Bhavano Upanishad With Bhaskararay Commentary
Bhavano Upanishad With Bhaskararay Commentary
Bhavano Upanishad With Bhaskararay Commentary
######################
#
# MUKTABODHA INDOLOGICAL RESEARCH INSTITUTE
#
#
# ©2011 Muktabodha Indological Research Institute All Rights
Reserved.
#
# E-texts may be viewed only online or downloaded for private study.
# E-texts may not, under any circumstances, be copied, republished,
# reproduced, distributed or sold, either in original or altered form,
without
# the express permission of Muktabodha Indological Research Institute
in writing.
##########################################################
######################
##########################################################
###############
#
# mahāyāgakrama by bhaskararaya
#
# published by asthana vidwan k. p. narayana sastry.
# professor of advaita vedanta, sri chamarajendra
# sanskrit college, bangalore. 1946
#
# data-entered by the staff of muktabodha
# under the supervision of mark s.g. dyczkowski
#
# this e-text was created by muktabodha indological research institute
#for scholarly use and research and is licenced for use under the
#
#
# written permission from muktabodha indological research institute.
#
# revision 0: february 12, 2010
#
##########################################################
#######
महायागक्रमः
श्रीः
भावनोपिनषत्
१ श्रीगरुु स्सववकारणभृता शितः॥
२ तेन नवरन्ररूपो देहः॥
प् २
३ नवचक्ररूप श्रीचक्रम॥्
४ वाराहीिपतृरूपा कुरुकुल्लाबिलदेवतामाता॥
५ शक्र
ु ािधदेवतायै दशाचक्रेश्वयै नमः ६
मज्जािधदेवतायैगरुु चक्रेश्वयैनमः ७ अस््यिधदेवतायै
तत्त्वचक्रेश्वयै नमः ८
मेदोिधदेवतायैग्रहचक्रेश्वयैनमः
९ ओजोिधदेवतायै मिू तवचक्रेश्वयै नमः
----------------------------
१ ििपरु ा २ ििपरु े शी ३ ििपरु सन्ु दरी ४ ििपरु वािसनी ५
ििपरु ाश्रीः ६ ििपरु मािलनी ७ ििपरु ािसद्चा ८ ििपरु ाम्बा ९
महाििपरु सन्ु दरी इित मतान्तरे चक्रेश्वरीनवकमाम्नातम॥्
प् ४
च्वाररशदिधकचतदु श
व शतश्वासा्मने
प्रितपित्तिथरूपकामेश्वरीिन्यायै नमः॥
तदत्तु रच्वाररशदिधकचतदु श
व शतश्वासा्मने
चतथु ीितिथरूपभेरुण्डािन्यायै नमः॥
तदत्तु रच्वाररशदिधकचतदु श
व शतश्वासा्मने
पञ्चमीितिथरूपवििवािसनीिन्यायै नमः॥
तदत्तु रच्वाररशदिधकचतदु श
व शतश्वासा्मने
षष्ठीितिथरूपमहावज्रेश्वरीिन्यायै नमः॥
तदत्तु रच्वाररशदिधकचतदु श
व शतश्वासा्मने
सप्तमीितिथरूप िशवदतू ीिन्यायै नमः॥
तदत्तु रच्वाररशदिधकचतदु श
व शतश्वासा्मने
अष्टमीितिथरूप ्वररतािन्यायै नमः॥
तदत्तु रच्वाररशदिधकचतदु श
व शतश्वासा्मने
नवमीितिथरूप कुलसन्ु दरीिन्यायै नमः॥
तदत्तु रच्वाररशिधकचतदु श
व शतश्वासा्मने
दशमीितिथरूप िन्यािन्यायै नमः॥
तदत्तु रच्वाररशदिधकचतदु श
व शतश्वासा्मने
एकादशीितिथरूप नीलपताकािन्यायै नमः॥
प् ५
तदत्तु रच्वाररशदिधकचतदु श
व शतश्वासा्मने
द्रादशीितिथरूपिवजयािन्यायै नमः
तदत्तु रच्वाररशदिधकचतदु श
व शतश्वासा्मने
ियोदशीितिथरूपसववमगला िन्यायै नमः
तदत्तु रच्वाररशदिधकचतदु श
व शतश्वासा्मने
चतदु श
व ीितिथरूप ज्वालामािलनी िन्यायै नमः
तदत्तु रच्वाररशदिधकचतदु श
व शतश्वासा्मने
पौणवमासीितिथरूपिचिा िन्यायै नमः
प् ६
चतरु श्रमध्यरे िायै नम इित तदन्तर्वयावपक न्यस्य
पादागष्ठु द्रयरूप कामा्मने ब्राह्मम्यै नमः
दक्षपाश्ववरूप क्रोधा्मने माहेश्वयै नमः
मधू वरूप लोभा्मने कौमायै नमः
वामपाश्ववरूपमोहा्मने वैष्णर्वयै नमः
वामजानरू
ु पमदा्मने वाराह्यै नमः
दक्षजानरू
ु पमा्सयाव्मने इन्द्राण्यै नमः
दक्षिभरसरूपपण्ु या्मने चामण्ु डायै नमः
वामबिहरसरूपपापा्मने महालक्ष्म्यै नमः
चतरु श्रान््यरे िायै नम इित तदन्तर्वयावपक न्यस्य
पादागष्ठु द्रयरूपाधस्सहस्रदलकमला्मने
सववसक्षोिभणीमद्रु ायै नमः
दक्षपाश्ववरूपमल
ू ाधारा्मने सवविवद्रािवणीमद्रु
शक्त्यै नमः
मधू वरूपस्व िधष्ठाना्मने सवावकिषवणी मद्रु ाशक्त्यै
नमः
वामपाश्ववरूपमिणपरू ा्मने सवववशङ्करी मद्रु ाशक्त्यै
नमः
वामजानरू
ु पानाहता्मने सवोन्मािदनी मद्रु ाशक्त्यै नमः
दक्षजानरू
ु प िवशध्ु या्मने सववमहाङ्कुशा
मद्रु ाशतयै नमः
दक्षोरुरूपेन्द्रयोन्या्मने सवविेचरी मद्रु ाशक्त्यै नमः
वामोरुरूपाज्ञा्मने सववबीज मद्रु ाशक्त्यै नमः
द्रादशान्तरूपोध्ववसहह्लदलकमला्मने सववयोिन
मद्रु ायै नमः
पादागष्ठु रूपाधारनवका्मने सवविििण्डा
मद्रु ायै नमः
रृद्रूपिैलोक्तयमोहनचक्रेश्वयै ििपरु ायै नमः इित
तत्त्स्थानािन स्पृष्ट्वा एतास्सवावस्स्वा्मािभन्न्वेन िवभार्वय
आ्मनः अपररिछछन्न्व भावयेत्
प्रकटयोिगनीरूपस्वा्मा्मने अिणमािसध्यै नमः॥
प् ७
१३ पृिथर्वयप्तेजोवार्वयाकाशश्रोि्वक्तचक्षिु जवह्ऱाघ्राण-
वाक्तपादपािणपायपू स्थािन मनोिवकारः
कामाकिषवण्यािदषोडशशतयः॥
प् ८
१४ वचनादानगमनिवसगावनन्दहानोपादानोपेक्षाख्य-
बदु ध्् योऽनङ्गकुसमु ाद्यष्टौ॥
१५
अलबसु ाकुहूिववश्वोदरावारुणीहिस्तिजह्ऱायशोवतीपयिस्वनी-
गान्धारीपषू ाशििनीसरस्वती-इडािपगलाससु म्ु नाचेित
चतदु श
व नाड्यः सववसक्षोिभण्यािद चतदु श
व शतयः॥
चतदु श
व ारचक्राय नम इित तदन्तर्वयावपक न्यस्य।
ललाटमध्यभागरूपालबसु ा्मने
सववसक्षोिभणीशक्त्यै नमः।
प् ९
१६ प्राणापानर्वयानोदानसमाननागकूमवकृकरदेवदत्त-
धनञ्जयादशवायवस्सवाविसिद्चप्रदािदबिहदवशारदेवताः
॥
प् १०
प् ११
२० शीतोष्णसि
ु दःु िेछछास्स्वरजस्तमोविशन्यािद
शतयोष्टौ॥
प् १२
िचबक
ु वामभागरूपतमोगणु ा्मने कौिलनीवाग्दवे तायै
नमः॥
रृद्रूपसववरोगहरचक्रेश्वयै ििपरु ािसद्चायै नमः॥
रहस्ययोग्नीरूपस्वा्मा्मने भिु तिसध्यै नमः॥
अपररिछछन्नरूपस्वा्मा्मने सवविेचरीमद्रु ायै नमः॥
रृदयििकोणाधोभागरूपपञ्चतन्मािा्मके भ्यः
सववजम्भनबाणेभ्यो नमः॥
तद्ङक्षभागरूपमन आ्मकाभ्या
सववमोहनधनभ्ु याव नमः॥
तदध्ू ववभागरूपरागा्मकाभ्या
सवववशकरपाशाभ्या नमः॥
तद्रमभागरूपद्रेषा्मकाभ्या
सववस्तम्भकराङ्कुशाभ्या नमः॥
प् १३
२६ िनरुपािधकसिवदेव कामेश्वरः॥
२७ सदानन्दपणू वः स्वा्मैव परदेवता लिलता॥
२८ लौिह्यमेतस्य सववस्य िवमशवः॥ २९ अनन्यिचत्त्वेन च
िसिद्चः ३० भावनायाः िक्रयोपचारः॥
रृन्मध्यरूपिनरुपािधकसिवन्मािरूपकामेश्वरा-
किनलयायै सिछचदानन्दैकब्रह्माि्मकायै परदेवतायै
लिलतायै महाििपरु सन्ु दयै नमः॥
िनरुपािधकचैतन्यमेव
सिछचदानन्दा्मकमन्तःकरणप्रितिबिबतसत्तदहमेवे-
्यनसु न्धान लिलतायालौिह्यिमित िवभार्वय॥
अभेदसबन्धेन स्विच्वािद िविशष्टसिवदः
के वलसिवदश्च तादा्म्यसम्बन्धरूप
कामेश्वराकयन्िणिवशेषण िवभार्वय॥
उपाध्यभावरूपशक्तु ल्वोपलिक्षता सतीशद्च
ु सिवदेव
शक्तु लचरणः॥
िच्विविशष्टसिव्प्राथिमकपराहन्ता्मकमृ्यरू
ु पेण-
रागेणोपलिक्षतासतीरतचरणः॥
अहमाकारवृित्तिनरूिपता िवषयता चरणयोिमवथो
िवशेष्यिवशेषणभावरूपैव तदभु यसामरस्यिमितिवभार्वय॥
रृद्रूपसवावनन्दमयचक्रेश्वयै महाििपरु सन्ु दयै नमः
॥
परापररहस्ययोिगनीरूपस्वा्मा्मने प्रािप्तिसध्यै नमः॥
अपररिछछन्नरूपस्वा्मा्मने सववयोिनमद्रु ायै नमः॥
प् १४
िियदािदस्थल
ू प्रपञ्चरूपपादगतनामरूपा्मक-मलस्य
सिछचदानन्दकै रूप्व भावनाजलेन क्षालन पाद्य
भावयािम॥
सक्ष्ू मप्रपञ्चरूपहस्तगतस्य तस्य
क्षालनमर्घयविचन्तयािम॥
भावनारूपाणामपामिप कबलीकाररूपमाचमन
भावयािम॥
सत्त्विचत्त्वानन्द्वाद्यििलावयवानछछे दने
भावनाजलसम्पकव रूपस्नानमनिु चन्तयािम॥
तेष्वेवायवेषु प्रसताया भावना्मकवृित्तिवशेष्यतायाः
प्रोञ्छन वृ्यिवषय्वभावनेन वह्ल कल्पयािम॥
िनिववषय्विनरञ्जन्वाशोक्वामृत्वाद्यनेकधमवरू-
पाण्याभरणािन धम्यवभेद भावनेन समपवयािम॥
स्वशरीरघटकपािथववभागाना जडतापनयेन
िचन्माितावशेषरूप गन्ध प्रयछछािम॥
आकाशभागाना तथा भावनेन पष्ु पािण समपवयािम॥
वायर्वयभागानान्तथाभावया धपू यािम॥
तैजसभागानान्तथाकरणेनोद्ङीपयािम॥
अमृतभागास्तथा िवभार्वय िनवेदयािम॥
षोदशान्तेन्दमु ण्डलस्य तथा भावनेन
ताम्बल
ू कल्पमाचरािम॥
परापश्यन््यािदिनििलशब्दाना नादद्रारा
ब्रह्मण्यपु सहारिचन्तनेन स्तवीिम॥
िवषयेषु धावमानाना िचत्तवृत्तीना िवषयजडतािनरासेन
ब्रह्मिण प्रिवलापनेन प्रदिक्षणीकरोिम॥
तासा िवषयेभ्यः परावतवनेन ब्रह्मैकप्रवणतया
प्रणमािम॥
इ्यपु चयव जहु ुयात॥्
प् १५
प् १६
श्रीतन्िराजे पञ्चििशपटले
भावनोपिनष्प्रितपािदत
महायागक्रमस्योपब्रह्मणश्लोकाः
नाड्यश्चतदु श
व प्रोताः क्षोिभण्याद्यास्तु शतयः
वायवो दशसप्रोताः सवविसध्यािदशतयः॥ ९॥
उपचाराश्चल्वेिप तन्मय्वाप्रमत्तता
प्रयोगास्तु िवकल्पाना हेतोः स्वा्मिन नाशनम॥् १५॥
प२्
मिणकुण्डलमप्यम्ब नासाभरणमेव च।
ताटङ्कयगु ल देिव यावकञ्चाधरे ऽपवये॥ ११॥
आद्यभषू णसौवणविचन्ताकपदकािन च।
महापदकमत
ु ावल्येकबल्यािदभषू णम॥् १२॥
अपवयािम च मािणक्तयपादक
ु े पादयोिश्शवे।
आरोहावृितदेवीिभश्चक्र परिशवे मदु ा॥ १७॥
श्रीमि
ु ाख्यस्य वषवस्य तल
ु ाया शक्तु लपक्षके ।
चत्ु यावमपरािे च लिलतािपवतमानसः॥ २४॥
भाष्यसमेतः
ओ वाङ्मे मनिस प्रितिष्ठता-मनो मे वािच प्रितिष्ठतम॥्
आिवरावीमव एिध॥
हे वाङ्मनसे त्विवद्याप्रितपादकवेदग्रन्थस्य-मे-मदथव
आिण-आनयन समथे भवतिम्यथवः। हे श्रोिेिन्द्रय
मदथव ्वया श्रतु ग्रन्थजात मा प्रहासी मा
िवस्मरे ्यथवः॥
प् ५
तन्मामवतु तद्रतारमवतु
अवतमु ामवतवु तारमवतवु तार ओ
शािन्तश्शािन्तश्शािन्तः॥
प् ६
प् ८
बैन्दव चक्रिम्यािद॥
तदेव च ितस्रः परु ः ििपथा िवश्वचषवणी इित
िवशेषणियिनिदवष्ट॥ िवशेषणेषु
बहुवचनैकवचनाभ्या िवशेष्यस्य
ििििरूप्वमेका्मक्वञ्च सिू चत॥
तादृशमीक्षणाविछछन्न ब्रह्म प्रक्रभ्य
कािलकापरु ाणेप्यत
ु ॥
प१् ०
अथवसिृ ष्टजनक्वेन ता िनिदवश्य शब्दसृिष्टजनक्वेनािप ता
िनिदवशित यिेित। यि यस्या शान्तािम्बकािदरूपाया
ििपरु ाया अकथाः अकाराद्याः ककाराद्याः थकाराद्याः
षोडशषोडश अक्षरा सिनिवष्टा-अक्षरािण सिन्निवष्टािन
वटबीजे वृक्षवत् सम्यक् िनतरा च वतवन्ते। हकारो िह
िवमशवस्वरूप एवेित न र्वयिष्टवेषेण पृथक् ग्ढ़्यते हकाराणवः
कलारूपो िवमशावख्यः प्रकीितवतः। इित वचनात।् लकारस्तु
लकारान्निभद्यते॥ क्षकारस्तु कषससगवरूप एव न
स्वतन्िः। तस्मादष्टाच्वाररशन्मातृकाः॥ एता एव
मातृकाः। तथा च सतू सिहताया
्वद्ङत्तैश्वयवभाजः परिशवकथकारमन्यान्
सरु े न्द्रान्
याचेदहे ीित शक्रद्रुिहणहररमि
ु ान् िभक्षक
ु ान्
िभक्षक
ु ोऽह।
अज्ञोिप द्रादशाहक्रतिु वकृ ितशतस्यागभतू ोिप
चोक्त्यो
ज्योितष्टोमोक्त्यधमावनिभलषित न तु
द्रादशाहोक्त्यधमावन्
इित॥ अजेर्यािदिभब्रह्यिलगैिबवन्दचु क्रािधष्ठािीदेवता
परब्रह्मैव इ्यत
ु भवित। देवतापदस्य
िवशेष्य्वािभप्रायेण ह्ली्व अजरािदपदाना अत-एव
श्र्ु यन्तरे क्तलीबिनदेशः॥ तथा च स्पष्टमेवाथववणा
आमनिन्त।
प१् ५
४ ऊध्ववज्वलज्ज्वलनज्योितरग्रेतमो नैितरश्चीनमजरतद्रजो
भतू ।् आनन्दन मोदन ज्योितररन्दोः एता-उवै
मण्डलामण्डयिन्त॥
चतदु श
व ारमधोधोिहपद्मे अष्टदलषोडशदला्मके
वतेते॥ तथोध्वे किणवकावृत्तेबाह्यवृत्तमेकमेव। िीिण
वृत्तानीित कितपयिसद्चान्तः॥ अत एव ज्येष्ठारूप
चतष्ु कोण वामारूप भ्रिमिय॥ इ्यि
भ्रिमियपदस्य
वृत्तियान्तरालद्रयवितवपद्मद्रयलक्षक्वेन
प्राचामाचायावणा र्वयाख्या यज्ु यते॥ वृत्तिितयसयतु
सरोरुहद्रय शातै रिग्नषोमा्मक िप्रये। इित वचनेप्येषैव
र्वयाख्या॥ तािन च वृत्तािन अिग्नसोमसयू वगणु ियरूपािण इित
प्रकृ तायामृिचवणवनेनैव तदन्तरालपद्मद्रय विणवत
वेिदतर्वय॥ अक्षराथवस्तु अग्रे िस्थितचक्रोत्तरचक्रेष।ु प्रथम
तमो वै िनिश्चततमोगणु ा्मक ज्वलननामक
ज्योितमवण्डलमभतू ।्
ऊध्ववज्वलिदितिवशेषणेनािग्नज्वालारूपदृढीकारः॥
ऊध्ववभागे कज्जलदशवनेन तमोरूप्वदृढीकारश्च अत एव
तेजोमयस्य तमस््वोतावसाग्यशकापररहारायैव वै
इ्यर्वयय। ततः पर ितरश्चीन ितयवक् प्रसाररज्योितमवण्डल
रत्वाद्रजोगणु मभतू ।् तछच सयू वरूप
अिग्नसयू वयोरूध्ववितयवक्तप्रसृतेः प्र्यक्ष्वात।्
यदाहुरिभयत
ु ाः।
तन्िान्तरे षु किणवकावृत्तद्रयाितररतािन
पद्मद्रयाद्बिहः िीिण वृत्तािन िविहतािन दृश्यन्ते। त्पक्षे
ितस्रश्च रे िा इ्येतावन्माि वृत्तरे िाियपर नेय। न
चैव सित किणवकाद्रस्यैवावशेषेण
मण्डलियकथनासगितररित वाछय। तन्िराजे
मन्वश्राद्बिहमवयावदावृत्तस्याष्टदलवृत्ताितररतस्य
कथनेनास्याः श्रतु ेस्तन्मल
ू ्वस्योपपत्तेः॥ भमू ेस्सदनािन
रे िािस्तस्र इित सामानािधकरण्य अिक्तलष्टोऽथवः॥ ता एव
िििवष्टपा भवु नियरूपाः। देवतावासभिू म्वात्
स्वगवरूपा वा। ििगणु ाः गणु ियरूपाः ििप्रकाशाः
सयू वचन्द्रािग्नरूपवृत्तियप्रकाशरूपाः॥
श्रीचक्रवणवनमपु सहरित एतिदित। साधवचतष्टु येन
विणवत परु श्रीपरु िमव सपररवारपरदेवतावासस्थान
चक्र। परू काणा भतमनोरथपररपरू काणा
िशविवष्ण्वादीनामिप परू क। मनोरथपररपरू क अि
श्रीचक्रे मदनः िशवकामेश्वरः मदन्या िशवकामसन्ु दरी
च प्रथेते स्वमयि
ू ा्मकािणमािदनानारूपिवस्तारे ण
िवलसत इ्यथवः॥ मदनी आ इित छे दो वा पयु ोगलक्षणो डीष॥्
आप्रथेते इ्यन्वयः। छन्दिस परे िप र्वयविहताश्च
इ्यभ्यनज्ञु ानात॥् क्षेिेषु िविवधेषु नामभेदने यािन
देवीरूपािण परु ाणेषु तन्िेषु चोपलभ्यन्ते तािन सवाविण अस्या
एवे्यपु देष्टु षष्ठीमृचमाह॥
प१् ९
इित देवी भागवतेिप स्मरणात।् श्रीिवद्यादीिक्षतो द्रर्वयवता
स्वपीठाचवनेन िनिववकल्पकवृित्तद्रारा
सवावन्कामान्भावयेिदित
भावनािविशष्टभावनान्तरिविधः पयववस्यित॥ सववथा
मितमान् दीक्षेत इ्यािद
कल्पसिू ािदगतिवशेषणिवधीनािमयमेव श्रिू तमवल
ू ।
िवज्ञाय तपवयन्त इ्यिधकाररिवशेषण ्वेन श्रतु मिप तपव
िलभावनाकरण्वेन सबध्यते िहरण्यदा अमृत्व
भजन्ते
इितवदप्राप्ताथवक्वािद्रिधशितप्रितबन्धाभावाछच
मन्ि्वेिप न िविध्वर्वयाघातः। वसन्ताय
किपञ्जलानालभेत-् प्रणीयादीन्नाथमाना यतर्वयान।्
आस्यजानन्तो नामिचिद्रतन इ्यािद मन्िाणामिप बहुशो
िविध्वस्वीकारात् वस्ततु ो मदन्ती्यस्य यदाग्नेयवाक्तय इव
लेट््वकल्यनया भावाथाविधकरणन्यायेन
िचद्ङेर्वयिभन्नस्वा्ममाििवषयकवृित्तिवशेषवाचकम-
दधा्वथवस्यैव करण्व॥ अन्तयावगपदवाछयतािप
तस्यैव यजतेः वृित्तिवशेषवाचक्वात् पररस्रतु ेित तु
म्वथवलक्षणया धा्वथेनान्वेित
भावनािन्वतयोरुभयोररुणैकहायनीन्यायेन वा
पािष्ठवकान्र्वयः। प्रितष्ठन्ती्यस्येव नाकस्य पृष्ठ
इ्यादेभावर्वयसमपवक्व च कारे ण
िलसमछु चयकथनात् पतू एव तेजस्र्वयन्नाद इिन्द्रयावी
पशमु ान्भवित इ्यिेव सविलतािधकार्व अनेकेषा
परुु षाथावना र्वयासज्यवृित्तिल्व इित यावत॥् न
पनु स्सवेभ्यः कामेभ्य इ्यिेव प्र्येकपयावप्त
तपवणन्तु िलवदिलन्यायेनाग। इमा िवज्ञायेित तु
िवद्रत्तािधकाररतावछछे दको धमवः। अत-एव
प२् ०
वक्ष्यमाणे िनवेदयन् स्वा्मीकृ ्येित िवधौ च शतृ ल्यप्
प्र्ययाभ्या
देवतािनवेदनस्वा्मीकरणयोस्समानकािलक्वकथनात्
िदर्वयपानिवधावेव श्रिु तस्वारस्य न वीरपानिवधौ तेन
पानन्तु िििवध प्रोत िदर्वयवीर पशक्र
ु मैः।
इित स्मृतेमवल
ू श्र्ू यन्तरमन्वेष्य। परुु षाथविनषेधास्तु
रागप्राप्तैकिवषयक्वात् क्र्वथव्वेन िविहतेषु न
प्रवतवन्त एव॥
८ कामो योिनः
कमलावज्रपािणगवहु ाहसामातररश्वाभ्रिमन्द्रः।
पनु गवहु ासकलामायया च परू
ु छयेषा
िवश्वमाताऽिदिवद्या॥
सववचैतन्यरूपान्तामद्यािवद्या च धीमिह
बिु द्च यानः प्रचोदयात् इित॥
अितरहस्य्वादेवनाथचरणैकावगमनीयोय मन्िः।
मातररश्वाकामश्चचतमु वि
ु वाचकमक्षर
कमलायोनीचतथु ैकादशस्वरौ इन्द्रवज्रपाणी
तृतीयमन्तस्थाक्षर गहु ामाये भवु नेश्वरीबीज
अभ्र तस्या एवाद्यमक्षर हकारः शेषपञ्चक
स्वरूप एषा आिदिवद्या परू
ु ची परु ातनी िवश्वमाता
जगज्जनियिी िवद्याक्षरै जवगद्ु पत्तेयोिगनीरृदये
सम्प्रदायाथवप्रकरणे सिवस्तर वणवनात् मन्िाथवस्तु
दत्तािेयागस्यािदिभबवहुिभस्तन्िभेदने बहुधोतः। स
चास्मािभववररवस्यारहस्ये यथामित सग्ढ़्य दिशवत इित तत-
एवावगन्तर्वयम॥् कामराजोपािसता िवद्यामपु िदश्य
लोपामद्रु ोपािसता िवद्यामपु देष्टु नवमीमृचमाह
षष्ठसप्तमिमित॥
९ षठ
सप्तममथवििसारिथमस्यामल
ू ििकमादेशय-न्तः।
क्य किव कल्पक काममीश
तष्टु ुवासोऽमृत्व भजन्ते॥
अस्या एव िवद्याया मल
ू ििक
प्राथिमकमक्षरियमन्ु मल्ू येित शेषः त्स्थानेिप
षष्ठािदवणवियमेव िनवेशयन्तो
जापकािवद्याद्रयान्यतरे ण ईश शद्च
ु सत्त्वोपािधक
परिशव तष्टु ुवासः स्तवु न्तः जपन्तः अमृत्व
भजन्ते िवद्याजपेन मोक्ष भावयेिद्यथवः ईश
िविशनिष्टकाम सो कामयि बहुस्या प्रजायेयेित
श्रिु तप्रितपाद्या्वेनेक्ष्यिधकरे णे िनणीत कल्पक
जग्कल्पनािधष्ठान जन्माद्यिधकरणोत किव
वेदप्रणेतार क्य वेदवेद्य शाह्लयोिन्वािधकरणे
वणवकद्रयेनोत पर ब्रह्मैवेित तु
िवशेषणसमिपवतोथवः। अजरापरु ाणी्यािदिभब्रवह्मिलगैः
इह पिु लगैः
वक्ष्यमाणकामकलाध्यानगतह्लीिलगैश्च
परदेवतायािह्लिवध ध्यान िविहत भवित
तथाचोपबृिहत कुलाणववे
परू
ु प वा स्मरे द्ङवे ी ह्लीरूप वा िविचन्तयेत।्
प२् ३
प्रथममद्च
ु ारादािधक्तयध्विनः अत-एव
१० िििवष्टप ििमि
ु
िवश्वमातनु ववरे िाऽस्वरमध्य तदीले॥
ब्ढ़ित्तथीदवशपञ्चािदिन्या सा षोडशीपरु मध्य िबभितव
॥
िवभार्वय च महात्र्यस्रमग्रदक्षोत्तरक्रमात।्
अकाराद्यानक
ु ारान्तान् दिक्षणाया िविचन्तयेत।्
प्रसगा्काम्य कामकलाध्यान
बिहयावगािश्रतमपु देष्टु एकादशी मृचमाह॥
प२् ६
११ द्रामण्डला द्रास्तना िबम्बमेक्र मि
ु
चाधरिीिण गहु ासदनािन॥ कामी कला काम्यरूपा
िविद्वा नरो जायते कामरूपश्च काम्यः॥
ध्यायेद्योहरमिहिषते मन्मथकला॥
ससद्यस्सक्षोभनयितविनता
इ्यितलघु ििलोकीमप्याशु भ्रमयित रिवन्दस्ु तनयगु ा
॥ इित॥
तदधस्सपराधवन्तु िचन्तयेत्तदधोमि
ु ॥
प२् ८
प३् ०
तया यत
ु ा िह कुवविन्त स्वािन कायाविण ते सरु ाः।
कारण सैव कयेषु प्र्यक्षेणावगम्यते॥ इित॥
अन्यिािप
१५ पररस्रतु ाहिवषापािवतेनप्रसकोचेगिलतेवै-मनस्तः॥
सववः सववस्य जगतो िवधाता भताव हताव िवश्वरूप्वमेित॥
कमवमागवज्ञानमागवभितमागेषु
तत्तछछाह्लप्रवतवकैः प्रणािडका नानािवधाः
परस्परिवलक्षणा उताः। तास्सवाव अिप
दस्ु साधािश्चरकालिलप्रदा इित तु तत्तछछाह्लिवदा
स्पष्टमेव॥ अि तु
द्रर्वयस्वीकारै राव्यवमानैरुल्लासपरम्परै व प्रणािडका।
ति प्रौढोल्लासपयवन्त समयाचाररकृ ता धमावः
तदन्तोल्लासे याथाकाम्य चरमोल्लासे ब्रह्मस्वरूपतेित॥
तथा च कल्पसिू म् आरम्भतरुणयौवन
प्रौढतदन्तोन्मनाऽनवस्थोल्लासेषु प्रौढान्त
समयाचारः ततः पर यथाकामीित।
उल्लाससप्तक लक्षणािन कुलाणववािदषु द्रष्टर्वयािन। यद्यिप
प्रितिदन सषु िु प्तदशाया ब्रह्मस्वरूपतावािप्तजावयत एव
। तदानी मनसो िवलीन्वात्
तथाप्यिवद्यापररणामिवशेषरूपया िनद्रया
सविलत्वान्नसा परुु षाथवः। िनद्रारािह्येन तादृशी
दशा तु परुु षाथव एव। या ज्ञानभिू मकासु सप्तमी
मन्यन्ते ज्ञािननः। याञ्च िनिववकल्पकसमािध्वेन
र्वयवहरन्तोनभु विन्त योिगनः सैवोन्मनोत्तरानवस्थोलासेिप
योिगिभरनु भयू ते तदत
ु
आनन्द ब्रह्मणो रूप तछच देहे र्वयविस्थत।
कल्पसिू े तु
इ्यािद शितसगमतन्िराजािदवचनैिनविषद्च्वात।् इह
धमवपाशिनरसनोपायस्सम्प्रदायादेवावसेयः॥
र्वयवस्थाप्रकाराश्च कौलोपिनषद्भाष्ये अस्मािभः
प्रदिशवताः। ततश्च तदिधकाररणा
तादृशैरुल्लासैरन्तःकरणाविछछन्नस्य
जीवा्मनोऽन्तःकरणोपािधकृ तसकोचापनये सित
ब्रह्मभावे िकमविशष्यते। न च
द्रर्वयोल्लासस्यागमापािय्वेन न तावतैव कृ ताथवतेित
वाछय। अस्य पयवनयु ोगस्य समाधाविप तल्ु य्वात।् अथ ति
पवनिनयमनािदिभरुपायैः पनु ः पनु स्समािधप्रवेशनेन
िचराभ्यासपाटवेन कितपयिदवसोत्तर िवनािप
पवनिनरोध साववकािलकस्समािधरु्पद्यते। समद्रु े
नौकामारुहय गछछता त्कल्लोलैस्सिु चरमान्दोिलतवता
नौकावरोहणेप्यान्दोलनानवु िृ त्तदशवनात् इित चेत्तल्ु य
प्रकृ तेिप॥
सस्कृ तद्रर्वयपानजन्योन्मन्यावस्थाभ्यासपाटवेन
िवनािप द्रर्वय कितपयिदवसैस्तादृशदशाया
अकृ ििमायािस्सद्चेः। अक्षराथवस्तु पािवतेन
मन्िसस्कारसस्कृ तेन हिवषा-देवीपजू ाशेषभतू ेन
पररस्रतु ा-पीयमानेन मनस्तः-अन्तःकरणाज्जाते सकोचे-
अ्मनः पररछछे दे प्रगिलते-िनर्वयव्ु थान िवलीने सित
उन्मन्यल्ु लासोत्तरानवस्थायािमित यावत॥् वै िनश्चयेन सववः
सवाव्मको भवित। तेन
स्वामैकिवषयकिनिववकल्पकवृित्तजनको मद
एवान्तयावगिवधायकवाक्तये धा्वथव इ्यपु सरृत
भवित। अनेनैवाशयेन तन्िे मत्तस्य बहुिवधता
प्रितपाद्यते॥
प३् ५
रमन्ते कामक
ु ा मत्ताः मत्ताः कुप्यिन्त कोिपनः।
गायिन्त गायका मत्ताः मत्ता ध्यायिन्त योिगनः॥ इित॥
प३् ७
बह्ऱचृ वेदीया
देवीह्येकाग्र आिसत।् सैव जगदण्डमसृजत।् कामकलेित
िवज्ञायते। शृङ्गारकलेित िवज्ञायते। तस्या एव ब्रह्माजीजनत्
। िवष्णरु जीजनत।् रुद्रोजीजनत।् सवे मरुद्गणा अजीजनन।्
गन्धवावप्सरसः िकन्नरावािदिवािदनस्समन्तादजीजनन।्
भोग्यमजीजनत।् सववमजीजनत।् सवव शातमजीजनत।्
अण्डज स्वेदजमिु द्भज्ज जरायजु
यि्कञ्चैत्प्रािणस्थावरजङ्गम मनष्ु यमजीजनत।् सैषा
पराशितः। सैषा शाभवी िवद्या। कािद िवद्येित वा हािद
िवद्येित वा सािद िवद्येित वा रहस्य। ओ ओ वािच प्रितष्ठा
सैव परु िय शरीरिय र्वयाप्य बिहरन्तरवभासयन्ती
देशकालवस््वन्तरसङ्गात् महाििपरु सन्ु दरी वै प्र्यिक्तचितः।
सैवा्मा ततोऽन्यदस्यमना्मा अत एषा
ब्रह्मसिवित्तभाववा भावकला िविनमवत
ु ा िचदाद्या
अिद्रतीय ब्रह्मसिवित्तः सिछचदानन्दलहरी
महाििपरु सन्ु दरी बिहरन्तरनप्रु िवश्य स्वयमेकैव िवभाित।
यदिस्त सन्माि यिद्रभाित िचन्माि यि्प्रयमानन्द
तदेत्सवावकारा महाििपरु सन्ु दरी। ्वञ्चाहञ्च सवव
िवश्व सववदवे ता इतर्सवव महाििपरु सन्ु दरी।
स्यमेक लिलताख्य वस्त।ु तदिद्रतीयमिण्डाथव
परब्रह्म।
प४् ०
पञ्चरूपपरर्यागादस्वरूपप्रहाणतः।
अिधष्ठान पर तत्त्वमेक सिछछष्यते महिदित॥
प४् १
ओ भद्रकणेिभररित शािन्तः॥
अधमवकारणाज्ञानमेव ज्ञान॥
अज्ञान ज्ञान
अवस्थारूपमज्ञानमिप ज्ञानरूपमेव
शितरे वे्यथवः॥
अधमव एव धमवः॥
पञ्चबन्धा ज्ञानस्वरूपाः॥
िपण्डाज्जनन॥
ईदृशबन्धसद्भावादेव िपण्डाण्डसम्बन्धरूप
जनन भवित॥
तिैव मोक्षः॥
एतत् ज्ञानम॥्
ब्रह्मप्रितनयेत॥् षड्िभरपीिन्द्गयैजवन्येषु
प्र्या्मकज्ञानेषु अहिमद जानािम्यािदप्रकारके षु
अहन्तया भासमान ब्रह्मैव प्रधान। तमेव
भान्तमनभु ाित सवविमित श्र्ु या तिदतरस्य
सववस्याप्यनभु ासमानतोते ः॥ ईद्ङशिववेचन
सववविृ त्तषु यथास्यात्तथा यतेत॥ एके िन्द्रयजन्यमिप
ज्ञान िववेचनमन्िेण प्रधान नयेत॥्
ग्राह्यग्राहकसिवित्तसामन्ये सववदिे हना।
िवशेषोय तु सम्बन्धसामान्ये सावधानता॥ इित वचनात्
अिववेचनाभाव एव ज्ञानसववस्विम्यथवः॥
धमविवरुद्चाः कायावः॥
सवव शाम्बवीरूपम॥्
िविहताचरण इव िनिषद्चाचरणेिप ििपरु सन्ु दयाव
भावनस्यािवशेषात॥् त्भावनवैषम्यवता
भ्रष्टानामेव िविधिनषेधकृ तौ बन्धः इित भावः॥ अत एव
भगवद्राक्तयम॥्
आम्नाया न िवद्यन्ते॥
गरुु रे कः।
एकस्य यथोतलक्षणलिक्षतस्य गरु ोपास््या अयमथो
लभ्यते। गरुु बाहुल्येनोपदेशवैषम्ये
सशयावश्यम्भावात।् अत-एव परशरु ामकल्पसिू े
एकगरू
ु पािस्तरसशयः॥
सवैक्तयताबिु द्चमन्ते॥
आमन्ििसद्चेः॥
मदािदस््याज्यः॥
प्राकट्य न कुयावत॥्
स्वकीयमन्िदीक्षोपािस्तरिहताधमावन्तरे ष्व्यन्ता-
दरशीलाः स्वीयमन्िोपासकाभासाश्च सवेिप बिहमवि
ु ाः
तैयवथा अयमेतदपु ासक इित न ज्ञायेत तथोपािस्त गोपयेत॥्
इदञ्च दीक्षान्तरे ष्विप तल्ु य॥ नैनमदीिक्षताव्रतयन्त
पश्यिन्त। इ्यािद तत्त्प्रकरणगतवचनात॥्
यद्यप्यस्यादीक्षाया वेदष्े वारण्यककाण्डे िविहत्वादेव
रहस्यतािसद्चा क्र्वगप्रवग्याविदवत।् तथािप पनु ः
कण्ठरवेण तिद्रधान रहस्यान्तरे भ्यो
वैलक्षण्याथव॥ धमावन्तरे षु रहस्यभङ्गे
क्रतवु ैगण्ु यमाििमहतु तथा्वे नरक एवेित॥ तथाच
भगवान्परशरु ामः प्राकट्यािन्नरयः॥ इित
न कुयाव्पशसु म्भाषण॥
बिहमवि
ु ास्सवेिप पशवः िवद्याहीन्वात्
एतदषु ास्तेवेविवद्या्वात् न िशल्पािदज्ञानयत
ु े िवद्रछछब्दः
प्रयज्ु यते॥ इ्यािद वचनात॥् तैस्सह सम्यक्
स्वरृदयज्ञापनपयवन्त भाषण न कायव।
तेनापातभाषणस्य न िनषेधः॥
अन्यायो न्यायः॥
यिद किश्चद्रावदक
् ः पवू ोत्तरमीमासान्यायैः
कौिलकाचार दषू येत् तथािप न मनागिप कोपः कायवः
इ्याशयेनाह अन्याय इित अल्पाथो नञ् अल्पबलो न्यायः
पवू वपक्षन्याय इित यावत॥् सोिप न्याय एव॥ न िह
पवू वपक्षोिप न्यायोपन्यासमन्तरे ण प्रवतवते
अतस्तादृशन्यायिसद्चोिप न्याय्य एवाय पन्थाः। न चैव
सित िसधान्तन्यायेनापवादा्कथमाश्वासः
िसद्चान्तानामृिषभेदने बहुिवध्वेन तदिभमािनिभस्तथा
तथोपपादनस्य परस्परिवरुद्चस्य पवू ोत्तरतन्िस्थ
देवतािधकरणािदषु बहुशो दशवनात॥् वािदनो दौबवल्य न
न्यायस्येित भावः॥ तकावप्रितष्ठानािदित भगवान् र्वयासः॥
अिचन््याः िलु ये भावा न ता स्तके ण योजयोिदित च॥
ईदृशन्यायाना िचत्तसमाधानैकिलकाना
सम्प्रदायािवरोधेनैवोपन्यासस्योिचत्वात॥् यथा
श्रिु तस्मृितसम्प्रदायानामत्तु रोत्तरस्य दबु वल्वेिप
प्रकृ ततन्िे वैपरी्यमह्य
ू म॥् न चाय सतु रामन्यायः
धमवशाह्लिविद्भरिप उत्तरोत्तरे ण पवू वपवू वसकोचस्य
बहुशः स्वीकारात॥्
न गणये्कमिप॥
आ्मरहस्य न वदेत॥्
िशष्याय वदेत॥्
आ्मज्ञानान्मोक्षः
कमववदतीवाचार-एवासतस्सना्मानसु न्धाने न
प्रमाद्येत अिपतभू यमिप सम्यगनिु तष्टेिदित द्योतनायेह
पनु ः स्मारणम॥्
लोकान्निनन्द्यात्
इ्यध्या्म॥
न ितष्ठेिन्नयमेन॥
प् ५५
िनयमान्न मोक्षः॥
आ्मानसु न्धानाभावादेव मोक्षे
िवलिम्बत्वापत्तेरर्यथवः॥
कौलप्रितष्ठा न कुयावत॥्
सववसमो भवेत॥्
एतछछाह्लेष्वेवाचारािन्नष्कृ ष्य िवधत्ते प्रािणमािे
स्थावरमािे वा समो भवेत॥् अनन्यभावेन वतेत अत एव
भागवते ि वायमु िग्न सिलल महीञ्चे्यािद
समत
ु ो भवित
इित॥ श्रीरस्त॥ु
##########################################################
######################
#
# MUKTABODHA INDOLOGICAL RESEARCH INSTITUTE
#
#
# ©2011 Muktabodha Indological Research Institute All Rights
Reserved.
#
# E-texts may be viewed only online or downloaded for private study.
# E-texts may not, under any circumstances, be copied, republished,
# reproduced, distributed or sold, either in original or altered form,
without
# the express permission of Muktabodha Indological Research Institute
in writing.
##########################################################
######################