ISOCRATES H

Mowa do Nikoklesa & List do Filipa II Macedoskiego

Edycja komputerowa: www.zrodla.historyczne.prv.pl Mail: [email protected]

MOWA DO NIKOKLESA*
(1) Zwykle ci, Nikoklesie, ktrzy przynosz wam krlom szaty, albo wyroby ze zota czy spiu, albo inne tego rodzaju dobra, ktrych im samym brakuje, a w ktre wy i tak opywacie, w sposb nader oczywisty, jak mi si zdawao, nie tyle ofiaruj dary, co handluj, i co wicej sprzedaj to mienie w sposb o wiele zrczniejszy od tych, ktrzy profesjonalnie zajmuj si kupiectwem.

(2) Uznaem wic, e takim szczeglnie piknym, przydatnym i stosownym darem ofiarowanym z mojej strony, a przyjtym z twojej, byoby ustalenie, gdyby mi si to udao [zrobi], zaj, po jakie powiniene siga, i czynw, jakich powiniene unika, aby najlepiej wada i miastem i krlestwem. Wobec zwykych ludzi istnieje wiele zalece wychowawczych: podstawowe, eby nie rozkoszowali si zbytkiem, ale kadego dnia skonni byli do refleksji nad [swoim] trybem ycia,

(3) nastpnie s prawa, zgodnie z ktrymi toczy si ycie publiczne, nadto wolno sowa i przywilej zarwno jawnego krytykowania przyjaci, jak i wzajemnego wytykania sobie bdw przez wrogw. Nadto niektrzy dawni poeci pozostawili zalecenia jak naley y. Jest zatem prawdopodobne, e pod wpywem tego wszystkiego [zwykli ludzie] staj si lepsi. Moliwo ta nie dotyczy wadcw, oni bowiem powinni by lepiej wychowywani ni pozostali ludzie, poniewa po objciu wadzy wiod ywot [ju ] nie napominani. Wikszo osb nie pozostaje z nimi w bliskich stosunkach, a ci, ktrzy nale do ich towarzystwa, zabieraj gos fjedyniej po to, aby sprawi im przyjemno. Bo te zarzdzajc wielkimi dobrami i posiadajc wpyw na sprawy najwyszej wagi, z powodu niewaciwego wykorzystania tych rodkw sprawili, e wiele osb zaczo waha si, czy godniejsze wyboru jest ycie zwykych, ale uczciwych ludzi, czy ycie wadcw. (5) Kiedy bowiem przygldaj si zaszczytom, bogactwu i potdze, wszyscy uwaaj monarchw za rwnych bogom, kiedy za wezm pod uwag lki i niebezpieczestwa, a badajc dokadnie spraw widz, e wadcy gin z najmniej spodziewanych powodw, z koniecznoci dopuszczaj si wystpkw wobec najbliszych osb, a niektrym przydarzaj si obie te sytuacje, to sdz znowu, e lepiej jest y w jakikolwiek inny sposb ni wrd tego typu nieszcz panowa nad ca Azj.
* Nikokles by uczniem Isokratesa, a zarazem synem Euagorasa wadcy Salaminy cypryjskiej. Mowa ta pochodzi z 374 r.p.n.e., kiedy to mody Nikokles obj we wadanie spucizn po zmarym ojcu.

(6) Przyczyn tego wahania i zamtu jest fakt, i ludzie uwaaj wadz krlewsk niemal za sub kapask wobec kadego czowieka, a tymczasem jest ona rzecz najwyszej wagi, [ale] pord spraw ludzkich, wymagajc nadto szczeglnej przezornoci. Doradzanie zatem w poszczeglnych przypadkach jak sprawowa wadz w sposb waciwy i chroni to, co dobre, a unika nieszcz, jest rzecz ludzi zawsze obecnych [przy wadcy], ja natomiast sprbuj omwi oglne zasady postpowania, do ktrych naley si stosowa i ktre powinno si pielgnowa.

(7) Czy jednak sprawiony (przeze mnie) upominek godny bdzie intencji, trudno wczeniej przewidzie. Wiele bowiem poematw, jak i utworw pisanych proz, gdy byy jeszcze w zamysach ich twrcw, wzbudzay wielkie oczekiwania, a ukoczone i przedstawione audytorium, zyskay opini o wiele skromniejsz od nadziei. (8) Niemniej jednak [samo] przedsiwzicie zbadanie dziedziny zaniedbanej i ustanowienie praw dla monarchii jest dobre. Ci bowiem, ktrzy s wychowawcami zwykych ludzi, przynosz poytek jedynie im samym, jeeli natomiast kto potrafi nakoni do pielgnowania cnoty tych, ktrzy wadaj masami, pomoe obu stronom: i tym, ktrzy maj wadz, i tym, ktrzy s ich podwadnymi pierwszym uczyni panowanie bezpieczniejszym, drugim podporzdkowanie si ustrojowi pastwowemu agodniejszym. (9) Po pierwsze zatem naley rozway, co jest obowizkiem panujcych. Jeli w zasadniczych punktach uchwycimy dobrze waciwoci caego zagadnienia, to wtedy przypatrujc si im baczniej, powiemy i o szczegach. Sdz, e wszyscy si zgodz, i do obowizkw wadcw naley pooenie kresu klskom, ktre trapi miasto i ochrona jego sukcesw, jak rwnie uczynienie miasta z nieznanego wielkim. Temu trzeba podporzdkowa inne sprawy, ktre spadaj [na panujcych] z dnia na dzie. (10) Oczywiste jest i to, e ci, ktrzy bd zdolni podoa temu wszystkiemu i podejmowa decyzje w sprawach tak wielkiej wagi, nie mog przerywa i zaniedbywa [obowizkw], lecz zastanowi si jak innych przewyszy rozsdkiem. Jest bowiem jasne, e tak bd sprawowa wadz jak przygotuj do tego swe umysy.

(11) Wniosek std, ze aden atleta nie musi tak [intensywnie] wiczy ciaa jak panujcy swoje dusze. Wszystkie igrzyska nie ofiaruj bowiem nawet czci tych nagrd, o ktre wy walczycie codziennie. Pragnc ich powiniene jednak uwaa, aby o tyle growa nad innymi w zaszczytach, o ile bdziesz si wrd nich wyrnia w cnotach. (12) Nie sd, e starania, ktre przynosz rezultaty w innych sprawach, nie posiadaj adnego wpywu na to, abymy stawali si lepszymi i mdrzejszymi. Nie obwiniaj nas, ludzi, o tak wielk nieudolno, i wobec dzikich zwierzt znalelimy sposoby, dziki ktrym uszlachetniamy ich charaktery i czynimy je wartociowszymi, sobie samym za zupenie nie moemy pomc w osigniciu cnoty. A skoro wychowanie i staranie mog wpyn na nasz charakter, uczy to [swoim] celem. (13) Przestawaj te z najmdrzejszymi ze swego otoczenia, a po innych, po ktrych moesz, polij, i nie myl, e mona nie zna adnego z cieszcych si uznaniem poetw, czy te sofistw, ale przeciwnie bd suchaczem jednych, a uczniem drugich. Przygotuj si do roli sdziego wobec gorszych, wspzawodnika za wobec lepszych: dziki tego typu wiczeniom moesz sta si bardzo szybko takim, jakim wobec naszych zaoe powinien by ten, ktry waciwie wypenia bdzie obowizki panujcego i wada miastem jak naley. (14) Najlepiej sam siebie do tego zdopingujesz, je li uznasz za niebezpieczne, eby ludzie gorsi rzdzili lepszymi lub gupsi wydawali rozkazy mdrzejszym. O ile silniej bdziesz gardzi cudz gupot, o tyle lepiej wywiczysz swj intelekt.

(15) Dlatego te trzeba dawa wadz tym, ktrzy zamierzaj zrobi co poytecznego, a nadto wadca powinien kocha ludzi i kraj. Nie mona przecie prawidowo kierowa ani komi, ani psami, ani adn inn rzecz, jeliby nie czerpa radoci z tego, co naley otoczy trosk. Troszcz si o ludno, a nade wszystko sprawuj rzdy w sposb przez lud akceptowany, (16) wiedzc, e najduej istniej te z oligarchii i innych form ustrojowych, ktre dbaj o masy. Bdziesz dobrym przywdc ludu, kiedy ani nie pozwolisz go skrzywdzi, ani nie zamkniesz oczu na jego krzywd, ale bdziesz zwaa na to, eby zaszczytw dostpili najlepsi, pozostali natomiast nie doznawali niesprawiedliwoci: oto s pierwsze i najwaniejsze zasady dobrego ustroju.

(17) Obowizujce zarzdzenia i zwyczaje, ktre nie s dobre, zmieniaj i poprawiaj bd wynalazc jak najlepszych. Jeli za nie potrafisz tego, naladuj to, co u innych jest waciwe. Szukaj praw absolutnie sprawiedliwych, trafnych

i pozbawionych wewntrznych sprzecznoci, a prcz tego takich, ktre konflikty obywateli uczyni jak najkrtszymi, a ich rozwizania najszybszymi. Wszystkie te wskazwki naley doczy do waciwie ustanawianych praw.

(18) Okrel obywatelom to, co przynosi poytek oraz to, co podlega karze, aby jednego unikali, a drugiego podejmowali si z tym wiksz ochot. W sprawach, w ktrych dwie strony maj przeciwne zdania, nie podejmuj decyzji stronniczo, ani na przekr spierajcym si stronom, ale wyrokuj zawsze to samo w tych samych kwestiach. Stosowne i wskazane jest bowiem, aby zdanie wadcw tak jak dobrze ustanowione prawa odnonie tego, co sprawiedliwe, byo niewzruszone.

(19) Zarzdzaj miastem podobnie jak ojcowizn: w organizacji energicznie i po krlewsku, w wykonaniu skrupulatnie, aby cieszy si dobr opini i rwnocze- nie podoa [zadaniom]. Wspaniao pokazuj nie w sprawie wymagajcej wielkich wydatkw, ale zaraz zapominanej, lecz w tym, o czym wspominaem, rwnie w piknie nabytkw i w dobrodziejstwach wywiadczonych przyjacioom. Te bowiem wydatki pozostan z tob i przekaesz je od roztrwonionych wartociowsze potomnym.

(20) W tym, co zwizane z kultem bogw, postpuj tak jak pokazali to przodkowie, ale uwaaj za najpikniejsz ofiar i najlepsze oddanie szacunku [bogom] okazanie si samemu czowiekiem najlepszym i najbardziej sprawiedliwym. Istnieje bowiem nadzieja, e raczej tacy ludzie otrzymaj od bogw co dobrego, anieli ci, ktrzy skadaj wiele zwierzt ofiarnych. Uczcij urzdami najbliszych spord przyjaci, a najbardziej lojalnych rzeczywist wadz. (21) Za najpewniejsz gwardi przyboczn uwaaj cnot przyjaci, yczliwo obywateli oraz wasny rozsdek: dziki nim bowiem mona zarwno pozyska, jak i utrzyma jedynowadztwo. Dbaj o mienie publiczne i uwaaj, e ci, ktrzy o nakady, czerpi z twoich zasobw, a ci, ktrzy pracuj ciebie wzbogacaj, poniewa cae bogactwo mieszkacw miasta i tak naley do dobrze [zarzdzajcych] wadcw.

(22) Zawsze okazuj si do tego stopnia dbaym o prawd, eby twoje sowa byy bardziej cenione ni przysigi innych. Uczy miasto bezpiecznym dla wszystkich cudzoziemcw i godne zaufania w kwestii przestrzegania praw. Wrd tych, ktrzy przybywaj [do ciebie] nade wszystko ce nie tych, ktrzy przynosz dary, ale tych, ktrzy godni s dary otrzyma od ciebie. Kiedy bowiem takich ludzi obdarzysz szacunkiem, tym bardziej cieszy si bdziesz dobr opini u innych.

(23) Uwolnij obywateli od (moliwie) wielu powodw do lku i nie chciej, aby strach odczuwali ci, ktrzy nie dopucili si adnego wystpku. Jak bowiem innych usposobisz wobec siebie, tak i ty bdziesz wobec nich usposobiony. Nie czy niczego w gniewie, ale udawaj go przed innymi, gdy zaistniej sprzyjajce po temu okolicznoci. Z jednej strony oka si surowym (pokazujc), e adna sprawa nie ukryje si przed tob, z drugiej za agodnym wymierzajc za przewinienia lejsze kary.

(24) Nie chciej sprawowa rzdw stosujc srogo lub zbytni ucisk, lecz dziki temu, e wszyscy podporzdkowuj si twojemu rozsdkowi i bd uwaali, e nad wasn sytuacj lepiej naradzi si z tob ni w [tylko] w swoim gronie. Bd zdolny do prowadzenia wojny dziki wiedzy wojskowej i przygotowaniom, natomiast do zawierania pokoju przez nie wysuwanie da wykraczajcych poza sprawiedliwo. Do miast sabszych odno si tak, jak oczekiwaby, e do ciebie odnosi si bd silniejsze miasta. (25) D do panowania nie nad wszystkim, ale nad tym, nad czym panowanie przewidywaby za korzystne dla siebie samego. Za sabych uwaaj nie tych, ktrzy ustpuj w nieprzychylnej [im] sytuacji, lecz tych, ktrzy bior gr ze szkod [dla siebie samych]. Za ludzi wielkodusznych miej nie tych, ktrzy zdobywaj wicej, ni zdolni s utrzyma, lecz tych, ktrzy pragn tego, co dobre i zdolni s wykona to, czego si podejmuj. (26) Naladuj nie tych, ktrzy zdobyli bardzo wielk wadz, ale tych, co najlepiej wykorzystali posiadan, i uwaaj, e wcale nie osigniesz szczcia, jeeli bdziesz rzdzi wszystkimi ludmi pord strachu, niebezpieczestw i zbrodni, lecz przeciwnie bdc takim, jakim trzeba by i czynic tak jak w obecnej chwili: postpujc w sposb umiarkowany i nie popadajc w adne ze wspomnianych nieszcz.

(27) Za przyjaci dobieraj sobie nie wszystkich, ktrzy tego pragn, ale tych,

ktrzy s ciebie godni; i nie tych, z ktrymi najprzyjemniej spdzisz czas, lecz tych, z ktrymi mgby najlepiej zarzdza miastem. Dokonuj cisych przegldw swoich wsppracownikw, bdc wiadomym, e wszyscy, ktrzy nie zetknli si bliej z tob, uwaaj, e [sam] jeste podobny do tych, z ktrymi przestajesz. Takim zaufanym ludziom oddaj pod rozkazy sprawy, ktrymi sam si nie zajmujesz, aby mg ponosi odpowiedzialno, za to, co oni uczyni.

(28) Za wiernych uwaaj nie tych, co chwal wszystko cokolwiek powiedziaby lub zrobi, ale tych, ktrzy krytykuj twoje bdy. Ludziom rozsdnym zapewnij wolno sowa, aby w tym, co uznasz za wtpliwe, mia doradcw. Rozrniaj midzy tymi, ktrzy zgrabnie schlebiaj, a tymi, ktrzy su yczliw pomoc, aby niegodziwcy nie dominowali nad ludmi poytecznymi. Suchaj argumentw obu [przeciwnych] stron i sprbuj rwnoczenie pozna przemawiajcych, kim s i o czym mwi.

(29) Te same kary stosuj zarwno wobec faszywych oskarycieli, co i winowajcw. Nad samym sob panuj nie gorzej ni nad innymi i uwaaj za rzecz najbardziej krlewsk, gdy nie wpadniesz w niewol adnej z uciech, lecz bdziesz trzyma w karbach raczej swoje namitnoci ni obywateli. Nie dopuszczaj w sposb przypadkowy lub bez zastanowienia do adnych stosunkw towarzyskich, ale sam nabierz zwyczaju znajdowa zadowolenie w takim spdzaniu czasu, dziki ktremu zarwno i ty sam zyskasz i innym wydasz si lepszym.

(30) Nie okazuj, e szukasz sawy w rzeczach, ktre le w zasigu zwykych ludzi, ale, e jeste dumny z cnoty, ktrej adna czstka nie jest udziaem ludzi pospolitych. Uwaaj, e najprawdziwszy [okazywany tobie] szacunek to nie ten, ktry rodzi si publicznie, powodowany strachem, ale ten, gdy ludzie sami, we wasnym gronie, podziwiaj raczej twj rozum ni twj [krlewski] los. Nie daj pozna, jeli zdarzy ci si radowa z prostych rzeczy, oka natomiast, e dysz do rzeczy bardzo wielkich.

(31) Nie uwaaj za suszne, e podczas gdy wszyscy inni ludzie yj w sposb uporzdkowany, krlowie prowadz ycie nieuregulowane, ale swoje wasne umiarkowanie uczy przykadem dla innych, wiadomy, i pod wzgldem trybu ycia cae miasto upodobnia si do jego wadcw. Kiedy zobaczysz, e dziki twoim staraniom poddani staj si bogatsi i mdrzejsi, niech bdzie to dla ciebie dowodem dobrze sprawowanych rzdw.

(32) Przedkadaj pozostawienie dzieciom dobrej sawy nad [pozostawienie im] wielkiego bogactwa: ono bowiem jest doczesne, podczas gdy sawa niemiertelna, majtek mona uzyska dziki sawie, ale sawy nie mona kupi za pienidze; te bowiem trafiaj si i ludziom zwykym, saw natomiast zdoby mog wycznie ludzie wyrniajcy si. Bd wytworny w szatach i ozdobach, ale w innych sprawach jak przystao wadcy powcigliwy, aby ci, ktrzy na ciebie patrz uwaali ci za godnego wadzy za sam wygld, za ci, ktrzy z tob obcuj, mieli zdanie podobne do pierwszych, ale za spraw si y twej osobowoci.

(33) Zawsze zastanawiaj si nad swoimi sowami i czynami, aby popada w moliwie jak najmniejsz liczb bdw. Najlepiej jest trafi dokadnie w sprzyjajce okolicznoci, ale jeli nie jest atwo je rozezna, lepiej z czego zrezygnowa ni przekroczy miar. Umiarkowanie polega bowiem raczej na niedostatku ni na nadmiarze.

(34) Postaraj si by zarwno wytworny, co i dostojny, pierwsze bowiem przystoi wadzy absolutnej, drugie przydaje si w stosunkach towarzyskich. Zalecenie to jest ze wszystkich najtrudniejsze: odkryjesz bowiem, e ludzie z pretensjami do dostojnoci bywaj ozibli, ci za, ktrzy chc uchodzi za wytwornych, okazuj si ludmi miernymi. Powiniene korzysta z obu tych [postaw], unika natomiast niebezpieczestwa idcego w parze z kad z nich z o.sobna.

(35) Jeeli chciaby dokadnie pozna cokolwiek z tego, co powinni wiedzie krlowie, id ladem dowiadczenia i filozofii. Filozofowanie wskae ci bowiem drogi, a wiczenie w tyche sprawach uczyni ci zdolnym do wykorzystania dowiadcze w [rnych] okolicznociach. Obserwuj to, co dzieje si zarwno ze zwykymi ludmi, jak i z wadcami. Jeeli zachowasz w pamici wypadki przesze, lepiej bdziesz sobie radzi z przyszoci.

(36) Uwaaj za rzecz haniebn, e niektrzy zwykli ludzie gotowi s umrze, aby po mierci zyska chwa, a wadcom brakuje odwagi, eby wykorzysta takie zasady postpowania, dziki ktrym za ycia zdobd pikn saw. Jako pamitk po sobie zechciej pozostawi raczej wizerunki cnoty nili ciaa. Postaraj si strzec przede wszystkim bezpieczestwa zarwno wasnego, jak i miasta. Jeeli

zostaniesz zmuszony do podjcia ryzyka, wybierz raczej pikn mier anieli ycie w habie.

(37) We wszystkich swoich czynach pamitaj o godnoci krlewskiej i zwracaj uwag, eby nie uczyni niczego takiego, co byoby niegodne jej majestatu. Nie pozwl, aby przepad cay, ze szcztem, ale skoro los da ci miertelne ciao, postaraj si pozostawi po sobie niemierteln pami o duszy. (38) Staraj si rozmawia o piknych obyczajach, aby zarazem przyzwyczai si mie myli podobne do sw. To, co w rozwaaniach wyda ci si najlepsze, uskuteczniaj w czynach. Tych, ktrym zazdrocisz sawy, naladuj w dziaaniach. Tego, co doradziby wasnym dzieciom, uwaaj za stosowne przestrzega samemu. Zrb uytek z przedstawionych [przeze mnie] rad albo poszukaj lepszych od nich. (39) Za mdrych uwaaj nie tych, ktrzy z subtelnoci spieraj si o rzeczy niewane, lecz tych, co w sprawach bardzo wanych maj suszno; nie tych, co obiecuj szczcie innym, a sami borykaj si z licznymi kopotami, ale tych, co mwi o sobie powcigliwie, ale potrafi znale si tak wobec okolicznoci, jak i ludzi, i nie trwo si wobec zmian, jakie przynosi ycie, ale umiej w sposb waciwy i wywaony znosi nieszczcia i cieszy si szczciem. (40) Nie dziw si wic, jeli sam znasz wiele z przedstawionych zasad. Nie uszo to bowiem i mojej uwagi, byem jednake pewien, e w tak wielkiej masie ludzi zarwno zwykych, jak i sprawujcych wadz, jedni niektre z tych zasad wypowiadaj, a inni ich suchaj, jedni widz, jak je inni realizuj, natomiast jeszcze innym zdarza sieje samym praktykowa. (41) A przecie nie naley szuka nowinek w poradach [dotyczcych obyczajw], w ktrych nie mona powiedzie niczego nieoczekiwanego, ani nieprawdopodobnego, ani te nadzwyczajnego, ale naleaoby uwaa za szczeglnie obdarzonego dobrym smakiem kogo, kto potrafiby zebra najwicej z tego, co rozproszone po cudzych gowach i zaprezentowa to w sposb naj wyborniej szy. (42) Tymczasem stao si dla mnie jasne to, e cho utwory o charakterze dydaktycznym wierszowane, czy te. pisane proz wszyscy uznaj za bardzo poyteczne, to jednak nie suchaj ich z najwiksz przyjemnoci, a przynajmniej odczuwaj wobec nich to samo, co wobec napominajcych: ich przecie take

chwal, wol natomiast przestawa ze wsplnikami [wasnych] bdw, a nie z tymi, ktrzy ich od bdw odwodz. (43) Jako przykady mona by poda poezj Hezjoda, Teognisa i Fokylidesa. Twierdzi si bowiem, i s oni najlepszymi doradcami w sprawach yciowych, a jednak ci, ktrzy to mwi i tak wybieraj raczej zajmowanie si gupstwami ni [postpowanie] zgodne z radami owych [poetw]. (44) Poza tym, jeeli kto wybraby tak zwane gnomy najprzedniejszych poetw, te do ktrych szczeglnie dooyli oni stara, to zachowaby si wobec nich podobnie: z wiksz przyjemnoci suchaby bowiem niewyszukanej komedii ni tak kunsztownej twrczoci. (45) Czy zatem naley zajmowa si wyliczaniem zalece po kolei? W ogle, jeeli zechcielibymy przyjrze si naturze ludzi, to odkryjemy, e wielu z nich nie znajduje przyjemnoci ani w najzdrowszych pokarmach, ani w najpikniejszych obyczajach, ani w najszlachetniejszych uczynkach, ani te nie zadowalaj ich stworzenia, ktre przynosz najwicej poytku, lecz przeciwnie oddaj si przyjemnociom pod kadym wzgldem sprzecznym z tym, co korzystne i sdz, i wytrwali i pracowici s ci, ktrzy wypeniaj tylko ktr ze swoich powinnoci. (46) Jake wic kto, kto publicznie doradza, poucza albo mwi co poytecznego, mgby ich zadowoli? Do tego, co zostao powiedziane, naley doda, e na ludzi rozsdnych spogldaj oni z podejrzeniem, podczas gdy bezmylnych uwaaj za otwartych i szczerych. Prawdy unikaj do tego stopnia, e nie znaj wasnych spraw, ale zamartwiaj si, gdy szacuj swoje interesy, kiedy natomiast rozmawiaj o cudzych, sprawia im to przyjemno: woleliby raczej dozna blu fizycznego, ani eli podj jakikolwiek wysiek umysowy lub rozway jakkolwiek ze spraw o znaczeniu podstawowym. (47) Jeli kto obserwowaby ich we wasnym towarzystwie, to albo wymylaj komu, albo wymylaj sobie nawzajem, kiedy za znajduj si w samotnoci, zajmuj si nie tyle realnymi planami, co idyllicznymi marzeniami. Mwi oczywicie nie o wszystkich, lecz o tych, ktrzy podpadaj pod takie okrelenia. (48) Jest wic oczywiste, e ci, ktrzy chcieliby uczyni lub napisa co przyjemnego dla wielu ludzi, powinni szuka nie tematw przynoszcych najwiksz

korzy [suchaczom], ale tematw o charakterze najbardziej baniowym. W nich bowiem suchacze znajduj upodobanie, widzowie natomiast w agonach i wspzawodnictwie. Dlatego te naley podziwia zarwno poezj Homera, jak i pierwszych wynalazcw tragedii, poniewa przejrzeli na wskro natur ludzk i wykorzystali w poezji obie wspomniane waciwoci [literatury). (49) Homer ubra w form mitu opowieci o sporach i walkach bogw, tragicy za przenieli mity do agonw i akcji dramatycznych , tak e stay si dla nas nie tylko moliwe do wysuchania, ale i do obejrzenia. Skoro zatem istniej ju takie wzory, jasne jest dla ludzi pragncych wpywa na dusze suchaczy, e trzeba powstrzyma si od napominania i doradzania, a mwi to, co sprawia tumom szczegln przyjemno. (50) Opowiedziaem o tym sdzc, i ty niejeden z tumu, lecz nad t umem panujcy nic powiniene myle tak samo jak inni, ani te ocenia spraw powanych i ludzi mylcych pod ktem przyjemnoci, ale pod wzgldem poytecznego postpowania, (51) zwaszcza za w sytuacji, kiedy ludzie zajmujcy si filozofi spieraj si na temat wicze [jakim powinna podlega dusza] i jedni twierdz, e ich uczniowie bd mdrzejsi dziki argumentom erystycznym, inni, e dziki politycznym, jeszcze inni za, e dziki jakim innym, wszyscy natomiast s zgodni co do tego, e czowiek tak dobrze przez kadego z nich wychowany powinien okaza si zdolnym do podejmowania decyzji. (52) Odrzuciwszy kwestie sporne naley wic znale argument na rzecz tego, co bezsporne: trzeba, eby doradcy rozpatrywali przede wszystkim to, co wtpliwe, jeli za nie ma takiej moliwoci, eby omawiali og spraw. A tych, ktrzy nie maj pojcia o adnej poytecznej rzeczy wyklucz. (Jasne jest przecie, i ten, kto sam dla siebie nie jest poyteczny, nie moe uczyni rozsdnym innego czowieka.) (53) Ce natomiast i troszcz si o ludzi inteligentnych i zdolnych zrozumie co wicej od innych, wiadomy, e ze wszystkich nabytkw najpoyteczniejszym i najbardziej waciwym dla jedynowadcy jest dobry doradca. Bd przekonany, i ci uczyni twe krlestwo potnym, ktrzy szczeglnie bd mogli wspomc twj rozum. (54) Ja zatem ofiaruj tobie to, co sam wiem i tymi darami czcz ciebie, ktre akurat potrafi [podarowa]. A ty, o czym ju powiedziaem na pocztku, zechciej, eby i inni przywykli przynosi tobie dary nie takie, ktre wy [krlowie] kupujecie

znacznie droej u ofiarodawcw ni u kupcw, ale takie ktrych nawet, gdyby z nich intensywnie i bez jednego dnia przerwy korzysta, nie zuyjesz, ale je pomnoysz i nadasz im wiksz warto.

ISOKRATESA LIST II: DO FILIPA *

1. Wiem, e wszyscy maj zwyczaj ywi wiksz wdziczno wobec tych, ktrzy ich chwal, ni wobec tych, ktrzy udzielaj im rad, zwaszcza je li kto prbuje to czyni, nie bdc proszonym. Co do mnie, gdyby nie zoyo si tak, e ju wczeniej doradzaem ci z wielk yczliwoci czynienie tego, co jak mi si wydawao jest najbardziej ciebie godne, rwnie i teraz nie prbowabym przedstawi moich pogldw w sprawie tego, co ci spotkao. 2. Poniewa jednak postanowiem troszczy si o twoje sprawy ze wzgldu na moje miasto oraz pozostaych Hellenw, wstydzibym si, je liby okazao si, e doradzaem ci w kwestiach mniej istotnych, nie powiedziabym za sowa odnonie rzeczy bardziej naglcych. I to wwczas, gdy ponadto wiem, e poprzednie rady dotyczyy sawy, te za bezpieczestwa twojej osoby, ktre to bezpieczestwo lekcewaysz, jak uwaaj wszyscy, ktrzy syszeli wypowiadane przeciwko tobie zarzuty. 3. Nie ma bowiem nikogo, kto nie oskaraby ci, e wystawiasz si na niebezpieczestwa raczej zuchwale ni po krlewsku, i e troszczysz si bardziej o pochway zwizane z odwag ni o cao swoich dokona. A przecie tak samo jak ujm przynosi to, e si nie przewysza innych mstwem, gdy nas otocz wrogowie, na nagan te zasuguje lekkomylne rzucanie si do star, w ktrych, je li odniesiesz powodzenie, nie zdobdziesz niczego wicej, je li za utracisz ycie, zniweczysz jednoczenie wszystkie posiadane korzyci. 4. Nie naley bowiem uwaa, e pikna jest kada mier poniesiona na wojnie. Pochwa godna jest tylko mier w obronie ojczyzny, rodzicw i dzieci, t za, ktra szkodzi temu wszystkiemu i obala dziaania, ktre wczeniej zostay uwieczone powodzeniem, winno si uzna za haniebn i unika jej jako przyczyny wielkiej niesawy. 5. Sdz, e bdzie korzystne dla ciebie naladowanie miast w sposobie, jakim kieruj one sprawami dotyczcymi wojen. Wszystkie bowiem, ilekro wysyaj w pole armi, maj zwyczaj zachowywa w bezpieczestwie wadze pastwowe, ktrych zadaniem jest radzenie nad zachodzcymi wydarzeniami.

* Chodzi tu oczywicie o Filipa II ktry by wadc Macedonii i twrc potgi tego pastwa, a zarazem ojcem jednego z najwikszych, jeli nie najwikszego zdobywcy w dziejach ludzkoci Aleksandra Wielkiego.

Dziki temu wanie nie zdarza si, eby jedno niepowodzenie zniszczyo ich potg, lecz s w stanie znie wiele nieszczliwych przypadkw i ponownie z nich si podwign. 6. Winiene rozway to i nie uwaa adnego dobra za wicej warte od twojego bezpieczestwa. A to w tym celu, aby mg stosownie wykorzystywa swe zwycistwa [i naprawia swe niepowodzenia]. Dostrzeesz, e i Lacedemoczycy wielce troszcz si o bezpieczestwo swoich krlw i ustanowili dla nich stra z najznakomitszych obywateli, dla ktrych wiksz hab jest dopuszczenie do zabicia krla ni porzucenie tarczy 7. A nie jest niewiadomym ci i to, co przydarzyo si Kserksesowi, ktry chcia uczyni niewoinikami Hellenw i Cyrusowi1, walczcemu o krlewsk wadz. Pierwszy bowiem, chocia popad w takie klski i nieszczcia, i nikt nie sysza, eby przydarzyy si podobne innym ludziom, dziki temu. e uratowa ycie, zachowa wadz krlewsk, przekaza j swoim dzieciom i rzdzi Azj w taki sposb, e nie jest ona mniej grona dla Hellenw ni bya poprzednio. 8. Cyrus za, chocia zwyciy ca potg krla i mg, gdyby nie jego zuchwao, zapanowa nad wydarzeniami, nie tylko sam siebie pozbawi tak wielkiej potgi, ale jeszcze sta si przyczyn najgorszych nieszcz dla tych, ktrzy wyruszyli razem z nim2. Mgbym przytacza przykady wielu ludzi, ktrzy, bdc dowdcami wielkich armii, poprzez swoj przedwczesn mier spowodowali, e wraz z nimi polegy dziesitki tysicy onierzy. 9. Trzeba, eby zastanowi si nad tymi sprawami i nie ceni odwagi poczonej z lekkomyln nierozwag oraz niewczesnej ambicji, aby nie wyszukiwa sobie dodatkowo, kiedy w monarchiach i tak istniej liczne charakterystyczne dla nich niebezpieczestwa, innych niegodnych chway i stosownych dla prostych onierzy, aby nie wspzawodniczy z tymi, ktrzy bd to chc zby si nieszczliwego ycia, bd rzucaj si na olep w niebezpieczestwa, aby otrzyma wikszy od, 10. aby nie pragn takiej sawy, ktra jest do osignicia dla wielu Hellenw i barbarzycw, ale wycznie tak wielkiej, ktr jedynie ty sam spord wszystkich obecnie yjcych potrafiby zdoby, aby nie miowa zbytnio takich cnt, ktre s udziaem i ludzi o maej wartoci, ale takie, ktrych nie mgby dzieli z tob nikt nalecy do podego stanu. 1 1 . Aby nie prowadzi wojen pozbawionych sawy i trudnych, podczas gdy moesz prowadzi zaszczytne i atwe, i nie takie, poprzez ktre narazisz najbardziej ci przyjaznych ludzi na zmartwienia i troski, wrogom za dostarczysz wielkich nadz;ei, jak to wanie teraz uczynie. Odnonie bowiem barbarzycw, przeciwko ktrym obecnie walczysz, wystarczy, eby zdoby nad nimi tak przewag, jaka jest potrzebna do zachowania w bezpieczestwie twojego pastwa, nastpnie za
Chodzi o Cyrusa Modszego, brala Artakserksesa (przyp. Red). Po mierci Cyrusa pod Kunaks, najemne oddziay greckie znalazy si w bardzo trudnym pooeniu. Pisze o tym Ksenofont w Anabasis (przyp Red.).
2 1

podejmiesz si obalenia <krla>, teraz nazywanego wielkim, aby powikszy swoj wasn chwa i pokaza Hellenom przeciwko komu naley walczy. 12. Nade wszystko pragnbym wysa do ciebie ten list przed twoj wypraw, aby, o ile bym ci przekona, nie popad w tak wielkie niebezpieczestwo, je liby za mi nie zaufa, aby nie wydawao si, e doradzam ci to samo, z czym wszyscy, z powodu nieszczcia, ktre ci spotkao, teraz wanie si zgadzaj; wydarzenia bowiem udowodniy, e sowa wypowiedziane przeze mnie w tej sprawie byy suszne. 13. Chocia wiele mgbym jeszcze rzec odnonie natury tej sprawy, na tym jednak skocz. Sdz bowiem, e zarwno ty, jak i najbardziej ci oddani spord hetajrw atwo uzupenicie moje sowa tym, czego pragniecie. Ponadto za obawiam si braku stosownoci. Obecnie bowiem, postpujc z wolna naprzd popadem niepostrzeenie dla siebie samego nie w rozmiary waciwe dla listu, lecz w dugo odpowiedni dla mowy. 14. Ale chocia tak si rzeczy maj, nie powinienem pomin milczeniem spraw dotyczcych mojego miasta, lecz prbowa zachci ci do pozyskania dla twej wasnej korzyci jego przyjani. Przypuszczam, e wielu ludzi nie tylko przekazuje ci najbardziej nieprzyjemne wieci o tym, co mwi si u nas o tobie, ale jeszcze dorzuca do tego na wasn rk co od siebie. Nie jest suszne, eby zwraca na nich uwag. 15. Postpiby bowiem osobliwie, jeliby gani nasz lud za to, e atwo daje si kierowa oszczercom, sam za jednoczenie okazaby zaufanie tym, ktrzy zajmuj si t sztuk i je liby nie dostrzega, e im bardziej ujawniaj, e miasto nasze atwo daje si prowadzi pierwszemu lepszemu, tym bardziej wykazuj, e zainteresowanie si n i m jest dla ciebie korzystne. Je li bowiem ci, ktrzy nie czyni niczego dobrego osigaj przy pomocy sw wszystko, czego chc, godzi si zaiste, eby ty, ktry swymi czynami moesz dokona najwikszych dobrodziejstw, nie zazna u nas w niczym niepowodzenia. 16. Uwaam, e z powodu tych, ktrzy surowo oskaraj nasze miasto, naley przeciwstawi sobie owych, ktrzy mwi, e wszystkie sprawy wanie tak si przedstawiay oraz tych, ktrzy utrzymuj, e Ateny nie uczyniy ani wielkiej, ani maej niesprawiedliwoci. Co do mnie, niczego takiego bym nie powiedzia. Wstyd by mi bowiem byo, jelibym, chocia inni nawet bogw nie uwaaj za nieskazitelnych, ja sam mia odwag twierdzi, e nasze miasto nigdy nie popenio adnego bdu. 17. Mog jednake o ni m powiedzie, e nie znalazby miasta bardziej poytecznego dla Hellenw i dla twoich spraw. Trzeba, eby do tego przywizywa najwiksz wag. Nie tylko bowiem walczc u twego boku staoby si powodem licznych twoich korzyci, ale nawet gdyby jedynie wydawao si przyjanie wzgldem ciebie usposobione. 18. atwiej panowaby nad tymi, ktrzy teraz ci podlegaj, je liby nie mieli oni ju u kogo szuka pomocy i szybciej podporzdkowaby sobie

tych spord barbarzycw, ktrych by chcia . Czy nie naley gorliwie stara si o tak yczliwo, dziki ktrej nie tylko bezpiecznie bdziesz dziery swoje obecne posiadoci, ale jeszcze bez ryzyka zyskasz inne rozlege obszary? 19. Zdumiewa mnie, e ludzie posiadajcy wielkie znaczenie opacaj armie najemnikw i wydaj na to ogromne pienidze, dobrze wiedzc, e wojska te czciej krzywdziy tych, ktrzy im zaufali ni ich ratoway, nie staraj si za pozyska sobie naszego miasta rozporzdzajcego tak wielk potg, e czstokro uratowao ju kade z miast i ca Hellad. 20. Rozwa, i wielu uwaa, e mdrze postpie, kiedy potraktowae sprawiedliwie i w sposb dla nich korzystny Tessalw, mw nieatwych do kierowania, lecz penych pychy i ducha niezgody. Trzeba zatem, eby prbowa okaza si takim samym i wzgldem nas, wiedzc, e Tessalowie s ci bliscy z powodu pooenia ich kraju, my za wanie z powodu potgi, ktr winiene stara si zjedna sobie wszelkim sposobem. 21. O wiele bowiem pikniej jest zdoby yczliwo miasta ni jego mury. Te ostatnie czyny nie tylko budz nienawi, ale take powody ich powodzenia kadzie si na karb armii. Jeli za zdoasz pozyska przyja i yczliwo, wszyscy bd wychwala zalety twojego umysu. 22. S usznie moesz zaufa mi w tym, co powiedziaem odnonie mego miasta. Wiadomo bowiem, e ani nie miaem zwyczaju schlebia mu w swoich mowach, lecz stawiaem mu bardzo liczne zarzuty, ani nie chwali mnie t um oraz ci, ktrzy oddaj si na pastw przypadku, lecz jestem przez nich ignorowany i ywi do mnie zawi, tak jak i do ciebie. Wyjwszy to podobiestwo, rnimy si jednak midzy sob, poniewa wobec ciebie maj taki stosunek z powodu twojej potgi i towarzyszcego ci szczcia, wobec mnie za, gdy twierdz, e rozumuj lepiej ni oni, a dostrzegaj, e wicej ludzi pragnie dyskutowa ze mn ni z nimi. 23. Chciabym, aby nam obu byo rwnie atwo pozby si opinii, ktr u nich mamy. Tobie nie bdzie teraz trudno, je li tego zechcesz, pooy jej kres, ja za, z powodu staroci i wielu innych przyczyn, musz pogodzi si z istniejcym stanem rzeczy. 24. Nie sdz, eby trzeba byo powiedzie wicej, prcz tego, e pikne jest powierzenie twego krlestwa i sprzyjajcego ci obecnie szczcia yczliwoci Hellenw.
Przeoya Anna Ry