mit junga

mit junga
anna zasu

 2013 Copyright by Anna Zasu & Zakad Wydawniczy NOMOS

Wszelkie prawa zastrzeone. Ksika ani adna jej cz nie moe by przedrukowywana,
ani w jakikolwiek inny sposb reprodukowana czy powielana mechanicznie, fotooptycznie, zapisywana elektronicznie lub magnetycznie, ani odczytywana wrodkach publicznego
przekazu bez pisemnej zgody wydawcy.

Recenzje: prof. dr hab. Zofia Rosiska

prof. dr hab. ukasz Trzciski

Ksika dofinansowana przez Ministra Nauki iSzkolnictwa Wyszego

Redakcja ikorekta: Anna Grochowska-Pirg

II korekta: Anna Zaremba
Redakcja techniczna: Dariusz Piskulak
Projekt okadki: Roksana Gobiowska

ISBN 978-83-7688-134-8

KRAKW 2013
Zakad Wydawniczy NOMOS
31-208 Krakw, ul. Kluczborska 25/3u; tel./fax (12) 626 19 21
e-mail: [email protected]; www.nomos.pl

Spis treci

Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
Cz I: Wspomnienia ibiografie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27
1. Autobiografia czy automitologia? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
2. Biografie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
3. Autobiograficzno Wspomnie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40
Cz II: Psyche pathos logos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
1. Co mnie spotyka, pochodzi od Bogw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
2. Portret . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59
3. 19131916 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101
4. 1916. Trzy wieczory . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138
Cz III: Hermeneutyka Septem Sermones ad Mortuos . . . . . . . . . . . 151
1. Jzyk Kaza ikwestia tytuu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153
2. Septem Sermones ad Mortuos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179
Zakoczenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 363
Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 385
Indeks osb, imion, figur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 395
Summary: Jungs Myth . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 405

Oto czowiek, ecce homo, zmczony, zachanny, dziki, dziecinny, przebiegy

czowiek schyku czasw, umierajcy, pragncy mierci czowiek Europy;
przez tsknoty wydelikacony, przez naogi chory, przez wiadomo swego koca entuzjastycznie oywiony, gotowy przyj kady postp, dojrzay,
eby si wycofa, peen zapau ipeen znuenia, oddany losowi iblom jak
morfinista narkotykowi, osamotniony, pusty wewntrznie, prastary, Faust
iKaramazow wjednej osobie, zwierz imdrzec, cakowicie nagi, pozbawiony ambicji, przeszyty dziecinnym strachem przed nadchodzc mierci
ipeen znuonej gotowoci przeycia jej.
Hermann Hesse, Ostanie lato Klingsora

Boe! wzdycha czowiek, kiedy kocha ikiedy przeklina.

Carl Gustaw Jung, Rozmowy, Wywiady, Spotkania

Wprowadzenie
Duchowe wahado koysze si midzy sensem abezsensem,
nie za midzy tym, co prawdziwe atym, co faszywe.
Carl Gustav Jung, Wspomnienia, Sny, Myli

1.
Mit Junga to ksika powicona wybitnemu, aprzy tym kontrowersyjnemu
mylicielowi oraz jego hermetycznej rozprawie Siedem kaza do zmarych1.
Od razu naley podkreli, e Carl Gustav Jung jest autorem w ogle trudnym do odczytania zuwagi na rozpito jego zainteresowa, heurystyczny2
charakter iimponujc objto dzie. Jednak nawet wtak bogatym izrnicowanym dorobku, Kazania wyrniaj si zarwno pod wzgldem treci jak
iformy.
Lektura Siedmiu kaza do zmarych, bez znajomoci przyczyn powstania
isymboliki tego tekstu, moe wprawi wzakopotanie. Po pierwsze dlatego,
e jego gnostycka tre nie wskazuje na adne zwizki znaukow myl Junga.
Po drugie, autor uzna Kazania za istotne preludium dla swoich psychologicznych idei. Jaki jest zatem zwizek staroytnej mdroci zpsychologi analityczn, ktr stworzy Jung? Czy podstaw tego zwizku jest tylko metafora,
czy raczej gbsza analogia? Czy pojcia gnostyckie obecne wKazaniach s
wjakim stopniu korelatami terminw naukowych, apsychologia analityczna wspczesnym odpowiednikiem gnostycyzmu? Poniewa tekst powsta
wprzeomowym dla Junga okresie ijest wanym wiadectwem tego momentu,
mona te zapyta, jaki by status gnozy wyciu autora? Aostatecznie, czy na
podstawie Kaza prawomocnym jest uznanie Junga za gnostyka?3
1
Peny tytu tekstu: Siedem Kaza do Zmarych. Siedem napomnie do zmarych napisane
przez Bazylidesa wAleksandrii, miecie gdzie Wschd dotyka Zachodu, znany take wskrconej
aciskiej wersji Septem Sermones ad Mortuos. Wksice tytuowany take jako Kazania.
2
Termin heurystyczny zosta tu uyty wzwizku zfilozoficznym znaczeniem heurystyki
jako zdolnoci wykrywania faktw izwizkw midzy nimi (przez odpowiednie stawianie hipotez), prowadzcej do nowych faktw. Uyty wodniesieniu do Jungowskich dzie termin heurystyczny ma podkreli, e ich tre jest rezultatem poszukiwa zwizkw pomidzy faktami
obecnymi na gruncie psychologii ipsychiatrii oraz wobrbie rnych tradycji ikultur. Wskazuje
take na zdolno, z jak Jung czy je, wypracowujc w ten sposb swoist polihistoryczn
iwielokulturow ajednak spjn, now teori.
3
Niektrzy, zoliwie lub artobliwie, nadawali Jungowi przydomek gnostyk. Natomiast
dla niektrych psychologia Junga faktycznie zasuguje na miano gnozy XX wieku. Wobec tego
naley rozrni dwa pojcia: gnoza ignostycyzm. Kurt Rudolph uznaje, e rozrnienie na gnoz ignostycyzm nie jest wnauce akceptowane. Zwykle przyjmuje si, e pojcia te oznaczaj

Prba odpowiedzi na powysze pytania jest zarazem celem ksiki. Istotnym zadaniem Mitu Junga jest take odmitologizowanie aury, jaka powstaa
wok treci Kaza iokolicznoci ich powstania gwnie za spraw krytykw
autora. Jung by psychologiem, psychiatr, sam siebie uwaa przede wszystkim za empiryka. Wbrew niektrym opiniom, Kazania nie musz temu przeczy, nawet jeli zostan uznane za istotne wjego dorobku, co przyzna sam
autor. Jednym zzaoe ksiki jest to, e Jung piszc mit gnostycki wskaza
jedynie na zainteresowanie gnoz, ewentualnie dostrzega pokrewiestwo idei
staroytnego gnostycyzmu z wasnymi. Mona zatem przypuszcza, e rozprawa Junga jest form wyrazu, w ktrej koncepcje psychologiczne zostay
ubrane wgnostyck narracj. Interesujcym wydaje si pytanie, jakie naukowe
lub osobiste znaczenie mia taki zabieg? Czy istnieje klucz, zpomoc ktrego
da si odpowiedzie na to pytanie? Warto ju tu wspomnie, e tytu Mit Junga
nawizuje do pojcia osobistego mitu. Zuwagi na kondycj psychiczn jednostki, Jung mwi opotrzebie, anawet koniecznoci jego posiadania. Uzna
take, e dla wikszoci ludzi jest nim religia, adla psyche czowieka Zachodu chrzecijastwo. Wokresie, gdy powstay Kazania, mia na myli przede
wszystkim siebie, jednak wwczas odrzuci zachodni tradycj religijn jako
podstaw do zbudowania wasnego mitu. Wiele przemawia za tym, e Siedem
kaza do zmarych to wyraz poszukiwa odpowiednika. Zatem osobistym mitem Junga sta si wtym czasie gnostycyzm, ajego zwiz form tekst. Jest
wic rzecz co najmniej zastanawiajc, e Siedem kaza do zmarych ktre
sam Jung uzna przecie za tekst wswoim yciu istotny tak rzadko pojawia
si wanalizach jego zwolennikw, czy przeciwnikw4.
to samo, przy czym gnostycyzm jest nowsz postaci terminu gnoza. Rudolph uwaa take,
e gnoza jest terminem obszernym, dotyczcym zastrzeonej dla wtajemniczonych, majcej
ezoteryczny charakter wiedzy otajemnicach boskich. Dotyczy raczej wiary idowiadczenia. Natomiast gnostycyzm jest raczej wiatopogldem, ktry rozwin si wobrbie staroytnych systemw II iIII wieku, jest wic pojciem ocharakterze historycznym. Wtym sensie gnoza ma
szersze znaczenie iobejmuje gnostycyzm (Rudolph 1995: 57). Ponadto Rudolph wnawizaniu
do greckiego terminu gnosis wyjania gnoz jako religi poznania, religi wiedzy, nazywa
wreszcie gnoz dualistyczn religi zoon zwielu szk ikierunkw (tame: 11). Identyczne
rozrnienie midzy gnoz agnostycyzmem opisuje Gilles Quispel, dodajc jednak, e gnoza moe by traktowana wkategoriach dowiadczenia, agnostycyzm wiatopogldu lub zbioru
wiatopogldw (Quispel 1988: 32). Wobec tego nazywanie Junga gnostykiem jest uzasadnione tylko wtedy, gdy dotyczy: 1. specyficznego sposobu postrzegania rzeczywistoci iujmowania
jej wkategoriach dualistycznych, czego wsystemie Junga nie trzeba dowodzi; 2.zainteresowania Junga staroytnym gnostycyzmem ignoz jako dowiadczeniem, szczeglnym rodzajem
zbawczej wiedzy.
4
Ordach anglojzycznych bdzie mowa wCzci III, natomiast wliteraturze polskiej
znane s raczej inspiracje tzw. gnoz Junga. Tekst Kaza by przedmiotem zainteresowa Jerzego
Prokopiuka m.in. wramach serii omiu wykadw, ktre miay miejsce wwarszawskim klubie
Gnosis midzy marcem aczerwcem 1995 roku. Wroku 2008 ukazaa si te praca Andrzeja
Kumickiego, Symbolika jani, ktrej cz IV: Dowiadczenie pierwotne jani, zawiera krtk
prezentacj Kaza (Kumicki 2008: 353367).

10

Zgadzajc si z tym, e tekst jest osobistym i zarazem psychologicznym

wykadem Junga, naleaoby przyj, i tre opisuje wtym samym stopniu
psyche ludzk, co autora. Przedstawia konkretn osob, jej dowiadczenia,
ujawnia jej zwizki kulturowe ihistoryczne. Patrzc na cay dorobek Junga,
mona dostrzec, e jego idee rozwijay si wwielu kierunkach, azatem iterminologi, jak si posugiwa, czerpa zrnych dziedzin. Rozwaajc waki
problem ludzkiej psyche, uywa wielu poj na jej opisanie. Rnorodno
nie dotyczy jedynie czstotliwoci korzystania z greki czy aciny. Wie si
take z rnokulturowym rodowodem stosowanych poj. Problem dla odbiorcy dzie Junga pojawi si moe wwczas, gdy wobecnym, zmienionym
czasie ikontekcie historycznym, oraz wobliczu przemian wobrbie samej
psychologii, chce waciwie zrozumie sens tych zapoycze. Midzy innymi
ztych powodw Anthony Stevens, autor biografii OJungu5 (On Jung), nazwa
jzyk odziedziczony po Jungu apodzielany przez jego zwolennikw wyobraeniow konspiracj (Stevens 1999: 28). Kazania mona uzna za jego szczeglny przejaw. Jest to jzyk specyficznej psychologii, ktrej zaoenia osnute
zostay na kanwie mitw isymboli, przernych tradycji ikultur. Celem ksiki jest wic take umoliwienie odbiorcy wejcia wt konspiracj, anawet jej
wsptworzenie.
Ksika Mit Junga nie jest systematyczn prezentacj koncepcji psychologii analitycznej, jej rde iwpyww, ktrym podlegaa, cho zpewnoci
znajd one wniej uzasadnione miejsce. Istotnym natomiast powodem podjcia
refleksji nad treci Kaza jest ich znaczenie dla Junga. Mimo upywu czasu, gdy po okoo 50 latach retrospektywnie patrzy na okres powstania tekstu,
stwierdzi: rozmowy zumarymi Septem Sermones stanowiy rodzaj preludium do tego, co miaem przekaza wiatu na temat niewiadomoci: byy
czym w rodzaju porzdkujcego schematu i wykadni powszechnych treci
niewiadomoci (Jung 1999: 197). Wszystkie swoje pniejsze osignicia
przypisa tym wczesnym dowiadczeniom, ktrych pocztek wyznacza rok
1912, arozwinicie zajo drug poow ycia.
Dzi mog powiedzie: nigdy nie odszedem od tych pocztkowych przey. Wszystkie
moje prace, wszystko, co stworzyem wdziedzinie intelektu, wywodzi si ztych inicjalnych obrazw isnw, ktre zaczy si w1912 roku, oto wic wkrtce minie pidziesit lat. Wszystko, czego potem wyciu dokonaem, byo ju wnich zawarte, choby
tylko pod postaci emocji czy obrazw (tame: 198).

Z tego fragmentu wynika wyranie, e Kazania i zarazem okres przeomowy, kiedy powstay, Jung uzna za pratworzywo dziea caego swego ycia (Jung 1999: 205; Pietikinen 1999: 49; Schwartz-Salant 1995: 21). Mona
5
Tytuy wszystkich prac przywoywanych wksice Mit Junga, ktre nie ukazay si wjzyku polskim, podane s wpolskim tumaczeniu obok angielskiego oryginau tytuu (przekad
autorki).

11

zapyta, czy t deklaracj usprawiedliwia tekst, ktrego dugo nie ujawnia

izapewne nie bez powodu opatrzy wiele mwicym wtym kontekcie pseudonimem Bazylides? Pytanie to miaoby jednak sens okoo roku 1916, kiedy
napisa Kazania, nie za zpocztkiem 1960, gdy poczyni to wyznanie. Faktem
jest, e tekst wzbudzi wiele kontrowersji. Po pierwsze dlatego, e to pratworzywo, na ktrym miao si opiera dzieo Junga, powstao wokresie czsto
nazywanym przez biografw zaamaniem psychicznym czy nawet chorob
psychiczn. Po drugie, zuwagi na gnostyck tre, ktra moga przyczyni
si do tego, e pod terminem psychologia Junga rozumie mona wszystko
poza psychologi. Kazania dopisuj si zatem do wielu powodw sporu onaukowo dziea Junga. Naley jednak powiedzie, e poszukiwania analogii
midzy psychologi agnostycyzmem nie czyni zJunga gnostyka. Nazywanie
Junga gnostykiem albo psychologii analitycznej dzisiejszym gnostycyzmem
moe znieksztaca zarwno znaczenie gnozy, jak iidei Junga. Podobnie rozwaania nad kwesti Hioba, obrazem Boga czy symbolami chrzecijastwa,
nie usprawiedliwiaj nazywania Junga teologiem, awykorzystanie myli filozoficznej wpsychologii analitycznej nie czyni jej jeszcze filozofi.
Jung nie rezygnowa z podstawowych paradygmatw psychologii i psychiatrii wich wczesnym wydaniu. Patrzc wic retrospektywnie na te dziedziny, mona zapyta, czy wtpliwoci wobec Junga dotyczyy fundamentalnych zaoe psychologii analitycznej, czy raczej formy, wjakiej zostay przez
niego przedstawione. Oczywicie, wobec wspczesnego oblicza psychologii
i psychiatrii, powysze pytanie nie ma podstaw. Gwny nurt obecnej myli
psychologicznej ma bowiem niewiele wsplnego zJungiem. Ponadto, koncepcje Junga za spraw jego intelektualnych spadkobiercw take ewoluoway,
obecnie zajmujc raczej obszar pogranicza wielu dyscyplin. Dlatego ksika
Mit Junga wykorzystuje wiele pozapsychologicznych wtkw w hermeneutyce tekstu. Puapk psychologii analitycznej jest reifikacja, ktr Stevens
ochrzci nawet mianem demona Jungowskiego (Stevens 1999: 28). Rzecz
wtym, e wielu odbiorcw dzie Junga ma tendencj do traktowania bytw
opisanych wjego koncepcjach tak, jakby ich status ontyczny by identyczny
ze statusem poj uywanych przez teologw, metafizykw czy filozofw. Tylko wten sposb mona wytumaczy fakt, e idee Junga, wtym take tre
Kaza, byway nazywane dogmatem, herezj, gnostycyzmem, czy nawet objawieniem. Podobnie, czytajc Siedem kaza do zmarych skonfundowany czytelnik, zapany wpuapk reifikacji, musiaby rozwaa, czy figury gnostyckiego mitu mog by przedmiotem jego wiary.
eby cel ksiki Mit Junga zosta w peni zrealizowany, konieczne jest
wdalszej analizie uwzgldnienie trzech na pozr niepowizanych ze sob wtkw. Po pierwsze, nieodzownym wydaje si dokonanie rekonstrukcji przey
Junga, poczwszy od okresu wczesnego dziecistwa, a do momentu powstania
tekstu Kaza. Po drugie, zwaywszy na gnostyckie to oraz tre, pomocnym
12

narzdziem do analizy bdzie oglny zarys staroytnej gnozy. W kocu, po

trzecie, konieczna bdzie prezentacja podstawowych, amiejscami szczegowych wtkw psychologii analitycznej wraz z innymi pokrewnymi jej idea
mi. Uzasadnione wydaje si zaoenie, e waciwe odczytanie Kaza bdzie
moliwe dopiero dziki uchwyceniu zbienoci tych obszarw. Konsekwentnie wic, uzasadniona wydaje si rwnie teza, e te pozornie niezwizane ze
sob wtki stanowi spjn ipowizan sensownie cao wkontekcie Kaza.
Wana jest jednak take ich hierarchia ikolejno, uchwycone wukadzie rozdziaw ksiki.
Osobiste dowiadczenia autora Siedmiu kaza do zmarych zostay opisane
wautobiografii ibiografiach, ktre jednak s trudne do zestawienia iporwnania ze wzgldu na niejednolito, niewspmierno, nie zawsze te s
zgodne wprezentacji niektrych szczegw, s rnie oceniane, aich autorzy
prezentuj odmienne stanowiska wzgldem samego Junga oraz jego dorobku.
Cz Iksiki, Wspomnienia ibiografie, prezentuje zatem rda powicone
yciu psychologa. Poniewa jednak Wspomnienia, Sny, Myli 6, czyli autobiografia Junga, krytykowana jest za jej znikom warto poznawcz, w czci
tej pojawia si rwnie refleksja nad rzeczywistym charakterem Wspomnie.
Cz II, Psyche pathos logos, ma charakter psychobiograficzny. Jest to
podejcie badawcze, ktre spotyka si zwieloma trudnociami, gwnie dlatego, e orzekanie ocudzym yciu, dowiadczeniu iosobowoci podatne jest
na oglnikowo, rodzi te problem obiektywizmu. Zasadnicz tre tej czci
ksiki stanowi portret Junga, oparty na analizie jego przey, treci marze
sennych, przywoywanych obrazw wiata zewntrznego i sposobach spostrzegania samego siebie. Jest to take prba interpretacji tych dowiadcze,
ktre nie mieszcz si wadnej definicji zdrowia, choroby, ani te normalnoci, azwizanych midzy innymi zpowstaniem Kaza. Wanym zaoeniem
tej czci ksiki jest uznanie tekstu za ekspresj przemiany osobowoci
autora. Rytm analizy Wspomnie dyktuje tu przede wszystkim chronologia
wydarze wwiecie zewntrznym, atam gdzie jest to uzasadnione przeycia wewntrzne. Kluczowym rozdziaem Mitu Junga jest Cz III, Hermeneutyka Siedmiu kaza do zmarych, ktra jak wskazuje jej tytu ma
zasadniczo hermeneutyczny charakter. Na jzykowym poziomie Kazania s
bez trudu rozpoznawalne jako tekst gnostycki i nie wymagaj szczeglnej
interpretacji. Tym bardziej, e Jung interesowa si gnoz. Problem intencji
pojawia si wraz zpytaniami oto, wjakim celu Jung napisa Kazania, dlaczego wybra gnostyck analogi dla wasnych idei oraz jakie jest wzwizku
ztym znaczenie gnozy dla autora. Pytania te sugeruj oczywicie, e obok
jawnego, przyjte zostao take ukryte znaczenie tekstu, ktrego wydobycie
jest celem tej czci ksiki.
6

Wksice tytu autobiografii wystpuje wpostaci skrconej: Wspomnienia.

13

2.
Spekulacje iniewiadome dotyczce zarwno ycia, jak idziea Junga mogyby
podsuwa pytanie odwuznaczno tytuu Mit Junga. Czy istniej uzasadnione podstawy, aby oJungu, postaci historycznej, mwi wkontekcie mitologicznym? Od mierci psychologa upyno ponad p wieku. Nadal posiada on
zarwno oddanych entuzjastw, jak izagorzaych krytykw. Ujednych zyska
uznanie izarazem nalene miejsce we wspczesnej myli, nie tylko psychologicznej, inni skonni s woy Junga do lamusa, a jego dorobek pomin
milczeniem. Trzeba zauway, e krytycy Junga czsto korzystaj nie tylko
znaukowych, majcych realne podstawy argumentw, ale te niemerytorycznych, spreparowanych pseudodowodw imao wiarygodnych historii. Zwolennicy ipasjonaci skonni byliby natomiast znale iwnich gbsze psychologiczne znaczenie. Nie ma takiego aspektu ycia prywatnego izawodowego
autora Kaza, ktry nastpnie nie staby si przedmiotem refleksji, mniej lub
bardziej rzetelnej analizy, lub przeciwnie zoliwych, sabo uzasadnionych
przypuszcze iwymysw. Jung przesta by tylko Jungiem. Wkrgach zainteresowanych Jungowsk myl stanowi ona wyzwanie, sprzyjajce powstawaniu interpretacyjnych antynomii. Na przykad, dla teologa Martina Bubera
rozwaania Junga dotyczce idei Boga s dowodem niezdolnoci pojmowania
Boga izaprzeczeniem rzeczywistej wiary (Buber 1988). Tymczasem, dla Josepha Rudina, ktry jest take teologiem, psychologia religii Junga jest doniosym wkadem zarwno do nauki oczowieku jak iteologii (Rudin 1992).
Sprzecznoci dotycz jednak przede wszystkim znaczenia poj uywanych
przez Junga. Interpretacyjnej antynomii sprzyjaj dwa zasadnicze czynniki:
1.kiedy Jung pisze ofaktach psychicznych nadajc im antyczne, teologiczne
lub jeszcze inne nazwy, niektrzy wnazwach tych widz wicej ni sam autor; 2.nierzadko podporzdkowuje si koncepcje Junga albo podstawom wiary, albo szuka ich zwizku z dowiadczeniem, i tak zarwno przez teologa
jak iempiryka mog one by dyskwalifikowane. Mona zarazem powiedzie,
e podstaw sprzecznoci interpretacyjnych s przede wszystkim dwa wymiary. Jeden znich obejmuje zwolennikw ikrytykw Junga, adrugi ekspertw
inieprofesjonalistw wdziedzinie psychologii analitycznej. Wanym elementem ich dyskusji jest zjednej strony ortodoksja Jungowska, az drugiej nieadekwatny obraz jego psychologii, ubranej wjak ideologi lub nienaukow
tre. Prcz tych skrajnoci dostrzegana jest take potrzeba kontynuowania
oglnej refleksji antropologicznej inspirowanej badaniami ukrytych aspektw
psyche (Dudek 2002: 20). Powysze uwagi podsuwaj kolejne pytanie. Czy
zczasem psychologia analityczna nie staa si swego rodzaju ideologi? Jung
bra tak moliwo pod uwag, wyraa obaw oujcie wramy systemu jego
pogldw. ywi niech do -izmw. Cho mona uzna, e to jedynie gra
sw, to jednak Jungowski (Jungian) wydawao mu si zbyt bliskie jungizmu
(Jungianism). Uwag na to zwrci Ira Progoff, cytujc Junga: nie jestem
14

jungist [...] nie mgbym nim by. Progoff pisze, e ani Jung, jako osoba, ani
psychologia, ktr stworzy, nie s sztandarami wymagajcymi bezwzgldnej
lojalnoci, lecz raczej wskazwkami udzielonymi zachodniej myli, za ktrymi
moe ona poda (Progoff 1973: xiii). Laurens van der Post przytacza podobn wypowied Junga, zarejestrowan podczas rozmowy znim:
Nie chc, aby ktokolwiek by jungist. Ponad wszystko chc, by ludzie byli sob. Tak
jak -izmy s wirusami naszych czasw, s take odpowiedzialne za wiksze kataklizmy
ni jakakolwiek redniowieczna plaga czy zaraza, jaka kiedykolwiek miaa miejsce.
Gdybym przyczyni si do utworzenia pewnego dnia jeszcze jednego -izmu, wwczas
zawidbym we wszystkim, co usiowaem zrobi (van der Post 1977: 4).

Mona doda, e wanym aspektem koncepcji Junga jest godzenie przeciwiestw. Skrajnoci, niezalenie od tego, czy indywidualne, czy kolektywne, nie byy przez niego aprobowane. Zatem, wnawizaniu do wypowiedzi
Junga, nie chodzi oodrzucenie Jungizmu, jeli uzna, e jest on na przykad
rodzajem oglnokulturowej propozycji paradygmatycznej (Motycka 2002:
158). Rzecz wtym, by znale rwnowag midzy -izmem adaleko idc nadinterpretacj. Skania do tego pytanie otwarte, jakie Jung skierowa do psyche
dzisiejszego czowieka.
Wspczenie myl Junga wpisuje si raczej wobszar pogranicza rnych
dziedzin wiedzy. Pojcie psychologia Junga wydaje si zjednej strony zbyt
wskie, az drugiej nieadekwatne do obecnego stanu psychologii, szczeglnie
jej gwnego nurtu. Rodowd koncepcji psychologii analitycznej jest zoony,
Jung siga bowiem wrne obszary wiedzy zestawiajc dorobek czcy rne dyscypliny humanistyki, ale te nauki przyrodnicze. Dzieo Junga roboczo
podzieli mona na dwa obszary dotyczcy pierwszej poowy ycia, czyli
przed- ipsychoanalityczny (I), oraz obejmujcy drug poow ycia, swoicie
Jungowski (II). Ten prosty podzia moe wyjania redukcjonistyczn czsto klasyfikacj dorobku Junga, ktra zwykle, ujmujc rzecz najprociej, albo
traktuje jego dzieo jako integraln cz psychoanalizy, albo te widzi wnim
zbir ezoterycznych, filozoficznych czy mistycznych refleksji. Nie s to przecie przyporzdkowania faszywe, ile raczej niekompletne, biorc pod uwag
cao dorobku Junga.
W pierwszym ze wspomnianych obszarw (I) naley uwzgldni wczesne filozoficzne zainteresowania Junga antyczn myl greck, mistycyzmem,
idealizmem i filozofi przyrody w niemieckim nurcie mylicieli (np. Mistrz
Eckhart, Immanuel Kant, Friedrich W.J. Schelling, Johann G. Fichte, Arthur
Schopenhauer, Friedrich Nietzsche, Eduard von Hartmann). Wiedzy owczesnych filozoficznych pogldach Junga dostarczaj Zofingia Lectures, obejmujce jego wykady zlat 18961899, wygoszone wbractwie studentw Zofingia
na Uniwersytecie w Bazylei (Nagy 1991: 4). W tym wczesnym, przed-psychoanalitycznym okresie, zajmoway Junga take kwestie natury religijnej,
15

gwnie dziki teologicznym dyskusjom zojcem, oraz zjawiska parapsychologiczne co, jak si wydaje, rwnie inspirowane byo wpywami rodzinnymi.
Ich rezultatem bya dysertacja doktorska O psychologii i patologii tzw. zjawisk tajemnych (1902). Dziki pracy klinicznej Jung pozna rodowisko psychiatryczne szwajcarskie (Eugen Bleuler, Franz Riklin) oraz francuskie (Pierre
Janet, Jean-Martin Charcot). Wtym samym okresie znajdowa si take pod
wpywem idei antropologicznych isocjologicznych postaci spoza tego krgu
(Lucien Lvy-Bruhl, Gustav Le Bon). Istotnym, ale niejedynym rdem inspiracji by wtedy take Zygmunt Freud irozwijajca si teoria psychoanalizy. By
to moment przeomowy whumanistyce wiatowej, m.in. za spraw wprowadzenia na grunt psychologii gbi koncepcji niewiadomoci. Koncepcja ta nie
przystawaa do obowizujcej wwczas formacji oglnokulturowej zwanej
paradygmatem kartezjaskim lub postkartezjanizmem utosamiajcym psychik ze wiadomoci (Maurin iMotycka 2002: 145146). By to jednake
moment inicjowany rwnoczenie zdwch kierunkw: po pierwsze, zobszaru
psychologii gbi korzystajcej m.in. zmateriau psychiatrycznego, po drugie,
wynika on zpostulatw filozofii np. Johanna G. Fichtego, Gottfrieda W.Lei
bniza, Arthura Schopenhauera czy wspomnianych Schellinga ivon Hartmanna, oraz zksztatujcej si wtedy psychologii, jako samodzielnej dyscypliny
naukowej, np. Johanna F. Herbarta, Gustava T. Fechnera, Theodora Lippsa
(zob. Maurin i Motycka 2002: 148149). Oile Freud poprzestawa zasadniczo na pierwszym ztych rde, Jung czy obydwa. Promowa, przez krtki
okres, zaoenia iaktywno ruchu psychoanalitycznego, aidee Freuda byy
znaczce dla rozwoju jego teoretycznych zaoe. Jednak spotykajc Freuda
mia ju czciowo uksztatowane wasne stanowisko, dotyczce: 1.mniej redukcjonistycznego rozumienia niewiadomoci, na ktr to koncepcj wpyw
wywara myl romantykw niemieckich (Vedfelt 2001: 86); 2. teorii libido;
3. odrzucanych przez Freuda kwestii okultystycznych; 4. znaczenia przey
religijnych; 5. modelu kultury, ktra dla Freuda bya rezultatem represyjnego
dziaania energii psychicznej, a dla Junga miaa zwizek z syntez psychiki
jako caoci isamorealizacj czowieka; oraz 6.symbolizacji nawizujcej do
wielu tradycji i kultur. Nie ma wtpliwoci, e Jung by w pewnym okresie
psychoanalitykiem. Mona przyj, e ramy tego okresu sigaj od 1903 roku,
gdy studiowa Freuda Objanianie marze sennych (ewentualnie od 1906 roku,
pocztku wzajemnej korespondencji), po rok 1912, gdy ukazuje si praca Junga Symbole przemiany. Analiza preludium do schizofrenii, ktra zdecydowaa
ozaniechaniu dalszej wsppracy. Wtym okresie dynamika rozwoju rodowiska psychoanalitycznego wiele zawdziczaa Jungowi. Jednak zuwagi na caociowy charakter psychologii analitycznej trwanie przy okrelaniu Junga psychoanalitykiem jest mylce. Paradoksem freudyzmu Junga mona nazwa
fakt, e znaczn cz jego pogldw naley rozwaa przez pryzmat spotkania zpsychoanaliz, ale dla penego ich obrazu nie mona na tym poprzesta.
16

Do cenionych ikontynuowanych przez Junga freudowskich wtkw zaliczy

mona: 1. indywidualn psychologi pacjenta; 2. kwesti archaicznej pozostaoci; 3. znaczenie marze sennych; 4.seksualno, wpisan przez Junga
wide cakowitoci psychicznej iopatrzon aspektem numinotycznym; 5. istnienie psyche niewiadomej, ktra dotd funkcjonowaa jedynie jako postulat
filozoficzny wdzieach m.in. Carla Gustava Carusa, czy von Hartmanna, aktrej empiryczne badanie zapocztkowa Freud (Jung 1999: 174175).
W drugim ze wspomnianych obszarw (II) koncepcje psychologiczne Junga rozwijane byy w kierunku zagadnie antropologicznych i kulturowych,
idei zaczerpnitych ztradycji ezoterycznych, nawizujcych do gnostycyzmu,
hermetyzmu, alchemii a take tradycji chrzecijaskiej i filozofii Wschodu.
Na tym gruncie rozwija on ide zbiorowej i indywidualnej niewiadomoci,
oraz koncepcje archetypw, jani i procesu indywiduacji. Za fundamentalne
dzieo reprezentujce pocztek tego okresu uzna naley Typy psychologiczne
powstae w1921 roku (Psychologische Typen, GW t. 6), dla ktrego wanym
impulsem byo postawione przez autora pytanie czym rni si od Freuda,
a czym od Adlera?7. Rnice midzy ich koncepcjami doprowadziy Junga
do oglnego problemu rnic midzy typami ludzkimi, ktre zostay przedstawione na gruncie kultury, religii, filozofii (estetyka ifilozofia wspczesna),
literatury (sztuka poetycka, biografika) ipsychopatologii. Wanym aspektem
wczesnej dziaalnoci Junga s studia nad gnostycyzmem (19181926), bdce wynikiem poszukiwania uzasadnienia dla osobistych dowiadcze, oraz pomostu midzy myl antyczn (neoplatonizmem) awspczesnoci. Istotnym
przeomem w tych poszukiwaniach byy studia nad alchemi (19251944),
jako redniowieczn filozofi przyrody. Za waciwy pocztek spotkania Junga
zalchemi uznaje si seri jego snw itraktat alchemiczny Zoty kwiat, pochodzcy ztradycji chiskiej, otrzymany od Richarda Wilhelma w1928 roku.
Rezultatem tego okresu jest Psychologia ialchemia (1944). Intensywne studia religioznawcze, powicone historii wiata, historii religii ihistorii filozofii
zaowocoway take prac Psychologia i religia (1940). Tradycja alchemiczna staa si odtd jednym z waniejszych i staych elementw refleksji Jungowskiej nad procesami psychicznymi. Podsumowaniem tych zainteresowa
i syntez myli Junga jest praca Aion (1951) oraz Mysterium Coniunctionis
(19551956). Osobnym dziaem bada Junga bya wwczas take analiza porwnawcza zachodniej iwschodniej tradycji religijnej. Powici on tej problematyce szereg rozpraw, ktre zasadniczo oscyluj wok: 1. chrzecijastwa m.in. Prba psychologicznej interpretacji dogmatu oTrjcy w. (1940),
Symbole przemiany we mszy w. (1941) ikontrowersyjna Odpowied Hiobowi
7
Alfred Adler nalea, podobnie jak Jung, do krgu psychoanalitycznego, zktrego wystpi
wroku 1911. Odrzucajc Freudowski prymat seksualnoci, stworzy wasn teori kadc wniej
nacisk na czynnik adaptacji spoecznej i denie do mocy. Adlerowska teoria przyja wasn
nazw psychologia indywidualna.

17

(1952); oraz 2. religii Wschodu, wtym take jogi imedytacji m.in. Komentarz psychologiczny do Tybetaskiej Ksigi Wielkiego Wyzwolenia (1955),
Komentarz psychologiczny do Bar-do Tos-grol (Tybetaskiej Ksigi Umarych) (1935). Wskazane kierunki ksztatowania si intelektualnej aktywnoci
Junga nie wyczerpuj jego zainteresowa. Dziki licznym podrom Jung podejmowa take refleksj nad kulturami tradycyjnymi, m.in. Afryk Pnocn
iWschodni oraz Ameryk, by take wIndiach.
Wobec tak wszechstronnych poszukiwa iobszernego dorobku, dokonuje
si prb klasyfikacji podstawowych zaoe badawczych Junga i systematyzacji jego spucizny. Z jednej strony wskazuje si na, charakterystyczne
dla niego, podejcie fenomenologiczne odnoszce si do symbolicznej aktywnoci psyche, rozlege studia filozoficzne oraz badania psychologiczno-psychiatryczne, wtym nalece do obszaru psychoanalizy (Kumicki 2008:
3637). Z drugiej strony wyodrbnia si w myli i badaniach Junga pewne autonomiczne dziay: psychologi gbi, psychoterapi analityczn, psychologi integraln, psychologi kultury, antropologi holistyczn, filozofi
syntetyczn (Dudek 2002: 24). Wniektrych ujciach dominuje wskazanie
przede wszystkim wpywu, jaki wywara psychologia analityczna na wspczesn humanistyk. Do waniejszych obszarw oddziaywania idei niewiadomoci wypracowanej na gruncie psychologii gbi zalicza si filozofi XX
wieku (np. Motycka 2000). Znaczenie Junga dostrzega si take na gruncie
antropologii, szczeglnie kulturowej. Uniwersalne podstawy zjawisk religijnych, zwizki psyche zkultur, fenomeny mitu ibani, s tu obszarami pokrewnymi zpogldami Junga (m.in. Mircea Eliade, Joseph Campbell). Jung
jest obecny take wobrbie psychologii religii ifilozofii kultury. Jego koncepcje zainspiroway humanistyczny nurt psychologii oraz szko transpersonaln (Abraham Maslow, Stanislav Grof, Ole Vedfelt, Ken Wilber). Wan
krytyczn weryfikacj pogldw Junga jest take psychologia archetypalna
Jamesa Hillmana oraz pogldy Ericha Neumanna na histori ewolucji wiadomoci itreci mitw jako jej fenomenw. Przykadem inspiracji Jungiem
na gruncie teologii s niektre z pogldw Rudina czy Paula Tillicha. Ponadto zwraca si uwag na znaczny wkad Junga whumanizacj psychoterapii ipsychiatrii. Nawizujc raz jeszcze do terminu psychologia Junga,
naleaoby uwzgldni fakt, e cao jego dorobku, zarwno pod wzgldem
rodowodu jak iwpyww, wymyka si ramom jednej dyscypliny. Jeli uzna,
e drzewo genealogiczne ludzkiej wiedzy ma dwa gwne konary nauki
przyrodnicze ihumanistyk, to Jungowska myl wnika wobydwa te obszary.
Wpierwszym znich znajduj miejsce badania Junga np. wzakresie psychiatrii czy nawet fizyki, obecnej dziki wsppracy z fizykiem teoretycznym
Wolfgangiem Pauli wkoncepcji synchronicznoci. Wdrugim znich s to
mniej kwestionowane Jungowskie badania filozoficzne, antropologiczne
anawet teologiczne.
18

Myl Junga zaistniaa wepoce wyrniajcej si dwiema cechami: 1. odrzuceniem kartezjaskiego dualizmu wkontekcie tzw. idei przeomu romantycznego, oraz 2. dominacj nastawienia racjonalistyczno-pozytywistycznego
za spraw krlujcego wnauce podejcia materialistycznego, mechanicystycznego iredukcjonistycznego (Kumicki 2008: 17, 19). Jung prbowa godzi
wynikajce znich koncepcje przyrodoznawcze zwasnym podejciem psychologicznym ifilozoficznym, korzystajc wzwizku ztym zdwch narzdzi badawczych: 1. metody analityczno-redukcyjnej uytecznej dla wczesnej nauki
a rozwinitej przez koncepcje przyrodnicze, opartej na prawach przyczynowo-skutkowych empirycznie badanych zjawisk, oraz 2. metody analityczno-konstruktywnej o charakterze spekulatywnym, zwizanej z teleologicznym,
syntetycznym podejciem do zjawisk psychicznych (Kumicki 2008: 2324).
Naukowych korzeni psychologii Junga szuka si zatem wempiryczno-humanistycznym wymiarze, wktrym pogldy swoje Jung konfrontowa zpraktyk
i dowiadczeniem klinicznym (Pajor: 2007: 185). Wspczesna psychologia
empiryczna odsuwa od pojcia naukowoci koncepcje tak Freuda, jak iJunga,
poniewa postulatw obydwu nie mona dowie na drodze badania naukowego. Znaczna cz samej psychoanalizy wjej klasycznym wydaniu jawi si
obecnie jako relikt. Jej zaoenia s nie tylko zbyt redukcjonistyczne ju choby wpogldach na obraz czowieka, ale oparte na nieweryfikowalnych (jak dotd) podstawach. Karl R. Popper wswojej klasyfikacji teorii, majc na uwadze
systemy Freuda iJunga, nawizuje do tego problemu. Nie s one, wedug niego, ani falsyfikowalne, ani sprawdzalne. Podobnie jak koncepcje metafizyczne
oegzystencjalnym charakterze czy choby wiedza astrologiczna, tak te teoretyczne zaoenia Freuda, Junga czy Adlera s niemoliwe do podwaenia,
ale ipotwierdzenia (Popper 1997: 58). Mona powiedzie, e myl Junga stanowi wany aspekt kultury idzia nauk humanistycznych, do ktrych rozwoju
si przyczynia, iwktrych znajduje kontynuacj. Natomiast wstosunku do
wspczesnej psychologii empirycznej, ktrej gwny nurt reprezentuje psychologia poznawcza iewolucyjna, koncepcje Junga s raczej alternatyw ni
jej czci, powizan pochodzeniem czy wpywami.
Powstae na przeomie XIX iXX wieku koncepcje psychologiczne miay
ofiarowa czowiekowi nowy, gboko ukryty wnim dotd obszar do dalszej
eksploracji niewiadomo. Trudno jednoznacznie oceni, czy Jung temu
sprosta prezentujc wasn ide niewiadomoci, stworzon na podstawie
bogatego materiau historyczno-kulturowego i osobistych dowiadcze. Ze
wzgldu na czynnik subiektywny, ktry odegra istotn rol w sformuowaniu przez Junga najwaniejszych koncepcji, Petteri Pietikinen uzna, e jego
idea niewiadomoci jest obszarem raczej obcym (Pietikinen 1999: 17). Dowiadczenie zarwno wewntrzne, jak izewntrzne, zmysowe byo dla
Junga niezwykle istotne. ywi bowiem przekonanie, e wiele ludzkich fikcji
opiera si jedynie na spekulacjach. Dziki poszukiwaniom wrd dowiadcze
19

ludzkoci, analizie pacjentw i autoanalizie skierowa si w stron alchemikw, gnostykw, mistykw, ludzi rnych wyzna itych pozbawionych wiary.
Wystpowa zpozycji synkretycznej, interdyscyplinarnej. Wrefleksji nad myl Junga, awic take nad treci Siedmiu kaza do zmarych, naley poda tym ladem. Mit Junga ma temu sprosta izarazem zachca do takiego
podejcia.
3.
W ksice Mit Junga, zpowodw przede wszystkim merytorycznych, wykorzystano rne pod wzgldem jzykowym rodzaje rde. Ich dobr iznaczenie dla poszczeglnych czci ksiki wymaga jednak uzasadnienia. Wzwizku ztym warto wtym miejscu omwi kwestie zwizane zedycj dzie Junga,
ich tumaczeniem oraz podstaw korzystania zpolskich, angielskich iniemieckich wersji jzykowych, wybranych fragmentw pimiennictwa Jungowskiego. Wykaz dzie Junga jest przyjt, tak wniemieckiej, angielskiej jak iwpolskiej edycji jego tekstw, norm. Czytelnik, ktrego rozlegy spis publikacji
psychologa odstrasza, z powodzeniem moe opuci nastpny akapit jego
tre znajdzie wkadym ztomw dzie Junga, atake wwikszoci zwartych
prac powiconych psychologii analitycznej.
Materialn spucizn po Jungu jest 188 tematycznych tomw w oryginale znanych jako Gesammelte Werke (dalej GW). Wydawc Jungowskich dzie
byo najpierw Rascher-Verlag (StuttgartZrich), pniejsze prace oraz wznowienia publikuje Walter-Verlag (SolothurnDsseldorf). Tre dzie nie zostaa przez Junga zestawiona wspjny teoretyczny system, s one natomiast
pogrupowane tematycznie. Pierwsze cztery tomy to: Psychiatrische Studien
(GW 1), Experimentele Untersuchungen (GW 2), Psychogenese der Geisteskrankheiten (GW 3) oraz Freud und die Psychoanalyse (GW 4). Jest to zatem
materia zwizany zwczesnym, wspomnianym rozdziaem ksztatowania si
myli Junga (I). Dzieem przeomowym jest Symbole der Wandlung. Analyse
des Vorspiels zu einer Schizophrenie (GW 5, wnowym wydaniu tytu brzmi
Wandlungen und Symbole der Libido). Kolejny tom to pierwsza fundamentalna
praca Junga Psychologische Typen (GW 6). Trzy nastpne dziea dotycz zasadniczo podstaw nurtu psychologii analitycznej oraz psychologii archetypw
i niewiadomoci, jej dynamiki i aspektu zbiorowego, s to: Zwei Schriften
ber analytische Psychologie (GW 7), Die Dynamik des Unbewuten (GW 8)
oraz Die Archetypen und das kollektive Unbewute (GW 9 cz. 1). Tom nastpny jest kwintesencj Jungowskiej psychologii jani, jej zasadniczych aspektw
isymboli (chrzecijaskich, gnostyckich, alchemicznych): Aion. Beitrge zur
8
Wsumie dziea licz 20 tomw, przy czym tom 19. to Bibliographie (1983): Opublikowane
pisma C.G. Junga wydania wjzyku oryginau iwprzekadach na dwadziecia jzykw. Spis
treci Gesammelte Werke iCollected Works wukadzie synoptycznym. Seminaria C.G. Junga.
Indeksy; atom 20. to: Register. Suplementy.

20

Symbolik des Selbst (GW 9 cz. 2). Pi kolejnych dzie to studia Junga nad kultur isynteza jego bada alchemicznych: Zivilisation im bergang (GW10),
Zur Psychologie westlicher und stlicher Religion (GW 11), Psychologie und
Alchemie (GW12), Studien ber alchemistische Vorstellungen (GW 13), Mysterium Coniunctionis (GW 14). Tom kolejny mona uzna za psychologi
sztuki iliteratury, ich zwizku zludzk psyche, wnawizaniu do takich postaci, jak Freud, Paracelsus, Richard Wilhelm iPablo Picasso, ber das Phnomen des Geistes in Kunst und Wissenschaft (GW 15). Jako nastpna jest Praxis
der Psychotherapie (GW 16) oraz ber die Entwicklung der Persnlichkeit
(GW 17) iostatni tom Das Symbolische Leben (GW 18).
Na podstawie tematyki dzie mona take klasyfikowa obszary badawcze
Junga: 1. psychiatria ipsychoanaliza (GW 14, 16); 2. psychologiczna koncepcja Junga (GW 79 cz. 12); 3. stanowisko fenomenologiczno-symboliczne (GW 5, 6, 1214, 18); 4. zastosowanie zaoe inarzdzi koncepcji Junga
(GW11, 15, 17) (Kumicki 2008: 37). Dziea Junga zostay przeoone na wiele jzykw, ale tylko ich angielskie wydanie znane jako Collected Works (dalej
CW) uznawane jest za rwnouprawnione wobec GW. Poniewa wksice Mit
Junga CW stanowi, obok przekadu polskiego, podstaw rdow, naley si
tu wyjanienie. Ogromny dorobek Junga zosta przeoony wcaoci bodaje
tylko na jzyk angielski. Przekad ten przygotowywano wwikszej czci jeszcze za ycia Junga9, przy jego wydatnym wspudziale wtumaczeniu, ktre
wefekcie zostao przez niego autoryzowane iwpeni zaakceptowane. Wydawcami CW byy Routledge (Wielka Brytania) oraz Princeton University Press
(wramach Bollingen Series, USA). Tumaczami dzie Junga byli: Gerhard Adler iRichard F.C. Hull, ktrzy opracowali cao CW, przy udziale Herberta
Reada (CW 3), Lisy Ress (CW 19), Williama McGuirea (CW 19) iMichaela
Fordhama (CW 21). Ponadto istniej prace, ktre Jung napisa najpierw wjzyku angielskim, a dokonujc niemieckiego przekadu i zwizanych z nim
modyfikacji zwykle siga do pierwotnej angielskiej wersji. Przykadem mog
by Tavistock Lectures, seria piciu wykadw, jakie poprowadzi w1935 roku
w klinice Tavistock w Londynie. W rodowisku psychologw analitycznych
angielskie wydanie CW uznaje si oficjalnie za uyteczne rdo wiedzy icytatw dla prac naukowych10. Komentujc biego, zjak Jung posugiwa si
jzykiem angielskim, van der Post pisze:
Prace translatorskie trway od 1953 do 1963 roku, Jung zmar w1961 roku.
To stanowisko wyrazi Joseph Cambray, Sekretarz Honorowy International Association
For Analytical Psychology (IAAP). Jest to stowarzyszenie zaoone w1955 roku, skupiajce profesjonalistw nurtu psychologii analitycznej zcaego wiata. Projekt IAAP zwizany by m.in.
ze wspczesn recepcj, tumaczeniem ianaliz problemw dotyczcych terminologii Junga, nie
tylko wjzyku niemieckim iangielskim, ale take winnych tumaczeniach. Celem translatorskiego projektu IAAP bya m.in. konfrontacja rnych wersji tumacze jzyka Junga, analiza problemw nie tylko znaczeniowych, ale te kulturowych, historycznych, czyli kontekstu rozumienia
Junga. Oficjalna obecna strona IAAP: www.iaap.org
9
10

21

Rzeczywicie byo co staroangielskiego w jego wygldzie. Gdy zacz mwi, mwi wjzyku angielskim zoczywistym upodobaniem, ktre sugerowao pewien rodzaj
gbokiej mioci angielskoci angielskiego. To umiowanie odkryem pochodzio
z jego gbi, a pami tego dowiadczenia do dzi czyni niemoliwym dla mnie, by
myle oJungu jako oprawdziwym fenomenie szwajcarskim, za jakiego siebie uwaa
(van der Post 1977; 39).

Przekad na jzyk polski GW jest znany jako Dziea Zebrane (dalej DZ).
Wksice Mit Junga jest podstawowym materiaem rdowym wspomaganym CW waciwie zjednego powodu. Tre ksiki zasadniczo ma charakter
hermeneutyki Siedmiu kaza do zmarych, dla ktrej systematyczna analiza
poj isystemu Junga nie jest celem, lecz pomoc wsubiektywnym rozumieniu tekstu. Pod tym wzgldem znacznie waniejsze jest zachowanie wiernoci
rdom treci samych Kaza oraz Wspomnieniom Junga, ujawniajcym sens
ich powstania (o tych rdach bdzie mowa dalej). Mona take powiedzie,
e dziea maj wyrobion pewn tradycj translatorsk, opart na kolejnych
edycjach, weryfikacji iuaktualnianiu tekstu. DZ (wikszo tomw) powstay dziki pracy translatorskiej przede wszystkim Roberta Reszke oraz Jerzego Prokopiuka. Numeracja DZ jest waciwa dla wyda polskich itak: DZ 1
(GW9 cz. 2), DZ 2 (GW 6), DZ 3 (GW 5), DZ 4 (GW 12), DZ 5 (GW 14),
DZ6 (GW 11), DZ 7 (GW 16), DZ 8 (GW 18), DZ 9 (GW 17), DZ 10 (GW10).
Gwnym wydawc dzie Junga w jzyku polskim jest oficyna wydawnicza
WROTA.
Objto tekstw Junga, ich rozlega tematyka, aczstokro take trudna
terminologia, jak posugiwa si psycholog, mog zniechca lub oniemiela jego szczeglnie pocztkujcych odbiorcw. Kto, kto chce bliej pozna np. koncepcj indywiduacji, sigajc po oryginalne rda psychologii
analitycznej trafi moe na fragment szczeglnie symboliczny inieprzystpny
bez naleytego wprowadzenia. Podsumowujc problematyk dzie Junga, warto wzwizku ztym przywoa Roberta H. Hopckea, ktry opracowa przewodnik problemowy po dzieach Junga Przewodnik po Dzieach Zebranych
C.G.Junga (A Guided Tour of the Collected Works of C.G. Jung). Szczegln zalet tej ksiki jest przejrzysty podzia dorobku Junga. Kryterium, jakie
Hopcke przyj dla klasyfikacji treci dzie Junga, to poziom skomplikowania (zoonoci) jego zasadniczych zaoe. Wten sposb powstay kategorie
fragmentw tekstw Junga wyjaniajce jego koncepcje na poziomie: 1. podstawowego znaczenia, 2. gbszej ibardziej szczegowej analizy, 3. analogii,
tzn. prac Junga, ktre s pokrewne zdanym wtkiem, oraz jako dodatkowa
kategoria 4. opracowania iinterpretacje na okrelony temat autorw spoza
krgu psychologii analitycznej. Przewodnik Hopckea umoliwia orientacj
wdorobku Junga, by zachci do lektury rde, nie tylko opracowa. Problem
zopracowaniami nie polega na tym, e s ze. S dobre, jasne iuyteczne, ale
wkonsekwencji mog odsuwa od rde (Hopcke 1999: 3).
22

Meritum kwestii zwizanych z dzieami Junga i ich przekadem dotyczy

Wspomnie oraz treci Kaza. Dla Mitu Junga kluczowe jest (to, co) ocalone
w tumaczeniu11 obydwu rde. Pierwszym z nich, take chronologicznie dla
treci ksiki, jest autobiografia, wjzyku oryginau znana jako Erinnerungen,
Trume, Gedanken. Doczekaa si wielu wyda itumacze. Wksice formalnie wykorzystane zostay trzy wersje tej pracy. S to, wedug kolejnoci posugiwania si: polskie tumaczenie Wspomnienia, Sny, Myli w przekadzie Roberta Reszke iLeszka Kolankiewicza z1999 roku, niemiecki orygina (wydanie
zroku 2001), oraz angielski przekad Memories, Dreams, Reflections dokonany
przez Richarda iClar Winston wroku 1989. Co najmniej dwa powody przemawiaj za korzystaniem wtym wypadku zoryginalnego rda: 1. orzeczenie
orwnouprawnieniu CW wzgldem GW nie dotyczy autobiografii, ktra zostaa
przez Junga wyczona ze zbioru dzie, 2. autobiografia to osobisty dokument, co
wprzypadku Wspomnie jest szczeglnie uwypuklone. Podobnie jak pamitnik
czy tekst poetycki, miejscami posiada waciwe, nadane przez autora itylko jemu
znane znaczenie. Jung zawar wnich ogromn porcj nie tylko przey wewntrznych, ale te obrazw sennych, emocji iintymnych refleksji, dlatego wane jest
by nie utraci ich sensu. Polski przekad stanowi podstaw cytatw wMicie Junga. Zuwagi na liczb wyjtkw zautobiografii, dla zachowania czytelnoci tekstu nie s one wksice zestawione porwnawczo zoryginaem. Jednak rezultat,
jaki odbiorca otrzymuje, jest wynikiem nieustannej pracy zobydwiema wersjami
jzykowymi. Wkadym miejscu, gdzie brak zgodnoci, aponadto tam, gdzie jest
to uzasadnione ipotrzebne, przywoywane s porwnania zoryginaem. Za przykad niech posuy tu modlitwa, ktrej tre, jak wskazuj na to sowa Junga, bya
niebanalnym przyczynkiem do dziecicego wyobraenia Boga:
Na skrzydach zwysokoci,
O, Jezu, ma radoci,
Sfru iwe piskl swe.
Chce szatan je pochon,
Ka pienia wznie
anioom:
Dziecitka niech nie tyka
ze.
(Jung 1999: 22)

Breit aus die Flgel beide,

OJesu meine Freude
Und nimm dein Kchlein
ein,
Will Satan es verschlingen
So la die Englein singen:
Dies Kind soll unverletzet
sein.
(Jung 2001: 16)

Spread out thy wings,

Lord Jesus mild,
And take to thee thy chick,
thy child.
If Satan would devour it,
No harm shall overpower
it,
So let the angels sing!
(Jung 1989: 10)

11
Aluzja do tytuu ksiki jednego zwybitniejszych krytykw literackich itumaczy poezji,
Stanisawa Baraczaka. Tumaczenie stao si dla niego dowiadczeniem, ktrego charakter dobrze
oddaje tytu jego eseju: May, lecz maksymalistyczny manifest translatologiczny, opatrzonego ironicznym podtytuem: Tumaczenie si ztego, e tumaczy si wiersze rwnie wcelu wytumaczenia innym tumaczom, i dla wikszoci tumacze wierszy nie ma wytumaczenia. Esej ten zosta
zamieszczony w: Ocalone wtumaczeniu: szkice owarsztacie tumacza poezji zdodatkiem maej
antologii przekadw-problemw, Wydawnictwo a5, Krakw 2004. Wtym swoistym przewodniku
po sposobach posugiwania si kluczem wtoku tumaczenia treci Baraczak przedstawi osobist
sztuk translatorsk, cho oczywicie opart na formalnych zasadach pracy tumacza.

23

Dyskutowanym terminem jest Kchlein, ale te Chechli, ktre pojawia si wtekcie tu pod modlitw. Pierwsze znaczy piskl, kurcztko, ale
te ciastko, drugie wszwajcarskim dialekcie oznacza ciasteczka, (kleine
Kuchen [Jung 1999: 22, w przypisie tum.; 2001: 16, w przypisie]). Przydomkiem Chechli okrelano dzieci wkantonie Junga. Angielskie chick
tymczasem tumaczy mona nie tylko jako piskl, ale te dzieciak. T
rnic wida wangielskiej wersji autobiografii oraz wtumaczeniu modlitwy
zamieszczonym w biografii Junga autorstwa Franka McLynna12: i przygarnij do siebie swe piskl, swe dzieci. Sam Jung (1999: 25) oraz niektrzy
biografowie (np. Hayman 2001: 7) komentujc to wspomnienie zdziecistwa
przyznaj, e z pomoc szczeglnej metaforyki obecnej wtreci tej modlitwy,
iby moe niezamierzenie, doszo do utosamienia postaci syna boego zludoerc, kanibalem, co przemawia za tumaczeniem dzieciak. Szczegy dotyczce tego okresu i sposobu pojmowania Jezusa zostay przyblione
wCzci II ksiki.
Dwujzyczno dzie Junga sprawia, e jzyk angielski moe by przydatnym narzdziem, w tym wypadku porednikiem midzy polsk i niemieck
wersj Wspomnie. Tam, gdzie brak pewnoci, ktre zdwch moliwych rozumie jest waciwsze, tam uyteczne byy Memories. Warto doda, e angielska wersja autobiografii, bdca wniektrych pracach powiconych Jungowi
rdem cytatw, jest skrcona imiejscami uproszczona. Chodzi tu obrak czci akapitw iprzypisw. Informacje otakich fragmentach zostay wksice
umieszczone przy adekwatnych, konkretnych cytatach. Za przykad niech posuy tu fragment, ktrego brakuje wangielskiej wersji:
Estetyzujcy elaborat zCzerwonej Ksigi by mi potrzebny, niezalenie od irytacji, jak
niekiedy we mnie budzi, gdy dopiero on pozwoli mi poj, e mam moralne obowizki wobec obrazw. To poczucie odpowiedzialnoci decydujco wpyno na bieg mego
ycia. Zrozumiaem wtedy jasno, e adne sowa, nawet najdoskonalsze, nie zdoaj
zastpi ycia. Gdy sowa usiuj zaj miejsce ycia, wtedy psuje si isowa, iycie.
Aby uwolni si od tyranii niewiadomoci, potrzeba dwch rzeczy: naley wywiza
si nie tylko ze swych powinnoci intelektualnych, ale te z obowizkw moralnych
(Jung 1999: 194)
Die sthetisierende Elaboration im Roten Buch war notwendig, so sehr ich mich auch
ber sie gergert habe; denn erst mit ihr kam die Einsicht in die ethische Verpflichtung
den Bildern gegenber. Sie hat meine Labensfhrung entscheidend beeinflut. Es wurde mir klar, da keine noch so vollkommene Sprache das Leben ersetzt. Wenn sie das
Leben zu ersetzen versucht, wird nicht nur sie, sondern auch das Leben verdorben. Um
die Befreiung von der Tyrannei unbewuter Voraussetzungen zu erringen, braucht es
beides: die Einlsung der intellektuellen sowohl wie der ethischen Verpflichtung (Jung
2001: 192).
12
Frank McLynn. 1998. Carl Gustav Jung, A Biography, New York: St. Martins Griffin,
s. 10, oraz polski przekad tej biografii: 2000. Carl Gustav Jung, prze. Robert Bartod, Pozna:
Wydawnictwo Zysk iS-ka, s. 17.

24

Niestety nie ma w tekcie angielskim adnej wskazwki od tumaczy,

ktra uzasadniaaby tak selekcj. Tym bardziej, e zawarte chociaby wpowyszym cytacie sowa Junga maj znaczenie dla dalszej narracji autobiograficznej: 1.uzasadnienie znaczenia obrazw wewntrznych, szczeglnie zperspektywy psychiatrycznego dowiadczenia, oraz co wynika z pierwszego
punktu, 2.uzasadnienie koniecznoci opracowania (racjonalizacji) ich treci.
Takich brakujcych fragmentw wMemories jest wicej.
Tekst Siedmiu kaza do zmarych, wykorzystany wMicie Junga, pochodzi
zpolskiej edycji Wspomnie. Warto nadmieni, e Jung zoporem zgodzi si
na umieszczenie Kaza wautobiografii ipierwotnie dopuszczone byy tylko
wniemieckiej wersji. Obecnie ich tre dostpna jest nie tylko we Wspomnieniach, ale take wjzyku polskim wpracy Junga Podr na Wschd, ktra
ukazaa si drukiem w1989 roku. Wksice zostay wykorzystane porwnawczo ponadto: niemiecki orygina Kaza z Erinnerungen i angielski przekad
z Memories. Tre tekstu zostaa w ksice przywoana w caoci za polsk
wersj jzykow, jednake wwielu miejscach pojawiaj si obszerne przypisy
zawierajce oryginalne niemieckie cytaty zKaza wraz zkomentarzem. Powody ku temu byy przynajmniej trzy: 1. Kazania to cel zasadniczy Mitu Junga,
ich oryginalno, autentyczno pod kadym wzgldem, wtym take jzykowa, jest priorytetem; 2. wprzypadku niektrych terminw ich polskie tumaczenie moe by dyskusyjne zarwno na poziomie jzykowym, jak isensu odnoszonego do koncepcji Junga, ale te gnozy; 3. praktyczny powd jest taki, e
tekst jest krtki, we Wspomnieniach liczy 12 stron, zatem bez uszczerbku dla
czytelnoci ksiki mona sobie pozwoli na jego porwnanie zoryginaem.
Wanym elementem postawy badawczej przyjtej wobec Kaza jest, na kadym zpoziomw (jzykowym, interpretacyjnym), branie pod rozwag tekstu
Junga, a take jego ju istniejcych interpretacji i wreszcie wasnego stanowiska autorki niniejszej ksiki13. Zarwno podejcie psychobiograficzne jak
i hermeneutyka tekstu upowaniaj do subiektywnego ogldu, umieszczenia
siebie vis avis omawianych treci. Czy otrzymana wrezultacie tre Mitu Junga jest czym nowym? Ujawniane wtoku interpretacji znaczenie, jeli uwalnia
si ze cisych ram jednej dyscypliny czy jednej perspektywy, odnosi si prawdopodobnie wycznie do indywidualnego odbiorcy. Tak powstaych nowych,
cho wcale przecie nienowych, opracowa jest wiele wdzieach oJungu. Do
podobnego dorobku dopisze si take Mit Junga.
Bardzo dzikuj Panu Profesorowi Bartomiejowi Dobroczyskiemu za konsultacje merytoryczne, yczliwo i czas powicony na dyskusje nad ksik,
Jungiem i przylegymi wtkami.
13
To z tych powodw w hermeneutyce tekstu pojawiy si, nawet jeli pniejsze wzgldem
Kaza, koncepcje Junga uznane przez autork za uyteczne w ich rozumieniu!

25