziti i razlike u temperaturi za različite strane tj. zidove objekta. Temperatura
dužinom objekta menja vrednosti sa tendencijom povećanja na sredini objekta i opadanja
na krajevima. Sa porastom visine objekta temperature na bočnim stranama su znatno
više nego na sredini objekta. Ova tendencija se javlja tokom sva tri merenja u toku dana.
18
21.0

20.5 17

20.0
16
19.5
15
Temperatura, 0C

Temperatura, 0C

19.0

18.5 14 0.8 m od severne strane objekta

0.8 m od severne strane objekta 2.5 m od bočnih strana objekta
18.0 2.5 m od bočnih strana objekta 13 0.8 m od južne strane objekta
0.8 m od južne strane objekta
17.5
12
17.0
11
16.5

16.0 10
0 2 4 6 8 10 12 14 16 18 20 22 0 2 4 6 8 10 12 14 16 18 20 22

Merna mesta po dužini objekta, m Merna mesta po dužini objekta, m

Sl. 1. Raspored temperatura po dužini i širini objekta na visini od 50 i 130 cm u 7.00 h

Klimatski uslovi u objektima zaštićenog prostora i mogućnosti njihove kontrole 81

28

32 27

31
26
30
25
29

Temperatura, 0C
24
28
Temperature, 0C

23
27
0.8 m od severnog zida
22
26 2.5 m od bočnih zidova
0.8 m od južnog zida 21
25

24 20
0.8 m od severne strane
23 19 2.5 m od bočnih strana
22 0.8 m od južne strane
18
0 2 4 6 8 10 12 14 16 18 20 22
0 2 4 6 8 10 12 14 16 18 20 22

Merna mesta po dužini objekta, m Merna mesta po dužini objekta, m

Sl. 2. Raspored temperatura po dužini i širini objekta na visini od 50 i 130 cm u 12.00 h

21.5
19.5
0.8 m od severne strane 19.0
21.0
2.5 m od bočnih strana 18.5
20.5 0.8 m od južne strane 18.0
17.5
20.0 17.0
Temperatura, 0C

16.5
Temperatura, 0C

19.5
16.0
15.5 0.8 m od severne strane
19.0
15.0 2.5 m od bočnih strana
18.5 14.5 0.8 m od južne strane
14.0
18.0 13.5
13.0
17.5
12.5
12.0
17.0
0 2 4 6 8 10 12 14 16 18 20 22 11.5
0 2 4 6 8 10 12 14 16 18 20 22
Merna mesta dužinom objekta, m
Merna mesta dužinom objekta, m
Sl. 3. Raspored temperatura po dužini i širini objekta na visini od 50 i 130 cm u 18.00 h

Merenja ukazuju na razlike u temperaturi na severnoj i južnoj strani objekta. Na

manjoj visini razlika u temperaturi je značajnija i iznosi i do 7 ºC tokom pojedinih
merenja. Na većoj visini te razlike su manje značajne i kreću se u granicama 1-2 ºC.

Tab. 1. Specifična potrošnja energije pojedinih sistema za zagrevanje

Specifična potrošnja Specifična
Sistem za zagrevanje
energije [W/(m2*K)] potrošnja, %
Centralni sistem, cevi neposredno ispod krova 8,2 100
Centralni sistem, cevi ispod stolova 7,4 90
Centralni sistem, cevi pored zida 8,1 99
Centralni sistem, cevi iznad zemljišta 6,7 82
Topao vazduh, manja brzina 9,9 121
Topao vazduh, srednja brzina 7,1 87
Topao vazduh, velika brzina strujanja 8,0 97
Konvektori 7,8 95
Topao vazduh, PE cev 7,0 85
82 Milan Đević, Slobodan Blažin, Aleksandra Dimitrijević

Temperatura u objektima se reguliše primenom tehničkih sistema grejanja, hlađenja,

ventilacije ili zasenjivanja. Sistemi za zagrevanje podrazumevaju primenu zagrejanog
vazduha, tople vode i infracrvenog zračenja. Istraživanja pokazuju da su sa aspekta
potrošnje energije najrentabilniji centralni sistemi zagrevanja toplom vodom gde su cevi
postavljene neposredno iznad zemljišta. Utvrđeni raspored temperatura potvrđuje ovu
činjenicu.
Za zagrevanje objekata uz istovremeno smanjenje utroška energije mogu se koristiti
termalni zastori čijom se primenom mogu ostvariti sezonske uštede energije od 25-30%.
Problem kod termalnih zastora može predstavljati kondenzacija na unutrašnjoj površini,
ali se ovo može rešiti izborom poroznog materijala. Drugi problem je razlika u
temperaturi vazduha i temperaturi unutar useva kada se termalni zastori otvore. Za naše
klimatske uslove, upotreba dvostruke PE folije kod objekata tunel tipa omogućava
početak prolećne proizvodnje paradajza polovinom januara meseca.
Temperatura zemljišta u objektu se može regulisati zasenjivanjem objekata,
centralnim sistemom zagrevanja sa cevima postavljenim u zemljištu i sistemima za
navodnjavanje.
Za praćenje i kontrolu temperature u objektima mogu se koristiti statičke i
dinamičke strategije. Statička strategija najčešće podrazumeva zadavanje kontrolnih
tačaka na osnovu kojih se pokreće sistem za zagrevanje/hlađenje. Međutim, kako
temperatura u objektima ne zavisi samo od spoljašnje temperature, u kontroli se koriste
dinamičke strategije koje baziraju na promeni intenziteta sunčevog zračenja, osvetljenja i
temperature.

Vlažnost vazduha

Merenja ukazuju na variranje relativne vlažnosti vazduha tokom dana. Dobijene

vrednosti pokazuju značajne razlike u relativnoj vlažnosti izmerenoj u podnevim
časovima i onoj izmerenoj u jutarnjim i večernjim satima. Po visini objekta relativna
vlažnost osciluje u granicama do ± 5 %.

70 70

65 65
Relativna vlažnost vazduha
Relativna vlažnost

60
60

55 Merenje u 7.00
Merenje u 12.00 55 Merenje u 7:00
Merenje u 18.00 Merenje u 12:00
50 Merenje u 18:00
50

45

45
20 40 60 80 100 120 140 160 20 40 60 80 100 120 140 160

Visina merenja, m Visina merenja, m

Sl. 4. Relativna vlažnost vazduha u plasteniku

Klimatski uslovi u objektima zaštićenog prostora i mogućnosti njihove kontrole 83

Kontrola relativne vlažnosti u objektima je moguća primenom sistema ventilacije,

zagrevanja, hlađenja, mikroorošavanja i magljenja. Za objekte tunel tipa u našem
regionu, prirodna ventilacija daje zadovoljavajuće rezultate u kontroli relativne
vlažnosti. Opšta preporuka za kvalitetnu prirodnu ventilaciju, je da su otvori na krovu i
bočnim stranama 16-25% od površine poda. Za blok objekte je neophodno, prilikom
izrade projektne dokumentacije uzeti u obzir i tehničke sisteme prinudne ventilacije.
Prinudna ventilacija podrazumeva korišćenje sistema ventilatora. Razmak između
ventilatora zavisi od veličine prostora i može se kretati i do 15 m. Preporuka za blok
objekte je da protok vazduha bude 0,02–0,03 m3/s m2. Ako se radi o smanjenoj vlažnosti
u objektu, onda je njena regulacija moguća primenom sistema mikronavodnjavanja
orošavanjem koji podrazumeva primenu prskača ili mikroorošivača. Spektar kapi koji se
pritom dobije je 100-150 μm ili 5-10 μm.

Sastav i kvalitet vazduha

U pogledu sastava vazduha najznačajniji elementi za biljke su kiseonik i

ugljendioksid. Sadržaj ugljendioksida u vazduhu je oko 0,03%. Optimalni sadržaj CO2 je
različit za različite kulture i kreće se u granicama 0,025% do 0,7 (0,9)%. Istraživanja su
pokazala da sve biljke pozitivno reaguju na povišenje koncentracije CO2, ali sve do
granice od 0,1 do 0,15 %, a da efekat daljeg povišenja zavisi od same biljne vrste i
klimatskih uslova regiona.

Sl. 5. Efekat povišenja koncentracije CO2 na prinos krastavca

Moguće je, u zaštićenom prostoru, koncentraciju CO2 povećati primenom

adekvatnih uređaja. Ovo se veoma često koristi kod gajenja krastavaca, dinje i drugih
vrsta iz familije Cucurbitaceae. Moguće je ili korišćenje čistog CO2 ili sagorevanje
goriva (butana/propana). Ovim sistemima koncentracija CO2 se može povećati 10-20
puta, a mogu podleći i automatskim sistemima kontrole. Višak CO2 u objektu se može
regulisati sistemima ventilacije.
84 Milan Đević, Slobodan Blažin, Aleksandra Dimitrijević

Svetlosni uslovi

Biljke najbolje iskorišćavaju svetlost talasnih dužina vidljivog dela spektra, 400-
750 nm, pomoću koje vrše fotosintezu. Kratki infracrveni zraci, 700-2500 nm, imaju
toplotni efekat te ih treba što više iskoristiti. Ultravioletni zraci, talasnih dužina
200-315 nm, negativno utiču na gajene biljke.
Kontrola svetlosnih uslova u objektima je moguća je tehničkim sistemima za
dodatno osvetljenje (lampe različitog spektra svetlosti) i sistemima zasenjivanja.
Natrijumske lampe (slika 6), se obično koriste za dodatno osvetljenje objekta. Korišćenje
usijanih lampi nije preporučljivo, jer crveno svetlo koje se emituje sa ovih lampi
uzrokuje da se biljke izdužuju. Fluorescentne lampe se koriste u prostorijama za uzgoj.
Ove lampe su bogate plavim svetlom, koje utiče da biljke, proizvedene iz semena, budu
veoma niske.

Sl. 6. Natrijumske i fluorescentne lampe

Jačina svetla uglavnom zavisi od zahteva useva i ekonomskog efekta primene.

Jačina svetlosti bi trebalo da bude održavana na oko 150-250 μ/m2s fotosintetički
aktivnog zračenja (FAR). Proizvodnja svetlosti hladnih belih fluorescentnih (CWF)
lampi smanjuje se tokom vremena. Iz tog razloga je važno meriti emitovanje svetlosti
redovno. Ako intenzitet svetlosti padne ispod prihvatljivog nivoa (npr. 200 μmol/m2s)
trebalo bi instalirati nove lampe. Kvantum senzor se može koristiti za merenje količine
fotosintetički aktivnog zračenja.
Zamenom samo dela ukupnog broja lampi u isto vreme znači da neke lampe rade
svojim maksimumom, dok su neke manje efikasne, a fluktuacija u ukupnoj proizvodnji
svetlosti je izraženija.
Tehnički sistemi kontrole mogu biti projektovani da reaguju na vreme, zatim na
količinu svetlosti u objektu ili na temperaturu u objektu.

ZAKLJUČAK

Biljna proizvodnja u zaštićenom prostoru predstavlja najintenzivniji oblik

proizvodnje u poljoprivredi. Rast biljaka je intenzivan tokom cele godine kako bi se
ostvarili visok prinos i dobar kvalitet proizvoda. Utrošak energije u ovoj tehnologiji
gajenja je izuzetno visok, te se greške tokom samog procesa proizvodnje ne smeju
Klimatski uslovi u objektima zaštićenog prostora i mogućnosti njihove kontrole 85

dozvoliti. Greške se mogu svesti na najmanju moguću vrednost primenom preciznih

sistema kontrole procesa i klime unutar objekata te je praćenje i poznavanje
mikroklimatskih uslova u objektu od velikog značaja. Temperatura vazduha i zemljišta,
vlažnost vazduha i zemljišta, osvetljenje i sastav i kvalitet vazduha su, pored tehnologije
gajenja, osnovni faktori uspešnositi biljne proizvodnje. Temperatura pokazuje variranja
kako dužinom i tako i visinom objekta koja mogu biti značajna. Orijentacija objekta
takođe utiče na raspored temperatura. Više temperature se javljaju u jutarnjim satima na
južnoj strani i niže u popodnevnim. Za adekvatnu kontrolu se preporučuje dinamička
strategija, obzirom na kompleksnost odnosa temperature i ostalih klimatskih i
proizvodnih parametara u objektu.
Relativna vlažnost vazduha pokazuje značajna variranja tokom dana u smislu
manjih vrednosti tokom podnevnih časova i viših jutarnjih i večernjih. Sistem prirodne
ventilacije preko otvora na čeonim i bočnim stranama zadovoljava potrebe regulacije
relativne vlažnosti kod objekata tunel tipa.
Efekat povišenja koncentracije CO2 na rast i razviće biljaka je očigledan. Savremeni
tehnički sistemi za povišenje koncentracije CO2 podležu visokom nivou kontrole i
automatizacije, a njihovom primenom je moguće povisiti koncentraciju i do 20 puta.
Sistemi dopunskog osvetljenja mogu biti od izuzetnog značaja u ranoj proizvodnji
rasada, gde mogu poslužiti za regulaciju količine svetlosti ali i kao sistemi za dodatno
zagrevanje.
Rezultati istraživanja ukazuju na kompleksnost i uzajamnu povezanost i uslovljenost
mikroklimatskih uslova i procesa u objektima zaštićenog prostora. Ovo je razlog zašto se
sve veća pažnja posvećuje modeliranju i optimizaciji proizvodnje kao i tehnološko-
tehničkim sistemima kontrole u objektima zaštićenog prostora.

LITERATURA

[1] Tantau, H.-J. (1999): Specific Equipment Used for Cultivation Inside Greenhouses, Plant
Production Engineering, CIGR Handbook of Agricultural Engineering, Volume III.
[2] Y. Hashimoto, H. Nishina (1999): Greenhouse, Energy and Biomass Engineering, CIGR
Handbook of Agricultural Engineering, Volume V.
[3] Bot, G.P.A. (1993): Physical modelling of greenhouse climate, The Computerized
Greenhouse, eds. Hashimoto, Y., G.P.A. Bot, W. Day, H.-J. Tantau, and H. Nonami, pp. 51–
73. New York: Academic.
[4] Tantau, H.-J. (1993): Optimal control for plant production in greenhouses, The Computerized
Greenhouse, eds. Hashimoto, Y., G.P.A. Bot, W. Day, H.-J. Tantau, and H. Nonami, pp. 139–
152. New York: Academic.
[5] Albright, L.D. (1991): Production solar greenhouses. Solar Energy in Agriculture, ed. Parker,
B.F., pp. 213–231. Amsterdam: Elsevier.
[6] Haruhiko Murase (2002): Precision Technologies for Protected Agriculture, CIGR XVth
World Congress, Chicago, USA.
[7] Hanan, J. Joe (1998): Greenhouses. Advanced Technology for Protected Cultivation, CRC
Press.
[8] Nelson V. Paul (2003): Greenhouse Operation and Management, Sixth edition, Prentice Hall.
86 Milan Đević, Slobodan Blažin, Aleksandra Dimitrijević

CLIMATIC CONDITION INSIDE GREENHOUSES

AND POSSIBILITIES FOR THEIR CONTROL

Milan Đević1, Slobodan Blažin2, Aleksandra Dimitrijević1

1
Faculty of Agriculture - Belgrade
2
Agricultural secondary schooll "Josif Pančić" - Pančevo

Abstract: Successful greenhouse production is defined by four main factors –

temperature, light, water content of the air and soil, and quality of air inside the objects.
The greates influence of all these factors and highest variations during production
processes has temperature. Plants demands are various and they dictate the time of
seeding or planting and the type of construction that is most suitable for the production.
Temperatures inside the objects define plant growth intensitz, fruit quality and time
picking. These are the reasons why good control of temperature is needed.
In this paper climatic conditions in greenhouses are analysed and possibilities of
their good control are given. Vertical and horizontal temperature distribution are shown
for double plastic covered tunel during tomato production. Established values, that show
temperature and air relative humidity variation in greenhouse, can be used for heating
system design and installation. Influnce of air quality on time of picking and production
quality is also shown.
Key words: greenhouse, temperature, air quality, CO2, technical systems, control.