„LingVaria”

Rok IV (2009) nr 1 (7)

Krystyna Waszakowa
Uniwersytet Warszawski
Warszawa

PERSPEKTYWY BADAŃ PORÓWNAWCZYCH W ZAKRESIE SEMANTYKI

LEKSYKALNEJ W ŚWIETLE JĘZYKOZNAWCZYCH TEORII KOGNITYWNYCH

1. Uwagi wstępne

Intensywnie rozwijane w ostatnim ćwierćwieczu w ramach językoznawstwa kogni-

tywnego badania semantyczne, a zwłaszcza te z nich, które dotyczą językowego
obrazu świata, niewątpliwie przyczyniły się do poszerzenia zakresu coraz liczniej
tworzonych opisów porównawczych. Zasadnicze dla niniejszego nurtu lingwistyki
zainteresowanie: jak ludzie rozumieją wyrazy, co mają na myśli, gdy danym słowem
się posługują, spowodowało odejście od uprawianej w ramach europejskiego struk-
turalizmu semantyki referencjalnej, zorientowanej na opis tego, co wyrazy znaczą,
inaczej: jaką mają referencję, tj. odniesienie do rzeczywistości1.
W centrum badań językoznawstwa kognitywnego znalazła się semantyka. Niektó-
rzy kognitywiści, jak np. Ronald Langacker, wręcz stawiają znak równości między
semantyką a gramatyką. Mówiąc kognitywiści, mam na myśli liczne grono badaczy
reprezentujących różne orientacje i teorie, jakie od połowy lat 70. powstają w ośrod-
kach naukowych na kilku kontynentach. Autorami prac stanowiących dziś literaturę
klasyczną kognitywizmu są przede wszystkim: lingwiści amerykańscy – Georges
Lakoff, Mark Johnson, Charles Fillmore, Ronald Langacker, francuscy – François
Rastier i Georges Kleiber, psycholingwistka – Eleonor Rosch, polska lingwistka pra-
cująca na australijskim uniwersytecie w Canberze w Australii – Anna Wierzbicka,

1
Relacja znakowa opisywana przez badaczy tego nurtu ujmowana była za pomocą tzw. trójkąta se-
miotycznego Ogdena–Richardsa, ukazującego powiązania znaku z pojęciem (typem myśli) i z rzeczy-
wistością oznaczaną (za: Kardela 1990). O odejściu kognitywistów od referencjalnie pojmowanego
znaczenia i konsekwencji tej decyzji piszą Kardela (1990) i Renata Grzegorczykowa (1993a); druga
praca przynosi próbę obrony realizmu semantyki (obiektywizmu poznawczego).

LingVaria_1_7_2009.indd 49 2009-05-18 11:04:15

 50 KRYSTYNA WASZAKOWA

a w Polsce – Jerzy Bartmiński i Ryszard Tokarski, obaj wypracowujący nowe zasady

opisu znaczenia słowa w ramach koncepcji językowego obrazu świata (JOS)2.
Badania te zyskały z czasem liczne grono zwolenników w wielu krajach – miarą
rozwoju lingwistyki kognitywnej jest nie tylko bogata (licząca kilka tysięcy pozycji)
bibliografia prac językoznawczych z tego zakresu, ale i powołanie do życia w 1990 r.
Międzynarodowego Towarzystwa Językoznawstwa Kognitywnego (ICLA)3 i perio-
dyku „Cognitive Linguistics”4.

2. Jakie tezy językoznawstwa kognitywnego są szczególnie ważne w leksykal-

nych badaniach porównawczych?

2.1. Przekonanie, że każdy język w swoisty sposób konceptualizuje i porządku-

je świat

Jak już wspomniałam, zasadniczym celem kognitywnego opisu znaczenia wyrażeń

językowych jest – mówiąc najogólniej – odtworzenie sposobu ich rozumienia przez
mówiących. Uprawiane w ramach lingwistyki kognitywnej badania semantyczne
mają za zadanie odpowiedzieć na pytania: jak ludzie rozumieją wyrazy, jakie kryją
one w sobie obrazy świata, jakie fragmenty rzeczywistości zostały w nich skoncep-
tualizowane, tzn. do jakich modeli pojęciowych się one odnoszą? Takie podejście
do języka, określane jako kognitywne, kulturowe, antropocentryczne, charakteryzuje
się tym, że język jest traktowany nie jako sam w sobie (jako taki), ale w ścisłym po-
wiązaniu ze zdolnościami poznawczymi człowieka oraz z właściwą mu zdolnością
do konceptualizowania, tj. ujmowania danej sytuacji w językowe struktury pojęcio-
we, a także z szeroko widzianą kulturą, ogólniej – ze sposobem istnienia człowieka
w świecie.
Zadanie badawcze polegające na ukazaniu (zrekonstruowaniu) utrwalonego
w wyrażeniach językowych sposobu odwzorowania, inaczej: interpretacji rzeczy-
wistości, czyli otaczającego świata, w polskiej literaturze przedmiotu jest określane
jako rekonstrukcja językowego obrazu świata (Bartmiński 1990, 2006a), w języko-
znawstwie amerykańskim – jako modelowanie istniejącej w języku utrwalonej kon-
ceptualizacji świata (Lakoff 1987; Langacker 1987), a w rosyjskim jako odtwarza-
nie naiwnoj kartiny mira (Apresjan 1994).
Badania porównawcze w zakresie semantyki leksykalnej oparte na metodologii
kognitywnej winny zdać przede wszystkim sprawę ze zróżnicowań w sposobach uj-
mowania świata, z określonego jego fragmentu, w zestawianych językach. Aby było
to możliwe, trzeba najpierw owe językowe obrazy świata (tj. utrwalone w leksyce
i frazeologizmach konceptualizacje, obrazy kognitywne) zrekonstruować w miarę
2
W Polsce zainteresowanie problematyką JOS zaczyna się w połowie lat 70.; rezultatem tak ukie-
runkowanej czteroletniej pracy zespołowej był wydany w 1980 r. zeszyt próbny Słownika ludowych
stereotypów językowych (SLSJ).
3
O wadze omawianego tu prądu metodologicznego świadczy też umieszczenie go w wydaniu II z roku
1999 EJO.
4
Polskie Towarzystwo Kognitywne utworzono jedenaście lat później, w 2001 r.

LingVaria_1_7_2009.indd 50 2009-05-18 11:04:15

 PERSPEKTYWY BADAŃ PORÓWNAWCZYCH W ZAKRESIE SEMANTYKI LEKSYKALNEJ… 51

możliwości wedle tych samych zasad (metodologii) w każdym z branych pod uwa-
gę języków. Jak wiadomo, drogi do osiągnięcia tego celu bywają różne, a zadania
bynajmniej niełatwe.

2.2. Znaczenie wyrażenia nie jest zwykłym odbiciem rzeczywistości pozajęzy-

kowej, ale jej uzależnioną od czynników psychicznych i kulturowych interpre-
tacją

Znaczenie według kognitywistów jest ujmowane funkcjonalnie:

[…] nie jest określonym bytem (obiektywnym zespołem cech czy też stanem mentalnym), ale
właściwością (cechą) wyrażenia polegającą na odniesieniu do desygnatu. Nie należy pytać: Co
to jest (czym jest) znaczenie wyrazu X?, ale na czym polega to, że wyrażenie X znaczy Z dla dla
Y-a? (a ściślej dla społeczności mówiącej danym językiem, w danym języku) [Grzegorczykowa
1993b: 75].

W tym miejscu odwołuję się do wypowiedzi Renaty Grzegorczykowej, która przy-

bliża ideę Hilarego Putnama (1975) o interpretacyjnym charakterze języka, godzącą
realizm z subiektywizmem w ujmowaniu świata.
Są ujęcia, w których porównywane są wyidealizowane modele kognitywne (tzw.
ICM-y), składające się na znaczenie danej, semantycznie złożonej z elementów cen-
tralnych (prototypowych) i peryferyjnych (nieprototypowych) jednostki leksykalnej,
połączonych ze sobą relacjami metonimicznymi lub metaforycznymi. Najbardziej
znany przykład takiej kategorii stanowi zaproponowany przez G. Lakoffa (1987)
wyidealizowany model kognitywny matki (mother), w którym model prototypowy
tego leksemu został oddzielony od kilku modeli nieprototypowych tego pojęcia5.
W semantyce R. Langackera mowa jest o tzw. modelach sieciowych (network
model), ukazujących nie tylko sieć utrwalonych w danym języku powiązań seman-
tycznych (te w ogromnej części opierają się na przesunięciach metonimicznych i/lub
metaforycznych) między poszczególnymi znaczeniami jednostki polisemicznej, ale
też poziomy kategoryzacji jednostek w obrębie danej sieci, tzn. ich układ zależny
od poziomu podstawowego, na którym lokalizuje się znaczenie prototypowe. Jako
przykład kategorii językowych tworzących ów model sieciowy autor podaje powią-
zane ze sobą na różnych poziomach kategoryzacji uszczegółowienia/uogólnienia
znaczeń angielskiego rzeczownika ring (Langacker 1995: 15–16)6.
Modele te są sobie bliskie: w obu znaczenie wyrażenia ujmowane jest w relacji
do leżącego u podstaw danego złożonego wyidealizowanego modelu pojęciowego
(ICM-u G. Lakoffa) lub w odniesieniu do jednej lub wielu domen kognitywnych
– ich matrycy (w semantyce R. Langackera). Choć mają odmienne nazwy, modele
te z założenia są podobne – obejmują cały złożony system wiedzy, przywoływany

5
Model ten wykorzystał J. Bartmiński, opisując znaczenie matki w języku polskim (por. Bartmiński
2006b).
6
Takie ujęcie złożonych kategorii zainspirowało mnie do ukazania sieci uszczegółowień semantycz-
nego prototypu nazwy barwy zielony we współczesnej polszczyźnie (por. Waszakowa 2000).

LingVaria_1_7_2009.indd 51 2009-05-18 11:04:16

 52 KRYSTYNA WASZAKOWA

przez nazywane pojęcie. Jest on niezależny od języka w tym sensie, że znajduje się
w dyspozycji mówiących; w komunikacji system ten jest uruchamiany w zależności
od potrzeby, przy czym ważną rolę w „naprowadzaniu” zarówno nadawcy, jak i od-
biorcy na określony trop semantyczny pełni kontekst7.
W ujęciu wspomnianego wcześniej językoznawcy amerykańskiego – można
rzec, trzeciego (obok G. Lakoffa i R. Langackera) filaru kognitywizmu – Ch. Fillmo-
re’a wiedza ta mieści się w pojęciu ramy interpretacyjnej, kluczowym dla stwo-
rzonej przez niego pod koniec lat 70., nadal rozwijanej przez liczne grono badaczy
w Stanach Zjednoczonych i w Europie (także w Polsce), teorii określanej jako se-
mantyka rozumienia (ang. semantics of understanding; por. Fillmore 1977, 1982).
Rama interpretacyjna danego wyrażenia dotyczy tego wszystkiego, co odbiorca musi
wiedzieć o tym wyrażeniu (o jego znaczeniu i semantyce pojęć pokrewnych, a także
o ich użyciu w konkretnym tekście), żeby je rozumieć właściwie8. Rama odpowiada
pewnemu odcinkowi wiedzy odbiorcy9 i stanowi warunek wstępny do rozumienia
znaczeń wyrazów łączonych ze sobą. Każdy bowiem wyraz ma swoje odniesienie
do pewnego bazowego pojęcia (podstawy konceptualnej).
Dobrze dziś znane przykłady podawane przez Ch. Fillmore’a to czasowniki wy-
rażające różne aspekty wspólnej im bazy konceptualnej (transakcji handlowej), typu
kupić, sprzedać, płacić, wycenić itp., nazwy dni tygodnia mające tę samą ogólną
podstawową strukturę pojęciową, nazwy odnoszące się do relacji rodzinnych czy
cytowany przez autora przykład R. Langackera przyprostokątna przywołujący ramę
pojęciową, w której mieści się wiedza o trójkącie prostokątnym10.
Rama interpretacyjna, podobnie jak wyidealizowany model kognitywny, model
sieciowy, a także językowy obraz świata, rozumiany jako struktura pojęciowa utrwa-
lona (zakrzepła) w systemie danego języka11, wydają się pod pewnymi względami
sobie bliskie – obejmują te treści, z którymi rodzimi użytkownicy języka kojarzą
określone pojęcie, przy czym nie idzie tu o jednostkowe, indywidualne (czyjeś) sko-

7
W tym sensie kontekst pełni rolę klucza do odczytywania znaczeń różnorodnych jednostek tekstu:
tak regularnych, jak i nieregularnych, językowych (utrwalonych), jak i okazjonalnych.
8
Rama interpretacyjna jest to „pewien system pojęć powiązanych ze sobą w taki sposób, że chcąc zro-
zumieć jedno z nich, trzeba znać całą strukturę, w której się ono znajduje. Wystąpienie jednego z nich
w tekście powoduje, że pozostałe stają się automatycznie dostępne” (Fillmore 1982: 111 – tłum. K.W.).
9
Chodzi o wiedzę nie jednostkową, ale społeczną, wspólną użytkownikom danego języka.
10
Szereg przykładów na to, jak rozumienie wyrazów zależy od ujęzykowionej wiedzy o świecie od-
biorcy na temat pewnych cech zjawisk, do jakich odnoszą się kojarzone z nimi inne wyrazy, zob. (Wa-
szakowa 1997).
11
Pojęcie JOS ewoluuje razem z prowadzonymi badaniami z tego zakresu; poszczególne jego ujęcia
zob. (Maćkiewicz 1999; Grzegorczykowa 2001). Por. też ogólną (przybliżającą) definicję sformuło-
waną przez J. Bartmińskiego: „Przyjmuję, że najogólniej mówiąc, [JOS] jest zawartą w języku, róż-
nie zwerbalizowaną interpretacją rzeczywistości, dającą się ująć w postaci zespołu sądów o świecie”
(Bartmiński 2006a: 12). W innym miejscu uogólnia: „Teoria JOS pozwala stawiać pytania w pewnym
porządku: co nazwy językowe ujmowane w aspekcie motywacji „wewnętrznej formy” mówią o spo-
sobie konceptualizacji rzeczywistości przez wspólnotę językową; jakie treści są w znaczeniach słów
utrwalone; wedle jakich kryteriów przedmioty i zdarzenia rzeczywiste są językowo kategoryzowane;
najważniejsze pytanie: jakie doświadczenia społeczne i kulturowe elementy języka przekazują, jaką
zbiorową mentalność wyrażają?” (Bartmiński 2006c: 238).

LingVaria_1_7_2009.indd 52 2009-05-18 11:04:16

 PERSPEKTYWY BADAŃ PORÓWNAWCZYCH W ZAKRESIE SEMANTYKI LEKSYKALNEJ… 53

jarzenia, ale te, które są wspólne, rozumiane przez mówiących, choć niekoniecznie
wszystkich.

2.3. Uznanie metonimii i metafory za podstawowe mechanizmy językowe

Przekonanie to zasadza się na zdolności człowieka do porównywania zjawisk i wy-

dobywania elementów zarówno dla nich wspólnych, jak i je różnicujących. Jak
wiadomo, kognitywiści „sprowadzili metaforę na ziemię”, ukazując, w jak dużym
stopniu ludzkie myślenie jest metaforyczne (i metonimiczne). Nasycenie języka me-
taforami i metonimiami wynika z tego, że dzięki nim człowiek – za pośrednictwem
doświadczeń zmysłowych – może zrozumieć, a następnie nazwać te sfery rzeczywi-
stości, które są niedostępne ludzkim zmysłom.
O przykłady nie jest trudno – na przesunięciach metaforycznych i metonimicz-
nych opiera się konceptualizacja różnego typu emocji, stanów fizjologicznych, czyn-
ności mentalnych. Oto garść przykładów z pola pojęciowego ‘bólu’, w których ból
jest obrazowany jako subiekt-działający: a) za pomocą czasowników ruchu, por.:
ból krąży po kościach / opływa ciało / chodzi po kościach / przenosi się po ciele12; b)
za pomocą czasowników z wbudowanym quasi-instrumentem, oznaczających czyn-
ność wykonywaną z udziałem np. rąk, zębów, pazurów itp., por.: ból rwie / drze /
łamie / szarpie / targa / ciągnie / drapie / łaskocze / szczypie / dusi / gryzie / kąsa.
Każde z tych wyrażeń przedstawia pewien rodzaj czynności, która jest podstawą
metaforycznej konceptualizacji odczucia bólu, por. następujące konteksty:

Kiedy próbuję wstać, prawa noga odmawia mi posłuszeństwa, ból gryzie mnie w nią i znów
upadam.

Tu odczuwa pani drapiący ból? Tu panią drapie?

Próbuje wstać, ale jej głowę przeszywa obezwładniający ból.

Liczne frazemy – często poetyckie – obrazują metaforyczne działanie bólu po-

przez odwołania do wysokiej temperatury, por.:

Ból, który opływa ciało, pulsuje i płonie, jest falą ognia, kulą ognia, odbiera oddech, sprowa-
dza otępienie, przepala żarem myśli.

Ręce twe drżą, wzrok twój błądzi, potworny ból pali wnętrzności.

Różny jest stopień skonwencjonalizowania metafor obrazujących działanie bólu.

Obok dobrze utrwalonych połączeń w rodzaju ostry, tępy, przeszywający, obezwład-

12
Te i następne przykłady z pola pojęciowego ‘bólu’ (stosunkowo słabo spenetrowanego w polszczyź-
nie) czerpię z pracy magisterskiej Agnieszki Pokoleńczuk „Profile pojęcia ‘bólu’ we współczesnej
polszczyźnie” (Wydział Polonistyki UW, 2008) oraz z Korpusu Języka Polskiego Wydawnictwa Na-
ukowego PWN.

LingVaria_1_7_2009.indd 53 2009-05-18 11:04:16

 54 KRYSTYNA WASZAKOWA

niający, piekący, rozdzierający ból w danych korpusowych znajdujemy kreatywne

połączenia, w których ból jest falą ognia / kulą ognia / zatapia swe szpony, por.:

Jak mam mu powiedzieć, żeby zrozumiał, że jest się bezradnym wobec bólu, który tylko czeka,
żeby znów móc zatopić szpony w moim ciele.

2.4. Profilowanie jako sposób ukazywania elementów (aspektów) bazowej

struktury pojęciowej

I domeny, i ramy, jako podstawowe struktury pojęciowe, dają możliwość alterna-

tywnych „sposobów widzenia rzeczy”. Badacze pokazują, że owa bazowa struktura
konceptualna zależnie od przyjętego punktu widzenia (perspektywy) bywa w różny
sposób profilowana, tzn. podświetlone (uwydatnione) mogą być różne jej elemen-
ty. Profilowanie wydobywa określone składniki bazowej struktury konceptualnej.
Chcąc przybliżyć ten sposób myślenia, ponownie odwołam się do pojęcia ‘bólu’.
Z analizy przykładów wynika, że jeden z jego semantycznych składników ‘do-
znawanie bólu’ jest profilowany jako:

1) AKT BÓLU: ‘to, że boli’, por.:

Wrażenie, że widzisz jak przez mgłę, a do tego silny ból oka – mogą świadczyć o zapaleniu tęczówki.

Czasami boli mnie tak koło lewej pachy i tak trochę w prawą stronę. Zastanawiam się czasami,
czy to ból, czy złudzenie.

2) DZIAŁANIE SUBIEKTU-SPRAWCY: ‘ból, który coś robi’, por.:

Ból nie daje mi spać, chodzi po kościach, męczy, przeszkadza, nawet na lekturze nie mogę się
skupić.

Którejś nocy zerwał się przerażony i mokry od gorącego potu – ból pożerał już wszystko, nie
pozwalał spać, myśleć, robić czegokolwiek.

3) DOZNAWANIE BÓLU PRZEZ SUBIEKTA-RECIPIENTA, por.:

Nie ma tylko pewności, w jakim okresie płód zaczyna odczuwać ból. Większość specjalistów
uważa, że nie wcześniej niż po 24. tygodniu.

Rosjanin po swoim bekhendzie upadł na kort i zaczął wić się z bólu.

4) LOKALIZACJA BÓLU ‘miejsce, w którym ból jest odczuwany; bolące miej-

sce’, por.:

Poczułem ostry ból w stawie biodrowym.

Boli mnie wszystko. Już sama nie wiem, co bardziej, głowa czy kręgosłup, ząb czy stłuczone
kolano. Z tym bólem nie sposób żyć!

LingVaria_1_7_2009.indd 54 2009-05-18 11:04:16

 PERSPEKTYWY BADAŃ PORÓWNAWCZYCH W ZAKRESIE SEMANTYKI LEKSYKALNEJ… 55

Przytoczone przykłady ukazują jedynie wybrane aspekty wydobywane z ogól-

nej podstawy konceptualnej ‘bólu’. Przeżywany ból bywa również charakteryzowa-
ny ze względu na jego czas trwania (długotrwałość/krótkotrwałość), intensywność
(częstotliwość, powtarzalność, słabe/silne oddziaływanie), sposób (rodzaj czynno-
ści), skutki, jakie powoduje. W badaniach nastawionych na wydobycie podobieństw
i różnic w sposobach widzenia i konceptualizowania świata ukazanie możliwych
aspektów (faset) porównywanych ze sobą pojęć wydaje się szczególnie „pożytecz-
ne” – pozwala bowiem ujawnić, w jaki sposób w danym języku został „zakodowa-
ny” określony wycinek rzeczywistości (zjawisko, przedmiot czy cecha).

3. Zadania i procedury badawcze przydatne (i wykorzystywane)

do modelowania obrazu świata utrwalonego w danym języku

3.1. Rekonstrukcja struktury pola pojęciowego

Aby móc porównywać charakterystyczne dla poszczególnych języków obrazy świa-

ta (podstawowe pola pojęciowe, bazowe struktury konceptualne), należy je najpierw
odtworzyć, zrekonstruować, tzn. zbudować ich modele. Procedura ta zakłada kilka
etapów.
W pierwszej kolejności, po ustaleniu, które ogólne pole ma być badane (np. pole
uśmiechu, bólu, określonej barwy, poczucia winy czy uczucia miłości), należy ze-
brać jak największy i zarazem zróżnicowany materiał językowy, pokazujący, jakie-
go słownictwa używają mówiący danym językiem, gdy opisują np. mimiczny gest
uśmiechu, sposób doznawania (doświadczania) bólu, uczucie miłości itd., poprzez
wskazanie, do czego opisywane zjawisko porównują, a także jak je wartościują.
Zadanie to bynajmniej nie jest łatwe. Zilustrujemy je w sposób szkicowy i wy-
cinkowy, również tym razem na przykładzie pojęcia ‘bólu’. Podstawowa rzecz to
ustalenie zakresu pola, a więc w wypadku ‘bólu’ relacji między pojęciami, zwłasz-
cza takimi jak: ‘ból/boleć’ : ‘cierpienie/cierpieć’ : ‘przykrość’, łączonymi ze sobą
w definicjach słownikowych13.
Z wstępnego zestawienia podanych w ISJP definicji słownikowych leksemów
ból, boleć, cierpieć, cierpienie, przykrość widać, że ostatni z nich wyraźnie „odsta-
je”: wykazuje związek z bólem, cierpieniem tylko w ich znaczeniu psychicznym.
Jeśli wstępnie ograniczymy badane pole, np. do bólu jako cierpienia fizycznego, to
pytanie o zakres pola dotyczyć będzie zbioru wyrażeń pokrywających pola ‘bólu’
i ‘cierpienia’ (w znaczeniu doznania fizycznego)14. Jest to ogromne pole; jego zakres
w jakimś stopniu uświadamia praca Andrzeja Dyszaka na temat orzeczeń syntetycz-
nych wyrażających cierpienia fizyczne, do których autor zalicza 412 różnego typu

13
Por. podane w ISJP definicje: „boleć 1 Jeśli boli nas jakaś część ciała, to odczuwamy w niej ból […]
2 Jeśli coś, np. czyjeś niesprawiedliwe postępowanie, boli kogoś, to sprawia mu przykrość. ból 1.1 bar-
dzo nieprzyjemne wrażenie, które odczuwamy w jakiejś części ciała, np. po zranieniu się lub na skutek
choroby. 1.2 silne uczucie przykrości, którego doznajemy, gdy wydarzy się jakieś nieszczęście”.
14
Granica między oboma znaczeniami nie jest ostra, wynika to z samej natury bólu.

LingVaria_1_7_2009.indd 55 2009-05-18 11:04:16

 56 KRYSTYNA WASZAKOWA

jednostek, m.in. takie jak boli, cierpi, dławi, dopieka, łaskocze, męczy się, ogłusza,
osłabia, trudzi się, znużył (Dyszak 1992).
W poszukiwaniu leksemów tworzących omawiane tu pole przydatne są rozmaite
ogólne słowniki jednojęzyczne (dawne i współczesne), oprócz nich również słow-
niki synonimów, gniazd słowotwórczych, łączliwości itp. Warto zacząć od lektury
haseł słownikowych i ich porównania. Zestawienie zawartych w nich informacji
z pewnością rzuci światło na ewolucję myślenia o badanym zjawisku, pokaże sposób
pokrycia (wypełnienia) pola.
Ze względu na ograniczone ramy niniejszego artykułu wskażę tylko jeden przy-
kład. Słownik języka polskiego Samuela B. Lindego (SL) jako podstawowe podaje
następujące znaczenie leksemu ból: „przykre uczucie, rażące nerwy; boleść, bole-
nie” i ilustruje je następującymi przykładami:

Ból mi mocno ścisnął serce. […]

Ból głowy, głowy bolenie […]

Głowy ból bywa albo całej głowy, albo tylko jednej połowy, a takowy migreną zowią […] W su-
chym bolu, arthritis, czuje chory straszny ból w stawach.

O cierpieniu fizycznym informuje również leksem bolenie oznaczający ‘ból cią-

gły’ (bolenie zębów) oraz bolesność, boleściwość, czyli „mnogość bolów”, „choro-
witość”. Z kolei psychicznej strony cierpienia dotyczy leksem boleść: „czucie bolu”.
Wśród przykładów znajdują się takie:

Zawsze milcząca boleść cięższe daje sztychy.

Boleść abo żałość jest towarzyszem pokuty.

W SL zostały również zapisane słowa pochodne od rzeczownika ból i czasowni-

ka boleć. Są to: bolączka ‘wrzód bolący’, bolesny, boleśnie, bolesno, boleściwy, bo-
leściwość, boleściwie, bolny albo bolno „bole cierpiący, chory”, bolewać z cytatem
„Od owocu bukowego głowa bolewa”15.
Wielostronne, szczegółowe porównanie siatki haseł pozostałych leksykonów
winno dostarczyć informacji na temat badanego pola pojęciowego, jego rozwoju
znaczeniowego i leksykalnego w polszczyźnie. Z kolei wzięcie pod uwagę danych
korpusowych pozwoli nie tylko zweryfikować definicje zamieszczone w leksyko-
nach, ale też z pewnością ułatwi dalsze zadanie badawcze, polegające na rekonstruk-
cji relacji semantycznych wewnątrz analizowanego pola: ukazanie jego kategoryza-
cji, wykrycie i potwierdzenie prototypu, a także rozmaitych konotacji właściwych
poszczególnym jednostkom.

15
Trzy ostatnie wyrazy nie dotrwały do dziś, a bolączka zmieniła znaczenie.

LingVaria_1_7_2009.indd 56 2009-05-18 11:04:16

 PERSPEKTYWY BADAŃ PORÓWNAWCZYCH W ZAKRESIE SEMANTYKI LEKSYKALNEJ… 57

3.2. Budowanie definicji kognitywnej wyrażenia językowego

W pracach polskich badaczy rolę podstawowego narzędzia w rekonstrukcji JOS peł-

ni definicja kognitywna, która wedle słów jej twórcy, Jerzego Bartmińskiego

[…] za cel główny przyjmuje zdanie sprawy ze sposobu pojmowania przedmiotu przez mó-
wiących danym językiem, tj. z utrwalonej społecznie i dającej się poznać poprzez język i uży-
cie języka wiedzy o świecie, kategoryzacji jego zjawisk, ich charakterystyki i wartościowania
[Bartmiński 1988: 169–170].

Wiedza ta zgodnie z założeniem badaczy tego nurtu

[…] jest rezultatem subiektywnej percepcji i konceptualizacji rzeczywistości przez umysł czło-
wieka, ma charakter antropocentryczny, jest zrelatywizowana do języków i kultur narodowych
[Bartmiński 2006c: 229].

W ujęciu tym opis znaczenia wyrażenia obejmuje nie tylko sam nazywany przez nie
przedmiot w szerokim rozumieniu (desygnatem może być zjawisko, cecha itp.), ale
też sądy, przekonania, doświadczenia, oceny, jakie z nim łączą mówiący. Wszyst-
kie te składniki zostają uwzględnione w zaproponowanym kilka lat później (razem
z R. Tokarskim) opisie znaczenia słowa za pomocą definicji otwartej16. Obejmuje
ona oprócz cech wystarczających i koniecznych, określanych również jako kate-
goryzujące, mające najwyższy stopień utrwalenia17, także cechy typowe, kojarzo-
ne, nieobligatoryjne (nazywane asocjacyjnymi, konotacyjnymi), będące „pochodną
wpływu na język wielu czynników kulturowych (takich, jak systemy wartości, wie-
rzeń, konwencje stylowe i gatunkowe)” (por. Bartmiński, Tokarski 1993: 58–59).
Trudności w budowaniu definicji przysparzają zwłaszcza pojęcia nieostre, takie
jak np. tolerancja. Jak słusznie zauważa Monika Pietrucha, bywa ono rozumiane
jako odnoszące się do postawy, która polega na akceptacji (a czasem nawet na po-
pieraniu cudzej odmienności), przy innym zaś rozumieniu – na zaniechaniu przemo-
cy i potępieniu wobec działań i przekonań uznawanych za złe, niesłuszne. Sposób
profilowania tego pojęcia zależy od dwóch czynników składających się na punkt
widzenia nadawcy tekstu: a) od jego systemu wartości oraz b) od motywów, które
nadawca tekstu przypisuje człowiekowi tolerancyjnemu. Jeżeli motywacja wiązana
przez nadawcę z postawą tolerancji jest zgodna z przyjmowanymi przez niego war-
tościami, ocenia on tę postawę dodatnio. W wypadkach, gdy te dwa czynniki są ze
sobą sprzeczne, tolerancja ujmowana jest przez nadawcę jako zjawisko negatywne
(por. Pietrucha 2008).
16
Zgodnie z intencjami autorów otwartość definicji wyraża się w tym, że w jej formule eksplikacyjnej
mogą znaleźć się cytaty jako elementy składowe (a nie jedynie ilustrujące, jak to jest w definicji za-
mkniętej).
17
Dziś powiemy, że są to cechy składające się na prototyp danego pojęcia (w artykule tym nie ma tego
określenia). Jeśli już mówimy o kategoryzacji, to warto zaznaczyć, że ze zdolnością do kategoryzowa-
nia, czyli ujmowania danej sytuacji na różnych poziomach abstrakcji, kognitywiści łączą podstawowe
dla myślowego ujmowania świata przez człowieka procesy kognitywne: porównania i obrazowania
(Langacker 1987).

LingVaria_1_7_2009.indd 57 2009-05-18 11:04:16

 58 KRYSTYNA WASZAKOWA

Na podstawie analizy użyć słów tolerancja, tolerancyjny, tolerancyjnie i toleran-

cyjność we współczesnych tekstach języka polskiego oraz wyników badań ankieto-
wych autorka formułuje następujące stwierdzenie:

Na postawę tolerancji składają się nie tylko wymienione stany psychiczne [aprobata, szacunek,
zrozumienie dla odmiennych od naszych przekonań, wiary, pochodzenia, gustów, stylów życia,
orientacji seksualnych – przyp. K.W.], ale także wykluczenie pewnych działań, tj. przemocy,
potępiania, a nawet oceniania inności. […] Tolerancja bywa też zestawiana, a nawet utożsa-
miana z takimi pozytywnymi odczuciami wobec drugiego człowieka, jak troska, życzliwość
czy miłość (a przeciwstawiana nienawiści, wrogości, egoizmowi). Z drugiej strony, zdaniem
niektórych, postawa tolerancji wynika właśnie z egoizmu, obojętności, braku zaangażowania.
Może zbliżać się nawet do pogardy, kiedy wynika z poczucia wyższości wobec ludzi gorszych,
a więc niewartych choćby krytykowania. […] Tolerancja bywa łączona z jeszcze jednym rodza-
jem motywacji (poza podmiotowym traktowaniem drugiego człowieka), którą można by ogól-
nie określić jako przyjęcie założeń relatywizmu. Przy takim ujmowaniu może być utożsamiana
z pokorą w dochodzeniu do prawdy i przeciwstawiana pysze oraz fanatyzmowi. Wtedy jest
oceniana pozytywnie. Jednak przez tych, którzy zdecydowanie relatywizm odrzucają, toleran-
cja jest porównywana do indyferentyzmu i oczywiście krytykowana [Pietrucha 2008: 84].

Uwzględnienie tych wszystkich (jak widać, bardzo różnych) cech składających się
na całość pojęcia ‘tolerancja’ jest możliwe właśnie w definicji kognitywnej, obejmu-
jącej swym zakresem zarówno zróżnicowane typy tak określanej postawy, właściwe
im wartościowania i rodzaje motywacji, a także związki między postawami i odczu-
ciami jej bliskimi.

3.3. Przywoływanie danych etymologicznych

Tego typu dane pozwalają odtworzyć łańcuch związków semantycznych między ist-
niejącymi leksemami, a także uzupełnić jego brakujące ogniwa. Jak przywołania
tego rodzaju wzbogacają analizy semantyczne, pokażę na przykładzie jednostek na-
leżących do pola pojęciowego ‘bólu’.
W Słowniku prasłowiańskim (SP) zostały wyróżnione dwa hasła czasownikowe:

bolěti 1. bolějo ‘doznawać bólu, cierpieć, chorować, aegrotare’; pol. boleć, boleję ‘doznawać
bólu, cierpieć, kłopotać się’ od XIV w., stpol. od XV w. też ‘cierpieć bóle porodowe, rodzić’,
‘żałować, rozpaczać’ (dziś dial.) […] stczes. boleti, boleju ‘cierpieć ból’;

bolěti 2. bol'o ‘cierpieć, być chorym’ > ‘sprawiać ból, cierpienie’; pol. boleć, boli ‘sprawiać
ból, być przyczyną bólu’ od XV w., przestarz. ‘cierpieć, doznawać bólu’, stpol. od XV w. bo-
lący ‘pokrzywdzony’18.

Jak widać, wyraz bolěti oznaczał zarówno doznawanie, jak i sprawianie bólu. Lek-
sem oznaczający doznawanie bólu obejmował swym zakresem cierpienie psychiczne

18
Por. też badania Tadeusza Lehra-Spławińskiego (1954), który wyrazy ból, cierpieć włącza do grupy
słów, jakie zachowaliśmy z dziedzictwa prasłowiańskiego. Oba te leksemy – mówiąc słowami autora –
odnosiły się do życia duchowego człowieka: pierwszy do władz duszy i uczucia, drugi – do czynności
psychicznych), zaś boleć, tak jak i cierpieć – do czynności fizycznych.

LingVaria_1_7_2009.indd 58 2009-05-18 11:04:16

 PERSPEKTYWY BADAŃ PORÓWNAWCZYCH W ZAKRESIE SEMANTYKI LEKSYKALNEJ… 59

i fizyczne. Etymologia leksemu bolěti często bywa łączona z psł. bol’ьjь o znacze-
niu ‘większy’. Formę bolěti uważa się za eufemizm wobec pierwotnego znaczenia
tego czasownika ‘być silnym’19. Inne leksemy odnoszące się do bólu, zanotowane
w tym słowniku, to: bolestь ‘cierpienie fizyczne lub psychiczne’, bolestьnъ ‘związa-
ny z boleścią, boleniem, ból sprawiający, bolący; ból cierpiący, chory’, bolědь ‘bo-
leść, choroba’, bolěznъ ‘chory, cierpiący’, ‘sprawiający ból, cierpienie’, ‘choroba,
cierpienie’.
SEBor. też wyróżnia dwa osobne znaczenia czasownika boleć, przy czym jako
pierwsze podaje znaczenie kauzatywne; wskazuje też wspólną dla obu tych znaczeń
formę prasłowiańską i rdzeń praindoeuropejski, a także semantyczną więź między
nimi, por.:

boleć I boli od XIV w. ‘sprawiać ból, być przyczyną bólu’ […] Ogsł.: cz. bolet, bolí ‘sprawiać
ból’, ros. bol'et’, bol'it ‘ts.’ , scs. bolěti, bol’jọ ‘chorować, cierpieć, odczuwać ból’.

Psł. *bolěti, *bol’jọ ‘cierpieć, być chorym’ > ‘sprawiać ból, cierpienie’, pierwotny czas. stanu
pokrewny ze stkornw. bal ż ‘choroba’, goc. balwjan ‘męczyć,’, stwniem. balo ‘zepsucie, zło’,
stisl. bọl ‘nieszczęście, szkoda’, od pie. *bhel- ‘uciskać, uciskiem osłabiać; osłabiony, chory’
[podkr. K.W.].

boleć II boleję od XIV w. ‘doznawać bólu, cierpieć, kłopotać się’, stp. od XV w. ‘cierpieć bóle
porodowe, rodzić’, ‘żałować rozpaczać’ […]
Ogsł.: stcz. boleti ‘cierpieć ból’, ros. bol'et’ ‘chorować, cierpieć’, bg. boléja ‘chorować, cier-
pieć; martwić się, troszczyć się’.
Psł. *bolěti, *bol’jọ ‘doznawać bólu, cierpieć, chorować’, inchoat. czas. odrzecz. od psł. *bolь
‘cierpienie’20.

4. Porównanie zrekonstruowanych struktur pojęciowych (konceptualnych)

Ostateczny cel semantycznych badań porównawczych opartych na ideach rozwija-

nych dziś w ramach językoznawstwa kognitywnego widzę w zestawieniu zrekon-
struowanych struktur (obrazów, modeli) wybranych pojęć lub ich wycinków składa-
jących się na szersze zakresowo pojęcie w danym języku.
Etap pośredni powinny stanowić badania pól leksykalno-semantycznych (lub ich
fragmentów) w porównywanych językach, mające na celu rekonstrukcję struktu-
ry pojęciowej wspólnej wszystkim nazwom. W jej obrębie warto wskazać centrum
znaczeniowe (prototyp pojęcia) i warianty odchodzące od niego w stronę granic pola
(jego peryferii). Zasadniczą sprawą w tego typu badaniach jest właściwe określenie
znaczeń leksemów wypełniających analizowane pole w każdym z porównywanych
języków – zadanie to powinno pozostać w gestii językoznawców, będących rodzi-
19
Wydaje się to związane z dawnym tabu, obejmującym rozmaite nazwy chorób.
20
Na szczegółowym etapie badań dane te warto skonfrontować z tymi, które podają inne słowniki
etymologiczne, np. M. Vasmera (1964), słowniki etymologiczne języka czeskiego J. Machéka (1968),
J. Rejzeka (2001).

LingVaria_1_7_2009.indd 59 2009-05-18 11:04:16

 60 KRYSTYNA WASZAKOWA

mymi użytkownikami opisywanego języka, którzy mogą je wykonać, odwołując się

do danych słownikowych, korpusowych, własnej intuicji językowej, a w razie ko-
nieczności również do badań ankietowych.
Projekt tak rozumianych badań w sposób spójny przedstawiła R. Grzegorczyko-
wa na przykładzie pojęcia ‘tęsknoty’, obejmującego

[…] różne odcienie, odmiany opisywanego stanu psychicznego, przede wszystkim uczucie
pustki charakterystyczne dla ‘nudy’ i ‘bezczynności’ oraz stany patologiczne, typu ‘chandry’
czy ‘depresji’ [Grzegorczykowa 1999: 201].

W subtelnej analizie semantycznej nazw opisujących stan tęsknoty w kilku językach

(polskim, rosyjskim, francuskim, niemieckim, angielskim i czeskim) autorka wyka-
zała silne związki między nimi, motywujące wspólne im centrum znaczeniowe, któ-
re określiła jako: ‘przykry stan emocjonalny (smutek spowodowany brakiem czegoś
(kogoś) pożądanego przez osobę przeżywającą); uczucie pustki’, a także warianty
semantyczne kształtujące się w obrębie szerokiego pojęcia ‘tęsknoty’ w zestawia-
nych językach (Grzegorczykowa 1999: 201).
Jak wiadomo, dane pole pojęciowe (konceptualne) możemy odtworzyć jedynie
przez analizę znaczeń leksemów o wspólnej strukturze pojęciowej. W taki sposób
zestawiane były np. wyrażenia odnoszące się do barwy zielonej i żółtej w kilku języ-
kach, ale nie był to cel ostateczny prowadzonej komparacji. Chodziło w niej bowiem
o coś więcej – o pokazanie swoistej dla każdego z porównywanych języków katego-
ryzacji właściwej każdej z tych barw, z wyodrębnionym prototypem w jej centrum,
a także wydobycie opartych na konotacjach znaczeń wariantywnych w zestawia-
nych językach: polskim, czeskim, rosyjskim, ukraińskim i szwedzkim. Porównane
zostały wcześniej zrekonstruowane obrazy obu tych barw w każdym z branych pod
uwagę języków – celem komparacji było ukazanie wspólnych odniesień prototypo-
wych, rozszerzeń metonimicznych i metaforycznych zbieżności w kierunkach roz-
woju znaczeń i konotacji (Waszakowa 2000, 2003).
W badaniach tych podstawę porównania, tertium comparationis, stanowią poję-
cia (np. pojęcie ‘tęsknoty’, ‘barwy’, ‘barwy zielonej’) zakotwiczone w polach lek-
sykalno-semantycznych. Ujęcie takie bliskie jest typom analiz znanych z semantyki
strukturalnej. Jednakże ze względu na to, że w opisie pojęcia uwzględniane są kogni-
tywne aspekty analizy semantycznej, zwłaszcza takie jak wskazanie znaczenia pro-
totypowego oraz sieci motywowanych przez nie znaczeń opartych na przesunięciach
metonimicznych i metaforycznych, konotacje semantyczne i kulturowe (włączające
do opisu pozajęzykową wiedzę o świecie), staje się ono również bliskie propozy-
cjom opartym na metodologii kognitywnej, a szczególnie tym wykorzystującym
pojęcie JOS21. Rodzi się pytanie: czy tę kategorię pojęciową powinno się uznać za
tertium comparationis w tego typu badaniach? Częściowej odpowiedzi udzielił na
nie J. Bartmiński w następującej wypowiedzi:

Wszystkie typy analiz porównawczych mogą obyć się bez teorii JOS, jednak w istocie wszyst-
kie na ten obraz się składają. Zauważmy, że termin „językowy obraz świata” składa się z trzech
21
Pojęciem tym posługiwałam się w opisie nazw barw (por. Waszakowa 2003).

LingVaria_1_7_2009.indd 60 2009-05-18 11:04:16

 PERSPEKTYWY BADAŃ PORÓWNAWCZYCH W ZAKRESIE SEMANTYKI LEKSYKALNEJ… 61

członów, z których każdy odsyła do innego „wierzchołka” […] trójkąta semiotycznego: „języ-
kowy” odsyła do wyrazów wyposażonych w znaczenia i odnoszących się do rzeczy; „obraz”
– do wyobrażenia (pojęcia, znaczenia), czyli tworu subiektywnego, skorelowanego z wyrazem
i realnym obiektem po stronie rzeczywistości; „świat” – do samej rzeczywistości (choćby to
była rzeczywistość tylko wirtualna) [Bartmiński 2006c: 238].

5. Dalszy etap badań porównawczych w zakresie semantyki leksykalnej

Przekonanie R. Grzegorczykowej o potrzebie podjęcia kompleksowych badań porów-

nawczych nad wybranymi polami semantycznymi zaowocowało nie tylko licznymi,
można rzec „programowymi manifestami” samej inicjatorki, ale przede wszystkim
podjęciem w środowisku warszawskim zespołowych prac semantycznych, realizo-
wanych we współpracy z kilkoma zagranicznymi ośrodkami naukowymi (Czech,
Rosji, Ukrainy i Szwecji). W wyniku wspólnie prowadzonego przez kilka lat progra-
mu „Porównawcza semantyka leksykalna”, w którego ramach badaniem objęto trzy
tematy: nazwy barw, nazwy wymiarów i wybrane predykaty mentalne, powstało kil-
kadziesiąt artykułów wydanych w Polsce i za granicą. Znaczną ich część zawierają
dwa duże tomy Studiów z semantyki porównawczej (Grzegorczykowa, Waszakowa
(red.) 2000, 2003).
Choć realizacja projektu oficjalnie zakończyła się w roku 1999, badania z zakresu
semantyki leksykalnej są kontynuowane (także w aspekcie porównawczym). Roz-
szerzyła się przy tym ich tematyka, co widać w tomie zatytułowanym Pojęcie–sło-
wo–tekst (Grzegorczykowa, Waszakowa (red.) 2008), który przynosi m.in. rezultaty
prac prowadzonych w Instytucie Języka Polskiego Uniwersytetu Warszawskiego
we współpracy z innymi ośrodkami naukowymi, zwłaszcza z Katedrą Bohemistyki
Uniwersytetu Karola w Pradze. W pierwszej części książki znajdują się artykuły
o sposobach konceptualizacji zjawisk z zakresu szerokiego spektrum tematyczne-
go: uczuć radości i szczęścia w języku polskim (w kontekście języka niemieckiego
i angielskiego), smutku (ujmowanego w perspektywie polsko-francuskiej), miłości,
postawy tolerancji w polszczyźnie, ‘plotki’ i ‘pomówienia’ w opozycji do ‘dobrej
opinii’ w języku czeskim, ruchu człowieka w języku czeskim, fenomenu uśmiechu
w polszczyźnie.
Tom ten, choć w tytule nie ma podanej kategorii CZŁOWIEK, zawiera ją implicite
– jest ona podstawowa nie tylko dla wymienionych tematów, ale również w paru
innych:
1) omawiających mechanizmy metafory przy konceptualizacji: a) ‘winy’ ujmo-
wanej jako ciężar, b) cech psychicznych za pomocą przymiotników „dotykowych”
(typu giętki, sztywny), c) funkcji mózgu w polskim języku naukowym, d) znaków
czeskiego języka migowego;
2) dotyczących aktów mentalnych (‘pamiętania’ i ‘przypominania sobie’) oraz
sposobów wyrażania wolitywności w polszczyźnie;
3) na temat percepcji przez człowieka cech względem niego zewnętrznych – cho-
dzi o predykat brzmieć.

LingVaria_1_7_2009.indd 61 2009-05-18 11:04:16

 62 KRYSTYNA WASZAKOWA

W perspektywie przyszłych badań porównawczych wyraźnie rysują się dalsze

rozległe zagadnienia mieszczące się w bogatej problematyce ogólnego obrazu czło-
wieka22. Mogłyby to być następujące obszerne pola leksykalno-semantyczne (lub
fragmenty tych pól), przedstawiające językowe obrazy23:
a) poszczególnych części ciała – obejmujące określenia ich wyglądu i funkcji,
a zwłaszcza tych z nich, które biorą udział w percepcji fizycznej (jako lokalizatory
pięciu zmysłów) – chodzi o oczy, uszy, nos, język, skórę, por. czasowniki: patrzeć,
słuchać, wąchać, smakować, dotykać;
b) stanów fizjologiczno-psychicznych, np. takich jak ból, głód;
c) fizycznych czynności człowieka, np. wykonywanych przez niego ruchów;
d) ‘uśmiechu’– jako specyficznie ludzkiego gestu mimicznego;
e) wybranych uczuć, np. gniewu, radości24, smutku, miłości, zazdrości;
f) wybranych postaw, np. tolerancji i nietolerancji;
g) zdolności, predyspozycji, stanów i czynności mentalnych, np. pamięci (pamię-
tania i przypominania sobie), winy, intuicji.
Pola te różnią się zakresem, stopniem złożoności, a także stopniem ich opraco-
wania. Niektóre odnoszą się wyłącznie do cech, czynności, stanów, uczuć specyficz-
nych dla człowieka, takich jak np. myślenie, uśmiechanie się, poczucie winy, bycie
tolerancyjnym, posiadanie intuicji; inne, takie jak np. pole gniewu, dotyczą uczuć,
którym towarzyszą określone stany fizjologiczno-psychiczne. Każde z tych pól lek-
sykalno-semantycznych jest niewątpliwie warte analizy kontrastywnej – może ona
ukazać podobieństwa i różnice w sposobie widzenia i konceptualizacji świata, w ak-
sjologii zawartej w znaczeniach leksemów składających się na określone pojęcie
w danym języku. Spodziewane rezultaty tak zorientowanych badań semantycznych
to przede wszystkim uzyskanie (lub poszerzenie) wiedzy na temat społeczności mó-
wiących danym językiem (ich szeroko rozumianej kultury), a także własnego języka
oglądanego w kontraście z innymi systemami.

Literatura

APRESJAN J. D., 1994, Naiwny obraz świata a leksykografia, „Etnolingwistyka” 6, s. 5–12.

APRESJAN J. D., 1995: Ю. Д. Апресян, Образ человека по данным языка: попытка системного опи-
сания, „Вопросы языкознания” 1, s. 37–67.
BARTMIŃSKI J., 1988, Definicja kognitywna jako narzędzie opisu konotacji słowa, [w:] tenże (red.), Kono-
tacja, Lublin, s. 169–183.

22
Językowego obrazu człowieka: jego myśli i sądów oraz sposobów percypowania rzeczywistości do-
tyczyły w różnorodnych aspektach także wspomniane studia na temat nazw barw, wymiarów i predy-
katów mentalnych.
23
Nawiązuję tu do pracy Jurija D. Apresjana (1995). Punkt wyjścia do opracowania wycinków tego
złożonego pola mogłyby tu stanowić liczne prace z tego zakresu, zwłaszcza te o nachyleniu kognityw-
nym, takie jak: monografia Doroty Filar (w druku), Magdaleny Zawisławskiej (2004), Lucie Saicovej-
Římalovej (2008).
24
Całościowe obrazy obu tych uczuć w polszczyźnie opracowała Agnieszka Mikołajczuk (1999,
2009).

LingVaria_1_7_2009.indd 62 2009-05-18 11:04:16

 PERSPEKTYWY BADAŃ PORÓWNAWCZYCH W ZAKRESIE SEMANTYKI LEKSYKALNEJ… 63

BARTMIŃSKI J., 1990, Punkt widzenia, perspektywa, językowy obraz świata, [w:] tenże (red.), Językowy
obraz świata, Lublin, s. 109–127.
BARTMIŃSKI J., 2006a, O pojęciu językowego obrazu świata, [w:] tenże, Językowe podstawy obrazu świata,
Lublin, s. 11–21.
BARTMIŃSKI J., 2006b, Polski stereotyp matki, [w:] tenże, Językowe podstawy obrazu świata, Lublin,
s. 151–166.
BARTMIŃSKI J., 2006c, Koncepcja językowego obrazu świata w programie slawistycznych badań porów-
nawczych, [w:] tenże, Językowe podstawy obrazu świata, Lublin, s. 229–241.
BARTMIŃSKI J., TOKARSKI R., 1993, Definicja semantyczna: czego i dla kogo? [w:] J. Bartmiński, R. Tokar-
ski (red.), O definicjach i definiowaniu, Lublin, s. 47–61.
DYSZAK A., 1992, Orzeczenia syntetyczne wyrażające cierpienia fizyczne we współczesnym języku pol-
skim, Bydgoszcz.
EJO: K. Polański (red.), Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, Wrocław 1999.
FILAR D., w druku, Językowy obraz kontaktu człowieka ze światem we współczesnej polszczyźnie (nazwy
somatyczne w językowej konwencji i tekstach poetyckich).
FILLMORE CH. J., 1977, Scenes-and-frames semantics, [w:] A. Zampolli (ed.), Linguistic structures proces-
sing, Amsterdam, s. 55–81.
FILLMORE CH. J., 1982, Frames Semantics, [w:] The Linguisic Society of Korea (ed.), Linguistics in the
Morning Calm, Seoul, s. 111–137.
GRZEGORCZYKOWA R., 1993a, Teoretyczne i metodologiczne problemy semantyki w perspektywie tzw. ko-
gnitywnej teorii języka, [w:] R. Grzegorczykowa, Z. Zaron (red.), Studia semantyczne, Warszawa,
s. 9–22.
GRZEGORCZYKOWA R., 1993b, Znaczenie wyrażeń a wiedza o świecie, [w:] J. Bartmiński, R. Tokarski.
(red.), O definicjach i definiowaniu, Lublin, s. 73–82.
GRZEGORCZYKOWA R., 1999, Z badań nad porównawczą semantyką leksykalną: nazwy ‘tęsknoty’ w róż-
nych językach, [w:] Z. Greń, V. Koseska-Toszewa (red.), Semantyka a konfrontacja językowa, t. 2,
Warszawa, s. 199–204.
GRZEGORCZYKOWA R., 2001, Wprowadzenie do semantyki językoznawczej, Warszawa.
GRZEGORCZYKOWA R., WASZAKOWA K. (red.), 2000, Studia z semantyki porównawczej. Nazwy barw. Nazwy
wymiarów. Predykaty mentalne, cz. I, Warszawa.
GRZEGORCZYKOWA R., WASZAKOWA K. (red.), 2003, Studia z semantyki porównawczej. Nazwy barw. Nazwy
wymiarów. Predykaty mentalne, cz. II, Warszawa.
GRZEGORCZYKOWA R., WASZAKOWA K. (red.), 2008, Pojęcie–słowo–tekst, Warszawa.
ISJP: M. Bańko (red.), Inny słownik języka polskiego, Warszawa 2000.
KARDELA H., 1990, Ogdena i Richardsa trójkąt uzupełniony, czyli co bada gramatyka kognitywna, [w:]
J. Bartmiński (red.), Językowy obraz świata, Lublin, s. 15–40.
Korpus Języka Polskiego Wydawnictwa Naukowego PWN (www.korpus.pwn.pl).
LAKOFF G., 1987, Women, Fire and Dangerous Things. What Categories Reveal about the Mind, Chicago
– London.
LANGACKER R. W., 1987, Foundations of Cognitive Grammar, vol. 1: Theoretical Prerequisites, Stan-
ford.
LANGACKER R. W., 1995, Wykłady z gramatyki kognitywnej, red. H. Kardela, Lublin.
LEHR-SPŁAWIŃSKI T., 1954, Element prasłowiański w dzisiejszym słownictwie polskim, [w:] tenże, Rozpra-
wy i szkice z dziejów kultury Słowian, Warszawa, s. 138–148.
MACHÉK J., 1968, Etymologický slovník jazyka českého, Praha.
MAĆKIEWICZ J., 1999, Słowo o słowie. Potoczna wiedza o języku, Gdańsk.
MIKOŁAJCZUK A., 1999, Gniew we współczesnym języku polskim. Analiza semantyczna, Warszawa.
MIKOŁAJCZUK A., 2009, Obraz radości we współczesnej polszczyźnie, Warszawa.
PIETRUCHA M., 2008, Rama interpretacyjna pojęcia ‘tolerancji’ we współczesnej polszczyźnie, [w:]
R. Grzegorczykowa, K. Waszakowa (red.), Pojęcie–słowo–tekst, Warszawa, s. 79–87.
PUTNAM H., 1975, Mind, language and Reality, London.

LingVaria_1_7_2009.indd 63 2009-05-18 11:04:16

 64 KRYSTYNA WASZAKOWA

REJZEK J., 2001, Český etymologický slovník, Praha.

SAICOVA-ŘÍMALOVA L., 2008, O ruchu człowieka, [w:] R. Grzegorczykowa, K. Waszakowa (red.), Poję-
cie–słowo–tekst, Warszawa, s. 27–44.
SEBOR.: W. Boryś, Słownik etymologiczny języka polskiego, Kraków 2005.
SL: S. B. Linde, Słownik języka polskiego, Warszawa 1951.
SLSJ: J. Bartmiński (red.), Słownik ludowych stereotypów językowych. Zeszyt próbny, Wrocław 1980.
SP: F. Sławski (red.), Słownik prasłowiański, Wrocław, 1974–.
TOKARSKI R., 1990, Językowy obraz świata w metaforach potocznych, [w:] J. Bartmiński (red.), Językowy
obraz świata, Lublin, s. 69–86.
VASMER M., 1964, Этимологический словарь русского языка, Москва.
WASZAKOWA K., 1997, O nowych zjawiskach leksykalnych w świetle semantyki rozumienia, [w:] R. Grze-
gorczykowa, Z. Zaron (red.), Semantyczna struktura słownictwa i wypowiedzi, Warszawa, s. 9–24.
WASZAKOWA K., 2000, Struktura znaczeniowa podstawowych nazw barw. Założenia opisu porównawcze-
go, [w:] Studia… op. cit., s. 59–72.
WASZAKOWA K., 2003, Językowe i kulturowe odniesienia barwy żółtej we współczesnej polszczyźnie, [w:]
Studia…op. cit., s. 99–121.
ZAWISŁAWSKA M., 2004, Czasowniki oznaczające percepcję wzrokową we współczesnej polszczyźnie. Uję-
cie kognitywne, Warszawa.

Perspectives of contrastive studies in lexical semantics

in the light of cognitive theories

The article consists of four parts. In the first, the author presents these theses of cognitive linguistics
that she finds especially important for lexical contrastive studies. The second part presents selected
procedures used during modelling of the picture of the world in a given language. They are as follows:
a reconstruction of a structure of conceptual field, a construction of a cognitive definition and analysis
of etymologic data which enables to find semantic connections between existing lexemes and to fill
possible gaps. Then the author explains the specific character of studies that compare conceptual mod-
els from different languages. Finally, she discuses the perspectives of the studies presented above and
indicates problems worth considering in a contrastive aspect.

LingVaria_1_7_2009.indd 64 2009-05-18 11:04:17