Marcin Wytrek

Wysza Szkoa Edukacji i Terapii im. prof. Kazimiery Milanowskiej, Pracownia Terapii Manualnej
i Masau

Masa tkanek gbokich podstawowe zasady

efektywnej pracy zpacjentem

Deep tissue massage the basic principles of effective work

with the patient

S o w a k l u c z o w e : masa tkanek gbokich, powi, rozlunianie miniowo-powiziowe

Ke y w o rd s : deep tissue massage, fascia, myofascial release

S treszczenie
Masa tkanek gbokich jest form pracy z ciaem nakierowan na przywrcenie rw-
nowagi i prawidowej funkcji w ukadzie miniowo-szkieletowym. Masa tkanek gbo-
kich jest podejciem terapeutycznym, w ktrym masaysta wykorzystuje rne techniki
manualne i narzdzie suce usuwaniu restrykcji w ukadzie miniowo-powiziowym.
czy w sobie techniki z rnych podej terapeutycznych zorientowanych na ukad mi-
niowo-powiziowy, bd powiziowy wczajc w to rozlunianie miniowo-powizio-
we czy integracj strukturaln. Masa tkanek gbokich powinien by wykonywany bardzo
wolno, z dostosowaniem nacisku do moliwoci pacjenta bez uycia rodka polizgowe-
go. Zabiegi masau tkanek gbokich nie mog by bolesne, a raczej powinny wiza si
z uczuciem rozcigania i rozluniania tkanek. Wanym elementem jest ocena funkcjonalna
i badanie palpacyjne, ktre jako rozwinicie wywiadu mog wskaza konieczne do terapii
obszary dysfunkcji. Uywanie takich narzdzi jak okie, przedrami, czy pi pozwala
na zmniejszenie ryzyka pojawienia si przecie w obrbie koczyny grnej masaysty.
Waciwa mechanika ciaa terapeuty pozwala na efektywne wykonywanie masau przy re-
latywnie niewielkim wysiku fizycznym i unikniciu w przyszoci dolegliwoci blowych
krgosupa.

Abstract
Deep tissue massage is a form of bodywork focused on restoring balance and prop-
er function in musculoskeletal system. Deep tissue massage is a therapeutic approach
in which a massage practitioner uses different manual techniques and tools to release
restrictions in myofascial system. It integrates techniques from different modalities

265
Horyzonty wspczesnej fizjoterapii
 Marcin Wytrek

oriented toward myofascial or fascial system, including myofascial release techniques

and structural integration. Deep tissue massage should be applied very slowly, without
any lubricant, adjusting pressure to the patient condition. Deep tissue massage proce-
dures should be painless and rather evoke the sensations of stretching and relaxing tis-
sues. A very important element of this approach is functional assessment and palpation
which as an extension of the interview can guide the therapist to dysfunctional areas
that should be treated. Using such tools as elbow, forearm or fist can decrease the risk
of massage practitioners upper limb repetitive strain injuries. Massage practitioners
proper body mechanics allows for effective massage with relatively minimal physical ef-
fort, preventing back pain in the future.

Czym jest masa tkanek g bokich?

Masa tkanek gbokich jest form pracy z ciaem nakierowan na odzy-

skanie rwnowagi oraz przywrcenie prawidowych funkcji narzdu ruchu
zorientowan na usuwanie restrykcji w ukadzie miniowo-powiziowym
czowieka. Niektrzy autorzy podaj, e jest to forma masau nastawiona na
terapi dolegliwoci, ktrych przyczyna ley w gbszych warstwach ukadu
miniowo-szkieletowego. Masa ten polega na umiejtnym wykorzystaniu
szeregu technik manualnych, w celu usunicia napi i dysfunkcji ukadu mi-
niowo-powiziowego w sposb bardzo agodny i bezpieczny dla pacjenta.
Pacjent poddawany zabiegom masau tkanek gbokich nie jest tylko biernym
odbiorc, ale aktywnie uczestniczy w terapii poprzez wykonywanie odpowied-
nich ruchw w rnych pozycjach uoeniowych. Wan cech masau tkanek
gbokich jest troska o ergonomi pracy oraz unikanie przecie wasnego
ciaa, tak eby masaysta mg pracowa efektywnie przez cay okres kariery
zawodowej, bez dowiadczania dolegliwoci blowych i urazw. Podczas wy-
konywania technik uywa si tu nie tylko doni ale take pici, okci i przed-
ramion [1, 2, 3].
Poniewa masa tkanek gbokich, podobnie jak masa klasyczny propa-
gowany jest przez wielu autorw i instruktorw, std te dobr konkretnych
technik moe rni si w zalenoci od preferencji nauczyciela. Z czasem ka-
dy terapeuta zaczyna rozwija swj sposb pracy. Ponadto naley podkreli,
e techniki masau gbokiego mog by modyfikowane w zalenoci od cech
osobowociowych masujcego oraz pacjenta. Waniejsza jednak od znajomo-
ci wielu rnych technik manualnych jest umiejtno lokalizowania napi
i restrykcji w systemie miniowo-powiziowym oraz umiejtno podjcia de-
cyzji na podstawie oceny funkcjonalnej, ktre obszary naley podda w danym
momencie terapii, aby osign jak najlepsze efekty [2, 3].

266
Horyzonty wspczesnej fizjoterapii
 Masa tkanek gbokich podstawowe zasady efektywnej pracy zpacjentem

Ryc. 1. Technika masau tkanek gbokich minia ldwiowego

Masa tkanek gbokich cho czsto bywa, nie powinien by okrelany ma-
saem gbokim. Rnica wydaje si by znaczca, gdy mwic masa tkanek
gbokich mylimy o tym, eby oddziaywa na tkanki gboko pooone, nato-
miast mwic masa gboki na myl przychodzi gboki nacisk. Oddziaywanie
na tkanki gboko pooone nie jest rwnoznaczne z koniecznoci gbokiego
wchodzenia w tkanki. Czsto praca angaujca najgbiej pooone tkanki jest
bardzo powierzchowna i polega take na odciganiu tkanek czy wykonywaniu
trakcji, a nie ich dociskaniu. Oprcz tego efekt gbokiej pracy moe by wzmoc-
niony poprzez wykonywanie rozcigania tkanek, co take nie oznacza gbokiej
interwencji manualnej. Praca gboka nie oznacza, e trzeba woy jak najg-
biej rk, lecz eby dziaa w taki sposb, aby oddziaywa na tkanki jak najg-
biej pooone. Gboko stosowanych technik w masau tkanek gbokich za-
lena jest od parametru kompresji stosowanego podczas wykonywania technik,
jednake kompresja jest tylko jedn ze skadowych. W dalszej czci artykuu
omwiony zostanie sposb wykonania technik, w ktrym podkrelony zostanie
fakt, e kompresja jest jedn ze skadowych, ale nie jest elementem najwaniej-
szym. Podsumowujc, celem omawianego masau nie jest jak najgbsza praca,
lecz uzyskanie efektw terapeutycznych na wszystkich warstwach tkanek [2, 3].

Zjawisko tenseg racji

Masa tkanek gbokich jest masaem tensegracyjnym, czyli opierajcym si

na zjawisku tensegracji, bd bardziej adekwatnie do ukadu biologicznego ja-
kim jest czowiek, na zjawisku biotensegracji. Jeeli osobie wykonujcej masa

267
Horyzonty wspczesnej fizjoterapii
 Marcin Wytrek

tkanek gbokich nie przywieca zjawisko tensegracji to znaczy, e nie rozumie

integralnoci ukadu powiziowego. Zjawisko tensegracji tumaczy integralno
struktury w oparciu o napicie. W przypadku budowli z cegie widzimy, e inte-
gralno struktury oparta jest na siach kompresyjnych, natomiast w przypadku
modelu tensegracyjnego, do ktrego porwnywane jest ludzkie ciao, wynika
ze zrwnowaonego napicia pomidzy poszczeglnymi elementami. Zjawisko
biotensegracji wypiera koncepcj mwic, e szkielet stanowi pewn ram,
na ktrej zawieszone s tkanki. W tym modelu myli si raczej o tym, e po-
szczeglne elementy stae, jakimi s koci, zatopione s w sieci tkanek mikkich.
Masa tkanek gbokich nie moe by wykonywany tylko miejscowo, w obszarze
dolegliwoci blowych, gdy czsto poprawa w funkcjonowania narzdu ruchu
i zmiany w zakresie odczuwanych dolegliwoci bd moliwe do osignicia po-
przez oddziaywanie na tkanki pooone w innym obszarze. Przykadowo dole-
gliwoci blowe szyjnego odcinka krgosupa mog by zwizane z zespoem
wysunitej gowy w przd i bl moe by odczuwany w obszarze tylnej strony
szyjnego odcinka krgosupa i gowy. W innych formach masau pierwsz myl
jest wykonanie masau na tylnej stronie szyi, jednak w masau tkanek gbokich
jednym z celw bdzie przywrcenie rwnowagi pomidzy przedni i tyln stro-
n szyi. Ten sposb mylenia doprowadzi do podjcia interwencji na przedniej
stronie szyi, gdzie bdziemy mieli do czynienia ze skrceniem mini pochyych,
bd nawet do pracy na przedniej stronie tuowia, gdy nadmiernie wysunita
gowa w przd moe by take zwizana ze skrceniem tkanek w obszarze jamy
brzucha [4, 5].

Ryc. 2. Model tensegracyjny. Jeden z prostszych modeli, dwudziestocian (ang. icosahedron)

sucy do prezentacji zjawiska tensegracji w odniesieniu do struktur biologicznych

268
Horyzonty wspczesnej fizjoterapii
 Masa tkanek gbokich podstawowe zasady efektywnej pracy zpacjentem

Zasady oglne wykonywania masau tkanek

gbokich

Zabiegi masau tkanek gbokich nie mog by bolesne, a jeeli ju takie

wraenia wystpuj to musi to by tzw. dobry bl, ktry pacjentowi sprawia przy-
jemno i wie si z rozlunianiem. Jeeli pacjent wygina si, napina i daje sy-
gnay niewerbalne, e masa jest bolesny to znaczy, e nie mamy do czynienia ze
zjawiskiem dobrego blu i naley dostosowa si nacisku do jego moliwoci.
Dobr praktyk jest zapytanie pacjenta jak ocenia si nacisku i czy techniki nie s
wykonywane za mocno. Z t zasad wie si take konieczno uwzgldnienia
rnic w odczuwaniu masau. W niektrych obszarach i u niektrych pacjentw
masa moe by wykonywany mocniej. Czsto staramy si koncentrowa na tym,
eby nie zrobi go za mocno, natomiast czasami dobrze jest zapyta pacjen-
ta, czy mona zwikszy docisk. Niektre osoby bd to odczuway pozytywnie
i dziki temu mona osign lepsze rezultaty. Z tak sytuacj mona si spotka
podczas wykonywania technik w obszarze grupy kulszowo-goleniowej [1, 2, 6].
Kolejnym z istotnych elementw jest fakt nie stosowania rodka polizgo-
wego, co wynika z tego, e zadaniem terapeuty jest odksztacanie tkanek a nie
lizganie si po powierzchni ciaa. Jeeli ju istnieje konieczno uycia jakiego
rodka, to czasami stosuje si preparaty poprawiajce kontakt ze skr pacjenta,
ewentualnie zwilenie doni wod. Wykonujc masa tkanek gbokich warto
myle o otwieraniu soika bd drzwi z okrg klamk. Ta metafora pozwala
na zrozumienie sposobu oddziaywania na tkanki. Czy jestemy w stanie otwo-
rzy soik majc natuszczon rk lub czy moglibymy otworzy drzwi z okr-
g klamk, jeeli nasza rka lizgaaby si po niej? Niestety nie pomoe nawet
zwikszenie siy bd wykonanie wikszej iloci powtrze. To chyba bardzo ob-
razowy przykad wymuszajcy analogiczne mylenie w przypadku wykonywania
technik masau. Jeeli rka terapeuty choby w minimalnym stopniu lizga si po
skrze nie mona osign efektu i nie pomoe zwikszenie siy nacisku, ktra
tylko wywoa bl i zmusi masayst do wikszego wysiku [1, 2].
Z zasad niestosowania rodka polizgowego wie si fakt, e poza tech-
nikami masau poprzecznego, wikszo technik opiera si na pracy na tzw. ba-
rierze tkankowej. Doprowadzenie tkanek do bariery, czyli skrajnego ustawienia
tkanek uzyskanego podczas biernego odksztacania pozwala na zwikszanie ich
mobilnoci. Umiejtno wyczuwania bariery tkankowej jest elementem niezwy-
kle istotnym, jeeli chcemy aeby praca bya bezpieczna i komfortowo odczuwa-
na przez pacjenta. Po uzyskaniu bariery tkankowej nie ma koniecznoci wprowa-
dzania wiele wikszej siy ni ta, ktr zastosowalimy do jej osignicia, gdy
bdzie si to wizao z bolesnoci. Naley pamita, e barier tkankow mona
osign we wszystkich kierunkach, zarwno poruszajc si poziomo wzgldem

269
Horyzonty wspczesnej fizjoterapii
 Marcin Wytrek

tkanek (techniki odcigania tkanek od koci), jak i pionowo (nacisk pionowy na

tkanki). Stosowanie rodka polizgowego, bd stosowanie zbyt duych iloci
rodkw poprawiajcych kontakt ze skr pacjenta sprawia, e terapeuta gubi
barier tkankow. Skutkuje to lizganiem si po skrze bd bolesn prac na
tkankach, ktre terapeuta prbuje uchwyci zwikszajc kompresj. Praca na
barierze oznacza bardzo powoln prac z tkank [1, 2, 4, 6].
Podczas sesji masau pacjent powinien mie zapewnione warunki do mo-
liwie maksymalnego rozlunienia ciaa. Trudno bdzie osign dobre rezultaty
pracy jeeli pacjent bdzie odczuwa dyskomfort wynikajcy chociaby z niewy-
godnej pozycji w jakiej si znajduje. Czsto pacjent nie bdzie wiadomy tego,
e znajduje si w niewaciwej pozycji ciaa. Dobrym przykadem jest tu wyko-
nywanie techniki masau mini skonych zewntrznych brzucha i minia z-
batego przedniego z jednoczesn rotacj tuowia. Jeeli pacjent nie ma zapew-
nionej wygodnej pozycji nie uda si uzyska swobodnego ruchu rotacji tuowia.
Czstym bdem jest nie podoenie klina, poduszki bd rcznika pod gow, co
skutkuje tym, e pacjent ukada gow na swoim ramieniu utrzymujc napicie
mini szyi. Sprawia to, e terapeuta nie jest w stanie wykona biernej rotacji tu-
owia poniewa pacjent niewiadomie utrzymuje napicie mini szyi w kierunku
przeciwnym. Podoenie klina bd poduszki skutkuje rozlunieniem mini szyi
i poddaniem si dziaaniom terapeuty. Podoony waek zapewnia pacjentowi
komfort i poczucie bezpieczestwa, e jego gowa nie spadnie z kozetki, czy nie
wykona niekontrolowanego ruchu.

Nar zdzia terapeutyczne

Jedn z charakterystycznych cech masau tkanek gbokich jest wykorzysty-

wanie jako narzdzi terapeutycznych rnych powierzchni koczyny grnej (ok-
cia, powierzchnia przedramienia, pici, kostek). Uycie okcia, przedramienia
czy pici niesie za sob korzyci w postaci mniejszego wydatku energetycznego
ze strony masaysty oraz mniejszej iloci przecie w obrbie doni. Naley
pamita, e aby te warunki zostay spenione techniki musz by wykonywane
przy jak najwikszym rozlunieniu oraz przy wykorzystaniu ciaru ciaa masay-
sty w odpowiednich, ergonomicznych pozycjach [1, 2, 3, 4, 5].
Nie ma jednoznacznej odpowiedzi gdzie i w jakiej sytuacji uy dan cz
rki. Wiele zaley od warunkw fizycznych pacjenta i terapeuty. Jeeli terapeu-
ta jest wysoki o atletycznej budowie ciaa, a trafi na drobn starsz pani to
w wielu sytuacjach z powodzeniem uyje palcw bd kostek. Jeeli natomiast
byoby odwrotnie to drobny terapeuta moe z powodzeniem uy okcia bd
przedramienia w miejscu, w ktrym kto inny uyby pici. Wiele zaley te

270
Horyzonty wspczesnej fizjoterapii
 Masa tkanek gbokich podstawowe zasady efektywnej pracy zpacjentem

od preferencji samego masaysty. Jednemu lepiej bdzie si pracowao pici

a drugiemu przedramieniem. Nawet jeeli kto bdzie wykonywa cay masa
doni bd palcami, to dalej jest to masa tkanek gbokich. Naley pamita,
e ta forma nie zaley od uywanych powierzchni (cho jest to na pierwszy rzut
oka najbardziej charakterystyczny element), ale od sposobu pracy z tkankami.
Lepiej eby masa by wykonywany tylko palcami, ktre podajc za restryka-
cjami bd rozluniay tkanki, ni wykonywany wprawdzie okciem bd przedra-
mieniem, ale powierzchownie i w sposb nieprzemylany. Zawsze naley dobra
takie narzdzie, ktre w danym momencie pozwoli na uzyskanie jak najlepszego
efektu [1, 2, 3, 7].
Czsto podnoszon kwesti jest ilo powtrze. I tu take nie ma jedno-
znacznej odpowiedzi. Nie chodzi bowiem o to, aby masa wykonywany by se-
kwencyjnie, z okrelon iloci powtrze. Nie ma koniecznoci wykonywania
najpierw ruchw przedramieniem, potem okciem, pici, kostkami a na kocu
palcami po np. cztery razy. Waciwie o tym, ile powtrze powinien wyko-
na masaysta wie ciao pacjenta i to ono przekae mu na ten temat sugestie.
Masaysta musi si w t informacj wsuchiwa i musi jej oczekiwa. Gwne
narzdzia terapeutyczne stosowane w masau tkanek gbokich to:
a) Przedrami jego uycie wie si z prac w pochyleniu oraz byciem bliej pa-
cjenta. Jest to narzdzie ktre pozwala na bardzo intensywn prac przy bar-
dzo niewielkim uyciu siy ze strony masaysty. Aby unikn przecie dolnego
odcinka krgosupa naley pracowa na ugitych nogach i o ile jest to moliwe
drug rk podeprze si o kozetk bd o ciao pacjenta. Niektrzy uwaaj,
eby lepiej nie wchodzi tak bardzo blisko w stref osobist pacjenta i zamiast
opierania si o jego ciao zaprze si rk o przedrami wykonujce technik.
Zaley to na pewno od reakcji pacjenta, jak i poczucia terapeuty. W zalenoci
od masowanej powierzchni masa moe by wykonywany bardziej powierzchni
koci okciowej bd powierzchni zginaczy przedramienia.
b) okie - wykorzystywanie tej powierzchni podobnie jak przedramienia, wie si
z prac w pochyleniu oraz byciem bliej ciaa pacjenta. Techniki mog by wy-
konywane przy wykorzystaniu wyrostka okciowego, bd tylnej strony dolnej
czci koci ramiennej. okie moe by dobrym narzdziem terapeutycznym
wykorzystywanym do statycznego nacisku na relatywnie niewielkie minie (np.
na misie napracz powizi szerokiej) lub na niewielkie czci minia (np.
na przyczepy grupy mini kulszowo-goleniowych do guza kulszowego). okie
moe by take uywany do masau w poprzek napitych wkien mini bd
w terapii punktw spustowych (np. wzgldem minia poladkowego redniego).
c) Pi pierwsza myl jaka nasuwa si wielu osobom jest taka, e masa wykony-
wany pici musi by bardzo bolesny. Jest to mylne zaoenie, gdy nacisk roz-
kada si na relatywnie du powierzchni. Technika powinna by wykonywana

271
Horyzonty wspczesnej fizjoterapii
 Marcin Wytrek

powierzchni grzbietow paliczkw bliszych oraz gowami koci rdrcza. Poza

tym wykonujc techniki pici naley pamita o tym, e nie moe by mocno
zacinita, dziki czemu dopasowuje si do ksztatu masowanej powierzchni.
Naley pamita o utrzymywaniu nadgarstka w pozycji neutralnej.
d) Kostki zastosowanie tego narzdzia pozwala na precyzyjn prac z duym na-
ciskiem, z powodzeniem zastpujc w wielu sytuacjach kciuk, ktry mgby by
naraony na przecienia. Techniki wykonywane s tu powierzchni grzbietow
drugiej i trzeciej koci paliczkw rodkowych. Istotnym elementem jest tu utrzy-
manie okcia, nadgarstka oraz staww rdrczno-paliczkowych w pozycji neu-
tralnej. Koczyna grna terapeuty ustawiona jest w rotacji do wewntrz.
e) Palce wykonujc techniki opuszkami palcw naley pamita o utrzymywaniu
delikatnego zgicia w stawach rki w celu uniknicia przeprostw. Palce s bar-
dzo czuym narzdziem, jednak na ile to moliwe, naley stara si wykorzysty-
wa inne powierzchnie, ktre nie doprowadzaj do przecie staww. Bardzo
czstym zjawiskiem wrd masaystw, szczeglnie pci eskiej jest hipermo-
bilno staww doni, co skania do uywania tego narzdzia tylko w okolicach,
w ktrych tkanki s relatywnie mikkie (przednia strona szyi, klatka piersiowa).
f) Doniowa powierzchnia caej rki - pozwala na ogln ocen jakociow tkanek, ich
napicia oraz przesuwalnoci wzgldem warstw lecych gbiej. Jednoczenie
wewntrzna powierzchnia doni jest doskonaym narzdziem terapeutycznym
pozwalajcym na zwikszenie przesuwalnoci tkanek. Z powodzeniem moe by
wykorzystywana na duych obszarach ciaa (klatka piersiowa, plecy, przednia po-
wierzchnia uda). W masau tkanek gbokich czsto pracuje si bardzo powierz-
chownie nakierowujc techniki na powi powierzchown otaczajc nasze ciaa
jak kombinezon. Dobrym narzdziem do tego typu pracy jest powierzchnia do-
niowa rki. Tego typu chwyt bywa nazywany rk omiornic (ang. octopus hand),
co podkrela konieczno wykonania jak najobszerniejszego chwytu zapewniaj-
cego dobre uchwycenie tkanek.
W masau tkanek gbokich mona wykorzystywa kciuki, aczkolwiek naley
ograniczy uywanie tego narzdzia do minimum i do obszarw, w ktrych tkan-
ki s bardzo delikatne i mikkie. Nie naley podchodzi do stosowania kciukw
bardzo ortodoksyjnie mwic, e nie wolno ich uywa, gdy traci si bardzo
czue narzdzie. okie nigdy nie wyczuje tyle, co kciuk. Czasami wygodnym
narzdziem moe si okaza kb kciuka bd nasada doni [1, 2, 4, 7].

Te c h n i k i te ra p e u t yc z n e

Techniki w masau tkanek gbokich w duej mierze opieraj si na kom-

presji, ktra moe by wykonywana z rn si i na rnych powierzchniach
ciaa oraz rozciganiu tkanek w rnych kierunkach. Naley jednak pamita,

272
Horyzonty wspczesnej fizjoterapii
 Masa tkanek gbokich podstawowe zasady efektywnej pracy zpacjentem

e najwaniejszy element stanowi komponenta rozcigania tkanek uzyskana po-

przez wprowadzenie si cinajcych. Kompresja powinna by wykonywana agod-
nie umoliwiajc dojcie do okrelonej warstwy tkanek, na ktrej terapeuta chce
pracowa. Techniki wykonywane s bardzo powoli. Wikszo technik w masau
tkanek gbokich rozciga (wydua) tkanki, chyba e uyta zostanie zbyt dua
ilo rodka poprawiajcego kontakt ze skr bd uyty zostanie rodek poli-
zgowy. Pacjent w przypadku wikszoci technik powinien odczuwa specyficzne
rozciganie.
Sia w masau tkanek gbokich musi by dostosowana do odczu pacjenta.
Nie mona powiedzie, e w masau tkanek gbokich stosowany nacisk pi-
ci powinien wynosi ok. 30 kg. Nacisk zawsze musi by dostosowany do mo-
liwoci pacjenta. Nie ma reguy, co do stosowanego nacisku. Czasami drobne
i szczupe osoby wol silniejszy nacisk, a atletycznie zbudowani panowie wol
delikatniejszy. Wiele zaley od podranienia i napicia tkanek. Jedn z waniej-
szych umiejtnoci jest rozwijanie komunikacji niewerbalnej, ktra pozwoli oce-
ni, czy dana technika jest bolesna, bd czy pacjent ley w wygodnej pozycji.
Bardzo czsto pacjent bdzie mwi, e pozycja jest w porzdku i e moe by,
natomiast jego ciao bdzie mwio, e jest mu niewygodnie. Naley jednake
pamita, e efektywna komunikacja opiera si te na czci werbalnej. Nie mo-
na zakada, e w kadej sytuacji wie si lepiej czego potrzebuje pacjent. O wiele
kwestii, w tym odczucia, warto zapyta [1-7].
Nacisk na tkanki powinien si odbywa pod ktem 45 stopni bd mniejszym
(wyjtek stanowi techniki pionowego rozluniania). Taki niewielki kt zapewni
bezpieczestwo pracy i wprowadzi siy cinajce, ktre zwiksz przesuwalno
tkanek. Jeeli masaysta bdzie stosowa nacisk pod ktem wikszym ni 45
stopni to w technice przewaa bdzie element kompresji, a nie o to w masau
tkanek gbokich chodzi, eby zgniata tkanki. Poza tym, im wikszy kt tym
trudniej wykonywa prac ciarem ciaa i eby rka posuna si do przodu trze-
ba bdzie uy mini koczyny grnej, co szybko moe skoczy si przeci-
eniami. Skona praca zapewni take bezpieczestwo naczyniom krwiononym
i nerwom, ktre posiadaj zdolno do przemieszczania si i rozcigania i nie
bd podlegay kompresji do koci [1, 2].
Techniki w masau tkanek gbokich mog by wykonywane na tkankach
biernie lecych, jak i tkankach poddawanych powolnym ruchom. Techniki na
tkankach bdcych w spoczynku mog by wykonywane w rnych pozycjach
uoeniowych. Tkanki mog by ustawione w skrceniu, mog znajdowa si
w pozycji neutralnej, bd mog by uoone w wydueniu. Uoenie tkanek
w skrceniu zapewnia atwe ich uchwycenie w technikach pionowego i pozio-
mego rozluniania. Ustawienie takie umoliwia zwikszenie przesuwalnoci
tkanek i daje moliwo wykonania gbokiego nacisku, ktry jest utrudniony

273
Horyzonty wspczesnej fizjoterapii
 Marcin Wytrek

w przypadku tkanek znajdujcych si w rozcigniciu, kiedy napita powi

powierzchowna i gboka uniemoliwiaj zatopienie si w minio-powi
[2, 6].

W masau tkanek gbokich mona wyrni:

a) Techniki rozcigajce (wyduajce) tkanki - stosowane wzgldem tkanek skr-
conych, mog by wykonywane zarwno z wykorzystaniem ruchu czynnego,
jak i biernego, ale take bez poruszania okolic poddawan terapii. Jeeli wy-
konywane s z ruchem to zazwyczaj technik wykonuje si wzdu przebiegu
wkien miniowych od przyczepu dalszego do bliszego. Podczas wykonywa-
nia ruchu czynnego naley pilnowa pacjenta, aby ruchy te nie byy zbyt szyb-
kie, zbyt mocne i zbyt obszerne, gdy bd utrudniay prac z tkank. Jeeli
poinstruowanie pacjenta na temat wykonywanego ruchu nie przynosi efektu
to lepiej jest pracowa na tkankach uoonych biernie pamitajc o tym, e
ruchy wykonywane przez pacjenta s elementem pomocniczym masau a nie
najwaniejszym. Techniki z ruchem biernym s bardzo efektywne w sytuacji,
w ktrej pacjent nie bdzie napina okolicy poddawanej terapii. Moe si zda-
rzy, e ze wzgldu na bl, bd nawyk ochronnego napinania mini pacjent
nie jest w stanie na tyle rozluni koczyny, eby mona byo prowadzi ruch
bierny. W takim wypadku lepiej wykona technik bez ruchu ni pracowa na
napitym miniu, gdy taka praca nie przyniesie wikszych korzyci. Naley
pamita, e podczas napicia minia dochodzi do usztywnienia powizi mi-
nia (rdmisnej, omisnej i namisnej), co skutkuje brakiem moliwoci jej
odksztacania. Techniki rozcigajce tkanki mog by wykonywane zarwno od
przyczepu dalszego do bliszego, w poprzek tkanek, jak i od przyczepu bli-
szego do dalszego. W przypadku wykonywania technik od przyczepu dalszego
do bliszego pacjent bdzie odczuwa trudno w wykonaniu ruchu, natomiast
w przypadku wykonywania technik od przyczepu bliszego do dalszego pa-
cjent bdzie odczuwa swobod w wykonaniu ruchu wynikajc z torowania
wykonywanego przez terapeut. Niektrzy autorzy dziel techniki rozcigajce
na tzw. suche rozciganie (ang. dry stretching) oraz rozciganie z oliwk (ang.
with oil stretching), pamitajc oczywicie o tym, e ilo rodka polizgowego
jest znikoma [1, 2, 8].
b) Techniki stymulujce minie do skracania - wykorzystywane w stosunku do grup
miniowych o obnionym napiciu (mini hipotonicznych). Zakada si, e ist-
nieje moliwo poprawy mobilnoci tkanek, w kierunkach uatwiajcych prac
mini. Zdecydowanie atwiejszym zadaniem jest wyduenie skrconych tkanek,
jednak uznaje si, e mona wpywa na misie stymulujc go do atwiejszego
wykonywania skurczu. Jako przykad mona tu poda niewydolny misie pisz-
czelowy przedni, ktry w tej sytuacji moe by jedn z przyczyn obnionego

274
Horyzonty wspczesnej fizjoterapii
 Masa tkanek gbokich podstawowe zasady efektywnej pracy zpacjentem

sklepienia podunego stopy. Technika stymulujca misie do skracania jest wy-

konywana od przyczepu dalszego do bliszego z jednoczesnym wykonywaniem
ruchu zgicia grzbietowego stopy [1, 2].
c) Techniki z zablokowaniem polegaj na wybraniu luzu tkankowego i wykonywa-
niu koczyn pacjenta ruchu wywoujcego rozciganie tkanek. Np. w przypad-
ku minia dwugowego ramienia, aby wybra luz tkankowy naley zatopi si
w tkankach, w kierunku koci ramiennej i jednoczenie zepchn je w kierunku
doczaszkowym, po czym naley wykonywa ruch czynny bd bierny prostowa-
nia koczyny grnej w stawie ramiennym [1, 2].
d) Techniki w przegrodach midzyminiowych nazywane take oddzielaniem prze-
dziaw miniowych, ich celem jest zwikszenie przesuwalnoci mini wzgl-
dem siebie. Techniki te mog by wykonywane zarwno z ruchem czynnym jak
i biernym. Jeeli jest to moliwe to naley si stara wchodzi pomidzy tkanki
nawet jeeli nie s to przegrody midzyminiowe (np. midzy misie brzucha-
ty i paszczkowaty na ich krawdzi). Zwikszy to szanse na uzyskanie wikszej
mobilnoci tkanek w danym obszarze [1, 2].
e) Technika masau w poprzek wkien miniowych rytmicznie wykonywane ruchy
w poprzek wkien ze stopniowo zwikszanym naciskiem maj na celu obnienie
napicia mini jeli s wykonywane agodnie i podniesienie progu wraliwoci
blowej, jeeli wykonywane s z uyciem wikszej siy. Technika ta moe by
nakierowana na pasmo napitych wkien miniowych, bd bardziej lokalnie
na miniowo-powiziowy punkt spustowy [1, 2, 9, 10, 11].

Ryc. 3. Technika masau w poprzek wkien minia czworobocznego grzbietu. Technika moe
by wykorzystywana w terapii punktw spustowych

275
Horyzonty wspczesnej fizjoterapii
 Marcin Wytrek

f) Techniki pionowego i poziomego rozluniania to techniki wywodzce si z rozlu-

niania miniowo-powiziowego, ktre polegaj na wyszukiwaniu i usuwaniu re-
strykcji w tkankach poprzez odksztacanie minio-powizi pionowo i poziomo
wzgldem koci, we wszystkich moliwych do wykonania kierunkach. W techni-
kach moe take dochodzi do torsji tkanek, gdzie tkanki trzymane przez jedn
z doni terapeuty spychane s w jedn stron, natomiast tkanki trzymane w dru-
giej doni spychane s w stron przeciwn. W tego typu technikach dochodzi do
odksztacenia minio-powizi na wszystkich warstwach, od powierzchownej,
a po te pooone najbliej koci. S to techniki niezwykle agodne i moliwe do
wykonania u pacjentw z duymi dolegliwociami i duym ograniczeniem rucho-
moci. Oczywicie w takich sytuacjach terapeuta z ogromn uwag musi doj
do bariery tkankowej. Do technik pionowego i poziomego rozluniania mona
zaliczy techniki zgniatajce (ang. squeezing techniques) [2, 3, 6].

Ryc. 4. Techniki pionowego i poziomego rozluniania stosowane wzgldem

minio-powizi piersiowej

Ergonomia
Bardzo wanym elementem jest zwracanie uwagi na pozycje ciaa zarwno
terapeuty jak i pacjenta spoczywajcego na kozetce. Jeeli tylko jest to moliwe
naley ustawia pacjenta jak najbliej siebie, tak aby unikn pochylania si. St
do masau powinien by regulowany i w wielu sytuacjach lepiej bdzie jeeli b-
dzie za niski anieli miaby by zbyt wysoki. Ot atwiej jest stan w szerszym
rozkroku i wykorzysta ciar swojego ciaa, ni stawa na palcach bd unosi
barki w celu wykonania techniki ze stanowczym uciskiem.
Czasami w zalenoci od wzrostu pacjenta i terapeuty wskazanym moe by
wejcie na kozetk, co sprawi e technika bdzie wykonywana bez koniecznoci

276
Horyzonty wspczesnej fizjoterapii
 Masa tkanek gbokich podstawowe zasady efektywnej pracy zpacjentem

unoszenia ramion, a wykorzystany zostanie ciar ciaa masaysty. Dobr kadej

techniki bdzie uzaleniony nie tylko od tego, czy w danym obszarze lepiej do-
pasowa pi, przedrami czy okie, ale te od tego czy uycie tej czci nie
wymusi niewaciwej pozycji ciaa. Std te jeeli masaysta bdzie chcia uy
pici w okolicy minia poladkowego redniego u pacjenta lecego na boku
i wykonanie tego zadania bdzie wizao si z koniecznoci stawania na pal-
cach, unoszeniem barkw oraz uywaniem siy mini obrczy barkowej, zamiast
wykorzystania ciaru ciaa - to wtedy lepiej wykona technik okciem, w spo-
sb ergonomiczny i bez zwikszonego wydatku energetycznego.
Jeeli terapeuta podczas wykonywania jakiej techniki czuje dyskomfort
i niepotrzebne napicie to powinien przerwa jej wykonywanie i zmieni usta-
wienie ciaa bd technik. Jeeli czuje, e podczas wykonywania techniki pi-
ci musi unie bark, bo kozetka jest zbyt wysoko to powinien przerwa jej
wykonywanie i obniy kozetk bd zmieni narzdzie terapeutyczne, dziki
ktremu bdzie mg przyj swobodn pozycj. Jest to szczeglnie wane dla
osb rozpoczynajcych praktykowanie masau tkanek gbokich, gdy wie si
to z nabieraniem nieprawidowych nawykw, ktre mog doprowadza do prze-
cie narzdu ruchu masaysty.
Naley pamita, eby podczas wykonywanych technik nie wstrzymywa
oddechu, co moe mie miejsce w przypadku osb wykonujcych masa bar-
dzo siowo i u osb, ktre w pocztkowym etapie nauki s bardzo skoncen-
trowane na tym, aby nie dziaa zbyt mocno. Wstrzymywanie oddechu zwik-
sza napicie miniowe masaysty, co moe wpyn na jako wykonywanych
technik [1, 2, 7, 8].

Zasady dotyczce procesu terapeutycznego

Masaysta przystpujc do zabiegu powinien mie jasno okrelony cel dzia-

ania. Na podstawie przeprowadzonego wywiadu i badania funkcjonalnego po-
winien ustali przebieg postpowania terapeutycznego. Terapia zaczyna si od
chwili, w ktrym masaysta rozpoczyna obserwowanie pacjenta oczekujcego na
zabieg bd wchodzcego do gabinetu. Na tym etapie mona wychwyci zmia-
ny w zakresie postawy ciaa czy sposobie poruszania si (nadmierna rotacja ze-
wntrzna w stawach biodrowych, wysunita gowa w przd, asymetria ustawienia
barkw). Oczywicie nie mona na tym etapie wyciga ostatecznych wnioskw,
jednake zaobserwowane zmiany mog nakierowa terapeut na obszary ciaa,
w ktrych wystpuj najwiksze dysfunkcje. Konieczne jest przeprowadzenie
wywiadu i dalszego badania, gdy na tym etapie mog pojawi si te bdne
zaoenia. Asymetria ustawienia barkw moe by wynikiem skoliozy a nie nawy-
kowego utrzymywania barku w uniesieniu.

277
Horyzonty wspczesnej fizjoterapii
 Marcin Wytrek

Oprcz podstawowych danych dotyczcych dolegliwoci i jednostki choro-

bowej masaysta powinien zebra szereg informacji dotyczcych odczu oraz
nawykw ruchowych. Oczywistym jest, e terapeuta powinien wypyta o choro-
by wspistniejce, operacje chirurgiczne oraz urazy z przeszoci, ktre mog
wpywa na obraz kliniczny.
Wanym elementem wywiadu jest poznanie czynnikw doprowadzajcych
do zmian w ukadzie miniowo-powiziowym. Naley tu zapyta o rodzaj wy-
konywanej pracy, poprosi o omwienie pozycji i czynnoci z ni zwizanych.
Warto dowiedzie si, jakie pacjent ma nawyki ruchowe i postawy zaangao-
wanie pacjenta w proces odzyskiwania rwnowagi w narzdzie ruchu, co wie
si z edukacj pacjenta w zakresie autoterapii, jak i z uwiadomieniem pacjen-
ta, jakie czynniki wpywaj na rozwj obserwowanych niego dysfunkcji. Jeeli
mamy pacjenta, u ktrego duym problemem jest znaczne ograniczenie rotacji
wewntrznej w stawie biodrowym to musimy wychwyci przyczyny powstania
tej zmiany. Bardzo czsto zwizane jest to z szeregiem czynnikw, poczwszy od
nawykowego ustawiania koczyn dolnych w rotacji zewntrznej w czasie chodu
czy stania, przez przyjmowanie pozycji siedzcej ze stawami biodrowymi usta-
wionymi w rotacji zewntrznej, przez aktywno sportow a po pozycje przyj-
mowane w czasie snu. Wielu pacjentw przez wiele lat nie wykonuje ruchw ani
nie przyjmuje pozycji angaujcych staw biodrowy w ruchy rotacji wewntrznej,
co wie si z duym skrceniem tkanek odpowiedzialnych za wykonywanie ro-
tacji zewntrznej.
Zawsze naley dokona oceny ukadu powiziowego caego ciaa. Pozwoli
to na dokadniejsz ocen ukadu ruchu. Moe si okaza, e zaobserwowana
asymetria ustawienia barkw nie wynika ze skrcenia minia czworoboczne-
go grzbietu czy dwigacza opatki, a jest skutkiem pochylenia tuowia w bok
zwizanego ze skrceniem minia czworobocznego ldwi czy mini skonych
brzucha. W tej czci powinna si odby ocena postawy ciaa, tzw. czytanie ciaa
(ang. body reading) pozwalajce na zebranie informacji na temat ustawienia po-
szczeglnych czci ciaa i zwizanego z nim skrcenia tkanek. Ocena postawy
ciaa powinna by uzupeniona ocen zakresu ruchw w stawach oraz testami
dugoci mini. Dodatkowe informacje na temat stanu ukadu miniowo-po-
wiziowego pacjenta mona uzyska wykonujc rne testy funkcjonalne bd
ocen chodu [1, 2, 12, 13, 14].
Kolejnym etapem po dokonaniu oceny funkcjonalnej jest badanie palpacyjne.
Pierwszym etapem w palpacji okrelonej czci ciaa zawsze powinno by ogl-
danie. W wielu przypadkach struktury ukadu miniowo-powiziowego i ich
obrysy s widoczne na skrze. Jeeli badajcy najpierw przyoy rk do tkanek
to moe straci cenne wskazwki prowadzce do sprawniejszej i dokadniejszej
palpacji. Podczas palpacji naley spokojnie uoy donie w podanym obszarze

278
Horyzonty wspczesnej fizjoterapii
 Masa tkanek gbokich podstawowe zasady efektywnej pracy zpacjentem

i zatopi je w tkankach. Naley wystrzega si gwatownego poruszania po bada-

nym obszarze, ktre jest czci masau klasycznego. Badanie palpacyjne mo-
na porwna do badania elektomiograficznego. Jeeli elektroda nie jest dobrze
i stabilnie przyoona do skry to: albo nie uzyskamy zapisu, albo uzyskamy za-
kcenia. Podobnie jest z palpacj, jeeli rka bdzie niespokojnie obmacywa
poszukiwan struktur to najzwyczajniej w wiecie jej nie odnajdziemy. Badanie
palpacyjne pozwala na ocen przesuwalnoci tkanek oraz ocen ich wraliwoci,
ktra moe by uzupeniona o badanie wraliwoci uciskowej tkanek wykonanej
przy pomocy algometru [15].
Ta sama jednostka chorobowa nie oznacza, e bdzie taki sam obraz klinicz-
ny kadego pacjenta, std nie mona wyznaczy algorytmu postpowania, ktry
narzucaby, jakie techniki naley wykona w przypadku jednostek chorobowych,
gdy mogoby to ograniczy efektywno terapii. Zabiegi manualne musz by
poprzedzone ocen funkcjonaln, a nie mog odbywa si wedug teoretycznie
przyjtego schematu. Dwch pacjentw z chorob zwyrodnieniow dolnego
odcinka krgosupa moe wykazywa cakowicie odmienne zmiany w ukadzie
miniowo-powiziowym. Jedna osoba moe by ksigowym, ktry wikszo
swojego ycia spdzi w pozycji siedzcej i poza prac by mao aktywny fizycz-
nie, druga natomiast moe by osob wykonujc prac fizyczn, ktra poza
aktywnoci zawodow uprawia aktywno sportow. Nie mona jasno wskaza,
jak to ma czsto miejsce, e np. w przypadku rwy kulszowej naley wykonywa
masa tkanek w okolicy nerwu kulszowego, gdy wiadczy to o nierozumieniu
zasady tensegracji i koniecznoci przywracania rwnowagi w ciele. Pacjent, ktry
ma rw kulszow moe by osob, u ktrej wystpuje due przodopochylenie
miednicy, pogbienie lordozy ldwiowej a w obszarze na tylnej stronie uda
mona zaobserwowa du mobilno minio-powizi i nadruchomo w za-
kresie zgicia koczyny dolnej w stawie biodrowym. Masowanie koczyny dol-
nej nie przyniesie korzyci terapeutycznych w postaci przywrcenia rwnowagi
w obrbie kompleksu miedniczo-ldwiowego. W takim przypadku zasadne wy-
daje si wykonywanie technik na poprawienie mobilnoci tkanek na przedniej
stronie uda i w obszarze zginaczy stawu biodrowego, ktre moe wpyn na
wyrwnanie napi w obrbie miednicy [1, 2, 4, 10, 16].
Dobrze gdyby zabiegi masau tkanek gbokich byy rozoone w czasie.
Lepiej kiedy s wykonywane przez trzy miesice ni przez trzy tygodnie. Naley
pamita, e celem masau tkanek gbokich nie jest osignicie krtkotrwa-
ych zmian w postaci zagodzenia dolegliwoci blowych, poprawy ukrwienia
czy zmniejszenia napicia tkanek, ale uzyskanie trwalszych zmian w funkcjo-
nowaniu ukadu ruchu (poprawa postawy ciaa, swoboda poruszania, wiksza
mobilno staww). Podobnie jak nie da si przygotowa do biegw dugody-
stansowych czy wywiczy pozycji typu szpagat w dwa tygodnie, tak trudne do

279
Horyzonty wspczesnej fizjoterapii
 Marcin Wytrek

osignicia jest uzyskanie dugotrwaych zmian w ukadzie ruchu. Jest to szcze-

glnie trudne u osb z dolegliwociami o charakterze przewlekym.
Na kadej sesji terapeutycznej dziaaj w obrbie najbardziej dysfunkcyjnych ob-
szarw. Nie najbardziej bolesnych, ale takich, ktre po przeprowadzeniu badania
oka si najbardziej dysfunkcyjne (najbardziej skrcone, wykazujce najmniej-
sz przesuwalno, z najbardziej zauwaaln asymetri). Rnym szkoom terapii
przywicaj rne koncepcje pracy z ukadem powiziowym. Niektre szkoy
zakadaj, e istnieje okrelona kolejno rozluniania poszczeglnych struktur.
Czsto zakada si, e naley w pierwszej kolejnoci opracowywa struktury
lece powierzchownie, a nastpnie struktury lece gbiej dziaajc w myl
tzw. metafory cebuli, ktra mwi, e nie da si dotrze do struktur gbiej po-
oonych dopki nie wpynie si na struktury lece powierzchownie, tak jak
w przypadku cebuli nie da si dotkn gbszych warstw dopki nie cignie si
tych lecych powierzchownie. Z pewnoci jest to interesujca koncepcja jed-
nake w aden sposb nie potwierdzona. Z perspektywy orodkowego ukadu
nerwowego gboko tkanek nie ma znaczenia. OUN jednoczasowo kontroluje
zarwno tkanki pooone powierzchownie, jak i tkanki pooone gboko. Poza
tym, to co z jednej perspektywy wydaje si by tkank pooon gboko, nie
jest tak z innej, np. kiedy mylimy o m. piszczelowym tylnym to jest to misie
gboko pooony, jednake kiedy patrzymy na jego cigno to wida, e jest to
struktura powierzchowna. Podobnie jest z miniem wielodzielnym, ktry ley
w warstwie lecej gboko jednake w obszarze koci krzyowej pooony jest
powierzchownie [6, 17].

Reakcje pacjenta na masa

Pacjent po masau moe odczuwa reakcje pozabiegowe w postaci obolaych

mini, oglnego rozbicia. Wane jest, aby poinformowa o takiej moliwoci
pacjenta, eby nie czu si zdezorientowany, e co si niewaciwego dzieje.
Reakcje pozabiegowe mog przebiega agodnie, jeeli pacjent w okresie po-
zabiegowym bdzie pi wiksze iloci wody (okoo 2 litrw). Z zaoenia ma to
poprawi usuwanie produktw przemiany materii uwolnionych podczas masau.
Poza tym zakada si, e zauwaalna poprawa w funkcjonowaniu ukadu powi-
ziowego po masau tkanek gbokich wynika ze zwikszonego uwodnienia tka-
nek. Jeeli hipoteza ta jest prawdziwa to organizm bdzie potrzebowa wody,
ktra zostanie rozprowadzona po ukadzie powiziowym. Biorc pod uwag
fakt, e wielu pacjentw spoywa niewielkie iloci pynw, to taka przymusowa
aplikacja pynw moe pozytywnie wpyn na funkcjonowanie organizmu pa-
cjenta [1, 6, 8, 14].

280
Horyzonty wspczesnej fizjoterapii
 Masa tkanek gbokich podstawowe zasady efektywnej pracy zpacjentem

Masa tkanek gbokich moe by dobr form pracy wspomagajc popra-

w sprawnoci i wydajnoci w sporcie. Mylc w kategorii dugotrwaych efektw,
kierujc si popraw funkcjonowania ukadu powiziowego naley zintegrowa
sesje zabiegowe z okresem treningowym i zawodami. Nie naley stosowa ma-
sau tkanek gbokich u sportowcw w dzie przed zawodami i w dzie za-
wodw. W skutek masau tkanek gbokich ulega zmianie zakres ruchu (nawet
jeeli czasami jest to niewielka zmiana) oraz pojawia si wiksza swoboda wy-
konywania ruchw. Zawodnik, ktry wykonuje rzuty bdzie wykonywa okrelo-
ne ruchy zgodnie z wzorcem kontrolowanym przez orodkowy ukad nerwowy,
natomiast jego koczyna grna bdzie si poruszaa w troch inny sposb ni
zawsze. Potrzeba troch czasu, eby orodkowy ukad nerwowy skorygowa
zmiany w ukadzie powiziowym.

Podsumowanie

1. Masa tkanek gbokich powinien by wykonywany bardzo wolno, z dostosowa-

niem nacisku do moliwoci pacjenta bez uycia rodka polizgowego.
2. Zabiegi masau tkanek gbokich nie mog by bolesne, a raczej powinny wiza
si z uczuciem rozcigania i rozluniania tkanek.
3. Wanym elementem jest ocena funkcjonalna i badanie palpacyjne, ktre jako
uzupenienie wywiadu mog wskaza konieczne do terapii obszary dysfunkcji.
4. Uywanie takich narzdzi jak okie, przedrami, czy pi pozwala na zmniej-
szenie ryzyka pojawienia si przecie w obrbie koczyny grnej masaysty.
5. Waciwa mechanika ciaa masaysty pozwala na efektywne wykonywanie
masau przy relatywnie niewielkim wysiku fizycznym i unikniciu dolegliwoci
blowych krgosupa.

Bibliog rafia:

1. Riggs A.: Masa tkanek gbokich. Wizualny przewodnik po technikach. Opolgraf 2007.
2. Wytrek M.: Masa tkanek gbokich. Materiay pomocnicze do wicze. Wydawnictwo
WSEiT, Pozna 2013.
3. Simancek J.A.: Deep tissue massage treatment. Elsevier, Mosby St.Louis 2013.
4. Earles J., Myers T.: Rozlunianie powiziowe dla rwnowagi strukturalnej. Wydawnictwo
WSEiT, Pozna 2012.
5. Levin S.M., Martin D-C.: Biotensegrcja. Mechanika powizi. W: Powi. Badanie, profilaktyka
i terapia dysfunkcji sieci powiziowej. Schleip R. (Red.), Elsevier Urban&Partner, Wrocaw 2014.
6. Manheim C.: Rozlunianie miniowo-powiziowe. Wydawnictwo WSEiT, Pozna 2011.
7. Smith J.: Strukturalna praca z ciaem. Wydawnictwo WSEiT, Pozna 2014.
8. Johnson J.: Deep tissue massage. Hands-on guides for therapists. Human Kinetics, Champaign
2011.

281
Horyzonty wspczesnej fizjoterapii
 Marcin Wytrek

9. Fernandez E.F.: Deep tissue massage treatment. A handbook of neuromuscular therapy.

Mosby Elsevier, St. Louis 2006.
10. Hendrickson T.: Massage and manualtherapy for orthopedic conditions. Lippincott
Wiliams&Wilkins, Baltimore, Philadelphia 2009.
11. Wytrek M., Piec M.: Masa gboki w terapii punktw spustowych. W: Kierunki rozwoju
neurofizjologii klinicznej, fizjoterapii i teapii manualnej. Pod red: Juliusza Hubera, Marcina
Wytrka, Aleksandra Kabscha. Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Medycznego im.
Karola Marcinkowskiego w Poznaniu, Pozna 2010.
12. Earles J.: Born to walk. Myofascial efficiency and the body in movement. Lotus publishing,
Chichester 2014.
13. Elphistone J.: Stabilno, sport oraz wydajno ruchowa. Biomechanika praktyczna i syste-
matyczny trening dla osignicia wydajnoci ruchowej i zapobiegania urazom. Wydawnictwo
WSEiT, Pozna 2016.
14. Osborne-Sheets C.: Deep Tissue Sculpting: A Technical and Artistic Manual for Therapeutic
Bodywork Practitioners. Body Therapy Associates, San Deigo 2011.
15. Wytrek M., Chochowska M., Huber J.: Obiektywizacja stanu chorego z zespoem blu
miniowo-powiziowego w praktyce fizjoterapeutycznej. Zeszyty Promocji Rehabilitacji,
Ortopedii, Neurofizjologii i Sportu 2012; 1: 56-65.
16. Wytrek M., Chochowska M., Marcinkowski J.T.: Masa tkanek gbokich konieczne po-
dejcie terapeutyczne wobec narastajcej epidemii chorb narzdu ruchu. Problemy Higieny
i Epidemiologii 2013, 94: 428-434.
17. Myers T.: Tamy anatomiczne. Meridiany miniowo-powiziowe dla terapeutw manualnych
i specjalistw leczenia ruchem. DB Publishing, Warszawa 2010.

282
Horyzonty wspczesnej fizjoterapii