Via Mentis 1 (1/2012)

Anna Szabelska

Claude Lvi-Strauss istrukturalna analiza mitu

aprzyczynek do bada kognitywnych

Rozpoczynajc lektur niniejszego artykuu, czytelnik moe si zastanawia, po

co opisywa strukturalizm szko, ktra nie tylko nie zyskaa statusu paradygmatu
wnauce, ale iswoje lata wietnoci ma ju za sob. Po pierwsze, dlatego e cigle
znajduje zastosowanie wwielu dyscyplinach naukowych i, podobnie jak wiele in-
nych przeomowych teorii, cigle ucilany idoprecyzowywany pomaga coraz lepiej
opisywa rzeczywisto. Ponadto jest on elementem wikszej myli, ktra pozwolia
odrzuci wczeniejsze przewiadczenia wkwestii rnic pomidzy myl czowieka
dzikiego icywilizowanego.

Teoria bricolageu
Istotnym wkadem Lvi-Straussa tak wrozwj antropologii, jak ibadania nad
mitem jest zniwelowanie, uznawanej dotychczas wkrgach naukowych, przepa-
ci pomidzy umysowoci czowieka nowoytnego itzw. kultur tradycyjnych.
Dokona tego, wprowadzajc termin bricolageu1, za pomoc ktrego likwidowa
stosunek podrzdnoci, wjakim stawiali czonkw spoecznoci niepimiennych
przedstawiciele funkcjonalizmu, socjologizmu czy ewolucjonizmu. Poszukujc od-
powiedzi na pytanie opodobiestwo kultur odlegych od siebie tak historycznie,
jak igeograficznie, doszed do wniosku, e jest ono wynikiem tych samych struktur
mylowych czcych wszystkich ludzi, za odmienno to efekt przeksztace tych-
e struktur. Mamy tutaj do czynienia zniezwykle istotn tez Lvi-Straussa, zaka-
dajc, i tak umysowo tradycyjna, jak inowoytna to jedynie warianty, formy
przeksztace wsplnego umysu, ktry funkcjonuje tutaj jako okrelenie majce
oddawa jedno gatunku ludzkiego itosamo oglnych struktur mylowych
wszystkich jego przedstawicieli. Rni si one jedynie technik, ktr wprzypadku

1
C. Lvi-Strauss, Myl nieoswojona, prze. A. Zajczkowski, Warszawa 1969.
 Anna Szabelska

kultur aliterackich Lvi-Strauss wzbogaci wspomnian teori bricolageu. Mwi

ona omajsterkowiczach, posugujcych si wmyleniu gotowymi obrazami repre-
zentujcymi pewne pojcia. Szczeglnie wmitach do wyraenia rozmaitych treci
uywa si symboli, ktre zkolei nie zawsze bd uywane zgodnie zprzyjt funk-
cj, np. uPueblo ziemia utosamiana jest zmacic, za ich antropogeneza zakada
wyonienie si ludzi zteje macicy. Myl tradycyjna posuguje si pewnymi kon-
struktami mylowymi, zktrych wybiera si przydatne wdanej chwili, podczas gdy
czowiek wspczesny wnowych dla siebie sytuacjach tego nie robi. Inaczej mwic,
jedni operuj znanym sobie iczasem nawet osobicie przeytym dowiadczeniem,
podczas gdy drudzy je antycypuj. Czsto przywouje si tu przykad nauki, gdzie
nierzadko konstruuje si nowe twory wpostaci hipotez czy teorii, ktre wyprzedza-
j ewentualne zdarzenia. Rnica wdobieraniu poj wspoecznociach tradycyj-
nych iwspczesnych jest jedyn, gdy wytwarzanie znich schematw jest ju takie
samo. Jednak rnica ta na dugie lata zaowocowaa teoriami oniszoci umysw,
wktrych nie ma miejsca na innowacje, aktre posuguj si tylko tym, co znaj,
prawdopodobnie dlatego, i istnienie owej skrzynki znarzdziami, wktrej te
idee si znajduj, implikuje ich ograniczon ilo, aco za tym idzie, budowanie
wzgldnie prostych kodw. Dopiero Lvi-Strauss uwiadomi nam, i kryj one
rwnie zoone struktury mylowe, jak te, ktre przypisujemy sobie.

Strukturalizm zarys podejcia

Przejty zjzykoznawstwa iopracowany dla potrzeb antropologii strukturalizm
jest jedn zprb zbadania, czy te raczej ustalenia, pewnych oglnych praw rzdzcych
ludzkim umysem ijego wytworami. Lingwistyka strukturalna wie si znazwiskiem
Ferdinanda de Saussureaijego sposobem rozumienia jzyka oraz rozrnienia jzy-
ka jako systemu ijego realizacji jednostkowej (mowa). Jzyk to, wedug niego, system
znakw wzajemnie ze sob powizanych. Te zkolei skadaj si ztego, co oznaczajce
[] ioznaczane []2, ponadto jzyk jako system (langue) stanowi, bdc niewiado-
m struktur, podstaw indywidualnego sposobu uywania jzyka przez jednostki (la
parole) []. Jzyk wujciu de Saussureaokazuje si samodzielnym uporzdkowaniem
wewntrznych powiza elementw (znakw), ktre przez swoje konkretne formy wy-
razu musz zosta dopiero wyjanione3.
Jzyk zatem jest zastanym systemem znakw ikonwencji ich uycia, zktrych
jednostka moe dowolnie wybiera potrzebne jej elementy, ale nigdy nie uyje wszyst-
kich ani te nie pozna caoci jzyka, co przywodzi na myl opisywan wczeniej teori
bricolageu. Mowa, bdca realizacj jzyka, jest rwnoczenie sptana jego zasadami,
P. Kunzmann, F.-P. Burkard, F. Wiedmann, Atlas filozofii, prze. B.A. Markiewicz, Warsza-
2

wa 1999, s. 239.
3
Ibidem.

100
 Claude Lvi-Strauss istrukturalna analiza mitu aprzyczynek do bada kognitywnych

zatem wcelu skutecznego porozumiewania si musimy trzyma si regu. Badanie

jzyka, podobnie jak realizowane pniej przez Lvi-Straussa badanie mitw, musi
uwzgldnia rozpatrywanie poszczeglnych elementw nie jako wyizolowanych
czci, ale jako fragmentw caoci. Najwaniejsze za jest ich miejsce wramach
caoci oraz wzajemne powizania. Kolejnym wanym zaoeniem jest postulat ahi-
storycznoci naley bada jzyk jako system, nie za jako produkt swego rodzaju
ewolucji. Badacza nie interesuj zatem dokonujce si na przestrzeni czasu zmiany
czy innowacje wzakresie jzyka. Interesuje go forma, ktr zastaje tu iteraz, bez
wzgldu na to, wjaki sposb si wyksztacia.
Bardzo wan cech wychwycon przez strukturalistw jest oparcie systemu
jzykowego na wystpujcych wnim rnorakich opozycjach. Jednostki poczone
s bowiem wpary wedug zasady, wmyl ktrej czca t par cecha konkretnych
fonemw istnieje lub nie. Przykadem moe tu by dwiczno lub bezdwicz-
no gosek: jeeli wemiemy pod uwag par t d wsystemie jzyka polskiego, to
zmiana fonemu spowoduje zmian znaczenia danego sowa, np. ztom na dom4.

Strukturalizm wujciu Lvi-Straussa

Podobnie jak jzyk (z tym, e zamiast komunikatw wymieniamy dobra/
przedmioty) Lvi-Strauss rozumie kultur, lecz tutaj rol systemu komunikacyj-
nego peni system wymiany dbr. Ponownie dochodzimy do miejsca, wktrym
naley podkreli, e wszystkie systemy s rwnoprawne is jedynie przejawami
dziaalnoci wsplnego wszystkim ludziom modelu umysu, ktra wynika ztakiej
samej jego konstrukcji. Dla myli Lvi-Straussa niezwykle istotny jest te fakt, e
uniwersalne zasady czy struktury mylenia zasadniczo s dla wszystkich takie same,
jednak uczowieka wspczesnego zostay one stamszone izasonite poprzez to,
co mona nazwa dziedzictwem kulturowym. Na te pierwotne, podstawowe struk-
tury naoyy si schematy mylenia niezbdne do ycia wdzisiejszym spoecze-
stwie. Wedug czci antropologw jedynie badanie kultur historycznie, geograficznie
igenetycznie odlegych od kultury uczonego pozwoli na poznanie mechanizmw ich
dziaania oraz ycia zbiorowego5.
Wtym miejscu naley doprecyzowa, czym charakteryzuj si spoecznoci
tradycyjne, gdy samo pojcie moe wydawa si do szerokie. Andrzej Szyjewski,
konstruujc weberowski typ idealny kultur tradycyjnych istawiajc go wopozycji
do spoeczestwa typu zachodniego, proponuje nastpujce wyrniki: prost
iprzejrzyst organizacj, peni wiedzy owasnej kulturze, jedno obrazu ideal-
nego irzeczywistego, anonimowo, aliteracko, ahistoryczno, ma dynamik

4
Za: J. Swolkie, . Trzciski, Wprowadzenie do etnologii religii, Krakw 1987.
5
Zob. A. Szyjewski, Etnologia religii, Krakw 2008.

101
 Anna Szabelska

rozwoju, wielofunkcyjno dziaa ludzkich ipodmiotowy stosunek do rzeczywi-

stoci6. Wumysowoci tradycyjnej nie istnieje bowiem rozrnienie na czowieka
iotaczajcy go wiat. Jest on jego czci, elementem, nie zachodzi zatem stosunek
podmiot przedmiot, nie ma tu miejsca na przyrodzone inadprzyrodzone, wszyst-
ko bowiem jest jednym itym samym, czowiek jest czci wiata postrzeganego
jako podmiot7. Skrtowo rzecz ujmujc, chodzi ospoecznoci omniejszym stopniu
zoonoci struktury8, wktrych kady czonek jest wposiadaniu wiedzy ocao-
ci struktury bez rozrniania na to jak jest ijak powinno by. Wkulturach
tych obowizuje take anonimowo twrcw rozmaitych dbr czy innowacji oraz
ustny przekaz dotychczasowych tradycji, co zkolei pociga za sob brak poczucia
historycznoci wnaszym rozumieniu, czyli uporzdkowania zdarze wporzdku
chronologicznym. Wumysowoci tradycyjnej wydarzenia minione zlewaj si
wjedn cao zrzeczywistoci mityczn. Chodzi tutaj tak owydarzenia zod-
legej przeszoci, jak ite blisze. Czonkowie spoecznoci tradycyjnych, bdc
niepimiennymi, dysponuj jedynie ustnym przekazem wasnej historii. To zkolei,
wpoczeniu zzawodnoci ludzkiej pamici, sprawia, e nawet wydarzenia, wkt-
rych uczestniczyli ludzie yjcy dwa, trzy pokolenia wstecz zaczynaj si rozmywa
iwkonsekwencji mog zosta wczone wrzeczywisto mityczn. Zatem wydaje
si, e najprostsz drog do poznania struktur umysu jest przeledzenie mitw
opisywanych spoecznoci. Mona mie jednak wtpliwoci co do jakoci prze-
kazw, zktrymi badacz ma do czynienia. Zastrzeenia te trafnie ubiera wsowa
Edmund Leach wswoim opracowaniu dotyczcym Lvi-Straussa: Opowieci te
s na og przekazywane wjzykach egzotycznych iwbardzo rozwleky sposb.
Zanim dojd do [] badacza, zostaj ju zapisane i[] przetumaczone na ktry
z[] jzykw europejskich. Wtrakcie tego procesu zostaj zupenie pozbawione
swego oryginalnego kontekstu religijnego9. Tu jednak dochodzimy do wanego
zaoenia wmetodzie Lvi-Straussa, wedug ktrego wszystkie warianty danego
mitu pomimo rnic zachowuj najwaniejsze struktury, ktre zostay im nada-
ne wmomencie powstawania. Jeli zatem tak jest, to porwnanie ich tak wcaoci,
jak iwe fragmentach powinno doprowadzi badacza do odkrycia pewnych cech
uniwersalnej nieracjonalnej logiki pierwotnej10. Powysze wnioskowanie dotyczy
rwnie ludzi wspczesnych, jako e cechy te s przypisane gatunkowi ludzkiemu
jako caoci11.

6
Ibidem, s. 4754.
7
Ibidem, s. 48.
8
Wporwnaniu do spoeczestw wspczesnych.
9
E. Leach, Lvi-Strauss, prze. P. Niklewicz, Warszawa 1973, s. 64.
10
Ibidem.
11
Ibidem, s. 16.

102
 Claude Lvi-Strauss istrukturalna analiza mitu aprzyczynek do bada kognitywnych

Wrmy jednak do strukturalizmu Lvi-Straussa, ktry zca moc objawi mu

si po spotkaniu zrosyjskim jzykoznawc Romanem Jakobsonem. To spotkanie
zlingwistyk zaowocowao przeniesieniem teorii na grunt antropologii oraz jej
rozwiniciem . Zaoenia teorii strukturalnej s nastpujce: owiecie wiemy tylko
to, co pojmujemy zmysami, to zkolei, co postrzegamy jest porzdkowane iinter-
pretowane przez nasz umys. Std prosty wniosek, e cechy przedmiotw nie s
immanentne, lecz przypisane przez czowieka. Porzdkujc sobie czas iprzestrze,
dzielimy je na pewne kategorie inastpnie wedug nich organizujemy, co zkolei
przekada si na fakt, e postrzegamy rzeczywisto jako podzielon na rozmaite
klasy, za czas widzimy jako swoist sekwencj zdarze. To, co stworzymy sami,
podlega podobnym procesom, zatem wytwory kultury rwnie s poklasyfikowane.
Wedug Lvi-Straussa celem analizy strukturalnej jest odkrycie, wjaki spo-
sb zwizki obserwowane przez czowieka wprzyrodzie su mu do tworzenia
produktw kultury. Leach jako przykad podaje system sygnalizacji ulicznej, ale
mona to te oglnie odnie do znaczenia kolorw. Wprzyrodzie to, co jaskrawe
(np. czerwone) oznacza niebezpieczestwo ikonieczno zachowania ostronoci
(std wkomunikacji drogowej czerwie jest uywana wznakach zakazujcych), za
ziele jest poniekd odwrotnoci. Sdz, e mona tutaj pj okrok dalej izesta-
wi lot ptaka zpniejsz konstrukcj samolotu. Teza ozwizkach praw przyrody
zwytworami kultury jest niezwykle wana dla myli Lvi-Straussa, wynika zniej
bowiem, i jeli uda nam si odkry, jak umys klasyfikuje natur, dowiemy si take
tego, jakie prawa nim rzdz. Jest tu rwnie niezbdne zaoenie, e rozum ludzki,
bdcy czci natury, wykorzystuje analogiczne wzory dziaania. Podobnie bdzie
zbadaniem struktury zjawisk kulturowych, ktre powstay woparciu odziaanie
zjawisk przyrody.

Strukturalizm aanaliza mitw

Szczeglnym wyrnikiem, czy te elementem oddzielajcym kultur od na-
tury, jest mowa lub szerzej jzyk. Kategorie werbalne s mechanizmem trans-
formacji uniwersalnych cech strukturalnych umysu ludzkiego wuniwersalne cechy
strukturalne kultury ludzkiej.12 Zaoenie oistnieniu tych uniwersalnych kategorii
implikuje te myl, e s one wjakiej mierze biologicznie uwarunkowane. Jeli
tak jest, to musiay one zosta przyswojone przez czowieka, co zkolei wie si
zwyspecjalizowaniem czci mzgu biorcych udzia wformowaniu iodbiorze
dwikw13.

Ibidem, s. 43
12

C. Lvi-Strauss, Totemizm dzisiaj, prze. A. Steinsberg, Warszawa 1998.

13

103
 Anna Szabelska

Wytworem ludzkiego umysu wyraonym wanie wmowie s mity. Wedug

Lvi-Straussa do ich analizy niezbdne jest, dokonane przez Jakobsona, rozrnie-
nie midzy metafor imetonimi. Jak pisze Leach, zasady s proste []: meta-
fora (system, paradygmat) polega na rozpoznawaniu podobiestwa, ametonimia
(syntagma) na rozpoznawaniu stycznoci iwzajemnego powizania14. Szczeglnie
wana jest tutaj metonimia, gdy znajc system jzykowy, wktrym si poruszamy,
syszc zdanie ukazujce cz pewnej caoci, moemy dopowiedzie sobie reszt.
Leach posuguje si tutaj przykadem krla, oktrym moemy powiedzie, e nosi
koron. Suchacz zaznajomiony zkodem, ktrym operujemy, bdzie wiedzia, jakie
jeszcze atrybuty zostan przypisane monarsze.
Wedug Lvi-Straussa na pierwszy rzut oka mity wygldaj jak zbieranina ba-
hych zdarze, wktrej przewijaj si pewne podstawowe tematy (np. ojcobjstwo,
kazirodztwo czy ludoerstwo), gdzie na dodatek mamy do czynienia zczsto i,
na pozr chaotycznie, wplatanymi powtrzeniami. Jednak wydaje si niemoli-
we, aby nie istnia jaki ukryty przekaz, ktry objawi nam si wtoku prawidowej
interpretacji. Ocharakterze tej interpretacji Lvi-Strauss wnioskuje na podstawie
dwch teorii: Freuda, zgodnie zktrym twierdzi, i mity to nic innego jak wyraz
podwiadomych pragnie nurtujcych ludzi, ale niedajcych si pogodzi zetyk,
porzdkiem spoecznym czy przyjt przez nich moralnoci. Mity s te prb
rozwikania zakotwiczonych wnaszym yciu iniedajcych si pogodzi podstawo-
wych sprzecznoci, do ktrych naley np. dychotomia ycia imierci. Jeli bowiem
istnieje mier, to nie moe rwnoczenie istnie ycie. Dlatego te wprzekazach
mier jest przedstawiana jako pocztek, brama ycia, waciwie niezbdna dla jego
zaistnienia. Jednak rozwizanie sprzecznoci jest zaciemnione wanie przez cige
powtrzenia czy rwnie czste dwuznacznoci. Pomimo i Lvi-Strauss, poda-
jc za Freudem, opiera si na dychotomii natura kultura iakceptuje istnienie
podwiadomego, naturalnego id iwiadomego kulturowego ego, to jednak, dc
do ustalenia uniwersalnych prawd rzdzcych ludzkim umysem, poda drog
lingwistyki, nie za psychoanalizy.
Inn teori majc wspomc interpretacje mitw jest tzw. oglna teoria in-
formacji. Bardzo wan jest zmiana postrzegania mitw jako zwykych opowieci
iprzywrcenie nalenej im pozycji jako swoistym nonikom informacji. Nadaw-
cami wtym przypadku s przodkowie plemienia kultywujcego dan tradycj, za
odbiorcami obecne pokolenie, nowi czonkowie spoecznoci, ktrzy doczaj do
niej wchwili suchania przekazu po raz pierwszy. S oni na swj sposb indoktry-
nowani przez starszych czonkw plemienia, ktrzy nie tylko ju znaj mit, ale te
mog go powtarza. Jednak pewne okolicznoci, jak wiadome lub nie przekszta-
cenia wtreci mitu, sprawiaj, e do odbiorcw nie dociera konkretny idosowny

E. Leach, op. cit., s. 5354.

14

104
 Claude Lvi-Strauss istrukturalna analiza mitu aprzyczynek do bada kognitywnych

przekaz, lecz jego zasadniczy korpus. Cho wOpowieci oAsdiwalu Lvi-Strauss

analizuje jeden okrelony kompleks mitw wystpujcy wkonkretnym regionie15,
to jednak zazwyczaj stara si ukaza istot jego treci nie dla jednej kultury czy
regionu geograficznego, ale dla caej ludzkoci, aby pokaza owe uniwersalne struk-
tury ludzkiego umysu. Przykadowo, analizuje rytua wygaszania iponownego
rozpalania ognisk obecny wdawnej Europie, staroytnych Chinach czy wrd nie-
ktrych spoecznoci indiaskich16. Do swego celu dochodzi wiadomie, ignoru-
jc ipomijajc bariery historyczne igeograficzne. Wybierajc rozmaite przykady
zrnych miejsc wiata, pokazuje ich podobiestwo iwyciga wnioski.

Analiza mitw
Jak zatem wyglda wzorcowa strukturalna analiza mitu wedug Lvi-Straussa?
Badacz zaczyna od podziau przekazu na pewne fragmenty, ktre odnosz si do
statusu bohaterw czy te stosunkw midzy nimi. Wybr jest wzasadzie arbitral-
ny, naley jednak stara si uchwyci wszystkie istotne wydarzenia iodfiltrowa
te, ktre zdaj si by ich wariantami czy powtrzeniami. Tak otrzymane czci
dzieli si na kategorie, przykadowo Lvi-Strauss, analizujc mit oEdypie, wyrni
cztery: brato- lub ojcobjstwo, kazirodztwo, zabijanie potworw przez ludzi oraz
kategori ludzi mieszczcych si wjaki sposb wpojciu potworw (np. p-
ludzie, p-zwierzta). Po wyodrbnieniu tych kategorii ustala si wszelkie moliwe
midzy nimi permutacje. Przykadowo, analizujc wyselekcjonowane przez siebie
czci dla mitologii poudniowoamerykaskich, Lvi-Strauss dochodzi do wniosku,
i stosunki midzyludzkie (np. pokrewiestwo, przyja czy wrogo) mog by
manifestowane dosownie lub winnej formie. Mamy tu do czynienia z rozmaity-
mi stosunkami midzygatunkowymi (ludzie, zwierzta, istoty nadprzyrodzone),
stosunkami midzy kategoriami dwikw iciszy, zapachu ismaku, zwierztami
irolinami, kategoriami krajobrazu, klimatu, pr roku oraz wszelkimi wariacjami
pomidzy nimi17.
Analizy te pokazuj, e wszelkie transformacje dokonywane wmitach, m.in.
kamuflowanie pewnych spraw czy przenoszenie ich na inne paszczyzny, nie s
przypadkowe ani nie s te wytworem swoistej poetyki nosicieli mitu, lecz opie-
raj si na logicznych zasadach. Leach przywouje tu analogie pomidzy miodem
akrwi menstruacyjn, gdy obie te substancje s przetworzone, zmianie ulega
jedynie pojemnik, wjakim si to dokonuje. Interpretacje mitw maj nam przy-
nie nie tylko rozmaite analogie, ale rwnie, jak ju to zostao wspomniane, da
15
C. Lvi-Strauss, The Story of Asdiwal, [w:] Sacred Narrative Readings in the heory of
yth, ed. A. Dundes, BerkeleyLos AngelesLondon: University of California Press 1984.
16
Idem, From Honey to Ashes, Chicago: University of Chicago Press 1983.
17
E. Leach, op cit, s. 7576.

105
 Anna Szabelska

odpowied na pytanie, jakie struktury umysu kryj si za sum tego, oczym

mwi wszystkie mity18 oraz obnay pewne nieuwiadamiane przez nas na co
dzie paradoksy, bdce immanentn cech kadego sposobu mylenia. Mog to
by rwnie wszelkie spychane do niewiadomoci sprawy niebdce wzgodzie
zwyznawan przez nas moralnoci, jak np. fakt, i jeli spoeczestwo ma i
naprzd, crki musz by nielojalne wobec swoich rodzicw, asynowie musz
niszczy (zastpowa) swych ojcw19.

Opozycje binarne
Rwnie wan kategori dla Lvi-Straussa ijego analizy mitw jest system
opozycji binarnych, ktre wyznaczaj podstawowe struktury mylenia ludzkiego.
Wwiecie istniej naturalne pary, zarazem podobne iniepodobne do siebie, takie
jak: mczyzna ikobieta, noc idzie, ycie imier. Poszczeglne czony tych relacji
okrelaj si wzajemnie. Na przykad czowiek jako konkretny osobnik jest zawsze
mczyzn lub kobiet, lecz mczyzna jest mczyzn, poniewa istnieje kobieta,
akobieta jest kobiet, poniewa istnieje mczyzna. Owe opozycje binarne s cha-
rakterystyczne dla wiata mitycznego, gdzie kosmos strukturyzowany jest poprzez
ustalanie przeciwstawnych par. Pozostaoci tego wiata wnaszym s wszelkie
kostrukty hybrydalne, ktre cigle budz lk znie do koca uwiadamianych po-
wodw (np. nietoperz)20. Wedug Lvi-Straussa takie naturalne opozycje stay si
prototypami symboli dobra iza, tego, co dozwolone izakazane. Naley zatem pod-
kreli, i podstawow jednostk kultury nie s wymienione wyej poszczeglne
elementy. Dopiero uoenie ich wpary sprawi, e badacz bdzie mia do czynienia
ztym, co ow kultur konstytuuje. S one niezwykle wane dla zobrazowania, jak
czowiek kategoryzuje wiat, ato zkolei jest przyczynkiem do poznania postulo-
wanej przez Lvi-Straussa jednolitej ludzkiej natury.

Lvi-Strauss akognitywici
Jakie s powizania Lvi-Straussa zmyl kognitywn? Na pewno nie jest to
bezporedni wpyw czy zwizek, jaki czsto obserwujemy wnauce typu mistrz
kontynuujcy irozwijajcy jego myl imetod ucze. Mona jednak zaryzykowa
porwnanie oraz zestawienie spojrzenia Lvi-Straussa na mity ze spojrzeniem Ge-
rogeaLakoffa iMarka Johnsona na metafor imetonimi. Badaczy tych mona
wczy do szerokiego krgu naukowcw prbujcych dociec, jakie prawa rzdz

18
Ibidem, s. 80.
19
C. Lvi-Strauss, Antropologia strukturalna, prze. K. Pomian, Warszawa 2009.
20
A. Szyjewski, op. cit., s. 74.

106
 Claude Lvi-Strauss istrukturalna analiza mitu aprzyczynek do bada kognitywnych

ludzkim umysem oraz jak ludzie kategoryzuj zastan rzeczywisto. Ponadto -

czy ich wiele innych, bardziej konkretnych pomysw ipodej.
Na pewno trzeba wspomnie ozwrceniu uwagi na fakt, e struktury men-
talne mog by badane poprzez rozmaite kulturowe manifestacje, wszczeglnoci
wytwory werbalne. Istotna jest rwnie kwestia metody operowania kategoriami
metafory imetonimii przejtej przez Lvi-Straussa od Jakobsona, ktr rozwin
na gruncie antropologii. Ponadto oba te podejcia maj na celu spojrzenie na tekst
czy przekaz kulturowy nie jak na histori, wktrej wane s sekwencje zdarze czy
bohaterowie, ale jak na korpus kryjcy wsobie pewne struktury. Jednak dla Lakoffa
iJohnsona struktury te to metafory, ktre skadaj si zpowizanych ze sob domen
pojciowych21. Ich pocztkowe spojrzenie na metafor jako zjawisko jednokierun-
kowe rwnie przywodzi na myl koncepcj Lvi-Straussa. Bazowym miaoby by
tutaj dowiadczenie fizyczne czowiek obserwujc przyrod, wykorzystuje zaob-
serwowane powizania do kreowania wasnych wytworw kulturowych.
Trzeba pamita, e to Lvi-Strauss zauway pewne nowe moliwoci lepszego
poznania umysu ludzkiego. Imimo e strukturalizm by czsto krytykowany iwie-
le zjego postulatw nie znajduje ju zastosowania, to na uwag zasuguje choby
ztego powodu, e pokaza sposb, wjaki mona interpretowa ludzkie pojmowanie
wiata. Na wskazaniach tych opiera si nowoczesna nauka. Rwnie zniwelowanie
rozrnienia midzy umysowoci tradycyjn inowoczesn sprawia, e badajc
nasze kategorie pojciowe, moemy si zarwno odwoywa do wspczesnych
wypowiedzi, jak ido mitw, wktrych podobnie jak wdzisiejszych metaforach
pojciowych rwnie jedne stosunki zastpoway inne (por. opis Lvi-Straussa
dotyczcy zastpowania stosunkw midzyludzkich stosunkami innego rodzaju
zamieszczony wczci Analiza mitw22).
Jak wynika zpowyszych przykadw, Claude Lvi-Strauss wypracowa nowy
sposb analizy przekazw sformuowanych wkonkretnym kodzie jzykowym i co
najwaniejsze udowodni, e umysowo spoecznoci tradycyjnych iwspcze-
snych to jedynie warianty wsplnego caej ludzkoci, jednorodnego biologicznie
umysu. Jednak, wedug uczonego, wsplne nam wszystkim struktury zostay
przesonite przez to, co nazywamy dziedzictwem kulturowym. Moemy je jednak
odsoni przez umiejtn analiz mitw, ktre, pomimo licznych przeksztace,
nawet wobecnie znanej badaczom formie zachoway swoje najwaniejsze cechy
strukturalne. Niezwykle wana jest te obserwacja, e wprzypadku mitw mamy
do czynienia nie tylko, jak to si zwyko uwaa, zopowieci, ale przede wszystkim
zprzekazem informacji majcym tak nadawc, jak ikonkretnego odbiorc. Zatem
odpowiednio przeprowadzona analiza porwnawcza powinna te wasnoci wydo-
21
G. Lakoff, M. Johnson, Metafory wnaszym yciu, prze. iwstpem opatrzy T.P. Krze-
szowski, Warszawa 1988.
E. Leach, op cit, s. 7576.
22

107
 Anna Szabelska

by, gdy kategorie jzykowe to nic innego jak efekt transformacji uniwersalnych
cech strukturalnych ludzkiego umysu wuniwersalne kategorie kulturowe. Myl
Lvi-Straussa koncentruje si na prbach odkrycia praw rzdzcych ludzkim umy-
sem i oprcz powyszych analiz proponuje badanie majce na celu ustalenie,
wjaki sposb czowiek przeksztaca zwizki obserwowane wnaturze wprodukty
kultury. Naley te pamita, e podstawow jednostk kultury s nie jej poszcze-
glne elementy, ale opisywane wczeniej opozycje binarne.
Lvi-Strauss jest jednym ztych badaczy, ktrzy niekoniecznie dokonuj wiel-
kich rewolucji wnauce, ale inicjuj powolne jej przekierowanie na inne tory, po-
daj ladem dopiero kiekujcych, ale ju obiecujcych idei, bior je na warsztat
iopracowuj na swj niebanalny sposb, przy okazji dodajc nowatorskie metody
czy sposoby badania zjawisk, oktrych wydawao si, e wiemy ju wszystko. Za-
tem odpowiadajc na pytania, czy Lvi-Strauss mia bezporedni wpyw na ko-
gnitywistw lub czy bez niego rozwinaby si idea metafory imetonimii, naley
odpowiedzie nie. Jednake nie wolno tego wpywu nie docenia. By on bowiem
jednym zpionierw uj synkretycznych iniewtpliwie pokaza, i badania interdy-
scyplinarne to nie tylko zwyke poczenie elementw zaczerpnitych zrozmaitych
dziedzin ale, przede wszystkim, ich twrcza synteza. Nie mona pomin take
wkadu Lvi-Straussa we wspczesne religioznawstwo, aszczeglnie badania mitu,
ktre coraz bardziej zaczynaj kierowa si wstron kognitywistyki. Ale nie tylko
na tym polega donioso jego myli. Jak to ju byo wspomniane, jest on jednym
ztych badaczy, ktry wzi na warsztat pewne idee i, uznajc za obiecujce, opra-
cowa je, co wrezultacie zaowocowao ich dynamicznym rozwojem.

C laude L vi -S trauss S tructural S tudy of M yth

and an I ntroduction to C ognitive R esearch

The aim of this paper is to present the connections between two theories: the first
one formulated by Claude Lvi-Strauss and the second one by George Lakoff and Mark
Johnson. It is not just asimple comparison of two views by pointing out the direct influ-
ences and all similarities between them, but an attempt to show the general direction in
which contemporary studies on structures of human mind is heading. The author tries to
show the contribution which Lvi-Strauss made to the humanities and some of his novel
ideas, and to compare them with those introduced in Lakoff and Johnsons work, especially
with the issue of metaphor and metonymy, which reveal how the human mind perceives
and categorizes reality. The article focuses also on the fact that ahuman uses connections
observed in nature to create similar cultural structures.

108