Katedra Fizyki Ciała Stałego UŁ

II pracownia fizyczna

Doświadczenie
Francka-Hertza
 Oryginalny eksperyment Francka-Hertza

1. Idea i opis doświadczenia

Elektrony w atomie zajmują skwantowane stany energetyczne i pozostając w tych stanach nie emi-
tują energii. Przejście elektronu ze stanu o energii En do stanu do energii Em związane jest z emisją
(jeśli En>Em) lub absorbcją (jeśli E n<Em) kwantu promieniowania elektromagnetycznego o energii
| |
ν oznacza częstotliwośd promieniowania, zaś h jest stałą Plancka.
Przedstawione stwierdzenia to postulaty modelu atomu Bohra z 1913 roku. Model ten opisywał
atom wodoru; poprawne obliczenia poziomów energetycznych i przejśd między nimi dla atomów wie-
loelektronowych wymaga już zastosowania aparatu mechaniki kwantowej. Pomimo to postulaty
Bohra w zaprezentowanej formie pozostają słuszne również dla atomów innych niż wodór.
W tym samym 1913 roku dwaj niemieccy fizycy: James Franck oraz Gustaw Hertz przeprowadzili
eksperyment, mający potwierdzid prawdziwośd postulatów Bohra o skwantowanych poziomach
energetycznych w atomach. Doświadczenie polegało na wywoływaniu niesprężystych zderzeo elek-
tronów przyspieszonych w polu elektrycznym ze swobodnymi atomami rtęci i pomiarze energii tra-
conej podczas takich zderzeo.
Schemat oryginalnego eksperymentu Francka-Hertza przedstawiono na rys. 1. W trójelektrodowej
lampie próżniowej umieszczona została niewielka ilośd rtęci. Po podgrzaniu lampy zewnętrznym
grzejnikiem na skutek parowania w przestrzeni między elektrodami pojawiają się swobodne atomy
rtęci. Z żarzonej prądem katody w wyniku termoemisji wysyłane są elektrony. Między katodę a siatkę
przyłożono napięcie U1 przyspieszające elektrony, zaś między siatkę a anodę niewielkie napięcie ha-
mujące U2. Mierzony jest prąd w obwodzie anody jako funkcja napięcia katoda-siatka.

Rys. 1 Lampa Francka-Hertza

Jeśli założymy prawdziwośd postulatów Bohra, to elektron biegnący przez lampę może podczas
niesprężystego zderzenia wzbudzid atom rtęci wówczas, gdy przekaże mu energię równą różnicy

2
między najniższym stanem energetycznym, a pierwszym stanem wzbudzonym1. Oznaczmy tę różnicę
energii symbolem Δ. Tak więc jeżeli elektrony w wyniku przyspieszania między katodą, a siatką uzy-
skają energię kinetyczną mniejszą niż Δ:

to nie mogą zderzyd się niesprężyście z atomami. Zachodzą tylko zderzenia sprężyste, podczas których
elektrony praktycznie nie tracą energii, gdyż w porównaniu z ich masą masa atomów rtęci jest ogromna.
Zastanówmy się nad spodziewanym wynikiem doświadczenia. Dla U1<U2 prąd w obwodzie ano-
dy nie będzie w ogóle płynął, gdyż elektrony przyspieszone między katodą a siatką zostaną sku-
tecznie zahamowane między siatką a anodą2. Prąd anodowy powinien pojawid się gdy U1 przekro-
czy wartośd U2 i rosnąd w miarę wzrostu U1 dopóki, dopóty spełniony jest warunek (2). Gdy
napięcie U1 przekroczy wartośd Δ/e, elektrony tuż przy siatce uzyskują dostatecznie dużą energię,
aby wzbudzid atomy rtęci i niektóre z nich dokonują takiego wzbudzenia (Rys. 2a). Podczas niesprę-
żystego zderzenia elektron traci w całości swoją energię i hamujące napięcie U2 nie pozwala mu do-
trzed do anody. Przy dalszym wzroście napięcia U 1 elektrony osiągają energię wystarczającą do
wzbudzenia atomów rtęci już w pewnej odległości przed siatką i dlatego obszar, w którym mogą
rozpraszad się niesprężyście rośnie (Rys. 2b). Wzrasta więc prawdopodobieostwo takich rozproszeo
i coraz więcej elektronów traci energię, nie mogąc osiągnąd anody3. Ponadto mogą nastąpid wzbu-
dzenia wyższych poziomów atomów rtęci. Tak więc dla napięd przyspieszających przewyższających
nieco Δ/e prąd anodowy w lampie gwałtownie spada. W miarę, jak napięcie U1 dalej rośnie, coraz
więcej jest elektronów, które wzbudziły atomy rtęci już w sporej odległości przed siatką. Na odcin-
ku od miejsca zderzenia do siatki elektrony te są ponownie przyspieszane i mogą uzyskad energię
wystarczającą do pokonania bariery U 2, i dotarcia do anody. Prąd anodowy przestaje spadad i znów
rośnie. Ten wzrost zostaje zahamowany, gdy napięcie U1 przekroczy wartośd 2Δ/e. Wtedy elektro-
ny już w połowie obszaru między katodą a siatką zaczną wzbudzad atomy rtęci (Rys. 2c). Po wzbu-
dzeniu tracą całą swoją energię, ale na pozostałym odcinku drogi do siatki rozpędzają się ponownie
do energii Δ i tuż przy siatce są w stanie po raz drugi wzbudzid atom. Ponieważ w tym drugim zde-
rzeniu znów tracą całą energię, nie mogą dotrzed do anody – następuje ponowny spadek prądu. Sy-
tuacja taka powtarza się regularnie gdy napięcie U1 osiąga kolejne wielokrotności wielkości Δ/e
i elektrony w obszarze między katodą a siatką wzbudzają atomy rtęci 3-krotnie, 4-krotnie 5-krotnie
itd. Zależnośd prądu anodowego od napięcia U1 powinna zawierad regularnie powtarzające się
maksima i minima. Odległośd między kolejnymi maksimami (minimami) pozwala obliczyd energię
wzbudzenia atomu Δ.
W rzeczywistości taki był właśnie wynik doświadczenia Francka-Hertza. Udowodniono istnienie
dyskretnych poziomów energetycznych w atomie, a wyznaczona energia wzbudzenia rtęci wynosiła
4,9 eV. Eksperyment przyniósł jego autorom nagrodę Nobla w 1926 r.

1
Wzbudzenia, o których tu mowa dotyczą elektronów znajdujących się na powłokach walencyjnych atomów
rtęci.
2
W rzeczywistości na napięcie UAK między anodą i katodą oprócz U1 i U2 składa się jeszcze napięcie kontaktowe
równe różnicy między pracami wyjścia anody i katody Uk=φA-φK. Tak więc UAK=U1-U2+(φA-φK). Prąd anodowy nie
będzie płynął dopóki U1<U2+|Uk|, jeśli Uk ma ten sam znak co U1 lub dopóki U1<U2-|Uk| jeśli U2 i Uk mają znaki
przeciwne
3
Prawdopodobieostwo wzbudzenia atomu rtęci przez przyspieszany elektron zależy od relacji między drogą, na
której elektron posiada energię wystarczającą do wzbudzenia (przyjrzyj się rys. 2), a średnią drogą swobodną
elektronu między kolejnymi zderzeniami. Ta ostatnia zależy od gęstości par rtęci w lampie.

3
 K S A
–
UH e

Hg

U1 U2

– + + –
E[eV]
eU1=
e(U1 -U2)

obszar wzbudzeń
x
a)
K S A

E[eV]
eU1>
eU1= 
e(U1-U2)

obszar wzbudzeń x
b)
K S A
E[eV]
eU1=2

eU1=
e(U1 -U2)

obszar
obszar II wzbudzenia
I wzbudzenia x
c)
K S A
b
Rys. 2 Rozkład potencjału i obszary wzbudzeo w lampie Francka-Hertza
a) eU1=Δ; b) 2Δ >eU1> Δ; c) eU1=2Δ

Dzisiaj fakt istnienia skwantowanych poziomów energetycznych w atomach ma potwierdzenie

w wynikach bardzo licznych eksperymentów. W szczególności spektroskopowe badania widm emi-
syjnych atomów pozwala dokładnie wyznaczyd energie poziomów zajmowanych przez elektrony
i wskazad między którymi poziomami mogą następowad przejścia związane z emisją lub absorpcją

4
kwantów promieniowania. Rezultaty takich eksperymentów pozostają w pełnej zgodności
z przewidywaniami teoretycznymi wynikającymi z mechaniki kwantowej.
Na rys. 3 przedstawiono schemat poziomów energetycznych atomu rtęci i dopuszczalnych przejśd
między nimi.

Rys. 3 Schemat poziomów energetycznych atomu rtęci

Pierwszy poziom wzbudzony leży o 4,67 eV ponad stanem podstawowym, jednakże nie jest moż-
liwe bezpośrednie przejście elektronu między tymi stanami (wyklucza je mechanika kwantowa po-
przez tzw. reguły wyboru). Pierwszym stanem, który można bezpośrednio wzbudzid jest stan o energii
4,89 eV. Jest to wartośd zgodna z energią wzbudzenia uzyskaną przez Francka i Hertza.

2. Układ eksperymentalny i pomiary w lampie z parami rtęci

Zestaw doświadczalny odpowiada schematom prezentowanym na rys. 1 i 2. Lampa znajduje się
w komorze z grzałką. Katoda żarzona jest pośrednio (napięcie żarzenia przykłada się do grzejnika
umieszczonego w bezpośredniej bliskości katody; rozżarzony grzejnik podgrzewa katodę, z której
w procesie termoemisji wybiegają elektrony). Odległości między poszczególnymi elektrodami wielo-
krotnie przekraczają średnią drogę swobodną elektronów między zderzeniami z atomami rtęci. Kon-
trolę temperatury, żarzenie lampy (napięcie UH), dostarczanie napięd U1 i U2 oraz pomiar prądu ano-
dowego zapewnia moduł sterujący doświadczenia Francka-Hertza, który może byd obsługiwany
bezpośrednio lub za pośrednictwem komputera. Rys 4 przedstawia wygląd pełnego zestawu ekspe-
rymentalnego, zaś na rys. 5 pokazano elementy modułu sterującego.
Przed rozpoczęciem pomiaru sprawdzamy poprawnośd wszystkich połączeo między modułem ste-
rującym, lampą i komputerem. Gniazdo pomiaru temperatury w module sterującym (12) powinno
byd połączone przeznaczonym do tego przewodem zakooczonym termoparą z gniazdem na górnej
pokrywie lampy; zespół przewodów dostarczających poszczególnych napięd musi byd włączony do
gniazda (10) w module, zaś poszczególne przewody do odpowiednich gniazd na płycie czołowej lam-
py (na przewodach znajdują się oznaczenia); gniazdo pomiaru prądu anodowego IA (11) łączy się ka-
blem BNC z analogicznym gniazdem na płycie lampy; 9-pinowe wyjście RS-232 (6) ma byd połączone
stosownym przewodem z gniazdem portu szeregowego w komputerze. Wreszcie gniazdo zasilania

5
grzejnika umieszczone z tyłu modułu sterującego gruby przewód łączy z gniazdem na bocznej ściance
grzejnika. Moduł sterujący i komputer powinny byd włączone do sieci 230V. Sprawdzenie połączeo
i odnalezienie wszystkich gniazd ułatwią rys. 4 i 5 i znajdujące się pod nimi objaśnienia. Poprawnośd
połączeo powinien zweryfikowad opiekun dwiczenia przed włączeniem aparatury.

Rys. 4 Wygląd zestawu do doświadczenia Francka-Hertza w lampie z parami Hg

Rys. 5 Wygląd i schemat modułu sterującego doświadczenia Francka-Hertza

Objaśnienia do rys. 5:
1 – okno wyświetlacza (wyświetla wartości temperatury T, prądu anodowego IA, napięd UH, U1, U2
2 – przycisk wybierający rodzaj wyświetlanej wielkości (diody wskazują wybraną wielkośd)
3 – przycisk wyboru rodzaju sterowania napięciem U1 (jednokrotny przebieg napięcia, powtarzające
się przebiegi napięcia, regulacja ręczna napięcia, sterowanie z komputera)
4 – przycisk włączający i wyłączający grzejnik lampy
5 – przycisk włączający/wyłączający wybrany cykl pomiarowy
6 – gniazdo RS 232 do połączenia modułu z komputerem
7 – gniazda analogowego wyjścia napięcia proporcjonalnego do prądu anodowego4
8 – gniazda analogowego wyjścia napięcia U1

4
Gniazda 7 i 8 są używane w przypadku zapisu przebiegu pomiaru za pomocą rejestratora XY

6
 9 – gniazdo wyjściowe napięd zasilających UH, U1 i U2
10 – gniazdo masy
11 – gniazdo BNC – wejście pomiaru prądu anodowego
12 – gniazdo kontroli temperatury
13 – regulator obrotowy (ręczne ustalanie temperatury oraz napięd UH, U1, U2)
Możemy teraz uruchomid komputer oraz włączyd moduł sterujący (włącznik znajduje się na tylnej
ściance. W standardowej wersji dwiczenia sterowanie pomiarem odbywa się przy użyciu komputera,
tak więc przy pomocy przycisku Function (3) wybieramy sterowanie komputerowe – opcja PC.
W okienku wyświetlacza powinien pojawid się napis PC informujący, że sterowanie zostało przekaza-
ne. Dalsze czynności będziemy wykonywad posługując się komputerowym programem Measure, któ-
rego ikonę znajdziemy na pulpicie. W oknie programu naciskamy ikonę z czerwoną kropką oznaczają-
cą rozpoczęcie nowego pomiaru. Pojawia się okno (rys. 6), w którym ustalamy warunki pomiaru.

Rys. 6 Okno sterujące programu Measure

Typowy pomiar odbywa się w trybie automatycznym: włączona opcja „automatyczna rampa”.
W okienku „Kanały pomiaru” wybieramy, jakie wielkości mają byd rejestrowane podczas cyklu pomia-
rowego (standardowo jest to prąd anodowy, ale dobrze jest kontrolowad również stabilnośd tempera-
tury lampy), oraz ustalamy parametry pomiaru: koocową wartośd napięcia U1, napięcie U2, napięcie ża-
rzenia UH oraz temperaturę lampy. W polu „Wyświetl” zaznaczamy, jakie elementy, chcielibyśmy
widzied w oknie (przy wyborze wykresu, zostaniemy zapytani, jakie wielkości mają byd naniesione na
wykres i jak ma zachowywad się skala). Kliknięcie w przycisk „Dalej” otwiera okno pomiarowe regulacji
temperatury (rys.7), w którym obserwujemy, proces ogrzewania lampy. Gdy zostanie osiągnięta żądana
temperatura, okno zniknie, a na jego miejsce pojawi się okno pomiarowe (rys. 8). Zawiera ono wszyst-
kie elementy, których wyświetlania zażądaliśmy oraz okienko z przyciskami rozpoczęcia i przerwania
pomiaru. Możemy w dogodny sposób ustawid poszczególne okienka a ekranie.

Rys. 7 Okno regulacji temperatury

7
 Rys. 8 Okno pomiarowe gotowe do rozpoczęcia pomiaru

Zaleca się, aby od osiągnięcia zadanej temperatury do chwili rozpoczęcia pomiaru minęło co naj-
mniej 30 min. Czas ten pozwoli na uzyskanie odpowiedniego ciśnienia par rtęci w lampie.
Pomiar rozpoczyna się w momencie kliknięcia w przycisk „Rozpocznij pomiar” Na ekranie widzimy
zmieniające się wartości U1 oraz IA, zaś na diagramie rysowany jest wykres. Po zakooczeniu pomiaru
należy kliknąd w przycisk „Zakoocz pomiar”. Wszystkie okna poza oknem wykresu znikną (rys. 9).
Uwaga: Może zdarzyd się, że podczas pomiaru nastąpi zapłon lampy w wyniku jonizacji atomów rtęci
(dzieje się tak najczęściej wtedy, gdy ciśnienie par jest niewystarczające). Prąd wzrasta wówczas
gwałtownie, zaś pomiar zostaje automatycznie przerwany. Należy go zakooczyd, a następnie, po usta-
leniu przyczyny zapłonu i jej usunięciu, rozpocząd od nowa.

Rys. 9 Okno programu Measure z wykresem zależności IA(U1)

Zarejestrowany pomiar należy zapisad na dysku komputera (polecenie „Zapisz” w menu „Plik”).
Zapisany plik otrzymuje rozszerzenie .msr i może byd otwierany tylko przy pomocy programu Measu-
re. Jeśli chcemy zapisad wyniki pomiarów w formie kolumn liczb lub bezpośrednio w postaci wykresu,

8
używamy polecenia „Eksportuj wartości pomiarowe” z menu „Pomiar”. Okno zapisu wartości po-
miarowych (rys. 10) umożliwia zapisanie danych w schowku lub na dysku w formie pliku tekstowego,
który możemy następnie opracowywad w arkuszu kalkulacyjnym, lub w formie graficznej (bitmapy
lub metapliku).

Rys. 10 Okno eksportu wartości pomiarowych

Kształt krzywych zależności IA(U1) jednoznacznie wskazuje na istnienie skwantowanych poziomów

energetycznych w atomach rtęci. Opracowanie danych pomiarowych ma na celu wyznaczenie energii
pierwszego wzbudzenia i wiąże się z odczytem położeo maksimów (minimów) – odległośd między ko-
lejnymi maksimami lub minimami to właśnie szukana energia wzbudzenia wyrażona
w elektronowoltach. Maksima i minima można wyznaczyd analizując liczbowe dane z pomiaru, można
również zlecid to zadanie programowi Measure. Kliknięcie w ikonę analizy krzywych umożliwia
wyznaczenie maksimów i minimów wykresu. Na ekranie pojawia się okno (rys. 11). Wybranie opcji
„ekstrema” i kliknięcie w przycisk „Oblicz” wyświetla listę znalezionych maksimów i minimów. Do-
datkowo zaznaczenie opcji „Rysuj rezultaty” umieszcza dane o znalezionych ekstremach na wykresie.
Suwak „tolerancja błędów” pozwala odróżnid rzeczywiste maksima i minima od fluktuacji danych
spowodowanych błędami doświadczalnymi. Zbyt niska tolerancja może sprawid, że wśród ekstremów
znajdą się co silniejsze fluktuacje, zaś zbyt wysoka może pominąd częśd mniej wyrazistych ekstre-
mów. Dobór tego parametru trzeba przeprowadzid metodą prób i błędów.

Rys. 11 Okno analizy krzywych

Z reguły pomiary krzywych Francka-Hertza dla lampy z parami rtęci przeprowadza się kilkakrotnie
dla różnych wartości temperatury, napięcia hamującego, czy napięcia żarzenia. Opracowanie wyni-
ków polega na wyznaczeniu wartości potencjału wzbudzenia (wraz z błędem doświadczalnym)
i porównanie go z wartością uzyskaną w oparciu o dane spektroskopowe. W analizie wyników warto
sprawdzid czy parametry pomiaru oraz metodyka wyznaczania poziomu wzbudzonego wpływają na
otrzymaną wartośd. Zastanówmy się również dlaczego w obrazie krzywych Francka-Hertza ujawnia
się tylko pierwszy poziom wzbudzony.
Szczegółowy przebieg pomiarów i zakres analizy wyników należy uzgodnid z opiekunem dwiczenia

9
Doświadczenie Francka-Hertza z lampą wypełnioną neonem
1. Idea i opis doświadczenia
W doświadczeniu Francka-Hertza zamiast rtęci często wykorzystuje się neon, który pod niewielkim
ciśnieniem wypełnia lampę. Rozwiązanie takie eliminuje koniecznośd prowadzenia pomiarów
w podwyższonej temperaturze. Mankamentem neonu jest stosunkowo duża energia pierwszego po-
ziomu wzbudzonego – ponad 16 eV (patrz rys. 12). Aby uzyskad efekt wielokrotnych wzbudzeo trzeba
by stosowad napięcia powyżej 100 V.

Rys. 12 Schemat poziomów energetycznych neonu

W lampie wypełnionej neonem często umieszcza się dodatkową siatkę. Dzięki temu możliwe jest
dwustopniowe przyspieszanie elektronów – wstępne przyspieszanie między katodą i pierwszą siatką
i ostateczne – między pierwszą i drugą siatką. Przy takim rozwiązaniu można w pewnym stopniu
kształtowad rozkład przyspieszającego pola elektrycznego. Odległości między elektrodami dobrane są
tak, aby wielokrotnie przekraczały średnią drogę swobodną elektronu w lampie.
Schemat układu Francka-Hertza w tradycyjnej konfiguracji przedstawia rys. 13. Katoda (podobnie
jak w lampie z rtęcią) jest żarzona pośrednio. Między katodę (K) a pierwszą siatkę (S1) przyłożone jest
niewielkie napięcie U1 przyspieszające elektrony. Dalsze przyspieszanie odbywa się między siatkami
(S1 i S2) dzięki zmieniającemu się w trakcie eksperymentu napięciu U2. Między drugą siatkę (S2)
a anodę (A) przyłożone jest z kolei napięcie U3 hamujące elektrony. Prąd anodowy kierowany jest na
wejście wzmacniacza W. Po wzmocnieniu sygnał napięciowy proporcjonalny do natężenia tego prądu
może byd mierzony miliwoltomierzem, lub kierowany do urządzenia rejestrującego.

Rys. 13 Schemat układu w tradycyjnej konfiguracji z lampą wypełnioną neonem

10
 Przebieg i rezultaty eksperymentu przypominają klasyczne doświadczenie z rtęcią. Zmieniane jest
napięcie U2. Gdy suma U1+U2 jest mniejsza od napięcia hamującego U3, elektrony nie są w stanie do-
trzed do anody i przez obwód lampy nie płynie żaden prąd. Po przekroczeniu tej wartości powinien
popłynąd prąd anodowy. W rzeczywistości prąd pojawia się przy innej wartości U2. Dzieje się tak dla-
tego, że oprócz napięd przykładanych z zewnątrz, w obwodzie lampy pojawia się dodatkowo napięcie
kontaktowe Uk związane z faktem, że obwód elektryczny tworzą elektrody zbudowane z różnych ma-
teriałów. Napięcie to jest równe różnicy potencjałów wyjścia anody i katody (φA-φK). Prąd anodowy
zaczyna płynąd gdy U1+U2+Uk>U3. Zależnie od znaku, napięcie Uk może podwyższad lub obniżad próg
pojawienia się prądu5. Przy dalszym wzroście U2 prąd anodowy rośnie dopóki elektrony zderzają się
z atomami neonu tylko sprężyście, a więc dopóki wartośd U1+U2+UK jest mniejsza od potencjału V1
pierwszego poziomu wzbudzonego Ne. Gdy energia elektronów jest wystarczająca aby wzbudzid
atomy neonu, prąd anodowy gwałtownie spada, bo elektrony w niesprężystym zderzeniu tracą ener-
gię i nie są w stanie pokonad bariery potencjału U3. Dalej proces przebiega tak samo jak w lampie
z rtęcią: pojawiają się kolejne maksima i minima prądu anodowego spowodowane wielokrotnym
wzbudzeniem atomów Ne i odległe od siebie o wartośd potencjału wzbudzenia V1. Typowy obraz re-
zultatów takiego doświadczenia pokazany jest na rys. 14. Dokładny kształt krzywych i ostrośd maksi-
mów zależy od parametrów eksperymentu: napięcia żarzenia oraz napięd U1 i U3. Na przykład mniej-
sze napięcie żarzenia powoduje obniżenie temperatury katody, a co za tym idzie zmniejszenie
termicznego rozmycia energii emitowanych elektronów. Z drugiej strony zmniejsza się gęstośd stru-
mienia elektronów, czyli prąd anodowy. Duża wartośd napięcia hamującego U3 może sprawid, że
w okolicach minimów prąd anodowy zmienia znak na przeciwny. Skąd bierze się ten przeciwny prąd?
Konsekwencją wzbudzeo atomów neonu jest emisja kwantów promieniowania, emitowanych kiedy
atomy powracają do stanu podstawowego. Kwanty te leżą w obszarze ultrafioletu i mogą wywoływad
fotoefekt na elektrodach; w szczególności na anodzie. W jego wyniku w obszarze między siatką S2
a anodą pojawiają się swobodne fotoelektrony. Nośniki prądu w postaci par złożonych z elektronu
i dodatniego jonu neonu powstają także na skutek jonizacji atomów neonu jeśli tylko napięcie U2 jest
wystarczająco wysokie. Dodatnie jony i elektrony w obszarze między drugą siatką, a anodą tworzą
dodatkowy prąd o kierunku zgodnym z napięciem U3, a więc przeciwny do pierwotnego prądu ano-
dowego. Jeśli napięcie U3 jest odpowiednio duże, algebraiczna suma obydwu prądów w obszarach
minimów charakterystyki może stawad się ujemna (patrz rys. 15).

IA U1+U2+Uk=3V1

U1+U2+Uk=2V1

U1+U2+Uk=V1

u0 u1 u2 u3 U2

U1+U2+Uk=U3

Rys. 14 Typowa charakterystyka prądowo-napięciowa w lampie Francka-Hertza z Ne

5
Napięcie kontaktowe pojawia się również w lampie z parami rtęci, ale tam próg prądu anodowego jest bardzo
trudny do zaobserwowania (patrz rys. 9 i przypis 2).

11
 IA

U1+U2+Uk=3V1

U1+U2+Uk=2V1

U1+U2+Uk=V1

U2

U1+U2+Uk=U3

Rys. 15 Charakterystyka prądowo-napięciowa w lampie Francka-Hertza z Ne

przy dużej wartości napięcia hamującego U3

W klasycznym eksperymencie Francka-Hertza wzbudzany jest tylko pierwszy poziom atomowy neo-
nu. Konstrukcja lampy pozwala zmodyfikowad doświadczenie tak, aby ujawniły się także wzbudzenia
wyższych poziomów, aż do zjonizowania atomów. Schemat takiego układu przedstawia rys. 16.

Rys. 16 Schemat zmodyfikowanego doświadczenia Francka-Hertza

Elektrony są teraz przyspieszane tylko w obszarze między katodą, a pierwszą siatką (zmienia się
napięcie U1). Obydwie siatki są zwarte, a napięcie U3 między drugą siatką, a anodą jest bliskie zera.
Prąd anodowy zaczyna płynąd, gdy U1+Uk>U3. Kiedy U1+Uk=V1, elektrony docierające do siatki S1 osią-
gają energię pozwalającą wzbudzad atomy neonu na poziom V1 (patrz rys. 17). Wzbudzenia mogą za-
chodzid w całym sporym obszarze między siatkami, co sprawia, że prawdopodobieostwo takich pro-
cesów jest duże. Nawet bez napięcia hamującego U3 wiele spośród elektronów, które straciły całą
swoją energię w niesprężystych zderzeniach nie zdoła dotrzed do anody. Gdy napięcie U1 dalej wzra-
sta, oprócz poziomu V1 mogą byd wzbudzane (chod z mniejszym prawdopodobieostwem) także wyż-
sze poziomy neonu o potencjałach V2, V3 itd. Skutkuje to pojawieniem się dodatkowych niewielkich
maksimów i minimów na krzywej zależności prądu anodowego od U1. Przekroczenie przez sumę na-
pięd U1+Uk wartości potencjału jonizacji neonu Vj sprawi, że w obszarze między siatkami dojdzie do
powstawania par elektron-jon i gwałtownego wzrostu prądu anodowego. Aby ten prąd w części
ograniczyd w obwód wstawiony jest szeregowo opornik R.
Dokładny kształt charakterystyki napięciowo-prądowej lampy zależy od napięcia żarzenia
i napięcia hamującego U3. Zmieniając delikatnie te parametry można uzyskad w miarę wyraźne mak-
sima odpowiadające trzem pierwszym poziomom wzbudzonym neonu, a następnie porównad poten-
cjały wzbudzeo i potencjał jonizacji z danymi spektroskopowymi przedstawionymi na rys. 12.

12
 IA

U1 +Uk =V2
U1 +Uk =V1 U1+Uk=Vj

U1+Uk=V3
U1+Uk=U3

u0 u1 u2 u3 uj
U1

Rys. 17 Charakterystyka napięciowo-prądowa w zmodyfikowanym doświadczeniu Francka-Hertza

Jeszcze inna konfiguracja napięd przykładanych do lampy (rys. 18) pozwala określid potencjał joni-
zacji atomów neonu. Między siatkami S1 i S2 wytwarzane jest stałe hamujące napięcie, którego war-
tośd przekracza potencjał jonizacji (U2>Vj). Podczas pomiaru zmieniamy przyspieszające napięcie U1.
Dopóki U1+Uk<Vj, elektrony są skutecznie hamowane w obszarze między siatkami i nie dochodzą do
anody. Prąd w obwodzie nie płynie. Począwszy od zrównania tych napięd (U1+Uk=Vj), elektrony wpa-
dające do obszaru międzysiatkowego jonizują atomy i powstające jony dodatnie są tam przyspiesza-
ne w kierunku anody. Proces jest bardzo gwałtowny i powstaje silny prąd anodowy, który jest ograni-
czany przez opornik R w obwodzie lampy (patrz rys. 19).

Rys. 18 Schemat układu do pomiaru potencjału jonizacji neonu

W rzeczywistości procesy zachodzące w lampie są znacznie bardziej złożone. Już przy napięciach
U1+Uk<Vj następuje wzbudzanie atomów neonu, a podczas powrotnego przejścia wzbudzonych ato-
mów do stanu podstawowego emitowane są kwanty promieniowania (w obszarze ultrafioletu). Te
kwanty z kolei w wyniku fotoefektu wyrzucają z elektrod fotoelektrony. Tak więc poniżej napięcia jo-
nizacji w obwodzie lampy zaczyna płynąd fotoprąd (rys. 20). Aby maksymalnie upodobnid charaktery-
stykę lampy do przebiegu idealnego z rys. 19 należy wytłumid fotoprąd, dobierając napięcie U3 (przy-
spieszające lub hamujące) w ten sposób, że jak najdłużej zachowana jest zerowa wartośd prądu
anodowego.
uj
U1 U1
fotopr ąd
U1+Uk=Vj

U1 +Uk =Vj
IA IA

Rys. 19 Pomiar napięcia jonizacji (obraz idealny) Rys. 20 Pomiar napięcia jonizacji (obraz rzeczywisty)

13
 2. Układ eksperymentalny
Wygląd stanowiska eksperymentalnego z lampą neonową przedstawiony jest na rys. 21.

Rys. 21 Stanowisko do doświadczenia Francka-Hertza z lampą neonową

Zestaw pomiarowy składa się z lampy Francka-Hertza (1) zasilacza dostarczającego napięd U1 i U2 (2),
zasilacza obwodu żarzenia lampy (3), modułu sterowania (4) i komputera (5). Do odpowiednich wejśd
modułu sterującego (rys. 22) dostarczane są napięcia z zasilaczy. Napięcie U3 jest generowane we-
wnątrz modułu. Napięcie na wejściu U1 powinna wynosid 30V, zaś na wejściu U2 – 60V. Zasilanie wejścia
żarzenia powinno mied wartośd 6V (odpowiada to skrajnej prawej pozycji potencjometru umieszczone-
go na korpusie zasilacza). Wyjścia napięd z modułu sterującego łączone są z właściwymi gniazdami na
obudowie lampy (rys. 23). Z kolei wyjście prądu anodowego na obudowie lampy powinno byd połączo-
ne z wejściem sygnału w module przy pomocy przewodu BNC. Zadaniem modułu jest sterowanie eks-
perymentem za pośrednictwem komputera oraz wzmacnianie prądu anodowego lampy. W tym celu
moduł jest połączony z przetwornikiem analogowo-cyfrowym w komputerze. Na prawej bocznej ścian-
ce modułu sterującego znajduje się włącznik zasilania (włączenie zasilania jest sygnalizowane zapale-
niem się zielonego wskaźnika), zaś w górnej części przełącznik włączający i wyłączający opornik R
w obwodzie lampy (patrz rys. 16 i 18). Włączenie opornika jest sygnalizowane zapaleniem się czerwo-
nego wskaźnika. Dwa pokrętła regulacyjne służą do regulacji wzmocnienia sygnału prądu anodowego
i ustawiania poziomu zerowego sygnału (równoważenia) wzmacniacza.

Rys. 22 Moduł sterujący do doświadczenia Francka-Hertza z lampą wypełnioną neonem

14
 Rys. 23 Lampa Francka-Hertza w obudowie

Przygotowanie do pomiarów rozpoczynamy od sprawdzenia, czy przewody łączące moduł stero-

wania z zasilaczami, lampą i komputerem znajdują się we właściwych gniazdach. Następnie włączamy
zasilacze i ustawiamy odpowiednie napięcia zasilania. Teraz możemy uruchomid komputer i włączyd
moduł sterujący. Lampa powinna byd podczas pomiarów zamknięta w ekranującej metalowej puszce.
Do obsługi eksperymentu służy program Doświadczenie Francka-Hertza, którego ikona znajduje
się na pulpicie monitora. Po uruchomieniu programu na ekranie pojawia się okno z trzema konfigura-
cjami układu pomiarowego opisanymi w części 1 (patrz rys. 24). Wyboru odpowiedniej konfiguracji
dokonujemy klikając w przycisk Włącz. Następnie sprawdzamy czy połączenia modułu z lampą są od-
powiednie dla wybranej konfiguracji i ustalamy przy pomocy suwaków wartości napięd na elektro-
dach. Kliknięcie w przycisk Start powoduje przejście do okna pomiarowego (rys. 26) z okienkiem re-
gulacji parametrów wzmacniacza (rys. 25).

Rys. 24 Okno konfiguracji programu „Doświadczenie Francka-Hertza”

15
 Rys. 25 Okienko regulacji parametrów wzmacniacza

Przy pomocy pokręteł na obudowie modułu sterującego ustalamy najpierw wzmocnienie tak, aby
napięcie wyświetlane w okienku nie przekroczyło 8V (na ustabilizowanie się napięcia musimy pocze-
kad). Następnie przełączamy się na regulację poziomu zera i staramy się sprowadzid napięcie w
okienku jak najbliżej wartości zerowej. Po zamknięciu okienka regulacji, na ekranie widzimy puste ok-
no pomiarowe (por. rys. 26).

Rys. 26 Okno pomiarowe programu podczas wykonywania klasycznego doświadczenia Francka-Hertza

Musimy jeszcze ustalid czas pojedynczego pomiaru. Podczas trwania pojedynczego pomiaru pro-
gram raz za razem pobiera ze wzmacniacza wartości sygnału prądu anodowego przy niezmiennych
napięciach między elektrodami, a następnie uśrednia zebrane wartości. Tak więc im dłuższy czas po-
jedynczego pomiaru, tym mniejszy błąd pomiarowy. Zaleca się, aby podczas wstępnych, przeglądo-
wych pomiarów wybierad krótkie czasy, zaś powiększad je przy ostatecznych pomiarach, które będą
zapisane i analizowane.
Kliknięcie w przycisk Start spowoduje rozpoczęcie pomiaru. Napięcie (U2 lub U1 w zależności od
wybranej konfiguracji) skanowane jest z krokiem 0,1V, a w oknie pomiaru rysuje się wykres zależno-
ści prądu anodowego (w umownych jednostkach) od zmieniającego się napięcia. W każdej chwili mo-
żemy przerwad, a następnie wznowid pomiar (przycisk Przerwij i pojawiający się na jego miejscu
przycisk Wznów).
Po zakooczeniu skanowania możliwe jest wstępne przeanalizowanie wyników na ekranie, poprzez
przesuwanie suwaka znajdującego się u dołu okna. Po wykresie przemieszcza się czerwona pionowa

16
linia wskazująca aktualne położenie suwaka, zaś u góry okna widzimy wartości napięcia i sygnału prą-
dowego we wskazanym punkcie wykresu.
Zebrane dane możemy zapisad na dysku (przycisk Zapisz), zaś po kliknięciu w przycisk Zamknij za-
mykamy okno pomiarowe i przechodzimy do okna konfiguracji (rys. 24).
Wyniki pomiarów zapisywane są w pliku tekstowym. Początek takiego pliku przedstawiony jest na
rys. 27
Data wykonania pomiarów: 15 październik 2014

Klasyczne doświadczenie Francka-Hertza

Uż = 5V
U(1) = 3 V
U(3) = 5 V

U(2) I
0 -0,01626
0,2 -0,022089
0,4 -0,023428
0,6 -0,021493
0,8 -0,024331
1 -0,017203
1,2 -0,017799
1,4 -0,019736
1,6 -0,00518
1,8 -0,015265
2 -0,018462
2,2 -0,018723
2,4 -0,016361
2,6 -0,015271
……………
Rys. 27 Początek przykładowego pliku z danymi

3. Pomiary przy użyciu lampy z neonem

Pomiary wykonujemy z reguły w trzech konfiguracjach.
Konfiguracja klasyczna (por. rys. 13 i opisy na str. 10, 11 i 12).
Skanowane jest napięcie U2. Wykonujemy kilka skanów przy różnych wartościach napięd U1 i U3
a następnie analizujemy różnice między poszczególnymi wykresami. Wyznaczamy wartości napięd u0,
u1, u2 i u3 (patrz rys. 14) oraz szacujemy ich błędy. Prąd anodowy zaczyna płynąd gdy U2=u0 Suma na-
pięd U1, U2 i napięcia kontaktowego Uk musi się wówczas zrównad z napięciem hamującym U3. Ma
więc miejsce równośd
U3=U1+u0+Uk, która pozwala wyznaczyd napięcie kontaktowe:
Uk=U3-U1-u0
Z kolei, gdy U2=u1, wykres osiąga pierwsze maksimum, a więc wzbudzony zostaje pierwszy poziom
neonu o potencjale V1. Musi byd spełniona równośd:
U1+u1+Uk=V1
Mając wyznaczone napięcie kontaktowe możemy obliczyd V1
V1 możemy również wyznaczyd odejmując od siebie napięcia u2 i u1 (różnica między dwukrotnym,
a jednokrotnym wzbudzeniem poziomu) lub u3 i u2 (różnica między trzykrotnym, a dwukrotnym
wzbudzeniem). Pamiętamy o rachunku błędów. Otrzymane różnymi metodami wartości potencjału

17
wzbudzenia V1 porównujemy z sobą i z wartością obliczoną w oparciu o dane spektroskopowe (rys.
12). Zauważmy, że dane spektroskopowe wskazują na dwa bliskie siebie poziomy wzbudzone atomu
neonu. Czy przeprowadzone pomiary pozwalają określid, na który z tych poziomów nastąpiło wzbu-
dzenie?
Konfiguracja ze zwartymi siatkami (por. rys. 16 i opisy na str. 12 i 13).
Przy stałym napięciu U3 i zwartych siatkach skanowane jest napięcie U1. Pamiętajmy, aby odłączyd
od wyjśd modułu sterującego przewody doprowadzające napięcie U2 do lampy, a następnie zewrzed z
sobą siatki krótkim przewodem. Musimy również włączyd do obwodu lampy opornik R, który przej-
mie na siebie częśd prądu jonizacji.
Podczas pomiarów naszym celem jest detekcja wzbudzeo atomów neonu na różne poziomy i wy-
znaczenie napięcia jonizacji. Staramy się, metodą prób i błędów, tak dobrad napięcie żarzenia i napię-
cie U3, aby na uzyskanej charakterystyce zaobserwowad trzy (a przynajmniej wyraźne dwa) załamania
krzywej i ostry skok prądu anodowego podczas jonizacji. Analizujemy tylko optymalną charakterysty-
kę. Wyznaczamy napięcie u0, przy którym zaczyna płynąd prąd, napięcia u1, u2 i u3 przy których wy-
stępują załamania krzywej (napięcia te odpowiadają wzbudzeniom atomów na różne poziomy) oraz
napięcie uj, przy którym następuje jonizacja (por. rys. 17). Pamiętamy o oszacowaniu błędów do-
świadczalnych dla tych napięd. Gdy U1=u0, w obwodzie zaczyna płynąd prąd. Oznacza to, że
u0+Uk=U3
Możemy więc wyznaczyd napięcie kontaktowe:
Uk=U3-u0
Napięcia u1, u2 i u3 odpowiadają kolejnym wzbudzeniom V1, V2 i V3 atomów neonu. Mając wyzna-
czone napięcie kontaktowe, możemy obliczyd
V1=u1+Uk
V2=u2+Uk
V3=u3+Uk
W ten sam sposób możemy obliczyd napięcie jonizacji:
Vj=uj+Uk.
Porównujemy otrzymane wyniki z potencjałami wzbudzeo i jonizacji ze schematu na rys. 12.
Pomiar potencjału jonizacji (por. rys. 18 i opisy na str. 13).
Napięcie U2 powinno blokowad przepływ elektronów między siatkami („+” na siatce S1, „–” na
siatce S2) i przekraczad potencjał jonizacji (a więc co najmniej 22V – patrz schemat poziomów energe-
tycznych Ne na rys. 12). Należy zwrócid uwagę na właściwą polaryzację podłączenia przewodów prze-
kazujących napięcie U2 do lampy. Opornik R musi byd włączony w obwód. Skanujemy napięcie U1. Ce-
lem pomiaru jest poprawne wyznaczenie potencjału jonizacji neonu Vj.
Staramy się, aby charakterystyka lampy (zależnośd prądu anodowego od U1) jak najbardziej przy-
pominała tę z rys. 19, tzn., aby pojawienie się prądu anodowego następowało gwałtownie i nie wcze-
śniej niż po osiągnięciu stanu jonizacji atomów Ne. W tym celu zmieniamy wartości i znak napięcia U 3
oraz wartośd napięcia żarzenia. Dla optymalnej konfiguracji napięd wyznaczamy napięcie uj, przy któ-

18
rym następuje jonizacja (patrz rys. 20). Dokonujemy oszacowania błędu napięcia uj. Potencjał joniza-
cji wyznaczamy ze wzoru:
Vj=uj+Uk
gdzie Uk jest napięciem kontaktowym wyznaczonym w jednym z poprzednich pomiarów.

Na koniec porównujemy z sobą potencjały wzbudzeo i jonizacji otrzymane różnymi metodami. Czy
napięcie kontaktowe uzyskane w wyniku pomiarów metodą klasyczną i przy zwartych siatkach ma ta-
ką samą wartośd? Jak mają się wyniki pomiarów do danych spektroskopowych?

Uwaga: Szczegółowy zakres pomiarów student uzgadnia z opiekunem dwiczenia.

19