5

Spis treci

I.Sowo od Wydawcy. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
II.Zarys historii gazownictwa Stanisaw Szafran . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
III.Wprowadzenie Stanisaw Nagy. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
Skrty i akronimy. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
Rozdzia 1.Gaz ziemny w gospodarce XXI wieku Stanisaw Nagy. . . . . . . 47

Literatura. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52

Rozdzia 2.Podstawowe jednostki i definicje stosowane w gazownictwie.

Klasyfikacje paliw gazowych Stanisaw Nagy, Witold Warowny. . . . . . . . . . . 53
2.1.Definicje podstawowe. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
2.1.1. Rwnowaga termodynamiczna. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
2.1.2. Wielkoci mierzalne i konceptualne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
2.1.3. Pyn i jego charakterystyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
2.1.4. Substancja. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54
2.1.5. Parametry intensywne i ekstensywne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
2.1.6. Funkcje procesu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
2.1.7. Praca. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
2.1.8. Ciepo. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
2.1.9. Funkcje stanu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
2.1.10. Energia wewntrzna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
2.1.11. Entalpia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58
2.1.12. Entalpia swobodna Gibbsa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58
2.1.13. Energia swobodna Helmholtza. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58
2.1.14. Entropia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58
2.1.15. Wielkoci kaloryczne. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59
2.1.16. Granice wybuchowoci. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60
2.1.17. Gaz doskonay . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60

Spis treci

2.1.18. Gaz pdoskonay. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60

2.1.19. Gaz rzeczywisty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60
2.1.20. Warunki odniesienia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61
2.1.21. Lepko. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61
2.1.22. Charakterystyczne cinienia pracy gazocigw. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61
2.2. Symbole i skrty jednostek. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62
2.2.1.Midzynarodowy ukad jednostek miar (SI). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62
2.2.2.Inne jednostki. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63
2.2.3.Inne skrty i symbole. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64
2.2.4.Warunki pomiaru objtoci gazu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65
2.2.5.Przeliczanie innych jednostek. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65
2.2.6.Przeliczanie rnych jednostek energii. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66
2.2.7.Przeliczanie jednostek energii, cinienia i mocy na jednostki ukadu SI. . . . . . . . . 66
2.3. Klasyfikacje paliw gazowych. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68
2.4. Klasyfikacje gazu ziemnego. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73
2.4.1.Gwne skadniki gazu ziemnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73
2.4.2.Ukady wielofazowe gazu ziemnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73
2.4.3.Zanieczyszczenia gazu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74
2.4.4.Gaz zaazotowany . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74
2.4.5.Gaz kwany i gaz ziemny zasiarczony . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74
2.4.6.Klasyfikacja gazu ziemnego wg normy [1] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75
Literatura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78

Rozdzia 3.Termodynamiczne podstawy gazownictwa Stanisaw Nagy,

Witold Warowny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79
3.1. Podstawy termodynamiki gazu ziemnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79
3.1.1.Wstp. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79
3.2. Pierwsza i Druga Zasada Termodynamiki. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80
3.3. Termiczne rwnanie stanu gazu pVT. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83
3.4. Rwnanie stanu i przemiany charakterystyczne dla gazu doskonaego . . . . . . . . . . . . . . . . 84
3.4.1.Przemiana izotermiczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86
3.4.2.Przemiana izobaryczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87
3.4.3.Przemiana izochoryczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87
3.4.4.Przemiana izentropowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90
3.4.5.Przemiana politropowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91
3.5. Rwnanie stanu gazu rzeczywistego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94
3.5.1.Rwnanie van der Waalsa (vdW) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96
3.5.2.Wirialne rwnanie stanu pVT . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98
3.5.3.Rwnanie wirialne SGERG-88 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .100
3.5.4.Rwnanie stanu Beattie-Bridgemana (B-B). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .103
3.5.5.Rwnanie stanu Redlicha Kwonga i rwnanie Soave Redlicha-Kwonga. . . . . . . . .104
3.5.6.Rwnanie stanu Penga-Robinsona. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .106
3.6. Wasnoci ukadw wieloskadnikowych. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .108
3.7. Parametry zwizane z krzyw rwnowagi fazowej. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .110
3.7.1.Parametry krytyczne. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .110
3.7.2.Prno pary nasyconej skadnikw wglowodorowych. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .111
3.7.3.Czynnik acentryczny Pitzera. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .112
3.8. Wspczynnik ciliwoci mieszaniny gazowej. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .113
3.8.1.Wspczynnik ciliwoci gazu i wzgldny wspczynnik ciliwoci. . . . . . . . . .113
3.8.2.Wspczynnik sumacyjny gazu ziemnego. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .113

Spis treci

3.8.3.Wspczynnik nadciliwoci (ang. supercommpressibility factor). . . . . . . . . . . .114

3.9. Wspczynnik fugatywnoci (lotnoci). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .114
3.10. Zasada stanw odpowiadajcych sobie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .116
3.10.1. Rwnanie stanu Lee-Keslera. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .117
3.10.2. Parametry zredukowane i pseudozredukowane. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .119
3.10.3. Rwnanie stanu Dranchuka Abou-Kassema. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .121
3.10.4. Klasyczny wykres Standinga, Katza. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .121
3.11. Gsto gazu ziemnego i gsto wzgldna. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .121
3.11.1. Gsto gazu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .121
3.11.2. Gsto wzgldna gazu ziemnego. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .124
3.11.3. Wspczynnik objtociowy gazu Bg. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .124
3.12. Wspczynnik izentropy. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .125
3.12.1. Wspczynnik izentropy dla gazu doskonaego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .125
3.12.2. Wspczynnik izentropy dla gazu ziemnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .126
3.13. Wspczynnik izotermiczny ciliwoci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .127
3.14. Wspczynnik lepkoci gazu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .128
3.14.1. Wspczynnik lepkoci dynamicznej gazu ziemnego. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .128
3.14.2. Wspczynnik lepkoci kinematycznej. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .129
3.15. Rwnania Maxwella i inne zalenoci termodynamiczne. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .130
3.16. Rwnanie podstawowe i rwnanie Gibbsa-Duhema. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .131
3.17. Potencja chemiczny i-tego skadnika. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .132
3.18. Funkcje rezydualne. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .133
3.19. Entropia gazu ziemnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .135
3.20. Entalpia gazu ziemnego. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .137
3.21. Energia wewntrzna gazu ziemnego. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .139
3.22. Pojemno cieplna (ciepo waciwe) gazu ziemnego. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .139
3.23. Zjawisko dawienia izentalpowego. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .142
3.23.1. Rniczkowy wspczynnik Joulea-Thomsona. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .142
3.23.2. Cakowy efekt Joulea-Thomsona. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .144
3.23.3. Krzywa inwersji zjawiska Joulea-Thomsona. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .147
3.23.4. Korelacje empiryczne krzywej inwersji zjawiska Joulea-Thomsona. . . . . . . . . .148
3.24. Rwnowaga ciecz-para. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .150
3.24.1. Podstawy teoretyczne wyznaczania rwnowag fazowych. . . . . . . . . . . . . . . . . . .150
3.24.2. Staa rwnowagi fazowej. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .151
3.24.3. Rwnania bilansowe dla skadnikw faz i udziaw obu faz. . . . . . . . . . . . . . . . .152
3.24.4. Wyznaczenie staej rwnowagi ukadw rzeczywistych. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .155
3.24.5. Korelacje empiryczne wyznaczania rwnowag fazowych. . . . . . . . . . . . . . . . . . .155
3.24.6. Korelacje wyznaczania rwnowag fazowych w oparciu o rwnanie stanu. . . . . .156
3.24.7. Algorytm wyznaczania rwnowagi fazowej ciecz-para dla ustalonych warunkw
cinienia i temperatury (flash calculation). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .157
3.24.8. Metody obliczania skadw rwnowagowych. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .158
3.25. Klasyfikacje termodynamiczne z wglowodorw. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .159
3.26. Para wodna w gazie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .163
3.26.1. Wilgotno gazu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .163
3.26.2. Cinienie gazu wilgotnego. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .164
3.26.3. Temperatura rosy pary wodnej. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .164
3.26.4. Wilgotno bezwzgldna gazu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .164
3.26.5. Wilgotno wzgldna gazu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .164
3.26.6.Stopie wilgoci. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165
3.26.7.Molowy stopie wilgoci. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165

Spis treci

3.26.8.Staa gazowa gazu wilgotnego. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165

3.26.9.Gsto gazu wilgotnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165
3.26.10. Temperatura rosy pary wodnej w gazie ziemnym. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166
3.26.11. Cinienie i gsto pary wodnej nasyconej (prno pary wodnej). . . . . . . . . . 168
3.26.12. Zawarto wody w gazie ziemnym w funkcji temperatury i cinienia . . . . . . . . 169
3.27. Krzywa rosy wglowodorw (fazy wglowodorowej). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171
3.27.1.Cinienie pary nasyconej czystych skadnikw wglowodorw (prno) . . . . . 171
3.27.2.Temperatura rosy wglowodorw (gazu kondensatowego i gazu gazolinowego). 171
3.27.3.Cinienie rosy fazy wglowodorowej ukadw gazowo-kondensatowych. . . . . . 173
3.28. Hydraty gazu ziemnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 174
3.28.1.Typy struktur hydratowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175
3.28.2.Warunki do powstania hydratw. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 178
3.28.3.Wyznaczanie rwnowag hydratowych. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179
3.29. Termochemia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183
3.29.1.Ciepo tworzenia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183
3.29.2.Prawo Hessa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185
3.29.3.Warto opaowa i ciepo spalania. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 186
3.30. Liczba Wobbego. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 186
3.31. Spalanie gazu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187
3.31.1.Minimalne zapotrzebowanie tlenu i utleniacza. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 188
3.31.2.Zapotrzebowanie powietrza. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189
3.31.3.Prdko spalania. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189
3.31.4.Temperatura spalania. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190
3.31.5.Produkty spalania. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190
3.32. Granice palnoci i granice wybuchowoci. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190
3.33. Temperatura zaponu i samozaponu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193
3.34. Termodynamika gazu ziemnego jako surowca. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195
Literatura. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 198

Rozdzia 4.Podstawy geologii naftowej i zasady poszukiwania z

wglowodorw Stanisaw Szafran, Maria M. Szafran. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201
4.1.Pojcia podstawowe. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201
4.2.Zarys geologii i geochemii naftowej. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205
4.2.1. Geneza wglowodorw. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206
4.2.2. Podstawowe warunki wystpowania z ropy naftowej i gazu ziemnego
w strefie basenu naftowego. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207
4.2.3. Skay macierzyste. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 210
4.2.3.1. Substancja organiczna w osadach. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211
4.2.3.2. Ocena ska macierzystych. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 214
4.2.4. Warunki generowania wglowodorw. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 215
4.2.5. Produkty generowania wglowodorw. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 219
4.2.6 Skay zbiornikowe. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221
4.2.6.1. Typy petrograficzne ska osadowych. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223
4.2.6.2. Porowato. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 226
4.2.6.3. Przepuszczalno. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 232
4.2.7. Zbiorniki naturalne. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235
4.2.8. Skay uszczelniajce. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 236
4.2.9. Migracja. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237
4.2.9.1. Migracja pierwotna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .238
4.2.9.2. Migracja wtrna. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .239

Spis treci

4.2.10. Puapki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .240

4.2.11. Zoa ropy naftowej i gazu ziemnego. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .243
4.2.12. Konwencjonalne i niekonwencjonalne zoa wglowodorw. . . . . . . . . . . . . . . . . . 250
4.2.12.1. Konwencjonalne zoa wglowodorw. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .250
4.2.12.2. Niekonwencjonalne zoa wglowodorw. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .252
4.2.12.3. Zoa gazu ziemnego w upkach (ang. shale gas) . . . . . . . . . . . . . . . . . .253
4.2.12.4. Zoa gazu ziemnego w skaach o niskiej przepuszczalnoci
(ang. tight gas). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .253
4.2.12.5. Zoa gazu ziemnego w pokadach wgla (ang. coal-bad methan
CBM lub coal-bad natural gas CBNG). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .254
4.2.12.6. Zoa gazu ziemnego w hydratach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .255
4.2.13. Pyny zoowe. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .255
4.2.13.1. Wglowodory . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .257
4.2.13.2. Zwizki heteroorganiczne (NSO). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .258
4.2.13.3. Biomarkery. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .258
4.2.13.4. Zwizki nieorganiczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .259
4.2.13.5. Skad izotopowy pierwiastkw budujcych rop naftowa i gaz
ziemny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .260
4.2.14. Charakterystyka gazu ziemnego. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .262
4.2.14.1. Gazy wglowodorowe .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 262
4.2.14.2. Niewglowodorowe skadniki gazu ziemnego. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 263
4.2.14.3. Hydraty gazowe. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 264
4.2.14.4. Kondensaty gazowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 264
4.2.15. Charakterystyka ropy naftowej. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 264
4.2.16. Bitumy naturalne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 268
4.2.17. Wody zoowe. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 268
4.2.18. Parametry zoowe: temperatura i cinienie.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 272
4.2.18.1. Temperatura zoa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 272
4.2.18.2. Cinienie w zou ropy naftowej i gazu ziemnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 274
4.2.19. Systemy energetyczne z ropy naftowej i gazu ziemnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 276
4.2.19.1. Energia zoowa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 277
4.2.19.2. System energetyczny zoa zwizany z rozpuszczonym gazem . . . . . . . . 277
4.2.19.3. System energetyczny zoa zwizany z energi gazu zawartego
w czapie gazowej. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .278
4.2.19.4. System wodnonaporowy. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 278
4.2.19.5. System drenau grawitacyjnego. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 278
4.2.19.6. Gospodarowanie energi zoow w czasie eksploatacji . . . . . . . . . . . . . . 279
4.2.19.7. Mechanizmy zoowe wystpujce w zoach gazowych. . . . . . . . . . . . . 279
4.3. Poszukiwanie z ropy naftowej i gazu ziemnego. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 280
4.3.1. Metody poszukiwania z wglowodorw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 281
4.3.1.1. Metody geologiczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 283
4.3.1.2. Metody geochemiczne. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 284
4.3.1.3. Metody geofizyczne. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 284
4.3.1.4. Metody sejsmiki refleksyjnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 285
4.3.1.5. Metody geofizyki wiertniczej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 286
4.3.1.6. Metody wiertnicze.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 287
4.3.1.7. Klasyfikacja odwiertw naftowych. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 290
4.3.1.8. Metody analityczne. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 293
4.3.1.9. Rozpoznanie i oprbowanie z ropy naftowej i gazu ziemnego . . . . . . . 295
4.3.2. Dokumentowanie prac geologicznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 296

10

Spis treci

4.3.2.1. Dokumentacja geologiczna zoa kopaliny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 296

4.3.2.2. Klasyfikacja zasobw. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 297
4.3.2.3. Midzynarodowa ramowa klasyfikacja zasobw (UNFC). . . . . . . . . . . . . . 299
4.3.2.4. Klasyfikacja zasobw z kopalin staych CRIRSCO . . . . . . . . . . . . . . . . 300
4.3.2.5. Klasyfikacja zasobw z wglowodorw PRMS. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 302
4.3.2.6. Polska klasyfikacja zasobw z wglowodorw. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 307
4.3.2.7. Szacowanie zasobw z ropy naftowej i gazu ziemnego . . . . . . . . . . . . . 311
4.3.3. Zasoby ropy naftowej i gazu ziemnego w Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 320
Literatura. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 325

Rozdzia 5.Eksploatacja z gazu i przygotowanie gazu do transportu

Stanisaw Nagy, Czesaw Rybicki, Czesawa E. Ropa, Maria M. Szafran,

Stanisaw Szafran, Jacek Blicharski, Rafa Smulski. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .328
5.1. Wprowadzenie Stanisaw Nagy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .328
5.2. Podstawy eksploatacji z gazu ziemnego Czesaw Rybicki, Jacek Blicharski,
Stanisaw Nagy, Rafa Smulski. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .330
5.2.1. Model filtracji pynu w orodku porowatym. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 330
5.2.1.1. Rwnanie przepywu pynu w orodku porowatym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 338
5.2.1.2. Rozwizania rwnania przepywu pynu w orodku porowatym . . . . . . . . 339
5.2.2. Stany hydrodynamiczne zoa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .340
5.2.2.1. Stan nieustalony. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .341
5.2.2.2. Stan semiustalony. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .343
5.2.2.3. Stan ustalony. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .348
5.2.3. Hydrodynamiczna niedoskonao odwiertu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .350
5.2.4. Rwnanie dopywu gazu rzeczywistego do odwiertu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 354
5.2.5. Dopyw gazu do odwiertu poziomego (horyzontalnego) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 356
5.2.6. Przepywy wielofazowe gaz-ciecz. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .360
5.2.6.1. Rwnania opisujce przepyw wielofazowy gaz-ropa/kondensat-woda. . . .360
5.2.6.2. Modele opisujce przepyw wielofazowy gaz-ropa-woda. . . . . . . . . . . . . . .363
5.2.6.2.1. Rwnania cigoci dla przepywu wielofazowego. . . . . . . . . . . .363
5.2.6.2.2. Rwnania Darcyego dla przepywu wielofazowego. . . . . . . . . . .363
5.2.6.2.3. Cinienie kapilarne w przepywie wielofazowym. . . . . . . . . . . . . .364
5.2.6.2.4. Nasycenia faz w orodku porowatym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .364
5.2.6.2.5. Rwnania rniczkowe przepywu wielofazowego . . . . . . . . . . .364
5.2.6.2.6. Warunki brzegowo pocztkowe dla ukadw wielofazowych. . . .365
5.2.6.3. Model przepywu ukadw gazowo-kondensatowych oraz lekkiej ropy
naftowej. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .366
5.2.6.4. Istotne elementy termodynamiki w modelowaniu ukadw
gazowo-kondensatowych. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .367
5.2.6.4.1. Wasnoci pVT ukadw gazowo-kondensatowych . . . . . . . . . .368
5.2.6.4.2. Tunning rwnania stanu pVT. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .368
5.2.6.5. Symulatory do modelowania przepywu gazu kondensatowego w zou . . . .368
5.2.7. Implementacje numeryczne matematycznych modeli przepywu pynu w orodku
porowatym. Model jednofazowy. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .370
5.2.8. Przepyw dwufazowy gaz-woda w konwencjonalnych zoach gazu ziemnego. . . .375
5.2.8.1. Wydajno krytyczna dopywu. Tworzenie si stokw wodnych. . . . . . . .375
5.2.8.2.Wybrane analityczno-eksperymentalne modele opisujce tworzenie stoka
wodnego przy przepywie gaz woda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .375
5.2.8.2.1. Model Dupuita. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .375
5.2.8.2.2. Model Scholsa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .376

Spis treci

11

5.2.8.3.Porwnanie wybranych analityczno-eksperymentalnych modeli tworzenia

stokw wodnych z modelem numerycznym. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .378
5.2.8.4.Wpyw przepywu turbulentnego gazu w strefie przyodwiertowej na
wydajno krytyczn. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .380
5.2.8.4.1. Model przepywu turbulentnego wok odwiertu . . . . . . . . . .380
5.2.8.4.2. Modyfikacja rwna opisujcych wydajnoci krytyczne . . . .380
5.2.8.5.Zmiana wykadnika wodnego w czasie eksploatacji zoa gazu . . . . . . .382
5.2.9.Metody obliczania iloci wody dopywajcej do strefy zoa. . . . . . . . . . . . . . . . .384
5.2.9.1.Metoda van Everdingena i Hursta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .384
5.2.9.1.1. Przypadek okalajcej zoe gazu warstwy wodononej (aquifer
radialny). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .384
5.2.9.1.2. Przypadek podcielajcej zoe gazu warstwy wodononej
(aquifer podcielajcy). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .388
5.2.9.1.3. Przypadek warstwy wodononej napierajcej z jednego kierunku
(aquifer liniowy) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .388
5.2.9.2.Metoda Fetkovitcha . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .389
5.2.10. Przepyw gazu w odwiercie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .393
5.2.11. Sposoby sterowania prac odwiertw gazowych. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .398
5.2.12. Wydobycie potencjalne i dozwolone. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .399
5.2.12.1. Sterowanie wydajnoci odwiertu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .401
5.2.12.2. Sterowanie cinieniem gowicowym dynamicznym . . . . . . . . . . . . . . . . .402
5.2.12.3. System sprarkowy eksploatacji zoa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .402
5.2.12.4. Metodyka oblicze przebiegu eksploatacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .402
5.3. Podstawy technologii wydobycia gazu ze z niekonwencjonalnych
Stanisaw Nagy. . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .403
5.3.1.Mechanizm transportu gazu w zoach niekonwencjonalnych w warstwach
upkowych. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .403
5.3.1.1.Przepyw w szczelinach sztucznych i naturalnych. . . . . . . . . . . . . . . . . .406
5.3.1.2.Przepyw w makro i mezoporach. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .406
5.3.1.3.Przepyw wg rwnania Darcyego. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .407
5.3.1.3.1. Przepyw w mikroporach i ultra-mikroporach (nanoporach) . . .407
5.3.1.3.2. Przepyw gazu z polizgiem w orodku porowatym liczba
Knudsena. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .409
5.3.1.3.3. Efekt Klinkenberga . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .410
5.3.1.3.4. Dyfuzja molekularna. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .411
5.3.1.3.5. Proces dyfuzji w warunkach zoowych . . . . . . . . . . . . . . . . .413
5.3.1.3.6. Dyfuzja Knudsena. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .414
5.3.1.3.7. Dyfuzja powierzchniowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .415
5.3.1.4.Desorpcja/adsorpcja w skaach upkowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .415
5.3.2. Technologie wiercenia poziomych odwiertw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .417
5.3.3. Wielostopniowe szczelinowanie hydrauliczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .418
5.3.4. Rozpoznanie geologiczne, ocena potencjau i schemat decyzyjny procesu
technologii wydobycia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .425
5.3.5. Potencjalne zagroenia dla rodowiska towarzyszce technologii wydobycia gazu
ziemnego ze z upkowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .426
5.4. Okrelenie zasobw gazu ziemnego w zou w oparciu o metody inynierii zoowej
Stanisaw Nagy, Czesaw Rybicki. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .430
5.4.1. Metoda objtociowa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .431
5.4.2. Metoda bilansu masowego. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .433
5.4.2.1. Warunki stosowania metody. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .433

12

Spis treci

5.4.2.2. Sposoby obliczania redniego cinienia zoowego . . . . . . . . . . . . . . . . . .438

5.4.2.3. Metody oszacowania dopywu wody do zoa na podstawie rwnania
bilansu masowego. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .440
5.4.3. Okrelanie zasobw gazu w strefie drenau otworu przy uyciu krzywych spadku
wydajnoci. . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .440
5.4.3.1. Klasyczne krzywe spadku wydajnoci wg Arpsa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .440
5.4.3.1.1. Wykadniczy spadek wydajnoci wydobytego gazu (model
eksponencjalny). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .442
5.4.3.1.2. Harmoniczny spadek wydajnoci wydobytego gazu. . . . . . . . .444
5.4.3.1.3. Hiperboliczny spadek wydajnoci wydobytego gazu. . . . . . . . .445
5.4.3.1.4. Praktyczny algorytm dopasowania parametrw hiperbolicznego
spadku wydobycia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .447
5.4.3.2. Okrelenie zasobw gazu ziemnego w zoach niekonwencjonalnych. . . . .449
5.4.3.2.1. Model hiperboliczny. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .454
5.4.3.2.2. Model Maleya . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .455
5.4.3.2.3. Model potgowo-wykadniczy. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .456
5.4.3.2.4. Krzywa Boulisa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .456
5.4.3.2.5. Model rozcignitej funkcji wykadniczej. . . . . . . . . . . . . . . . .457
5.4.3.2.6. Model Duonga. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .457
5.4.3.2.7. Metoda krzywych spadku w oparciu o przepyw liniowy. . . . . .458
5.4.3.2.8. Rekomendacje. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .460
5.4.4. Modelowanie procesu eksploatacji z gazu ziemnego. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .461
5.4.4.1. Klasyczne modele numeryczne przepyww w zoach gazu ziemnego. . . . .461
5.4.4.2. Modelowanie eksploatacji z niekonwencjonalnych. . . . . . . . . . . . . . . .464
5.5. Zagospodarowanie z gazu ziemnego Maria M. Szafran, Stanisaw Szafran . . . . . . .467
5.5.1. Plan zagospodarowania zoa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .468
5.5.2. Projektowanie eksploatacji zoa gazu ziemnego. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .471
5.5.3. Odwiert gazowy. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .472
5.5.4. Wyposaenie wgbne gazowego odwiertu eksploatacyjnego. . . . . . . . . . . . . . . . . .475
5.5.5. Udostpnianie z gazu ziemnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .484
5.5.6. Napowierzchniowe wyposaenie gazowego odwiertu eksploatacyjnego . . . . . . . . .486
5.5.6.1. Wiby rurowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .486
5.5.6.2. Gowice eksploatacyjne odwiertw gazowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .488
5.5.7. Napowierzchniowy orodek zbioru gazu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .490
5.5.7.1. Separatory. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .492
5.5.7.2. Odcinek pomiarowy. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .497
5.5.8. Kopalnie gazu ziemnego. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .497
5.5.8.1. Koncepcja i projekt bazowy budowy kopalni gazu ziemnego . . . . . . . . . .499
5.5.8.2. Siatka odwiertw i systemy zbioru gazu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .500
5.6. Elementy testowania odwiertw Stanisaw Nagy, Czesaw Rybicki . . . . . . . . . . . . . . . . .504
5.6.1. Cele testowania odwiertw gazowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .504
5.6.2. Testy odwiertowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .506
5.6.2.1. Klasyczny test wielocyklowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .506
5.6.2.2. Klasyczny test izochronalny. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .509
5.6.2.3. Zmodyfikowany test izochronalny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .511
5.6.3. Testy zoowe. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .512
5.6.3.1. Modele interpretacyjne testw hydrodynamicznych. . . . . . . . . . . . . . . . . .513
5.6.3.1.1. Model zoa jednorodnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .514
5.6.3.1.2. Model zoa o podwjnej porowatoci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .514
5.6.3.1.3. Model zoa o podwjnej przepuszczalnoci . . . . . . . . . . . . . . . .515

Spis treci

13

5.6.3.2. Charakterystyka dopywu gazu do odwiertu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .515

5.6.3.2.1. Charakterystyka radialnego dopywu gazu do odwiertu. . . . . . .516
5.6.3.2.2. Charakterystyka liniowego dopywu gazu do odwiertu. . . . . . . .516
5.6.3.2.3. Charakterystyka podwjnie liniowego dopywu gazu do
odwiertu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .517
5.6.4. Test odbudowy cinienia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .517
5.6.4.1. Podstawowa interpretacja wynikw testu odbudowy cinienia. . . . . . . . . .518
5.6.4.2. Zaawansowana metodyka interpretacji testu odbudowy cinienia. . . . . . . .522
5.6.4.2.1. Krzywe diagnostyczne dla odwiertw pionowych
i poziomych. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .523
5.6.4.2.2. Krzywe diagnostyczne dla odwiertw poziomych. . . . . . . . . . . .524
5.6.4.2.3. Pojemno magazynowa odwiertu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .524
5.6.4.2.4. Stopie zeszczelinowania strefy przyodwiertowej. . . . . . . . . . . .526
5.6.4.2.5. Zoe jednorodne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .528
5.6.4.2.6. Zoe o podwjnej porowatoci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .529
5.6.4.2.7. Detekcja granicy zoa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .530
5.6.4.2.8. Zoe z uskokiem nieprzepuszczalnym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .531
5.6.5. Oprogramowanie wspierajce proces interpretacji testw zoowych. . . . . . . . . . .531
5.7. Procesy oczyszczania i rozdzielania gazu ziemnego Czesawa Ewa Ropa. . . . . . . . . . . .532
5.7.1. Jako gazu dostarczanego odbiorcom. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .533
5.7.2. Separacja gazu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .535
5.7.3. Usuwanie rtci z gazu ziemnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .539
5.7.4. Odsiarczanie gazu ziemnego. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .541
5.7.4.1. Charakterystyka odsiarczania gazu metodami absorpcji chemicznej . . . . . .543
5.7.4.1.1. Proces aminowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .543
5.7.4.1.2. Proces Econamine (DGA) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .545
5.7.4.2. Usuwanie skadnikw kwanych metod absorpcji fizycznej . . . . . . . . . . .546
5.7.4.2.1. Proces Fluor-Solvent. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .546
5.7.4.2.2. Proces Rectisol . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .547
5.7.4.2.3. Proces Sulfinol . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .548
5.7.4.3. Odsiarczanie gazu ziemnego w procesie absorpcyjno-utleniajcym. . . . . .549
5.7.4.3.1. Proces Stredford. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .549
5.7.4.3.2. Proces chelatowy LO CAT. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .550
5.7.4.4. Podsumowanie technologii. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .552
5.7.4.5. Proces Superclaus-99. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .554
5.7.4.6. Proces Superclaus-99,5 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .554
5.7.5. Osuszanie gazu ziemnego. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .555
5.7.5.1. Absorpcyjne osuszanie gazu w instalacjach kolumnowych. . . . . . . . . . . . . .558
5.7.5.2. Osuszanie gazu metod adsorpcyjn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .560
5.7.5.3. Osuszanie gazu metod chodzenia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .561
5.7.6. Odgazolinowanie gazu ziemnego. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .562
5.7.6.1. Niskotemperaturowa metoda odgazolinowania gazu. . . . . . . . . . . . . . . . . . .564
5.7.6.2. Odgazolinowanie gazu metodami adsorpcyjnymi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .566
5.7.7. Odazotowanie gazu ziemnego metod niskotemperaturowej rektyfikacji. . . . . . . . .567
5.7.8. Charakterystyka sorbentw staych stosowanych w procesach oczyszczania
gazu ziemnego. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .570
Literatura. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .572

14

Spis treci

Rozdzia 6.Badanie paliw gazowych Rafa Smulski, Czesawa E. Ropa,

Mariusz aciak, Andrzej Barczyski . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .585

6.1. Badanie waciwoci i skadu paliw gazowych Rafa Smulski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .585
6.1.1. Wprowadzenie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .585
6.1.2. Oznaczanie zawartoci skadnikw palnych, niepalnych i zwizkw
toksycznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .587
6.1.3. Oznaczanie waciwoci paliw gazowych. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .588
6.2. Badanie stopnia nawonienia gazu ziemnego Czesawa E. Ropa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .589
6.2.1. Charakterystyka odorantw. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .590
6.2.2. Systemy nawaniania i urzdzenia dozujce. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .592
6.2.3. Dawka odorantu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .598
6.2.4. Kontrola stopnia nawonienia gazu ziemnego. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .599
6.3. Zamienno gazw Andrzej Barczyski, Mariusz aciak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .602
6.3.1. Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .602
6.3.2. Sposoby okrelania wymiennoci gazw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .606
6.3.3. Zamienno gazw w piecach przemysowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .610
Literatura. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .611

Rozdzia 7.Transport i magazynowanie gazu ziemnego Czesaw Rybicki,

Jacek Blicharski, Wadysaw Duliski, Jarosaw lizowski, Jan Marszaek. . . . .613

7.1. Wstp. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .613
7.2. Podstawy teoretyczne przepywu pynw w rurocigach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .613
7.2.1. Rodzaje przepyww rurocigach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .613
7.2.1.1. Przepyw laminarny. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .615
7.2.1.2. Obszar przepywu przejciowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .619
7.2.1.3. Przepywy turbulentne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .619
7.2.2. Opory przepywu w rurocigach dla pynw z zaoenia nieciliwych . . . . . . . . .621
7.2.3. Wspczynnik liniowego oporu przepywu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .624
7.2.3.1. Strefy przepywu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .626
7.2.3.2. Chropowato rurocigw. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .630
7.2.4. Wspczynnik oporu miejscowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .632
7.2.4.1. Opory spaww. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .634
7.2.4.2. Opory wzw. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .634
7.2.4.3. Opory w gwatownych rozszerzeniach rurocigw. . . . . . . . . . . . . . . . . . .634
7.2.4.4. Opory w gwatownych przeweniach rurocigw. . . . . . . . . . . . . . . . . . .636
7.2.4.5. Opory na agodnym rozszerzeniu przekroju rurocigu . . . . . . . . . . . . . . . .637
7.2.4.6. Opory na agodnym zweniu przekroju rurocigu . . . . . . . . . . . . . . . . . .638
7.2.2.7. Opory przepyww na ukach (kolankach). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .638
7.2.4.8. Opory przepyww w trjnikach. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .640
7.2.4.9. Opory przepyww w urzdzeniach dawicych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .641
7.2.5. Przepyw gazu w rurocigach niskiego cinienia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .642
7.2.6. Przepyw pynw ciliwych w rurocigach redniego i wysokiego cinienia. . . . .645
7.3. Przegld rwna do obliczania przepyww gazu w rurocigach rzeczywistych. . . . . . . .648
7.3.1. Rwnania stosowane do obliczania przepywu gazu w rurocigach . . . . . . . . . . . .649
7.3.1.1. Rwnanie Panhandlea 1. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .649
7.3.1.2. Rwnanie Panhandlea 2. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .650
7.3.1.3. Rwnanie Renouarda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .651
7.3.1.4. Rwnanie Waldena 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .651
7.3.1.5. Rwnanie Waldena 2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .652

Spis treci

15

7.3.1.6.Rwnanie Instytutu Technologii Gazu (USA). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .652

7.3.1.7.Rwnanie WNIIGAZ 1. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .653
7.3.1.8.Rwnanie WNIIGAZ 2. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .653
7.3.1.9.Rwnanie Weymoutha .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .653
7.3.1.10. Rwnanie Chodanowicza. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .654
7.3.1.11. Rwnanie Odelskiego. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .654
7.3.1.12. Rwnanie Krajowej Dyspozycji Gazem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .655
7.3.2. Wyznaczenie krzywej zmian cinienia wzdu gazocigu dalekosinego. . . . . . . . .655
7.3.2.1.rednie cinienie gazocigu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .658
7.4. Magazynowanie gazu ziemnego. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .659
7.5. Rodzaje magazynw gazu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .662
7.5.1. Gazocig wysokoprny jako magazyn gazu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .663
7.5.2. Magazynowanie gazu w zbiornikach naziemnych. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .665
7.5.3. Magazynowanie gazu w sczerpanych zoach gazu ziemnego . . . . . . . . . . . . . . . . .667
7.5.3.1.Wybr struktury na podziemny magazyn gazu ziemnego. . . . . . . . . . . . .667
7.5.3.2.Charakterystyka pracy podziemnego magazynu gazu w sczerpanym zou
gazu ziemnego. . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .669
7.5.3.3.Elementy projektowania PMG z uyciem rwna bilansu masowego. . .674
7.5.4. Magazynowanie gazu ziemnego w kawernach solnych. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .678
7.5.4.1.Warunki geologiczne dla budowy kawernowych magazynw gazu . . . . .678
7.5.4.2.Rodzaje z soli. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .679
7.5.4.3.Waciwoci soli kamiennej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .679
7.5.4.4.Wielko zoa soli, jego miszo i gboko zalegania . . . . . . . . . . .680
7.5.4.5.Zasady projektowania komr magazynowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .682
7.5.4.6.Projektowanie otworu magazynowego. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .682
7.5.4.7.Uzbrojenie eksploatacyjne odwiertu magazynowego . . . . . . . . . . . . . . . .688
7.5.4.8.Testy szczelnoci gotowej komory magazynowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . .689
7.5.4.9.Eksploatacja komr magazynowych. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .691
7.5.4.10. Okresowe badania stanu komory i odwiertu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .691
7.5.4.11. Konwergencja i sposoby zapobiegania jej skutkom. . . . . . . . . . . . . . . . . .693
7.5.4.12. Kawernowe magazyny gazu ziemnego w kraju . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .694
7.5.4.13. Nowe kierunki w budowie komr solnych dla magazynowania gazu . . . .695
7.5.4.14. Potencjalne zdolnoci magazynowania w wysadach solnych w Polsce. . . .697
7.5.4.15. Potencjalne zdolnoci magazynowania w pokadach soli . . . . . . . . . . . .708
7.5.5. Magazynowanie w warstwach wodononych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .710
7.5.5.1.Uwarunkowania geologiczno-zoowe struktur zawodnionych . . . . . . . . .711
7.5.5.2.Szacowanie pooenia konturu gaz-woda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .715
7.5.5.3.Rozpoznanie geologiczne potencjalnych warstw wodononych. . . . . . . . .716
7.5.5.4.Elementy rozpoznania hydrodynamicznego warstw wodononych na
potrzeby magazynowania gazu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .720
7.5.5.5.Lokalizacja i wasnoci potencjalnych struktur wodononych
przeznaczonych na magazyny gazu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .721
7.5.5.6.Systemy monitorowania magazynw w warstwach wodononych. . . . . .724
7.5.5.7.Monitoring grnych warstw wodononych. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .726
7.5.6. Magazynowanie gazu w wyeksploatowanych kopalniach i kawernach skalnych . . .730
7.5.6.1.Stopie szczelnoci wyrobisk grniczych. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .731
7.5.6.2.Proces konwersji kopalni wgla na podziemny magazyn gazu . . . . . . . . .733
7.5.6.3.Polskie dowiadczenia w magazynowaniu gazu ziemnego
w wyeksploatowanych kopalniach wgla. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .736

16

Spis treci

7.6. Magazyny gazu ziemnego w Polsce. . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .737

7.6.1. PMG Brzenica. . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .739
7.6.2. PMG Swarzw. . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .739
7.6.3. PMG Husw. . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .740
7.6.4. PMG Strachocina. . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .740
7.6.5. PMG Wierzchowice. . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .741
7.6.6. PMG Daszewo. . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .741
7.6.7. PMG Bonikowo. . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .742
7.6.8. KPMG Mogilno. . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .742
7.6.9. KPMG Kosakowo. . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .743
Literatura. . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .743

Rozdzia 8.Technologia skroplonego gazu ziemnego (LNG)

Mariusz aciak, Stanisaw Trzop, Marcin Szczepanek, Jzef Szmigielski . . . . .747

8.1. Przepisy, akty prawne i normy, majce zastosowanie przy budowie i eksploatacji
terminala LNG. . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .747
8.2. Wasnoci fizykochemiczne gazw skroplonych. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .748
8.2.1. Wprowadzenie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .748
8.2.2. Wasnoci fizykochemiczne LNG. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .748
8.2.3. Podstawowe parametry LNG. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .749
8.3. Przetwarzanie i skraplanie gazu ziemnego. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .750
8.3.1. Podstawy termodynamiczne instalacji skraplania gazw. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .750
8.3.1.1. Obieg Carnota. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .750
8.3.1.2. Obieg Stirlinga. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .752
8.3.1.4. Obieg Claudea. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .752
8.3.2. Przygotowanie gazu ziemnego do przerbki kriogenicznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . .753
8.3.3. Metody skraplania gazu ziemnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .754
8.3.3.1. Klasyczny cykl kaskadowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .754
8.3.3.2. Cykl kaskadowy z mieszanym czynnikiem chodzcym . . . . . . . . . . . . . . .755
8.3.3.3. Cykl rozprania z zastosowaniem turboekspandera. . . . . . . . . . . . . . . . . .756
8.3.3.4. Inne metody skraplania gazu ziemnego. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .757
8.3.4. Kryteria wyboru technologii LNG. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .765
8.4. Zbiorniki magazynowe LNG. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .766
8.4.1. Konstrukcja zbiornikw magazynowych dla LNG. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .766
8.4.2. Spawanie zbiornikw magazynowych LNG. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .770
8.4.3. Kontrola jakoci wykonania zbiornikw magazynowych LNG. . . . . . . . . . . . . . . .771
8.4.4. Oddanie zbiornika do eksploatacji. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .773
8.4.5. Zacznik Poradnik LNG zbiorniki skroplonego gazu ziemnego . . . . . . . . . . . .774
8.5. Transport LNG drog morsk. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .785
8.5.1. Budowa gazowcw LNG. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .786
8.5.1.1. Budowa okrtowych zbiornikw adunkowych. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .788
8.5.2. Statki ze zbiornikami membranowymi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .790
8.5.3. Systemy zbiornikw membranowych No 96. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .790
8.5.4. Statki ze zbiornikami typu MOSS. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .792
8.5.5. Systemy zbiornikw membranowych MARK III. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .793
8.5.6. Pryzmatyczne zbiorniki IHI SPB. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .793
8.5.7. Pywajce magazyny LNG wyposaone w instalacj do regazyfikacji FSRU. . . .795
8.5.8. Statki LNG z regazyfikacj (LNGRV). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .796
8.5.9. Napdy stosowane na zbiornikowcach LNG. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .797

Spis treci

17

8.5.9.1.Siownie zasilane gazem. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .798

8.5.9.2.Napdy turboparowe. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .800
8.5.9.3.Napdy turbospalinowe. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .800
8.5.9.4 Napdy z tokowymi silnikami spalinowymi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .802
8.5.9.5.Napdy elektryczne. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .803
8.5.9.6.Napd kombinowany. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .803
8.5.9.7.Ochrona rodowiska. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .804
8.5.10. Operacje przeprowadzane na gazowcach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .804
8.5.11. Systemy skraplania BOG zainstalowane na statkach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .809
8.5.11.1. System firmy Cryostar EcoRel S . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .809
8.5.11.2. Systemy firmy Hamworthy: MARK I. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .811
8.5.11.3. Systemy firmy Hamworthy MARK III. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .812
8.6.Transort ldowy LNG. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .814
8.6.1. Wprowadzenie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .814
8.6.2. Wymagania techniczne zbiornikw na skroplony gaz ziemny. . . . . . . . . . . . . . . . .816
8.6.3. Satelitarne systemy regazyfikacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .818
8.7.Budowa terminali LNG . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .818
8.7.1.Plan zagospodarowania terminala importowego. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .818
8.7.1.1.Wprowadzenie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .818
8.7.1.2.Zagospodarowanie terenu terminala LNG . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .819
8.7.1.3.Wstpny bilans zapotrzebowania na media energetyczne i gospodark
socjalno-bytow. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .825
8.7.1.4.Ochrona rodowiska i informacja o bezpieczestwie . . . . . . . . . . . . . .826
8.7.1.5.Rodzaje i przewidywana ilo wprowadzanych do rodowiska
substancji lub energii przy zastosowaniu rozwiza chronicych
rodowisko. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .827
8.7.1.6.Moliwe transgraniczne oddziaywanie na rodowisko. . . . . . . . . . . . .828
8.8.Eksploatacja terminali rozadunkowych LNG . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .828
8.8.1.Wprowadzenie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .828
8.8.2.Technologia przeadunku. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .830
8.8.2.1.Technika wyadunku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .830
8.8.3.Regazyfikacja LNG. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .831
8.8.4.Procesy eksploatacyjne na terminalu LNG. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .833
8.8.4.1.Oczyszczanie instalacji LNG azotem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .833
8.8.4.2.Proces schadzania rurocigw i zbiornikw. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .834
8.8.4.3.Wprowadzenie LNG do rurocigw procesowych i zbiornika. . . . . . . .835
8.8.4.4.Stabilizacja gazu ziemnego po regazyfikacji. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .835
8.8.4.5.Gospodarka oparami LNG. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .836
8.8.4.6.Zasady bezpieczestwa przy eksploatacji rurocigw . . . . . . . . . . . . . .837
8.9.Zarzdzanie bezpieczn eksploatacj terminali LNG. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .838
8.9.1.Wprowadzenie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .838
8.9.2.Poziomy zabezpiecze w procesach LNG. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .838
8.9.3.Wasnoci i potencjalne zagroenia ze strony LNG. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .840
8.9.3.1.Wasnoci LNG . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .840
8.9.3.2.Rodzaje zagroe zwizanych bezporednio z LNG. . . . . . . . . . . . . . .841
8.9.3.3.Rozwarstwienie skroplonego gazu ziemnego w zbiorniku . . . . . . . . . .846
8.9.3.4.Gwatowne odparowywanie LNG. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .848
8.9.4.Uderzenie hydrauliczne. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .854
8.9.5.Oddziaywanie LNG na rodowisko. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 855

18

Spis treci

8.10. AKPiA aparatura kontrolna, pomiarowa i automatyka .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 856

8.10.1.Telemechaniczne systemy zabezpieczania terminali LNG wsppraca
systemw telemechanicznych z aparatur kontrolno-pomiarow i automatyk
systemw. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .856
8.10.1.1.Wstp. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .856
8.10.1.2.Architektura systemu PCS. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .857
8.10.1.3.Waciwoci systemu PCS. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .858
8.10.1.4.Standardy stosowane przy programowaniu systemw automatyki. . .859
8.10.1.5.Szablon systemu PCS i biblioteka programistyczna systemu. . . . . . .859
8.10.1.6.Programowanie aplikacji matryca systemu PCS. . . . . . . . . . . . . . .861
8.10.1.7.Zasada funkcjonowania podsystemw w systemie PCS/FDS
(ang. FDS Functional Design Specification) . . . . . . . . . . . . . . . . . .861
8.10.1.8.Podsystemy SIS i F&G/ZSZBP. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .861
8.10.2.Kryteria projektowe dla systemu automatyki i inne wymagania . . . . . . . . . . . . .862
8.10.2.1.Programowanie systemu PCS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .862
8.10.2.2.System sterowania procesem PCS cel stosowania systemu . . . . . . .863
8.10.3.Zakres dziaania systemu PCS. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .864
8.10.4.Strategia sterowania instalacj terminala LNG przy wykorzystaniu
systemu PCS. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .865
8.10.5.Architektura systemu sterowania terminalem LNG. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .865
8.10.5.1. Rozproszony system sterowania DCS. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .866
8.10.6.System bezpieczenstwa SIS. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .866
8.10.7.System detekcji wycieku gazu i poaru (F&G) oraz zintegrowany system
zarzdzania bezpieczestwem poarowym (ZSZBP). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .868
8.10.8.Systemy analizujace. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .869
8.10.9.Systemy pomiarowo-rozliczeniowe AKPiA (ang. Custody Transfer Metering
System). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .869
8.10.10. Oprzyrzadowanie zbiornika (ang. Tank Gauging System) . . . . . . . . . . . . . . . . . .869
8.10.11. System monitoringu drga (ang. Vibration Monitoring System). . . . . . . . . . . . . .870
8.10.12. System AKPiA dla czesci morskiej (ang. Marine Instrumentation System). . . . .870
8.10.13. System sterowania sprarkami gazu (kompresorami). . . . . . . . . . . . . . . . . . . .870
8.10.14. System sterowania urzdzeniami moduowymi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .871
8.10.15. Funkcjonalnosc systemu sterowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .871
8.10.16. Zasilanie terminali LNG. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .872
8.10.17. Systemy energetyczne nadzoru, sterowania i monitorowania terminala LNG. . . .874
8.10.17.1. Automatyka stacyjna. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .875
8.10.17.2. Bramka komunikacyjna (ang. Gateway). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .875
8.10.18. Zdalne sterowanie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .879
Literatura.. . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .879
Wykaz aktw prawnych. . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .881
Wykaz dyrektyw i aktw prawnych wdraajcych postanowienia tych dyrektyw . . . . . . . . . .884
Wykaz Norm. . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .886

Skorowidz. . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .916