%

ATENEUM WILESKIE
CZASOPISMO NAUKOWE, POWICONE BADANIOM PRZESZOCI ZIEM W. X. LITEWSKIEGO.
Wyd. III Wydziau Towarzystwa Przyja ci Nauk w Wilnie. Z zasiku Wydziau Nauki M. W. R i O. P REDAKTOR: KAZIMIERZ CHODYNICKI. ROK I WILNO 1923 Nr. 2.

TRE.
Rozprawy: Antoni Prochaska. Wyprawa w. Kazimierza na Wgry (dokoczenie) . . Feliks Koneczny. Rzekoma koalicja Litwy z Tatarami przeciwko Moskwie w r. 1480 , Jan Gerlacfr. Stanowisko duchownych wedle Sta tutu Litewskiego III (1568 roku) . Janusz Iwaszkiewicz. Rabunek mienia polskiego na Litwie po roku 1831 . . . Marjan Dubiecki. Apolin Hofmejster,- naczelnik woje wdztwa brzesko-litewskiego w po wstaniu styczniowem Miscellanea archiwalne; Wadysaw Semkowicz. Przywileje Witoda dla Moniwida, sta rosty Wileskiego, i testament jego syna Jana Moniwidowicza . . Przegld krytyczny: Lito wska ja m i e t r i k a. Knigi publicznych diel. Russkaja Istoricz* Biblioteka tt. XXX i XXXIII (H. cwmiaski) Mienicki R y s z a r d . Archiwum Akt Dawnych w Wil nie w okresie od r. 179;1922 (K, ChodynuU) . . . H r u s z e w s i j A. Powinnosl' gro do woj raboty w wielikom kniaestwie lite wskra (K. Cb.) . , l a k u b o w s k i an. Tomasz Makowski, sztycharz i kartograf Niewieiki (A'. Cb.) Pi z eta W. Agiarnaja rieiorma Sjgizmunda-Awpusta w li to wsko - russkom gsudarstwie Cz. I i II (A\ Cbodynicki) S t u d n i c k i Wacaw. Rok 1863 wyroki mierci. Wi leskie rda archiwalne (Stan. Koicialkowski) . . . , K w a r t a l n i k T e o l o g i c z n y W i l e s k i . Kok Ip ze szyt (C. A'.) . , Kronika str. H7

lin 203 216

230

r,

Z53

2o8 ?74

277 27 280
9

301

305 507

Skad Gwny: Wilno, Ksigarnia Stowarzyszenia Nauczy cielstwa Polskiego. W sprawach redakcyjnych i administra cyjnych naley zwraca si pod adresem: Wilno, Uniwer sytet, prof. Kazimierz Cbodynicki. Cena zasadnicza 1,80. przy uwzgldnieniu odpowiedniego mno nika ksigarskiego.

ANTONI PROCHASKA.

WYPRAWA w. KAZIMIERZA NA WGRY.

IL
Dalsza wojna z .Maciejem Korwinem a papiee. Ujemne skutki wojny na lsku wity Kazimierz a Maciej i jego triumfy nad Jagiellonami. Macieja stosunki z Tungenem i Zakonem Krzyackim. Legat Baltazer wystpuje z ekskomunik Ja giellonw, Upokorzenie Tungena i hod krzyacki. Krlewicz w kancelarji ojca. Protest przeciwko ekskomunice. Maciej w walce siga do Moskwy. Unja floren cka i jej upadek w Moskwie i na Litwie. Nowa organizacja Unji na Litwie. Dy rektywa wojny i Moskw i Turcj. Ujemne wpywy Moskwy na Ru Litewsk. Spisek kniaziw litewskich. wity Kazimierz wspczuje z ojcem. Klska Kijowa. Zakaz stawiania cerkwi i walka w obronie katolicyzmu.

Po nieudaych wysikach zdobycia wgierskiej korony, modzie czy krlewicz wraca pod opiek nauczyciela swego historyka Jana Dugosza, ktry wietnem pirem opisywa, a i uczniowi opowiada umia o uwieczonych skutkiem przed laty takiche staraniach stryja Wadysawa Warneczyka. Jego zasugi, jego sawa, jego mier na polu chway przywiecay krlewiczowi; on pragn ladami stryja pody nie tak po koron i saw, jak raczej po zwikszenie chway rodzinnej, po wieniec dla de Jagielloskich, niestety celu nie osi gn. I sam i wsplnie mistrzem nieraz omawia musia tak prze bieg jak i skutki niefortunnej wyprawy. Wycisn Macieja Korwina z Wgier nie zdoa, wiksz cz przyjaci "wgierskich z arcybi skupem Witeziem na czele utraci, zapar sobie do Wgier drog na przyszo opuszczeniem stronnikw wgierskich pozbawiajc si po parcia szlachty polskiej widoki na przyszo prawie uniemoliwi. Bd co bd wypraw sw umoliwi bratu Wadysawowi utrzyma nie si na tronie czeskim. Wspzawodnik jednak brata, Maciej poi

118

Antoni Prochaska

20

siada poow czeskiej korony: Moraw, lsk i przecina czno Czech z Polsk Koron i naleao go usun ze lska, by umoli wi Wadysawowi rzdy na jego czci. Wszake Maciej opiera si na Wrocawiu, stanowicym najpotniejsz ostoj katolicyzmu w kra jach korony Czeskiej, Usunicie Macieja ze lska byo o tyle tru dniejsz do osignicia spraw, e wojna byaby skierowan prze ciwko katolikom czeskim i wrcz wrog zamiarom papiey, ktrzy opiekowali si katolikami korony Czeskiej i gow ich krla Macieja siln wspierali pomoc. Maciej by ulubiecem caego szeregu pa piey, jako jedyny z ksit Europy, ktry popiera ich uniwersalne cele i denia, zmierzajce do oswobodzenia chrzejan od jarzma muzumaskiego, wiszcego nad caym pwyspem bakaskim i wy spami mrz ssiednich Od zdobycia Carogrodu przez Turkw grozi Islam zalewem Europie. Ju Kalikst III powici pontyfikat swj obronie Europy; cay wschd europejski Wgry, Polsk z Litw i Rusi zamierza uy do swych dla chrzecijastwa tak zbawiennych celw. Nastpca Kaliksta, Pius II oddaje si cay zorganizowaniu wyprawy Krzyowej przeciwko Turkom i umiera przy samem jej rozpoczciu. Take i Pawe II prcz duych dochodw z nowo odkrytych kopalni aunu, czwart cz wszystkich swych dochodw powica na cele obrony, na wsparcia dla wygnacw z Grecji. Papiee ci starali si zachci ksit europejskich do wsp dziaania, przedstawiajc im tak niebezpieczestwa jak i konieczno zgody. Doprowadzi do niej pastwa, utworzy zwizek ksit chrzecijaskich, oto cel do ktrego dy Sykstus IV jui w poczt kach swych rzdw rozsyajcy legatw po Europie. Do Niemiec, Wgier i Polski wysa papie ten Marka Barbo, ktry w pocztkach 1471 r. opuciwszy Rzym a do jesieni 1474 r. pracowa bezustannie nad ugruntowaniem zgody i pokoju pomidzy ksitami, jednak bez skutecznie. Gownem staraniem jego byo doprowadzi do zgody Jagiellonw z krlem Maciejem, starania jednak jego rozbijay si o niech pierwszych dla krla, przez nich za wdzierc uwaanego. O ambicje, o egoizm i obojtno, o niech do ofiar rozbijaj si starania Sykstusa IV, nie szczdzcego i pienidzy, ocego bowiem na flot olbrzymi sum 144.000 dukatw. Nawet na poparcie nie katolickich ksit liczy papie i w maju 1472 r. przyjmuje posw Iwana III, poleca rokowa o maestwo Paleoloanki Zoe z carem, udzi si pomoc jego o ktrej i mowy by nie mogo, liczc nawet na pomoc Ussunhassana perskiego, ktrego klska w 1473 r. ponie-

21

Wyprawa w. Kazimierza na Wgry

119

siona sparaliowaa dziaalno energicznego papiea. Oczywicie i polityka Jagiellonw w wielkie] mierze pokrzyowaa zamiar pa pieskie. Jakkolwiek tak o kierunkach de papieskich bardzo dobrze poinformowany by dwr polski, jednake bdc im niechtnym, za lepiony nienawici do krla Macieja popieranego przez kurj rzym sk nie zdawa sobie sprawy o szkodliwoci swych dziaa politycz nych zamiarom kurji. Niezawodnie taki Dugosz, historyk i polityk nie wtpi w duszy, e legitymistyczne krla Kazimierza przekonania paraliuj zamiary i prace kurji, atoli przekona swych nie objawia ani te mg wypowiada, zwaszcza w czasie tego zacitego wsp zawodnictwa z Maciejem Korwinem. Pniej, kiedyto walka z nim osaba i to z ujm chway jagielloskiej, Dugosz wypowiedzia swe zdanie naganne o dumie krlowej Elbiety1), teraz atoli, gdy na sej mach i sejmikach mwiono o wojnie z Wgrzynem, kiedy to w Opa towcu i w Korczynie omawiano ju i wojn lsk pospolitem rusze niem i sposb jej i rodki na wojn, Dugosz udzi si nadziej od zyskania lska sdzc zapewne, e polityka krlewska pokrywa si z interesami ojczyzny. Krlewicz ktry na wypadek zwyciskiej na lsku kampanji, mia znowu otwarte do Wgier wrota, mg si w owym czasie od Dugosza dowiedzie, e legitymizm krlowej wzmaga liczb nieprzyjaci jagielloskich nawet w samej Polsce, e ciganie prawem polskiem krla Macieja przyjaci i wojennych towa rzyszy podkopuje u szlachty przychylno dla dynastji, e co bardziej Maciej ni ety I ko wrd rycerstwa, ale i wrd senatorw liczy przy jaci i zwolennikw, e ci wysoko nawet postawieni donosili mu o wszystkich zarzdzeniach rady krlewskiej, e niektrzy z nich byli na odzie krla co byo wad w owych czasach do powsze chn. Zreszt sam krlewicz widzia, jak na czoo wojska licznego, bo okoo szedziesiciu tysicy liczcego postawiono ma, ktry przegrywa kampanje, ktry by sprawc nieszczsnej kampanji w gierskiej, a ktrego sam Dugosz posdza o porozumienie si z kr lem Maciejem. Wiedzia te, e w maem wojsku Macieja, ktrem zarzdza obron Wrocawia, wybitn rol odgrywali oficerowie Po lacy z oddziaami zacinych Polakw, co wcale nie wiadczyo o przy wizaniu [szlachty do Jagiellonw. Czy przeto Dugosz mia wta-

') Hisl. Pol. XH, 671, mwi z powodu odrzucenia stara krla Madeja, o r k crki: liliam suam originario hominl tradi molcsle ferebat, non advertens, oinnes nedum homines scd et reges ex stercore erectos esse.
i

120

Antoni Prochaska
'

22

jemnicza ucznia zdolnego w swe przekonania o bdnoci polityk krlowej, odmawiajcej ssiadowi krlowi rki crki swej Barbary o jej zalepieniu ide legitymizmu, skoro wojna wnet iu na lsku wybuchna, a nadto jaskrawo bdy te miaa uwidoczni Umys wyszy, jakim by niezawodnie modzieczy krlewicz, majcy ju pen przej dramatycznych szko ycia, krciuchn, ale pen za wodw przeszo, widzc niepowodzenia wielkiej armji krlewskiej pod Wrocawiem, niezgod wodzw, straszne ofiary mrozu, godu i wojny, niezgod Wielkopolan i Maopolan, uleganie przekupstwu przez Macieja rzeczonemu, klski w Wielkopolsce, pomawianie wodza olbrzymiej armji polskiej o zdrad a rwnoczenie triumfy Tungena w Warmji wreszcie pokj bez triumfu z Maciejem pod Wroca wiem, zaiste mg krlewicz powzi i bez pomocy nauczyciela sd trafny o wypadkach lskich. Przedewszystkiem, gboko wierzcy, klsk musia uwaa za dzieo Opatrznoci, za kar z jej rk e przeto do tej klski nie byoby przyszo, gdyby nie podjto z Maciejem wojny. Tej usiowali przez cay cig lat przeszkodzi legaci papiescy, rokowaniami, zjazdami, propozycyami dla obu stion honorowemi. Naprno! A prze cie denia papiey miay na celu nie dobro jednego kraju, jedne) rodziny panujcej, ale caego chrzecijastwa zagroonego przez Islam. W liczbie zagroonych krlestw bya i Polska, albowiem Turcy dobijali si ju o porty czarnomorskie jej modawskiego lennika, pa cyfikacja przeto Europy, przyja i wspdziaanie Polski z Wgrami o co wanie starali si legaci papiescy byo zarwno w interesie Polski jakote i Wgier. A jednake wszystko co si dziao w Pol sce, szo na wspak usiowaniom papiey co do obrony Europy od Turkw. Ci bowiem chcc ostatecznie myl wykona musieli j od da w jedne rce, w rce wodza wyprawy, a tym by wanie znie nawidzony przez Jagiellonw Maciej Korwin. Krlewicz wysadzony przez ojca na strcenie krla z Wgier czu to dobrze, e gdyby on jako krl Wgier na czoo wyprawy krzyowej by postawiony, na tenczas ojciec siami caej Polski i Litwy poparby walk z Islamem. Miujc nad ycie rodzica, majc przekonanie o wielkiem dowiad czeniu i sprawnoci rzdw ojca, nie mg oczywicie potpia jego zarzdze, jego polityki, jako w gruncie rzeczy zgodnej z celami d e papieskich walki z Islamem a tylko co do sposobw walki si rnicej. Widzc jasno, e Rzym jako niegodziwe uwaa te sposo by, jakich uywa ojciec, pragncy usun Macieja, znajdowa si w sytuacji wysoce dramatycznej, jako syn widzcy bdy rodzicw,

23

Wyprawa w. Kazimierza na Wgry

121

a nie mogcy ich wskazywa, a tern mniej przeciwko nim wystpo wa. Macieja musia dalej uwaa za wroga, nie dlatego e by wy cinity przeze z Wgier, lecz poniewa przez ojca wskazany by na przyszo za pretendenta do korony Wgier, skd zbiegowie ucho dzcy przed zemst Korwina znajdowali schronienie w Polsce, gdzie stronnicy gromadzili si Jagielloscy, i jak Szeklerowie domagali si nowego wtargnicia, wysyali posw do krla ojca dla przyspiesze nia wojny, znajdowali opiek i posuch, gdy ojciec i w czasie wy prawy lskiej zaciga onierzy na granic wgiersk w obawie na padu ze strony Macieja. Z tern wszystkiem nie mg wychowanek Dugosza nienawidzie Korwina, tego ktry z ksit Europy najSzczerzej i osobicie popiera walk z Turkiem. Biorc fakt tan pod rozwag, musia przyzna temu bohaterowi chrzecijastwa zasug, a temsamem uzna nietylko cele papiey dcych do oswobodzenia Europy od grozy Islamu za idea chrzecijastwa, a temsamem i uzna sposoby do obrony wskazywane za godne poparcia. Jeeli tedy ojciec i brat starszy z broni w rku nastpowali na Macieja i we wszystkich jego deniach stawiali mu zapory, krlewicz Kazimierz musia w gbi duszy co najmniej nie uznawa takiej polityki rodzi cw za odpowiedni. Same skutki, namacalne wskazyway zreszt, e rodki uyte przez ojca nietylko e paralioway akcj papiey, ale nawet nie wio dy do celu. Posowi krla Macieja, biskupowi Oomunieckiemu Tasowi groono w Krakowie, e nadchodzi czas, w ktrym ani w Cze chach ani w Wgrzech nie bdzie Maciej panowa, tymczasem Ma ciej nietylko e utrzyma si w Czechach ale zapanowa w Wgrzech tak silnie, e ju o wyprawie na Turka miao mg mwi na sej mie i przygotowywa si do wojny. W Polsce tymczasem olbrzymia dobrze i dugo przygotowywana wyprawa nietylko e cakowicie si nie powioda, ale wyczerpaa skarb wywoujc w narodzie niezado wolenie. Opowiada Dugosz, e pomidzy innymi Spytek z Melsztyna i Jan Rabsztyski z Kranika na wojn zagraniczn bez odu i nie chcieli. Zaledwie w dni kilkanacie zdoa krl zama upr ma gnatw bd skarceniem bd namow. Szlacht ubosz karze krl za niestawiennictwo na wojn konfiskat dbr'). Par tysicy o nierza pod Jakbem Biaym, Piotrem Koaczkowskim, Marcinem Zbo rowskim, Stanisawem reniaw musiao i po wojnie stan na gra-

i) Matriculamm Summaria I N 1213, 1214 -

122i>, 1229, 1233.

122

Antoni Prochaska.

24

nicy wgierskie]1) gdzie spalone miasta i wsie polskiego Podgrza przypominay Im wiosenny Wgrw najazd przeszoroczny *), Mno si wydatki na emigrantw wgierskichJ); nawet Piotr Komorowski, partyzant Polski na Orawie, ucieka przed gniewem Macieja do Pol ski. Natomiast hodownik Polski wojewoda Stefan Modawski, uzy skuje przebaczenie od Macieja i przyrzeka mu wierno, jak ska dali poprzednicy jego krlom Wgier i osobist sub wojenn na wyprawy tureckie sowem przeciwko wszystkim z wyjtkiem krla Polski. Z t chwil ustpuje w Modawji wpyw Polski na korzy Macieja i Stefan bierze ywy udzia w wielkiej akcji przeciwko Tur kom. Papie obsypuje hospodara grzecznociami, pomidzy Moda wi, dworem wgierskim, Wenecj a Rzymem krzyuj si poselstwa a Stefan wysya Wocha Piotra de Insula do Sykstusa IV z prob o subwencj na wyprawy tureckie i papie mianuje posa biskupem Modawskim, ogasza jubileusz dla Modawji i przeznacza pienine ofiary przez wiernych skadane Stefanowi na potrzeby wojenne. Bi skupa Piotra wnet ju widzimy na sufraganji Siedmiogrodzkiej i spra wujcego stamtd rzdy modawskiego kocioa z ujm arcybiskupa lwowskiego, albowiem dotd pozostawa w zwizku metropolitarnym ze Lwowem. Maciej stara si nawet w kurji o przyznanie mu zwierz chnictwa nad Modawj a Kazimierz musi wnosi protest w Rzymie przeciwko samowolnemu kurji zarzdzeniu hodownicz Koronie ziemi. Nie na tern jednak koczy si szereg ujemnych skutkw walki Kazimierza z kurj apostolsk. Wspomnielimy ju o tern, e gdy krl przygotowywa wypraw na lsk, Tungen odsunity kandydat na biskupstwo Warmiskie si opanowa zamki i miasta Heilsberg i Seebarg w Warmji. Ukadajc warunki pokoju z Maciejem pod Wrocawiem dowiedzia si krl niestety, e Tungen jest sprzymie rzecem pozostajcym pod opiek krla Macieja i musia go temsa mem wczy do rozejmu, I stao si e biskup, ktry za panowawania Krzyakw, niemiaby gosu podnie przeciwko potnemu krlowi Polski, dziki ktrej biskupstwu warmiskie stao si, jednem z najbardziej wietnych i podanych na wschodzie Europy. Krl chcia mie na tej stolicy Wincentego Kiebas, biskupa chemiskie go, za ktrym byy i stany pruskie, podczas gdy kapitua warmiska wybraa kanonika Mikoaja Tungena, ktrego i papie zatwierdzi.

') Ibidem Nr, 12fi0, 1341. ) Ibidem Nr. 1146. 1155, 1158, 1162, 116-i, 1273. *) Ibidem Nr. 124. 1247.

25

Wyprawa w, Kazimierra na Wgry

123

Tungen jednak, nie wystpuje zaraz ze swemi prawami, a dopiero w jesieni 1470 ., kiedyto krl polski, po porozumieniu si z cesa rzem Fryderykiem, z broni w rku mia wystpi przeciwko Macie jowi wspzawodnikowi synw krlewskich zjawia si w Warmji, dopuszcza si obrazy majestatu, skazany na banicj, ucieka do Rygi, gdzie jako sufragan arcybiskupa tamecznego przysiga na wierno i wbrew po kojowi toruskiemu dy do zupenej niezawisoci. Niebawem caa Warmja dostaje si w jego rce, a gdy krl popiera wwczas ju Jdrzeja Oporowskiego, biskupa przemyskiego, a kurja zamianowaa bya Tun gena biskupem kamiskim, spraw odesano do rozstrzygnicia papie owi, ktry rozstrzygn na rzecz kandydata krlewskiego. Tungen apelowa do Rzymu, a wpadszy do Warmji zaj, jak ju wspomnia no, zamki warmiskie w lutym 1474 r. i, jak w Polsce mwiono, pracowa na korzy krla Wgier, nie bez wpywu swego przyjaciela Gabrjela Rangoniego, legata, a teraz biskupa Jagierskiego. Okazao si pod Wrocawiem, e jak to ju wspomniano, Tun gen stoi pod protektoratem krla Macieja, ktry go wczy do swe go trzechletniego z Polsk zawieszenia broni jako swego sprzymie rzeca. Take i Mistrz Krzyacki nie chcia wystpi przeciwko Tungenowi, a krl Maciej nawet wrd wojny tureckiej pod Sabaczem nie zapomnia o Tungenie, przypominajc krlowi Kazimierzowi, by zo stawi w spokoju sprzymierzeca. Wrd takich stosunkw Tungen czu si do bezpiecznym na swej stolicy i niewiele sobie bra do serca groby potnego krla, o ile e i zakon krzyacki i miasta pruskie nie chciay wystpi przeciwko biskupowi, majcemu poparcie w potnym krlu Macieju. Ten za skary si w kurji, e krl Pol ski wbrew rozejmowi niepokojc Tungena odciga Wgry od wojny z Turcj. To kurja wysyajc pod koniec 1475 r. legata Baltazara de Piscia do Wgier, Czech i Polski, zaopatrzya go w bulle wymie rzone przeciwko Czechom i Polakom a na korzy ich przeciwnikw Tungena, Mistrza Zakonu l Macieja wydane, ktrychto wojowniczego usposobienia legat zapewnia, e posiada strzay wystarczajce do obrony krla Wgier i jego sprzymierzecw, a i legat Rongoni za pewnia biskupa warmiskiego o pomocy kurji przeciwko Polsce, Mistrz Zakonu Henryk Richtenberg zawar z Tungenem traktat por czajcy wzajemne posiadoci a w lutym 1477 r. odda swj zakon krzyacki salva pace cum Lituanis et Moscouiiis pod opiek krla Macieja, zapewniajc sobie pomoc na wypadek wojny1)- wiat Nie') Cod. epis. III Nr. 24. Dogiel 1. 75.

124

Antoni Prochaska

26

mlecki jest temsamem juz po stronie przeciwnikw krla Kazimierza co bardziej Mazowszanie a nawet Litwa ulegaj zrcznej agitacji Za konu I przechylaj si na jego stron przeciwko Jagiellonom. Teraz byo ju jawnem dla krla Polski, e to nie wojna z Ma* dejem, ale z papieem, opierajcym si na Macieju, jako gowie ka tolikw tak czeskich jak i wgierskich, pruskich i warmiskich, wy konawcy ycze i de papieskich. Wspomniany legat Baltazar uwa a) chwil t za odpowiedni do wysania bul wszystkim biskupom wschodu europejskiego z ekskomunik tak krla Kazimierza jakote i syna jego krla czeskiego, a poddani Prus razem z Mistrzem Zako nu otrzymali rwnoczenie uwolnienie od przysigi wiernoci zoo nej krlowi. Maciej, Mistrz Krzyacki i Tungen mogli triumfowa zwaszcza, gdy i nadanie regaljw krlowi Wadysawowi przez cesarza uniewa ni papie, a co bardziej Fryderyk 1 grudnia 1477 r. przyrzek regalja nada Maciejowi. Wrd takich stosunkw nie zadziwia, e Wadysaw czeski zgo si) ch zawarcia pokoju z Maciejem pod warunkami podziau Czech na dwa dominja przez obydwch krlw zajmowane z prawem wy kupu koronnych krajw po mierci Macieja1). Zastrzeono te po czynienie krokw do odnowienia przyjani pomidzy krlem Wgier i Polski Kazimierzem, ktry zrczn polityk ujwszy sobie stany pruskie nadaniem chemiskiego prawa i uchyleniem kandydatury Oporowskiego na Warmj, uzyska ich poparcie przeciwko Tungenowit zdoby ca Warmj, czem zmusi zarwno Tungena, jakote i mistrza Zakonu do upokorzenia si i do ukadw. Los obydwch nieprzyjaci krla by temsamem rozstrzygnity na wiosn 1479 r. Mistrz musia zoy hod a i Tungen na klczkach przebaga krla. Krlewicz Kazimierz, ktry ju zaraz po wojnie lskiej opuci swego wychowawc Dugosza i odld towarzyszy z dworem krlowi, mia sposobno przypatrywa si a zapewne i wspdziaa we wszy stkich fazach walki krla z Maciejem Korwinem popieranym przez kun rzymsk. Przyuczajc si w kancelarji krlewskiej sposobw rzdzenia wielkiem pastwem, mia sposobno wgldania w ca sie intryg, podstpw, jakimi zacieky w walce Korwin otacza Polsk, wiedzia o knowaniach jego i intrygach z Tungenem, z Mistrzem Krzyackim Rchlenbergem na niekorzy Polski toczonych i zapewne

') Przyszed do skul ku pokj w Budiinie 30 wrzenia 1478.

2J

Wyprawa w_. Kazimierza j^a Wgry

l?5

wiedzia co mia sdzi o kurtoazji Mistrza, gdy tene odpowiadajc, na wiosn r. 1476 na zarzuty podburzania Litwy przeciwko krlowi, przez posa swego sa pozdrowienia modym krlewiczoml). To zrozumia trafnie odpowied krlewsk, dan Litwinom na ich ba gania we dwa lata pniej, by im da Kazimierza lub Olbrachta za zastpc swego e pki ycia mu starczy, nikomu rzdw na Li twie nie odstpi. Umia te oceni takt krla, w czasie wojny Ma cieja z Mohametem sutanem, gdy tene z olbrzymi armj nastpi na Wooszczyzn, krl poselstwem, sprawowanem przez Marcina z Wrocimowicz, stara si uchyli cios wymierzony na Stefana a nadto ca Maopolsk a wic i Ru i Podole poruszy przeciwko Turczy nowi, ktry te wwczas (lato 1476 r.) nie poway si wysa wojsk swych na zdobycie Kilji i Biaogrodu. Wtedyto i krlewicze wiedzcy o tych niebezpieczestwach grocych ojczynie i o nieprzyjani ca ego wiata katolickiego przeciwko krlowi wymierzonej wyjedaj z Lublina na spotkanie ojca. A kiedy pod koniec nastpnego roku legat Baltazar, jak ju wspomniano, popieszy si z ogoszeniem ekskomuniki rzuconej na krla i jego syna Wadysawa, modzieczy Kazimierz by wiadkiem radykalnego protestu wysanego do kurji z sejmu Piotrkowskiego przez kanonika poznaskiego Ooshipskiego. Niech si kurja nie kwapi, mia pose owiadczy na wypadek niecofnicia ekskomuniki z wysyaniem brewe i procesw przeciwko Pol sce, albowiem uchwalono, by nikt inny prcz biskupw nie rozdawa beneficjw, a rezerwowane dla stolicy apostolskiej, aby odtd nale ay do prezenty krlewskiej. Celem egzekucji tych uchwa pose krlewski mia odwoa wszystkich Polakw w kurji rezydujcych, by adnych wyrokw ani ask stamtd nie wyjednywali, a to pod utrat dziedzictwa i beneficjw. Tylko wasny biskup ma prawo ferowa wyroki (w sprawach duchowiestwa), od niego apelacja do arcybi skupa, od tego do prymasa a od niego do sejmu *). Jakkolwiek Dugosz mwi, ; e to danie co do beneficjw, byo suszne, acz bezskuteczne, to jednak forma, w ktrej byo przedoone musiaa sw bezwzgldnoci gboko zrani serce krlewicza Kazimierza, ktry nie widzia innego sposobu odwrcenia walki z kur j apostol sk, jak tylko przez bogomylnoc i modlitw. Walka [jednak trwa dalej, czego dowodem ogoszony przez biskupa Pomezanji odpust

') Jungen herren... Cod ep, III Nr. 220. J Cud. ep. III Nr. 266.

j 26

Antoni Prochaska

28

w 1481 . z indulgencjami, uwalniajacemi poddanych krla od zoo nych przysig, przeciwko czemu krl rwnie wystpi stanowczo *)* W kancelarji krlewskiej mnoyy si protesty krlewskie, pisma i akty, dowodzce ujemnych wpyww walki z popieranym przez kurj krlem Wgier. Ten ju nie obawia si wspzawodnika Ja gielloczyka w swojej ojczynie, owszem sieci swych stosunkw otacza ich ze wszystkich stron, siga nawet tam, skd si jego strza nigdy nie spodziewano, do dziedzicznych wrogw rodziny Jagielonw do Moskwy. Modzieniec krlewski, ktry z ojcem przeby wa na Litwie i dobrze pozna stosunki litewskie mg snadno doj rze, e szereg zych skutkw podjtej z Maciejem walki wcale nie by wyczerpany, a e raczej najwiksze niebezpieczestwa groziy od wschodu. Kto bowiem, jak krl Maciej, utrzymywa przyjazne sto sunki z Zakonem Krzyackim ten mg nawiza stosunki z Moskw triumfujc wspzawodniczk Litwy w panowaniu nad Rusi. Celem poznania walki tak szerokie roztaczajcej koo, musimy si co fn do czasu unji florenckiej, ktrej to Jagiellonowie szczerze sprzyjali, a i krl Kazimierz by dotd jej poplecznikiem. I owszem, gdy me tropolit kijowskiego, ktrym by Izydor Greczyn wygnano z Moskwy na Litwie by on przyjty przez krla, jako prawy metropolita unicki i lubo odjecha do Rzymu a diecezj pozostawi osierocon, juryzdykcj jego uznawano na Litwie. Na Moskwie rezydowa atoli me tropolita Jona schizm a tyk, wdzierajcy si do rzdw w diecezjach litewskich z takim skutkiem, e jakkolwiek wadycy nie chcieli uzna wa jego juryzdykcji ostatecznie oni, a z nimi i krl Kazimierz, co fajcy si przed potg Moskwy i z Nowogrodu Wielkiego i z terytorjw nad Ok, musieli j uzna. Tym sposobem Ru Litewska odpada znowu do schizmy. Dla kocioa katolickiego bya to kle^ ska niemaa. Rzym nosi si z myl obrony Carogrodu od Turkw, unj florenck miano zespoli siy chrzecijan wschodniego obrzdku, gdy w tern odpadaj od tej unji najsilniejsze diecezje a nawet pozo stajce pod berem katolickiego monarchy ludy ruskie. Pod sam ko niec rzdw swoich postanowi zemu zaradzi papie Kalikst HI w r. 1458 r. 1 korzystajc z pobytu uciekajcego przed Turkiem epi skopatu wschodniego, jak metropolity carogrodzkiego Grzegorza Mamasa, biskupw Aten, Kosu, Focydy, Sugdaju, Kartaginy, Gallipolis spowodowa synod w Lateranie, na ktrym znowu odnowiono archi-

') Cod. . Nr. 294.

29

Wyprawa w, Kazimierza na Wgry

127

diecezj czyli metropolj unick w Kijowie. Izydor mianowany kar dynaem zoy godno metropolity, a wsppracownik jego, Greczyn Grzegorz, zosta wybrany metropolit. Sam patrjarcha donis o tym fakcie krlowi: Dugi czas min pisa on do krla odkd Izydor metro polita kijowski wspminister mojej maoci a teraz kardyna opuci owczarni, poniewa jednak bya nadzieja powrotu do niej, nie spie szyem z naznaczeniem innego pasterza,.. Dzi, gdy ju niemoliwo ci wydaje si by powrt jego do Was, z powodu godnoci jego w rzymskim kociele i z powodu rozpocztej ju przez papiea wy prawy w obronie chrzecijastwa a i dla znajomoci jego spraw azja tyckich tutaj potrzebnego celem pomylnego powodzenia podjtej prze ciwko poganom akcji, zoy on godno metropolity kijowskiego. Postaralimy si o wybr i naznaczenie ma, ktryby rzdzi kocio em tym na poytek i ku zadowoleniu tak Waszej Krlewskiej Moci jakote i chrzecijaskiego ludu Twego. W obecnoci Ojca witego i kardynaa Izydora elekcja nasza i witego kollegjum a niemoliwem byo bdc w Rzymie bez rady i zezwolenia ich dziaa pada na osob Grzegorza, opata monasteru w, Dymitrego caro grodzkiego paleologowym zwanego, ktry jako m pobony do urz du biskupiego najbardziej uzdolniony, bdzie umia rzdzi metro poli kijowsk, ktr, 15 padziernika 1558 r. otrzyma od nas w Lateranie w obecnoci szeciu biskupw wschodu. Idzie przeto do ow czarni swej z bogosawiestwem mojem dla Ciebie krlu i narodu krlestwa Twego. O askawe przyjcie nominata prosi patrjarcha i by go nard uzna za swego pasterza i nauczyciela, jako prawnie obranego metropolit kijowskiego litewskiej i caej Ninej Rusi. Jeeli za dodaje patrjarcha jaki intruz nazywa si kijowskim metro polit i wdarszy si na t godno uzurpuje sobie tytu, ktrego mu nikt nie nada, naley go wyrzuci i potpi. Takich bowiem po tpiaj powszechne sobory i kanony apostolskie i by im nikt nawet bdcym w ostatecznej potrzebie nie udziela witych sakramentw wraz z ich stronnikami, podpadajcymi tyme samym karom. Intruza bowiem tego, idc za Ojcami witymi, odczamy od kocioa Chry stusowego, ktrej to ekskomunice ulegaj wszyscy Jony stronnicy. tfdyby jednak odstpili intruza i Grzegorza przeprosili, otrzymaj przebaczenie. Bya to dyrektywa stawiajca krla w opozycji do Moskiewskie go Jony i jego adherentw, ktrych niemao byo w Litwie.

128

Antoni Prochaska

30

Ale nietylko patrjarcha owszem i Pius II, ktry po Kalikcie nastpi wykonywujc dzieo swego poprzednika wysa do krla Kazimierza posa, Mikoaja Zagupitis, hrabiego lateraskiego, uprasza jc krla, by Grzegorza metropolit popar sw protekcj i nie do zwoli by intruz Jonasz, ani te aden inny, ktryby zdoa wedrze si na metropolj na niej si utrzyma tych bowiem intruzw niech krl nie przyjmuje, lecz jako wrogw kocioa i siewcw nienawici przeladuje prawem i wypdza z granic. Ani te dozwl, dodaje pa pie przejcia takowym intruzom z Turcji przez twe kraje do Wiel kiej Rusi i do Moskwy, albowiem s to wilcy niszczcy owczarni Chrystusow. Krl jako katolik, ma obowizek zniewag wiary ka tolickiej przez takich intruzw spowodowan oddala, a Grzegorza nominata-metropolit broni. Bya to dyrektywa zarwno w kierunku wojny z Moskw, jakote i z Turcj, a co najwaniejsza, bodziec do wystpienia przeciwko wasnym poddanym. Co prawda dano krlo wi now organizacj metropolji a raczej dwch stolic, gdy odnowio no zanika metropolj halick mianujc Serba Makarego mnicha ba zylianina od Sw. Cyprjana carogrodzkiego wadyk halickim i pod juryzdykcj metropolity kijowskiego oddajc wraz z wadyctwami chemskiem, przemyskiem, halickiem, wodzimierskiem, uckiem, turowskiem, poockiem, smoleskiem i braskiem. Te jednak dwa ostatnie wadyctwa ulegay Jonie Moskiewskiemu, ktry zwoywa so br do Moskwy, skd rozsya pisma i poselstwa do litewskich wa dykw zachcajc ich, by nie przyjmowali Grzegorza ucznia Izydorowego uniat za metropolit To Grzegorz par lat po nominacji pozostawa w Rzymie. W taki sposb Litwa dzielia si na dwa obo zy, na obz unicki Grzegorza i schizmatycki Jony. Wrzenie jakie si teraz poczo, dao sposobno Moskwie do wmieszania si w sprawy ssiedzkie i do zbierania Rusi litewskiej pod opiek Mo skwy. Jeeli dodamy, e krl ju raz uzna musia Jon i to prze ciwko Izydorowi absentujcemu si z powodu zaj w Rzymie i dzia a w Azji, atwo zrozumiemy, e stanowisko krla na Litwie a wa ciwie na Rusi litewskiej byo niezmiernie trudnem. Wszake ju w roku 1451 zaatakowaa Moskwa sojusznika Li twy twerskiego ksicia, zmuszajc go do podpisania traktatu prze ciwko Litwie; w trzy lata pniej najechaa Moajsk, w 1456 zaja dzielnic ks. Borowskiego, w 1464 Iwan III osadzi na Razaniu swe go ksicia i uzaleni Pskw, a w 1471 i 1479 dokona podbicia No wogrodu, gdzie krl osadzi Michaa Olelkowicza, Inflantczycy w oba wie o wzrost Moskwy ju na wiosn 1478 wiedz, e Iwan Moskiew-

31

Wyprawa jw^Kazi mierz na W g r y ^

129

ski zada od krla ziemi Potockiej, Witebskiej i Smoleskiej i in nych ruskich krajw i e Litwa zbroi si przeciwko Moskwie. Chc oni nawet dopomc krlowi w walce i rokuj w tej sprawie z Mi strzem Zakonu *)> jakby niewiedzieli, e Zakon Krzyacki podburza Litw przeciwko krlowi, ktry mia powane wtpliwoci co do lo jalnoci swego krzyackiego hodownika, utrzymujcego podejrzane stosunki z biskupem wileskim Janem osowiczem, w czasie owych przygotowa litewskich zapewniajcego Mistrza, e panowie litewscy na wypadek wojny Polski z Zakonem, pomocy jej nie udziela). Istotnie krl przygotowywa si do nieuniknionej ju wojny z wyzywajcym go do boju Iwanem, ale nie spieszy si otwarcie i jak Dugosz powiadcza wyraa opinj, e Rusini przyklaskiwaliby raczej klsce anieli zwycistwu Litwinw. Nie spieszy si te i z tego powodu, e Rzym swata podw czas siostrzenic ostatniego cesarza carogrodzkiego Zoe z Iwanem Moskiewskim, ktry ju w maju 1462 r. wysa penomocnika do za warcia lubu. Mwiono w Rzymie, e Iwan prosi o legata celem uporzdkowania stosunkw cerkwi, sowem jak mwi znawca tych stosunkw3), nadzieje w Rzymie byy przesadzone, nie pozyskano bowiem w maonku Zoe ani sprzymierzeca do walki z Turkami, ani nie osignito unji kocioa z cerkwi moskiewsk. Legatowi towarzyszcemu Zoe. zabroniono w Moskwie uywania krzya aci skiego. Sama Zoe karcia legata za nienaleyte bicie pokonw przed ikonami i do mierci pozostaa nieprzyjacik katolicyzmu. Najwi kszego wroga unji, owego wyklinanego przez Grzegorza patrj aren Jonasza, ogoszono w Moskwie witym podczas gdy i synod zwoa ny do Carogrodu przez patriarch Symeona odrzuci unj florenck.. Legat Bonumbre wyjecha z niczem z Moskwy. W przejedzie przez Litw wrczyli mu wadycy i panowie ruscy pismo do Sykstusa IV z wyznaniem wiary i unji ze stolic apostolsk. Nie otrzymawszy od papiea odpowiedzi napisali do 14 marca 1476 r. drugi list, pod pisany przez wadyk smoleskiego elekta na metropolj kijowsk Misaia, ktry nastpi po Grzegorzu towarzyszu Izydora, a take przez archimandryta, ksit i panw jak Michaa (Olelkowicza), Fedora Bielskiego, Dymitra Wiaziemskiego, Chodkiewicza itd. Bya

') Cod. ep. III Nr. '263. Daniowicz, Skarbiec II Nr. 1993. ') Cod. cp. III Nr. 293. % ) Pierling La Russk I, 149, 189 161.

tao

Antoni Prochaska

32

w pimie proba zawarta o jubileusz i inne aski duchowne niemniej jak i skarga z powodu trudnoci dzielcych dwa obrzdki grecki i rzymski. Wyznajc prymat nie chc oni jednak zrywa ze wschodni cer kwi, stojc na stanowisku indeferentyzmu wschodniej i zachodniej wiary. Niema rnicy w chrzcie pomidzy Grekami i Rzymianami a nami sowiaskimi Rosjanami; kady niech si trzyma swojej cerkwit Dogmatyczne ustpstwa bardzo ostronie zredagowane, mwi badacz tych dziejw, autorowie pisma chc utrzyma stosunki swe do wschodniej cerkwi, uzyska modus vivendi z zachodnim kocioem, pokadajc nadziej w hojn rk rozsypanych komplementach pod adresem papiea. Brak podpisw innych wadykw tumaczy histo ryk1) wspomniany tern, e nie chcieli oni tak obszernych czyni ustpstw, jakie czyni Misait. Jak na pierwsze pismo tak samo i na drugie nie odpowiedzia Sykstus IV. Bo i czy mg odpowiada na mow mw na dwie strony i to przeciwne skaniajcych si do obedjencjl. Czy mg by pewnym posuszestwa tych, ktrzy je lubowali przeciwnikom Rzymskiej kurji? Wprawdzie mowa ich nie bya roz pacz dyktowan mow Serbw, ktrzy 1459 r. ulegszy orowi Turkw owiadczyli, e wol mie Islam anieli unj z Rzymskim kocioem, niemniej jednak przemawiaa z ich pisma fides graeca. Skadali w owych czasach patriarchowie wschodni jerozolimski, ale ksandryjski, antiocheski obedjencj papieem a z tego nic pomyl nego dla unji nie wyszo. I metropolitowie Modo-wachijscy pod pisali unj, a z niej niebyo poytku. Podpisa j i wadyka soczawski Joachim i za to jako przestpca poszed na wygnanie do Polski, a na Modawji rozpoczo si przeladowanie katolikw, wrd kt rego palono ksigi aciskiem pismem pisane, co oczywicie sparali owao take dziaalno biskupw aciskich w Modawji, zawisych od metropolji lwowskiej. ! na Litwie zapanowao wrzenie, podsyca ne przez agitacj idc z Moskwy windykujcej sobie prawb do wszy stkich Rusi. Oczywicie rozdwojenie co do wiary rwnie wzmagao zamt i wrzenie. I oto w takim czasie, gdy caa rodzina Jagielloska znajdowaa si na Litwie, przygotowuje si spisek kniaziowski na ycie caej tej rodziny, bd co bd sprzyjajcej Rusi litewskiej bardziej anieli jej sprzyja Iwan Moskiewski, z ktrym sprzysieni kniaziowie dziaaj w cisem porozumieniu. Na czele spisku stali bliscy krewni Jagiel*) liruszewski Istor. Rusi Ukrainy V toiui. i nast.

33

Wyprawa w. Kazimierza na Wgry

131

lonw, w Fedor Bielski, ktry podpisa adres Misaia do Sykstusa IV. Micha Olelkowicz prawdopodobnie takie na podpisie adresu figuru jcy i Iwan Olgimuntowicz, Olszaski ksi. Na polowaniu mia si odby zamach na ca rodzin tylko krlowe miano wtrci do witienia, krla i synw miano wymordowa. Nie uda si spisek na wielkie powzity rozmiary; naczelnicy Micha Olelkowicz i Iwan 0 1 szaski po odbytym sdzie zostali straceni, tylko Fedor Bielski zdo a uciec do Moskwy, do Iwana, ktry jak dugo popiera kniaziw udawa rokowania z krlem. Przerway si one teraz na wiosn 1482 r. kiedy to dojrzay takie i jego podegania Tatarw przeciwko krlowi w straszny dla Rusi kijowskiej sposb. Oto Mendligirej tak doszcztnie spustoszy Kijw, e jeszcze w pwieku pniej lady ruiny byy widoczne. Otrzymawszy w darze od niszczyciela zupione witoci kijowskie, podzikowa Iwan Tatarowi i triumfowa nad Li tw- W ukadach z W. Ksiciem Razaskim zastrzeg sobie zerwa nie z Litw, wizi [Nowogrodzian W. za znoszenie si z krlem, uzbraja Moskwicinami Nowogrd, a mieszkacom kaza wyruszy zbrojno na rubie Litwy. Do pospolitego ruszenia stawaj pogra niczni ksita wierchowscy... gdy w tern rozchodzi si straszna dla krla [pogoska, e Iwan wysa posw do papiea o koron dla jako cesarza caego ruskiego narodu. Z kancelarji krlewskiej wysy ano listy do cesarza Fryderyka do ksit elektorw, do kurji apo stolskiej z zapytaniami, przedstawieniami, protestami i naley przyzna, e odniosy one skutek, gdy i cesarz uzna spraw t jako ywo jego i iRzesz Niemieck obchodzc a i w kurji nadzwyczaj ostre bezwzgldnoci, nacechowane przedstawienie krlewskie musiao wy wrze gbokie wraenie. I te wszystkie bolesne perypetje poczwszy od ni "ido z wolenia Litwy, od wrzenia na Rusi litewskiej od walki o unj, zdrady ksit ruskiej wiary niezadowolenia ksit ruskiej cerkwi, zbrojenia prze ciwko Moskwie i odpadania ksit od Litwy wreszcie groba koro nacji na cara wszystkiej Rusi te wszystkie ciosy rodzinie Jagiel loskiej zadawane przeywa krlewicz Kazimierz Jake nie mia wspczuwa z ojcem, skoro wszake widzia, i ciosy te spowodo wane byy z powodu katolickiego stanowiska Jagiellonw popierania unji florenckiej, wykonywania ycze Rzymu. On ktry po Oporowskim obi kierownictwo kancelarji krlewskiej, a nawet zastpowa krla w rzdach, zna wszystkie tajemnice polityki i mg ocenia jej walory, tak ze strony ojcowskiej, jakote jego przeciwnikw, po pieranych przez kun apostolsk. Jakkolwiek oddawa zapewne wy-

132

Antoni Prochaska

szo deniom powszechnym papiey, do obrony chrzecijastwa od Islamu skierowanym, jednake nie mg potpi de ojca, zmierza jcych do tego samego celu, ale na innej drodze, na drodze polityki dynastyczne]. A jeeli ta droga spowodowaa kolizje z kur j apo stolsk, to przecie bya krzyow, wioda przez boiesne zawody, klski spiskw i buntw na Litwie, przez zniszczenie Kijowa, odpa danie Rusi litewskiej i triumfy Iwana, bya wic ekspiacj za sprzeci wianie si papieowi. Znajc arkana polityki widzia zreszt krle wicz i ujemne skutki polityki papieskiej, opierajcej si na Macieju Korwinie. 1 ten bowiem lubo posikowany miljonami kasy papies kiej niczego wielkiego w sprawie tureckiej nie dokona. Owszem lennik jego Stefan Modawski odnis wiksze zwycistwo nad Tur kiem anieli on odnosi a porozumienia si jego za porednictwem Krzyakw z Iwanem Moskiewskim, poduszczania lennika modaw skiego przeciwko Polsce pogrzebay spraw odzyskania czarnomor skich wybrzey i Turcja stana siln nog na Krymie, w Kilji i Biaogrodzie. Ujemne strony polityki, spowodowane odtrceniem Jagiellonw widoczne s i w podry legata Bonumbre do Moskwy, (ktrego tam zlekcewaono w sposb ostentacyjny dajc mu do poznania, e o unji florenckiej w Moskwie i mowy by nie moe. Co bardziej to zblianie si do Moskwy, swatanie Zoy z carem podsycao wrzenie na Rusi litewskiej, zrodzio spiski, niezadowolnienie, rozdzia na schyzmatykw i unitw, nie rnicych si wzajemnie, co do dogmatw ale natomiast wsplnie dziaajcych gdy szo o opr rzdowi kr lewskiemu. Naleao nieposuszestwo to zama, opr usun jeeli chciano niedopuci do katastrofy, ju bowiem po Berezyn zakroi Iwan swe pretensje do Rusi litewskiej i to z porozumieniem si i za zgod litewskich kniaziw... Krlewicz wiedzia na czem spoczyway sy m pat je Rusi litewskiej do Moskwy. Bogobojny i religijny wie, e sia schizmy polegaa na zabobonie, na uywaniu kltwy w dniu wieczerzy ^paskiej przeciwko papieowi i katolikom, wie o zasudze przez zabicie katolika, jak to wylicza Sacranus. Zabobony takie usuwali radykalnie bracia mniejsi cisej reguy, ojcowie Bernardyni, przyjmujc schizmatykw wprost na obrzdek aciski, bez rebaptyzacji i innych trudnoci, w czem ich i dwr krlewski i wysze warstwy spoeczne w Polsce i na Litwie wspieray. Krlewicz idzie jeszcze dalej i celem zamania dziaalnoci schizmatykw uprasza ojca o wydanie zakazu budowania cerkwi no wych, co te ojciec zarzdza. Oczywicie byo to poparciem katoli-

35

wyprawa w. Kazimierza na Wgry

133

cyzmu i unji, ale zarazem zmuszeniem biernej cerkwi unickiej do dziaania, do walki z zabobonem, ze schizm. Modzieniec wity, dowodnie znajcy nienawi wczesnej cerkwi schizmatyckiej przeciw ko katolicyzmowi i zrczno z jak Moskwa okamywaa Rzym, s dzi e zarzdzeniem tem otworzy oczy oszukiwanym przez schizm dyplomatom kurjalnym, e wskae im w krlu ojcu bojownika za prawd katolick. Wyjednanie ukazu tego byo niejako testamentem bogomylnego krlewicza, ktry w niedugi czas potem umar 4 mar ca 1484 roku. Umar w czasie rokowa z Inflantami o przymierze przeciwko Moskwie kiedyto i Nowogrodzianle i Pskowianie prosili o pomoc krla Kazimierza przeciwko przewadze Moskwy. Moe i wiedzia o gotujcej si w kancelarji krlewskiej przestrodze do kurji by nie dawano Iwanowi Moskiewskiemu korony nad wszystk Rusi '). Po mierci kriewicza krl owiadczy nawet papieowi, e gdyby tene przysta na danie Moskwy nie mgby wikszego bdu poli tycznego ze wzgldu na postp wiary katolickiej uczyni. Oczywicie krl zaczerpn otuchy do takich cierpkich i prawie niesynowskich uwag w licie cesarza, zachcajcego go przez Kalimacha do porusze nia tej sprawy, ktra nietylko cesarza i krla Polski, ale i elektorw ksit Rzeszy i cae chrzecijastwo obchodzi. Papie i wielu ksi t skary si cesarz, opucio go a natomiast popieraj oni Macieja i niewtpliwie fakt w co do stara ksicia Moskiewskiego podsycany bywa przez nich zarwno przeciwko krlowi Polski jako te prze ciwko cesarzowi. Naley nam urzdzi zjazd penomocnikw Czech, Polski I moich (cesarskich) celem porozumienia si, w jaki sposb naleaoby zabiega wsplnym niebezpieczestwom, jak to ju raz przez Kalimacha proponowa cesarz krlowi Polski3). Kazimierz w historji by niefortunnym pretendentem korony w gierskiej, ktre to odsunicie zjednao mu w skutkach koron nie biask. Sta on po stronie przeciwnikw papieskiej polityki, a je dnak by gorcym obroc papiestwa, katolikiem praktykujcym wiar w sposb ascetyczny, kanonizowanym przez papiea... Przeciwnika krla Wgier Macieja szukali poddani wgierscy w Polsce, tutaj ucie kali si pod opiek jego z przed obucha swego narodowego krla popieranego ca potg papiey, ktry ich de nie speni, pod czas gdy krlewicz cae ycie pracowa dla Rzymu, dla katolicyzmu. W historji widzimy go jako przeciwnika liskiej wiary Mistrzw Krzy) Theiner Mon. Pol. Il 23 Nr. 257. ') Zob, Dodatek Nr. 1.
2

134

Antoni Prochaska

36

ackich, ktrych poddanych zwalnia papie od przysigi zoonej krlowi ojcu, a jednak poddany krzyacki nazywa go mdrym i wielce cnotliwym, ktremu krl powierzy rzdy przeze przez dwa lata spra wowane tak skutecznie, e gdy umar rodacy zasypywali go pochwa ami na poegnanie. I kiedy wszyscy przeciwnicy Polski i Litwy szu kali stosunkw przyjaznych z Moskw, kiedy i krl Maciej przez Ku rycyna szuka cilejszych z ni zwizkw, a sam papie w nadziei unji i pomocy Iwana przeciwko Turcji pozwoli mu rokowa z sob o cesarsk koron, on nie sprzyja Moskwie, albowiem widzi dowo dnie, e ona udzi papiey obietnicami, a w istocie podkopuje wiar katolick i wdzierajc si w granice Litwy, w rzdy tameczne, w spra wy kocioa, sprawuje nienawi Rusi litewskiej ku dynastji katolickiej, ku unji florenckiej, ku Rzymowi. Wyrazem stosunku jego do Mo skwy wyrywajcej Litw grob odbioru wszystkiej Rusi, podkopuj cej agitacjami unj by w ukaz zabraniajcy budow nowych cerkwi jakby na przestrog oszukiwanemu obietnicami Rzymowi. Jedni hi storycy nie pochwalaj zarzdzenia na proby krlewicza wydanego, ale gbsi badacze historji Litwy widz w nim nawrt do czasw Ja giey I Witoda, czasw, ktre katolicyzmowi, owiacie zachodniej przysporzyy mnogich wyznawcw. Charakter modziana krlewskiego jest wzniosy, szlachetny. Niepowodzenia w Wgrzech, strata korony do ktrej pretendowa, zwrcia go do zastanowie nad wasn dusz nad jej brakemi, wa dami serca, nad potrzeb poskramiania samego siebie. Nosi Wosie nic pod szatami krlewicza i mnie znosi wszelkie upokorzenia, wszelkie triumfy krla Macieja, opuszczenie go przez wasnych roda kw i wojska.. Poskramia ciao postem l ) i z rwnowag ducha pokonywa al i wstyd z powodu zawodw ojca na lsku i w Prusiech, nie dozwala sobie sebie wygd ycia a nawet snu duszego i dlatego klski brata Wadysawa, niepowodzenia ojca, najazd W grw, odpadanie Rusi litewskiej, zniszczenie Kijowa przez Tatarw przyjmuje pokornie jako dowiadczenia i zarzdzenia Opatrznoci, bez ktrej nic si nie dzieje pod socem. I ten ktry przez dzie cay pracuje w kancelarji sprawowujc rzdy, ktry zarzdza skar bem i polityk ojca, dyktowa listy, przesuchiwa poselstwa, dawa

) Ubi autem eos adolescente anno attiglt, qui bus ut pltmmum raeteri yoluptati Indulgcre consveverunl mox s^nsibu.4 et coiporis sui Iftfflim continenciae Iniecit inverties actus duro cilicio et assiduis ieiunils extenuando tectique regalis abiecta molltie in nuda humo eubando. Poleci czyta K'emens VI'l w lekcji IV p 7.y mszy w. w dzJe patrona. Ob Metr. Kor. 148 "ksiga p. 160.

37^

Wyprawa w. Kazimierza na Wgry

i&

dyspozycje w sprawach dworu i pastwa, ten nocami lea krzyem w przedsionkach wity wileskich, szuka przebagania u Stwrcy za winy swoje i rodziny, bagajc dla niej o aski. Ujarzmiajc ciao umacnia dusz modlitw, jamun, prac ustawiczn, a l do wyczer pania si. Nikt u niego nie zauwaa jakiego objawu niezwyczajnego jakiego mistycyzmu, udawania jest zwykym krlewiczem, jakich byo wielu, nawet na dworze krlewskim czterech braci, ale jest nad ziemskiego charakteru modziecem, mdrym a pokornym doradc krla ojca '), ktrego nad ycie kocha, podpor ojczyzny skoatanej, kochanym, ubstwianym na dworze i w tej modoci cudownej w czci powszechnej, ktr by otaczany, umiera. Pokora, poddanie si jego woli Opatrznoci przebijaj niebiosa, ktre te zlewaj na nie aski a pocieszenie dla skoatanej ojczyzny takie, e po wielu niepowodze niach jeszcze za ycia witego dwaj wrogowie krlewscy Tungen i Mistrz Krzyacki zoyli hod krlowi, a i Stefan Wooski w rok po mierci krlewicza uzna zwierzchnictwo Polski. Wgrzy zwali go dzieciciem, kiedy zabiega o potn koron w. Szczepana a dzieci to jak w Herkules, eb urwao hy drze odnioso bowiem zwycistwo nad samym sob dalszem upra wianiem cnoty i bogomylnoci do heroicznych gotujc si zmaga... I kiedy grone chmury zawisy nad Litw, nad ojcem i ca rodzin, on zewszd, jak wszyscy Jagiellonowie, otaczany nieprzyjacimi do pomagajc ojcu w trudnych nad wyraz rzdach, w myl dziada swego Jagiey odcina Litw od wpywu Moskwy, cieniajc wzy z Zacho dem, z Rzymskim Kocioem i obrzdkiem. Niepodobna dzieu kr lewicza odmwi cechy wielkiego o europejskim pokroju dziea, ktre Rzymowi na najdalszym wschodzie przysporzyo dzielnych bojowni kw i na dziejach wschodu niezatarte wywaro pitno. Nad Dnie prem i nad Dwin rycerstwo zachodnie walczc o kresy cywiliza cyjne, o kultur chrzecijask dugie czasy po mierci krlewicza wzywao jego imienia i doznawao skutecznej pomocy

*) Trudno stwierdzi w jakim czasie obj krlewicz rzdy zastpcze w kancelarji krla i w Polsce. To pewna e po mierci podkanclerzego Oporowskiego obj on w zastpstwie kancdarj, ale snc wczeniej krl odstpi mu cz wa dzy skoro na pocztku 14S3 r. nada mu przysugujce sobie prawa prezenty w ka pituach lwowskiej i przemyskiej. Summ. Metr. 1 Nr. 15S& Skoro i za Oporwkiego pracowa w. Kazimierz w kancelarji monaby przypisa mu wpyw na brve Sykstusa IV z 4 lipca 1481 z owiadczeniem e nie byo nigdy w zamiarze pa piea uwalnia wiernych diecezji Pomezaskiej od przysigi wiernoci krlowi Polskiemu zoonej, niemniej jak i na brve z 4 czerwca 1482 na mocy ktrego tene papie krlowi i sukcessorom rezerwuje prawo prezenty na kanonikaty w Gnienieskiej, Krakowskiej i Poznaskiej diecezji. 2*

136

Antoni Prochaska

58

y wiaty, ktrego Niemcy mdrym zwali l ), na schyku wiekw rednich w przededniu t zw. reformacji, odrodzenia w sztuce i nauce. Obcujc z mistrzami, jak z historykiem Dugoszem, jak z poet Fili pem Kalimachem, jednym sprzysionych na ycie papiea, ktry szuka w Polsce schronienia i znalaz je na dworze krla; widzia krlewicz oznaki nowych czasw... Wszake odczytywa w kancelarji krlewskiej surowe instrukcje dla legatw, szorstkie pisma krlewskie do kurji wysyane, sowem akta, jakby z czasw burzy reformacyjnej. Zaostrzay one i w Polsce walke, podniecay prno, zachcay do oporu przeciwko wadzy papieskiej, tworzc zarzewia nowych walk, podstawy nowych zasad wolnoci nieokiezanej, ktrej objawem mia by przewrt stosunkw, nieposzanowanie wadzy, walki stanw ze stanami i wypowiedzenie poszuszestwa synowskiego zastpcy Chry stusowemu* Wszystkie te objawy widzia krlewicz i w Polsce zwi zanej wzami cywilizacji z Europ i o ile mg i umia zaradza zemu. A jeeli objawy te w Polsce nie zrodziy protestu nieszczs nego jaki zawieruszy Europ, owszem jeeli nastpi w Polsce na wrt ku katolicyzmowi i podjto walk w obronie jego zasad to rezultat ten przypisa naley witemu krlewiczowi i jego hasom. T to zasug wobec kocioa podnis legat papieski Zachariasz Ferren", wysany z Rzymu w sprawie procesu kanonicznego do Pol ski Litwy jako jedn z najgwniejszych modzieczego witego. Starajcy si o kanonizacj brata krl Zygmunt I i pod hasem tego z broni w rku, bronicy katolicyzmu na wschodzie, jakby w oznak wdzicznoci legatowi, tak trafnie odgadujcemu znaczenie hasa przez witego wygoszonego, doda legatowi do herbu ojczystego .p ora polskiego w koronie na tarczy przez Iwa podpieranej" 2 ). W cza sach penych niebezpieczestw dla Polski i Kocioa istotnie wymaga orze polski, by stra przy nim sprawowa lew rzymski. Litwa uda waa si o pomoc do krlewicza, ktry w zamian za ziemsk usyskawszy niebiask koron szczeglniejsz opiek otacza sw ziem sk ojczyzn3). W dwch kierunkach obwiniano pod owe czasy Jagiellonw, e mianowicie objciem korony czeskiej podtrzymano husytyzm tudzie e uniwersalnym deniom papiey obrony chrzecijastwa od Islamu
') Went er was seer klug und sittig. SS. rer. Pros IV. 687. B ) Wierzbowski. Summaria IV N. 3816. *J Wipowiki. SS. r. Pol. U, % 156. Lithuanii cius dlvl singulariter glorian-

39 = =

Wyprawa w, Kazimierza na Wgry

137

postawiono zapor. wity Krlewicz doczeka si, e gdy usilne starania brata krla Czech Wadysawa, by Praan przywie do zgody z Rzymem zawiodo, papie naprno nawoywa ksit Europy do zagaszenia poaru w Pradze. I wtedy to juz po mierci witego za porednictwem krla Wadysawa przyszo do zgody pomidzy stron nictwami czeskimi w Kutriahorze, gdzie sejm ogosi religijny pokj w zaburzonem przez lat siedemdziesit krlestwie. Zaiste Rzym nie mg potpi rezultatu tej dziaalnoci krla Czech Wadysawa, jak nie mg zasdzi polityki ojca krlewskiego Kazimierza. Wszake dowiadczono dowodnie w Rzymie, e wielkim nakadem energji i wydatkw materjalnych poruszano przez lat dziesjtki cay Wschd, wyspy, Grecj, Persj, Modawj i Moskw do walki z Islamem, wydatkowano miljony, a nikt nie przystpi do krucjaty, podczas gdy Polska ustawicznie bronia si od napadw wasali tureckich, stawiaa pospolite ruszenia na pomoc Modawji, zagroonych przez Mahome tan i z chci byaby przystpia do akcji europejskiej, gdyby takowa przysza do skutku i gdyby na skutek zbytniego faworyzowania przez Rzym Macieja Wgierskiego nie bya otoczon wrogami do koa. Do najwikszych wrogw Kocioa i Polski wyciga krl Maciej rce zapraszajc do wojny przeciwko Polsce. Za nim wycigaj do tego wroga rce przyjazne cesarze Niemieccy, w zimny Fryderyk zarwno jak i syn tego Maxymiljan i4 psujc katolicki porzdek wiata, szukaj przeciwko katolikom pomocy u akatolikw. Dziki hasom witego pozna Rzym, e nadzieje jego na pomoc Wschodu byy zwodnicze, podczas gdy Jagiellonowie nadzieje te sami, bez pomocy Europy urzeczywistniali, tak gorliwie i z zaparciem si, e i bratanek witego Ludwik Wgierski zgin mia w obronie Europy od Islamu pod Mohaczem.

DODATKI.
i.
Cesarz do Jana Brandis.

M a i e s t a t i s cesareae r e s p o n s i o d a t a l o a h n n i B r a n Inprimis mcminit cesarca maiestas domino Calimaco superiori tempore coram Bgeoti tiducialiter aperuisse aiiectionem et animi sinceritatem maics tatis sue in serenissiinum Polonie regem eius illustrissimam conthoralem

138

Antoni Prochaska

40

et inclitam prolcm, que si dominus Calimacus quemadmodum acta ut sercnitatibus suis detexerit, plane, screnitates sue intcJligere potucrant, que cesarea maiestas propter eas hactenus egerit et sustinuerit, deincepsquc pro eis pcrpeti et lacre sit inclinata, nempe quidquid adversa fortuna suis serenitatibus inlernt, id cesarea mai. non minus molcstum est , quam si ipsimet cesarea majestati aeeideret, quamquam ccsarcae mai. negotia m praesentiarum eo se habeant, ut eciam maiestati sue necessc sit opem et auxilia implorare. Cum neminem btc.it terras suas et dominia ab Turcis ideo depopulatas et ab Ungarie rege iam ad multa tempora prter omne tos phasque adeo destruetas et vastatas, ut nullus sit adeo prepotens, potentatus, qui exinde nedum exteuuatus quin eciam omnino attritus extitisset. Neque in dubium revocatur screnissimos dominos Polonie et hemie reges suos animadvertere, cesaream maiestatem premissa ab rege H ungarie sibi propterca inierri, quod cesarea maiestas eorum sereuitates et suos ipsi Ungarie rgi pretulerit cosque maiore quam illum amore et benevolentia prosequatur, ob quod cesarea mai. nedum apostolica sede, quin eciam plerisque aliis omni ope iavore et auxiliis destituta sit plurrimumque incommodi atque detrimenti sustincat. ]pse quoque Ungarie rex, ut suam lbidinem expleat ab eisdem in dies maiori f*vorc adiuvetur et animetur, nee ob le est, quin lactum Moscouie ducis non minus contra cesaream maiestatem quam contra serenissimum regem Polonie regem ab eniulis concitetur et suggeratur. Qua de rc posteaqu-im ceseree maiestati et serenissimis dominis Polonie et Bohemie regibus inclite proli et subditis suis propter strictissimam inter eos necessitudinem et prospra et adversa fortuna communis essedebeat, opere precium est, ut alter alterius salutem et pericula tanquam sua propria sincero et fideli animo ierat et meciatur. Et propterea necessarium existhuat cesarea maiestas, ut communes maiestatis sue serenissimorum dominorum Polonie et Bohemie regum oratores cum mandatis et instruetionibus loco et tempore opportunis quantoricius convenire habeant ad dcliberandum traetandum et providendum, quibus modis pactis et mediis communia maiestatibus suis imminencia gravamina et incommoda levari ipsorumque etatus fliciter manuteneri et conservari valeant, prout cesarea maiestas eciam antca ipsis serenissjmis dominis regibus per dominum Calimachum habunde signiiieatum esse voluit, Preterca vehementer verendum est, si cesarea et rgie maiestates sese ab invicem distrahi et disolvi permiserint quod tandem unius eorum ruina presto alterius excidium erit. Vidctur insuper cesaree mai. plurrimum conducibilc, postquam Bohemie et Moscouie ducis ngocia nedum cesaream et regias serenitates ac eoium attinentes, quinimmo eciam

41

Wyprawa w. Kazimierza na Wgry

139

communem chnstianam rtligionem concernant, quod serenissimi domini Pctonie et Bohemie reges ecum alios principes presertim Sacri imperii electores et ctteros eorum consangvineos et affines rcquirant, ut et ipsi una cum ccsarca et serenilatibus suis eam rem assummere velint apud apostolicam scdem ac ubi opus fuerit iclicitcr dirigenJam, promovcndam et exequetidatn, ad quod se imiestas cesirea sese una cum eis promptum scmpcr lavorabili ac sincero animo offert.
Metr. Kor. 14 p 110, 6. Cf. Wierzbowski, ummarla 1 Nr. 77'M.

FELIKS KONECZNV.

RZEKOMA KOALICJA LITWY Z TATARAMI PRZECIWKO MOSKWIE W R. 1480.

I.
Stronnictwo Olelkowicza po zjeidzie brzeskim. Powrt Mengh-Gireja. Rok 1479. Dalsze ukady o sojusz krymsko-moskiewski. Ustanie zawisoci od ordy perekopskicj. Poselstwa Aacza, Iwaczy, uchberdeja. Iwan prhuje porni Perekop i Litw. Iwan przygotowany na przewrt na Litwie. Grupa bizantycw moskiew skich. Przenosiny Aidora i Nurdowala Hajrasz na Litwie. Mengli, jako lennik sultanaki. Nieuchronno zerwania pomidzy Krymem a Litw Czas przejciowy

Bierno Kazimierza Jagielloczyka wobec podboju Nowogrodu W. przez Moskw doprowadzaa opozycj litewsk do ostatecznoci. Sprawa nowogrodzka, rozegrana ostatecznie z pocztkiem roku 1478, dopenia miary nienawici pomidzy ksitami, dalszymi krewnia kami krlewskimi, strcanymi z dzielnic i dzielniczek, medjatyzon anych faktycznie, gdy zbyt szczupe i mniej intratne nowe ich udziay nie daway adnych podstaw do znaczenia politycznego, stanowic co poredniego pomidzy ksistwem udzielnem a znaczniejszym klu czem dbr prywatnych, z przechyleniem coraz wikszem na t drug stron: z dynastw robili si magnaci, poddani Wielkiego Ksicia. Nachylenie w tym kierunku, dla ksit fatalnym, byo widocznem odrazu, skoro tylko si to dzia zaczynao lecz bdcobd jesz cze si nie stao; jeszcze mona byo myle o odwrceniu kierunku. Pki wic nie zapno, postanowili prbowa co dziaa ci, ktrym Kazimierz dzielnice odbiera lub pomniejsza, a pokojow wzgldem
') Tak nazwa! susznie sprzysignie roku 1480-81 Tape: Polska i Litwa i.

Rzekoma koalicja Litwy z Tatarami przeciwko Moskwie

141

Moskwy tendencj odbiera nadziej tworzenia dzielnic nowych na nierozszerzanej ju Rusi litewskiej. W tym zwizku rzeczy czy si na jednej linji politycznej opr przeciw ciganiu dzielnic z potpie niem pokojowej polityki krlewsKiej, pragnienie dzielnic z pragnie niem wojny. Stronnictwo wojenne ma na swem czele dynastw, chccych pomnoy swe dzierawy i powikszy znaczenie swoje; opozycja przeciw polityce krlewskiej na Litwie oddaje si tedy w rce kniaziw-malkontentw i przybiera w kocu ksztaty realne w spi sku kniaziw" \). W Brzeciu Litewskim w poowie marca 1478 r. zwrcono si do krla z daniem, aeby jednego z krlewiczw (Kazimierza lub Olbrachta) uczyni Wielkim Ksiciem Litewskim, zachowujc dla siebie oczywicie .ksistwo najwysze4*. Chodzio o to, by przepro wadzi zasad decentralizacji pomidzy Koron a Litw, poczem spo dziewano si atwiej ju wysnu z tego konsekwentnie decentralizacj Litwy, uznanie ustroju dzielnicowego, i w dalszej konsekwencji od czucie potrzeby nowych obszarw na nowe dzielnice do ktrych wiodaby tylko wojna z Moskw. Kazimierz mia to jednak za do gmat polityczny, eby bezwarunkowo nie oddziela tronu litewskiego od polskiego, choby pod zwierzchnictwem korony polskiej. Owiad-I cza nieraz, e pki on yje, nigdy si to nie stanie. Na czele opozycji stoi cigle Olelkowicz. Po zjedzie brzeskolitewskim, po zasadniczej odmowie wznawiania ustroju decentraliza cyjnego i po ponownem utwierdzeniu .likwidacji litewskiej" bez wzgldu na podbj dzieraw nowogrodzkich przez Moskw Micha Olelkowicz decyduje si i na ostre. Jak niegdy w r. 1456 mylano o strceniu Kazimierza z litewskiego tronu, podobnie teraz propa guje si to hasto na nowo. Opozycja uznaje w Olelkowiczu kandydata do tronu, i odrazu prowadzi pod jego przewodem polityk na wasn rk, wedug pro gramu wrcz przeciwnego zamierzeniom Kazimierza Jagielloczyka. Na Litwie istniej dwie polityki i wewntrzne i zewntrzne, opozycja tworzy ju faktycznie pastwo w pastwie. Opozycyjni kniaziowie i panowie pr do wojny z Moskw; wyzyskuj kad sposobno, gdzie tylko da si pokrzyowa pokojow polityk krlewsk, gdzie tylko da si co dziaa na szkod Iwana lit. Std pewna apriory czna czno ich duchowa ze wszelk opozycj w Moskwie.

4 Dugosz, ed\ Pauli-Prze/.dzieck: Historia t. V, sir. 669.

.,*.-....-

! . . 1I.1II

il.ll.l ^ T . W K l ,

'

142

Feliks Koneczny

Opozycja skada si przedewszystkiem z ksit prawosawnych, lecz nie z wyznaniowych bynajmniej przyczyn. Olgierdowicze dziel nicowi posiadaj swe ksistwa z dawien dawna nie na Letuwie *), lecz na Rusi litewskiej; to potomkowie synw Olgierdowych z pierwszego maestwa, ktrzy przyjli byli chrzest w kociele wschodnim, w ob rzdku grecko-sowiaskim. Opozycja ta, gdyby bya wyznaniow, szukaaby oparcia w Moskwie przeciw Litwie, jeeli nie u Iwana, to u metropolity moskiewskiego; a tymczasem sam Olelkowicz podpisy wa memorja Mizaela! Co wicej, opozycja owa litewska wystpuje zawsze przeciwko Moskwie, yje nadziej wojny moskiewskiej. Oko liczno ta stanowi dosadne stwierdzenie tego stanu rzeczy, jako przy czyn opozycji szuka naley nie w wyznaniowych wzgldach, lecz tylko w dynastycznych i w pogldach na ustrj pastwowoci litew skiej, przeciwnych dnociom krla Kazimierza. Obz Olelkowicza uatwione mia zadanie skutkiem tego, e krl by daleko. Ledwie mogc zjecha do Brzecia pogranicznego, musia Kazimierz w marcu 1478 r. wraca natychmiast do KoronyZanim zjawi si znowu na Litwie (pod koniec roku 1479), zdya opozycja powika wiele spraw w sposb jak najmniej podany. Chciano narzuci Litwie jakie zawikania od ciany wschodniej, i szu kano w tym celu na kadym kroku interesu wsplnego z wrogami Moskwy, przynajmniej z wrogami Iwana III, by wplta Litw w jak akcj przeciw niemu. Miao si to okaza na sprawach, jakie wyo niy si pod nieobecno krlewsk. Tu wysuwaj si na pierwszy plan stosunki ordyskie, ktrym te bdzie powicona lwia cz niniejszej rozprawy. Stosunki ordyskie zmieniy si na wywrt pod nieobecno krlewsk. Krtko trwaa hegemonja Ahmata i ordy Zotej nad ca ym niemal Kipczakiem; dziki ingerencji tureckiej Perekop zwolniony zosta od zwierzchnictwa Ahmatowego. Mengli-Girej, wiziony w Stam bule za niepowodzenia wyprawy modawskiej odzyska ask sutansk i uzyskawszy nawet pomoc na perekopsk wypraw, powrci na swe liastwo z kocem roku 1478 (najpniej z pocztkiem 1479 a) Odwrcia si fortuna ordyska, a w okolicznociach takich, i po cigno to za sob wiele zmian zasadniczych. Odtd Mengli zwi zany jest z Wysok Porta.
) Redakcja uwaa za stosowne zaznaczy, c nic zgadza si z Szanownym Autorem na termin . L e t u w a , ktry dotycWai nie zyska prawa obywatelstwa w nauce. (Przyp. Hed.). * 3 ) Zoo. przypisek niZej na str, 146 przyp. 1.
1

-% i,*! , . | ^ ^ A . . i . - , 1 ' - * >

* ,.

Rzekoma koalicja Litwy z Tatarami przeciwko Moskwie

143

Nadzieje pozyskania czci wiata muzumaskiego przeciwko kalifowi w Stambule rozwieway si. Trudno zreszt i tak orzec, a y np. Wenecja, wysyajc tak miao i przedsibiorczo swe posel stwa na dalszy Wschd, miaa na widoku rzetelnie lig, robic przy tem interesy handlowe przy sposobnoci-, czy te z zupen wia domoci dokonywaa tylko ekspedycji handlowo-eksploracyjnych, ktre pokrywaa paszczykiem ligi antytureckie], by sie lepiej uday. Wtpliwoci pod tym wzgldem budzi ju owo poselstwo pierw sze Trevisana, wizionego w Moskwie podczas miodowych miesicy Zoy. Wystpuje on potem jako wysannik w sprawach ligi i tem si legitymuje, eby odzyska ask Iwana. Dojecha wreszcie szczli wie do ordy Zotej, ale od hana Ahmata nie otrzyma adnych przy rzecze co do ligi ') Dalsze prby pozyskania Tatarw, a nastpnie i Persw, prze ciwko Stambuowi, miay rdo prawdopodobnie w wieciach z Pol ski, gdzie ya tradycja o Aczi Gireju, ktry owiadcza by gotowo ruszenia na Turka, gdy tego krl Kazimierz zada. Ale te czasy ju miny i misja Ludwika de Bononia naleaa do niemoliwoci, od kd han Krymu musia oglda si na Stambu, z ktrego porki zasiada na swem wysokiem miejscu". Mengli Girej musia myle przedewszystkiem o tem, jakby si ubezpieczy na hastwie na przyszo, przed ponownym atakiem ordy Zotej. Cige zmiany nie budziy zaufania, czy obecna bdzie trwa. Mia co do tego wtpliwoci Iwan HI 2 ), ktremu wielce byo podanem, by orda Zota miaa na nowo wspzawodnika nieprzy jaznego od poudnia; ale i sam Mengli mia wtpliwoci, czy utrzyma si na stanowisku wadcy Perekopu, czy go Ahmat ponownie nie usunie *) Dianibega uusy nie zostay rozbite w zupenoci, tylko usuny si na koczowiska gdzie ku pnocy. Wobec tego najpilniejsz dla Mengli-Gireja spraw byo zape wni sobie sojusz z Moskw przeciw Ahmatowi, wsplnemu wrogowi; aowa zapewne, e go nie zawar przedtem. Nawizuje tedy szybko przerwane przed trzema laty pertraktacje, sam dajc do tego inicja tyw, nie baczc na sw ,carsk" dostojno. Ju pod koniec lutego

1479 r. wyprawia poselstwo do Moskwy.

) Informowa o lem towarzyszcy mu do ordy diak azarew. Treviaano opuci ord wczeniej, azarew pozosta zrcznie dhiZej. Karamzin Ist. goa. ros. Vi nota 34. *) Zob. niiej przy omawianiu poselstwa Iwaczy. 3 ) O czem nie] przy omawianiu poselstwa Syrjaka.

144

Feliks Koneczny

Nie byo to postpowanie zgodne z hierarchiczn rnic po midzy zwierzchnikiem a dannikiem, jakim by Iwan wzgldem Gireja. Waciwie powinien by dannik wyprawi poselstwo czoobitne na powitanie powracajcego swego cara". Ale ta hierarchiczna r nica, pomniejszona ju przedtem przyzwoleniem na braterstwo*, zmniejsza si obecnie ponownie, a wielce. Obecnie zwierzchnikowi wicej bdzie zaleao na moskiewskim podwadnym, ni podwad nemu na asce swego zwierzchnika, a zatem zwierzchnictwo stanie si illuzorycznem. Mengli traktuje z Iwanem nietylko, jako rwny i r wnym, ale ubiega si o jego przyja. Mengli uznaje, jako Iwan moe zawrze z nim sojusz przeciw Ahmatowi, lub nie zawiera go, a zatem uznaje ten stan faktyczny, e Iwan nie jest obowizany do starczy mu posikw na kade wezwanie. Ani teoretycznie nie staje na tern stanowisku a gdzie niema obowizku dostarczania posi kw, tam niema poddastwa. Han perekopski przestaje by dla Mo skwy carem zwierzchniczym. Gdyby chodzio tylko o perekopski hanat, monaby twierdzi, jako w r. 1478 jarzmo tatarskie zrzucone ju byo przez Moskw, a raczej e spado z niej si okolicznoci. Gosi to Iwan, przechwala si tern tak gono, i gos ten dotar a do czujnego na wspczesne objawy dziejowe ucha Dugoszowego w Krakowie. Stwierdzimy to, gdy wypadnie nam roztrzsn ostatnie przedzgonne informacje Dugosza: ale te potem dalej bdziemy mu sieli stwierdzi, e zawiso poddacza wzgldem hanatu Girejw zostaa jednak jeszcze przywrcona na nowo. Na razie w roku 1479 i w latach nastpnych nie byo jej. Dwa razy dokonay si ju walne starcia dwch ord: Zotej i Perekopskiej, a jeszcze istniay obie, wci sobie wzajemnie niebez pieczne. Mengli musia dy teraz do rozstrzygajcej rozprawy, to te j si zaraz zbiera wielk koalicj ord a do rodkowej Azji poruszonych i ju we dwa lata po odzyskaniu hastwa, w r. 1481, miaa st rozpocz wielka wojna domowa tatarska, ktra miaa za j lat 20, a w kocu orda Zota znikna z widowni dziejw. Samo dugie trwanie tej wojny, w ktrej ordy wszystkie spikny si prze ciw jednej, wiadczy o potdze, o wielkich jeszcze sidch ywotnych Zotej. Jednem z posuni politycznych, majcych koalicj ow przygo towa, a posuniciem wykonanem z nadzwyczajnym popiechem, byo wyprawienie z kocem lutego 1479 r. ,do Moskwy Aacza i Syrjaka z zawiadomieniem o szczliwem odzyskaniu hanatu, a bez upomnie nia o ponowne spenianie obowizkw danniczycli lecz natomiast

J)

Rzekoma koalicja Litwy z Tatarami przeciwko Moskwie

14S_

innemi zgoa yczeniami. Kady z posw wiz po jednym jaryku". W pimie dorczonem w Moskwie przez Aacza wzywa Mengli swego moskiewskiego brata", eby wzi do siebie wygnanego z Krymu Danibega, ktry widocznie koczowa gdzie w niebezpiecznem jeszcze dla hana ssiedztwie. Zgodne to byo i z yczeniem samego Danibega i bardzo jest prawdopodobnem, e bawi on w Mo skwie, zanim jeszcze Mengli wyrazi przez Aacza to yczenie. Go cin u Iwana mia obiecan ju przedtem na wypadek zmiany lo sw i zapewne sam si o ni zgosi. Iwan nie zaniedba sposobno ci, by wmawia w Mengla, jak wielce si dla niego powica, i pisa mu 30 kwietnia 1479 ., e na jego yczenie i dla jego mioci przy j Danibega, a z wielk swoj strat i niewygod, jak zapewnia jeszcze pniej. Danibeg za nie wraca do Ahmata, bo to zwyczaj na rzecz w wiecie orjentalnym, e wdz pokonany niema po co wraca do swego pana chyba po mier, a w najlepszym razie po wizienie. Przyjmowa wic Iwan Danibega, a rwnoczenie przyrzeka przyj i Mengli-Gireja w razie ponownej odmiany losw, bo oto sam Mengli prosi Iwana o asylum w danym razie, piszc o tern w jaryku dorczonym przez drugiego posa, Syrjaka. Iwan przyrze ka oczywicie solennie ale proba tego rodzaju nie wzbudzaa zaufania do trwaoci wznowionego panowania Mengli Gireja. Oka zao s; to zaraz na sposobie, w jaki Iwan odpowiedzia na posel-^ stwo perekopskie. Odprawiajc z kocem kwietnia posw krym - ^ skich, nie wyprawia z nimi na Krym wzajemnie posa, lecz tylko prostego agenta, ormiaskiego tumacza, Iwacz (przezwiskiem Bia ego), ktremu kaza uwaa w drodze, czy Mengli... jest jeszcze pa nem Krymu, a jeeli nie, wraca odrazu. Jeeli zastanie go przy wadzy, ma wymwi Iwana, czemu nie wysa posa z powitaniem powrconego na wysokie miejsce" hana. w sposb niewyszukuny zaistet droga przez Litw niebezpieczna czatuj tam na jego wysa cw niesposb tedy wysya posa z upominkami ale skoro tylko bdzie to moliwe (tj. jeeli si utrwali panowanie Mengla!) wyprawi .dobrego czowieka*, tj. osob znaczniejsz z upominkami odpowiedniemi (wraz droga sie poprawi)1).
') Cay ten ustp na podstawie instrukcji lwanczy w Sbormku Istor. obizcz. t. 11, Nr. 4 czJ I sir; 15. Iwancza wyjeda 30 kwietnia 1479 r,; uwzgldniajc czas potrzebny na poselstwo Aacza i Syrjaka, wypada oznaczy powrt MengliOireja na bastwo na koniec r. 1478 lub najpniej pocztek 1479. Pobyt posw w Moskwie wypada tedy na kwiecie 1479 a zatem wyprawieni byli z Krymu (najpniej) pod koniec lutego 1479 r.

146

Feliks Koneczny

By jednak pewien znak, z ktrego mona byo wnosi, e na Krymie uwaa si powrt Danibega ju za wykluczouy. Oto dawny powiernik Iwana i dostojnik dworu Mengli Gireja, Imenek, powr ciwszy na swe stanowisko, uwaa je za ustalone i auje, e dopuci si by na poprzednim pole Starkowie rabunku wiosn roku 1475. I on tak e posya od siebie do Moskwy niejakiego Kudacza, eby wznowi star przyja z dworem moskiewskim, datujc jeszcze (jak sam zapewnia) z czasw Wasyla Ciemnego. Nawrceni takie Imeneka stanowio jakby porczenie dla poselstw haskich. Iwan zbyt dobrze zns war to przysug Imeneka, ktremu wedug wasnego przyznania zawdzi cza swe .braterstwo44 z Menglim (tj. e pozyska sobie Imeneka do tej sprawy odpowiedniemi podarkami) eby nie puci w niepa mi doznanej przed czterema laty zniewagi. Nawiza te przez tego tumacza Iwacz stosunki z Imenekiem na nowo w dawnej formie1). Pnem latem lub wczesn jesieni wraca Iwancza do Moskwy, a jad z nim znowu dwaj powani posowie od hana, upowanieni do zawarcia sojuszu przeciw Ahmatowi: uan Temesz i duwan uchberdej *). W instrukcjach ich mieciy si rozmaite sprawy. Przedewszystklem mieli zlecone skoni znw Iwana, eby da zapewnienie, ale tym razem na pimie, w formie uroczystej, jako w razie czego" udzieli Mengli-Girejowi asylum u siebie. Oczywicie Iwan uczyni temu zado, jakkolwiek nie wedug formularza, jaki przywiz z Kry mu uchberdej. W projekcie perekopskim mieciy si po przysidze luraskim obyczajem kltwy dosadne nawoujce, co za nieszczcia maj w danym razie spa na niedotrzymujcego przysigi. Ten ustp kancelarja Iwanowa opucia, motywujc, jako chrzecijaninowi to nie wypada, ani te tego nie potrzeba. Z tern tedy opuszczeniem wyda Iwan dany dokument na ewentualne asylum. Zaznaczy przy tern bardzo mocno rwno sw wobec Gireja: oto.do dokumentu tego kaza przywiesi piecz zot co u Tatarw wolno byo samemu tylko hanowi .carowi - ). W czasie tych poselstw pomidzy misj Syrjaka a uchberdeja, w pierwszej tedy poowie roku 1479, spotykamy si z usiowaniem Iwana, by wzbudzi w Mengli Gireju podejrzliwo wzgldem Litwy. Iwan dziaa w tym kierunku wytrwale, systematycznie; widocznem
') Sbornik Istor. obszc2. t. 41. Nr. 4-, cz , str. 16. . d o *}1' W" 0 ** z wiadomej pory przybycia KurdowkiU), o czem pntypisek na nastpnej stronicy. 'j Sbornik j . w. str. I I .

I . . . . . ,

- ~ ~ ,

Rzekoma koalicja Litwy z Tatarami przeciwko Moskwie

- M ^ i m i

147

jest, jako mu na tem wielce zaley, by dawna przyja Perekopu Litw rozwizaa si, a nawet, by Krym uzna w Litwie wsplnego wroga*4. Obecnie za pozr posuyo to, e bracia hana, Nurdowat i Ajdor, dawni buntownicy, z Krymu wypdzeni, siedz w Kijowie, jakoby na licho** jego 1 ). Zobaczymy pniej, jak Mengli obawia si szczeglniej i dora. Mengli nie mg nie wiedzie, jako udzielanie schronienia jednemu ze wspzawodnikw w pastwie ociennem nie oznacza wcale, jakoby to paslwo zamierzao wystpowa w obronie uroszcze uchodcy. I Mengli i Iwan wiedzieli doskonale, jak czsto asylum bywa zarazem internowaniem- Wielki ksi udawa oczywi cie i wmawia w hana co, czemu sam nie dawa wiary bo cho dzio mu byle o pozr. Powiodo mu si jako wzbudzi podejrzli wo haska (moe z pomoc Imeneka?) przeciwko Kazimierzowi, skoro Mengli prosi przez Temesza i Luchberdeja, by Iwan zabra jego braci do siebie Znaczyo to, eby ich wydosta jako z Kijo wa, co nie mogo nastpi bez wiedzy i zgody rzdu litewskiego. Jak si do tego zabrano, nie mamy o tem adnych wiadomoci. Skoro Mengli uwaa pobyt braci na Litwie za niebezpieczny dla siebie, widocznie rzucone ziarno podejrzliwoci przyjo si w je go umyle. Jaki mg by tego powd, i jaki powd, e Iwan 111 poczyna kierowa si niechci wzgldem Litwy ktra dotrzymy waa mu wicie .likwidacji8? Zrozumiaem jest, jako hanowi krymskiemu ze wzgldu na wal k z Ahmatem wicej zaleao na Moskwie, ni na Litwie, ktra nie miaa najmniejszego powodu miesza si w walk ord, a wystpi przeciwko Zotej. Trudno byo przypuci, eby Litwa daa si sko ni do sojuszu z Menglim przeciw Ahmatowi. Ale rwnie nie byo najmniejszej przyczyny, eby Kazimierz Jagielloczyk mia z wasnej ochoty sta si wrogiem dla Mengli Gireja, Moga bya tedy w po lityce perekopskiej wystpowa Moskwa na plan pierwszy, a Litwa schodzi na drugi ale gdzie przyczyna niechtnej wobec Litwy podejrzliwoci? Roznieca ja Wielki ksi moskiewski; to widoczne na kadym kroku ze rde. Czy uwaa przyja perekopsko li tewsk szkodliw dla swych interesw? Jeeli wzrost potgi Pereko pu uwaa za podany, jako przydatn przeciwwag, a w przyszo-

"T~.

."

: - " ' ',:

148

Feliks Koneczny

ci rkojmi zniesienia ordy Zotej, w takim razie podanem winnoby mu by wszystko, co wzmacniao stanowisko hana perekopskiego, a zatem i przyjazne jego stosunki do Litwy; wszakie nieprzyja z Litw osabiaaby to stanowisko, wic w wysokim stopniu siy krymskie i krpujc uycie ich przeciw Ahmatowi; wszake nieprzy jazne stosunki z Perekopem mogy wie Litw do przyjaznych z Ahmatem, a to nie miecio si chyba w interesie Moskwy?! Zgoa odmiennie przedstawi si atoli stosunki te, gdy uprzytomnimy sobie, ze tron Jagielloczyka by zagroony, a obz Olelkowicza pragn wojny z Moskw. Rzdy krla Kazimierza nie do starczay Iwanowi najmniejszego powodu do nieufnoci, ale wiadome mu byy zabiegi o zmian rzdw na Litwie, zmian dla Moskwy wielce niebezpieczn. A na wschodzie nage przemiany polityczne byway czem zwyczajnem. Mia Iwan w pamici losy swego ojca, mia przed oczyma losy Girejw; czemu nie miaby by przygoto wanym na podobny przewrt na Litwie, skoro istnienie opozycji i denie do odebrania Kazimierzowi rzdw Litwy nie byo tajem nic? Iwan musia si przygotowa na wszelkie ewentualnoci, wie dzc, e usunicie Kazimierza od wadzy byoby hasem do wojny z pastwem moskiewskiem. Liczy si za naleao z inn jeszcze, a blisz moliwoci, mianowicie e krl, ktry ledwie zdy doje cha na krtko do Brzecia Litewskiego, nieobecny coraz bardziej na Litwie, tern samem si okolicznoci zostawiaby pole dziaaniu opo zycji, i rzdy przechodziyby coraz bardziej faktycznie w jej rce albo te, e krl w obawie o tron swj litewski pogodziby si z opo zycj i zmieniby kierunek polityczny, W latach 1478 i 1479 uwaano w Moskwie zmian polityki li tewskiej za nader prawdopodobn, a moe nawet zmian osoby wad cy Liiwy. Przewidywania te udzieliy si za porednictwem Moskwy Mengli-Girejowi. I on take zabezpiecza si na wypadek, gdyby po lityka litewska zwrcia si przeciw Moskwie, a bojc si, e w takim razie nastpi mogoby porozumienie Litwy z ord Zot, co stano wioby kombinacj dla niego niebezpieczn podniecany przez po sw Iwanowych trwoy si myl o tern. e bracia jego znajduj si na terytorjum pastwowem Litwy i pragnie widzie ich w Moskwie. Skoro tylko Iwan nabra przekonania, e Litwa jednak nie pe wna, musia dy do tego, by zerwa tradycyjn przyja jej z Qirejami. Przyja ta mogaby sta si dla Moskwy wprost zabjcz, gdyby na Litwie wziy gr wojownicze zamysy. Sama nawet tyl-

=10

Rzekoma koalicja Litwy z Tatajaj^TOdwkoJjjogkyje

140

ko neutralno Krymu starczyaby w danym razie do zguby Moskwy, dajc ordzie Zotej zupenie woln rk. Stronnictwo dostojnikw cerkiewnych, a pord tego obozu gru pa bizantycw moskiewskich, odgryway niema rol w wczesnej orientacji politycznej moskiewskiej. Jak wiemy, byli ju w Moskwie ta cy, ktrzy myleli o zrzuceniu jarzma tatarskiego nie w nieokrelonej przyszoci, lecz przyjli to za aktualny postulat polityczny, uwaajc go za wykonalny w swem pokoleniu. Jeszcze wic kilka sw o nich, zanim wyuszczymy dalsze sprawy poselstwa Temesza i uchberdeja. W dziejach moskiewskich zachodzi fakt doniosy: pojawia si grupa bizantycw, tj. osb wpywowych z przekonaniami bizantyskiemi. Wiemy, jak wpywy cywilizacyjne bizantyskie ledwie si s czyy na Rusi, a kierunek bizantyski przyjmowa si nader trudno i niewydatnie. Metropolita Cyprjan by izolowany w swoim czasie. Nastpc jego ideowym sta si mnich serbski, Pachomij Logotet, ktry z Athosu przyby najpierw do Nowogrodu W. (1458 1462), nastpnie za osiad w moskiewskiej awrze4* troicko-siergiejewskiej (umar po roku 1484). Napisa ywot metropolity Aleksieja (w la tach 1450 59) i dokona przeniesienia zwok metropolity Piotra w r. 1472, jako relikwij1) " e m w latopisach czytamy obszerne opisy. W postpowaniu jego widoczna bizantyska wytyczna, skoro podnosi cze tych wanie dwch melropolitw, ktrzy byli budo wniczymi pastwowoci moskiewskiej. Pachomij naley do szeregu (nielicznego zreszt) tych dziaaczy, pochodzcych z Bakanu, ktrych marzeniem byo, aeby wykrzesa z Moskwy potne pastwo, mo gce suy za oparcie dla cerkwi bizantyskiej, w danym razie zazaczyn wznowienia wielkiego pastwa prawosawnego, majcego za stpi podbite przez Turkw Bizancjum. S to marzenia bakaskich dziaaczy, przeszczepiane na Zalesie, z razu dugo nietylko bez ucze stnictwa Moskwicinw, lecz wbrew nim narzucane Moskwie a wreszcie w tern wanie pokoleniu Iwana III, zapuciy one sabe ko rzonki na gruncie moskiewskim, a udzc si co do swej mocy, spr boway (jak zobaczymy w dalszym cigu opowiadania) przystpi do czynu. Pierwszy punkt ich programu: podjcie walki z Tatarami (tj. z ord Zot), zyskiwa zwolennikw i mona dlatego mwi o po litycznej i ideowej grupie bizantycw moskiewskich.
') Russkij biografkzeskij sowar, izdan pod nabljudieniem predsiedatietia imp. rusakago istoriczcskago obszczestwa, A. A. Polowcowa, Petersburg 1908, sub voce .Pachomij*, str. 414-4I7.

150

Feliks Koneczny

11

I -

Pachomlj snu dalej wtek tradycyj bizantysko - cerkiewnych Z mnichw jego szkoy jeden jednake zaledwie moe by uwaany za prawego jego ucznia i zwolennika w bizantynizmie: Pafnucy, za oyciel monasteru w dzielniczce borowskiej, pod opiek wnuka Wo dzimierza sierpuchowskiego, Iwana Wasylewicza, Pafnucy naley do postaci historycznych std, i sta si nastpnie osobistym przyjacie lem Iwana III, a po mierci (t 1477 r ) doznawa czci, jakby rodzin ny wity-, patron familijny gwnej linjt moskiewskiej ') Kierunek bizantyski zyskiwa wyznawcw pord wiecznikw Cerkwi, a niemaym triumfem by fakt pozyskania spowiednika Iwanowego, wadyki rostowskiego, Wassiana. Moskiewscy bizantycy nie byli wcale liczni, ale w tych latach poczynaj by wpywowymi na chiorze. Wyznawcy bizantyskiego autokratyzmu, pragncy za szczepi je w Moskwie, nie mogli patrze obojtnie na choopstwo" wadcy swego, ktrego chcieliby widzie monarch w dawnym bizan tyskim stylu tern bardziej, i nie byo ju prawosawnego .cara**. Stosunek rwnoci, osignity wobec hana krymskiego, podnieca, by zmierza do tego samego wobec ordy Zotej, waciwej zwierzchniczki Moskwy. Bya tedy grupa ta zwolenniczk sojuszu z MengliGirejem, a z Ahmatern spodziewali si wojowa zwycisko z pomoc Krymu, Odziedziczone po Cyprjanie, Pachomiju, Pafnucym dnoci, ktre wcielay si po raz pierwszy w program polityczny w r, 1472, niebawem, bo ju w r. 1480, miay stan mielej do czynu. Stronnictwo, na ktrego czele stali dostojnicy cerkiewni, nie byo usposobione przyjanie wzgldem katolickiego Wielkiego Ksicia Li twy, a aciskiego krla Polski; nienawi do acistwa stawaa si tu zarazem politycznym czynnikiem. Nienawi ta zalepiaa ich, przeszkadzaa widzie stosunki w rzeczywiste! uoeniu. Jak zawsze wszyscy doktryi:erzy, nie posiadali bizantycy moskiewscy zmysu rzeczywistoci: w tym wypadku nie orientowali si w tern, jako pra wosawni opozycyjni kniaziowie litewscy nieliby Moskwie zgub, gdy tymczasem katolicki Kazimierz Jagielloczyk uprawia polityk, miesz czc w sobie wszelkie rkojmie powodzenia dla Moskwy. Apriory czna nienawi z powodu acistwa wioda ich rwnie do apriorycz nego wniosku, jakoby krl Kazimierz by wrogiem Moskwy, jedynie dlatego, e on katolik, a Moskwa prawosawna. W ich mniemaniu bya to przyczyna zupenie wystarczajca. Tak mylnie orjentujc si

) Tenzc SJowar.

12 Rzekoma koalicja Litwy z Tatarami przeciwko Moskwie

151

w okolicznociach politycznych, byli przez to samo nadzwyczaj uspo sobieni do popeniania politycznych bdw. Iwan II! odznacza si natomiast zmysem rzeczywistoci. On skonny by kopa doki pod Litw, aeby si zabezpieczy na wypa dek dojcia opozycji do rzdw, i dlatego stara si rozerwa przy ja perekopsko-litewsk; oni za, owi bizantycy, wystpowali i dzia ali wprost przeciw osobie krla Kazimierza. Tak tedy, skdkolwiek czerpali swe wskazania posujcy na Krym bojarowie i agenci mo skiewscy, zawsze starali si wzbudza w Mengli-Gireju podejrzliwo wzgldem Kazimierza, sami ni moe przejci. Jak dalece posunit bya podejrzliwo Mengli-Gireja w owym czasie co do Kazimierza, wiadczy nietylko polecenie, eby stara si Aidora i Nurdowata sprowadzi z Kijowa do Moskwy, ale co wicej: oto uchberdej mia polecone 2bada ewentualno zawierania z Mo skw sojuszu nietylko przeciw Ahmatowi, lecz rwnie przeciw kr owi *) a wic namyla si ju, czy nie przysta na warunek, o kt ry rozbijay si dawniejsze rokowania. Wiemy, jako warunek ten by ze strony Iwana tylko udawaniem; pod naciskiem Cerkwi mg si atoli zamieni na warunek prawdziwy, w miar, jak bizantycy zy skiwaliby na wpywach. Jakkolwiek instrukcja uchberdeja nie dochowaa si, mamy mono odtworzenia jej na podstawie rde bezporednio nastp nych. Oto wyprawiany w kwietniu nastpnego roku na Krym knia Zwienec, wiz tam dwa projekty sojuszu, z ktrych na jeden tylko wolno mu byo si zgodzi, a drugi kazano mu odrzuca bezwarun kowo. Pocby Iwan mia posya projekt, ktry uwaa za niemo liwy do przyjcia? Niemoliwem przeto jest, eby oba teksty pocho dziy od diakw Iwanowych. Tekst odrzucany w Moskwie by tedy projektem krymskim, na ktry Iwan odpowiada drugim projektem, pose za wzi z sob obydwa teksty, jadc na Krym. Tekst, ktry Iwan kaza odrzuci, by tedy projektem perekopskim, przywiezionym do Moskwy przez Temesza i uchberdeja.
') Dowiadujemy si o tem z ustpu instrukcji danej posujcemu nastpnie na Krvtn (wiosna 1480 r.) Zwlencowi. Iwan kae przemawia do Imeneka w te sowa:" Da prikaza ko mnie car (Mengh), da i ty (Imenek) o tom, toby \U s Mengli-Girejom na Ahmata caria da i na korola by zaodin*. Skoro to mwione w c/asie przeszym, wvpada to odnie do poselstwa przed Zwiencem, a zatem do uchberdeja. Sbornik islor. obszcz. t. 41. str. 24. To samo przypomniano w inst rukcji posujcego wiosn 1481 r. Timofieja Skriaby; do Imeneka ma przemwi: .car (Mengli) ko mnie prikazywa o tom, cztoby jaz s nim na Ahmata carja da i na korolja by za odin*. Tamie str. 27, wiersz 11 od dou. .Prikazywa' znaczy: wa zna, omawia, poleci zapyta; zniczy wynflSa zda. a-

152

Feliks Koneczny

__J 3

Mengli-Girej proponuje tedy wczesn jesieni 1479 roku sojusz przeciw Ahmatowi wyranie w sowach: i mnie Menli-Gireju cariu na Ahmata caria pojti4*T). Zdawaoby si, e sprawa jest jasna, prosta, i bdzie ubita bez trudnoci, jako dla stron obu podana, A jednak zobaczymy niebawem dyplomacja orjentalna dopatrzya si w wyraeniu na Ahmata caria" tylu wtpliwoci zasadniczych, i sojusz o nie si ro zbi. Nie uprzedzajmy wypadkw; stwierdmy na tem miejscu, co byo wczesn jesieni 1479 ., kiedy uchberdej stan w Moskwie. Mengli pragn sojuszu przeciwko Akmatowi w tym sposobie, e gdy by orda Zota napada Moskiewszczyzn, han krymski wyruszy oso bicie lub wyprawi w pole brata*), zaczepiajc ord Zot z tylu, biorc j we dwa ognie. Gdyby za Ahmat wyprawi si przeciwko Mengli-Girejowi, niechby Iwan wypuci na ordN swoich carewi czw", tj. rozmaite owe suiyje11 u siebie hufce posikowe tatarskie. Chodzio przeto Girejowi o to tylko, byle Ahmata i w takim wypad ku szarpn z tylu; nie wymaga nawet, eby waciwe wojsko mo skiewskie wyruszyo w pole. Warunki s dla Moskwy dziwnie lekkie, z wielkiem uprzywilejowaniem Moskwy. Ale Iwan jeszcze niezado wolony; wraca do tego, co stanowio szkopu ukadw i stawia wa runek, e sojusz bdzie obowizywa rwnie przeciw krlowi Kazi mierzowi, ktrego zowie wobec Gireja wsplnym wrogiem" a ). Z Temeszem i uchberdejem omawia Iwan dalej warunki so juszu; przedstawi im na pimie wasny projekt4) (ktry omwimy niej), a da osobnego jarlyka na wsplnych wrogw" ). Pertrak tacje szy jednak powolnie. Oddziaywao na Iwana przekonanie o nieustaleniu si jeszcze wadztwa Mengli-Gireja, co han sam nieogldnie podkrela daniem uroczystego dokumentu na asylum. Tote mino p roku, nim Iwan zdecydowa si wreszcie wyprawi od siebie powanego posa na Krym. Cig dalszy tej sprawy naley a do wiosny 1480 roku. Tymczasem utkny rwnoczenie stosunki litewsko -perekopskie na dziwnym martwym punkcie. Mengli wczeniej posya do Moskwy,
') Sbornik istor. obszcz. i. 41, Nr. 5, sir. 20, wiersz 10 od dou. ) Widocznie brat jaki poza Nurdowatem i Ajdorem; wobec wieloestwa rodzestwo stale liczne, i raz wraz wy stpuje nowe. ) Sbornik j . w. Nr. 5, str. 17. 4 ) Tame str. 18: .i spisok im jawlja-; w instrukcji do Imeneka, z ktrym (jak zawsze) porozumiewa si rwnoczenie. ') -Wopczlch niedrugow, tamte.

14 Rzekoma koalicja Litwy z Tatarami przeciwko Moskwie

153

ni do Wilna, z zawiadomieniem o odzyskaniu hastwa, a do Wilna nie wyprawia oficjalnego poselstwa. Poprzesta na prostym bajraszu*, tj. gocu, wyprawionym latem 1479. Bardzo jest prawdopodobnem, jako jedyn przyczyn tego bya nieobecno krla na Litwie; bajrasz jedzi dowiedzie si, gdzie krl przebywa. Dziwnem natomast jest to, e tego bajrasza przytrzymano na Litwie i nie dano mu wraca do domu. Przesiedzia na Litwie przeszo rok cay 1 j, adnej odprawy nie otrzymujc Postpowanie takie n e mogo nie zraa hana krymskiego do Litwy. Zdawao si to potwierdza w zupenoci podejrzenia, jakie stara si wzbudza Iwan przeciw Litwie. Rwnoczesno fatalna, jakby komu na Litwie zaleao na rozbiciu tradycyjnej przyjani z hastwem perekopskiem. Zalee na tern mogo rzeczywicie opo zycji litewskiej, ktra rady by zerwa z Krymem, bo wolaaby zwiza si z ord Zot, jako e zwizek z Menglim wid do utrzymania dobrych przyjaznych stosunkw z Moskw, zwizek za z Ahmatem mg prowadzi w danym razie do nieprzyjaznych przeciw Moskwie kombinacyj. Korzystajc z nieobecnoci Kazimierza, dziaa opozycja przeciwko jego intencjom. Rwnie tylko wpywami opozycji wytumaczy sobie mona, e Iwan nie dozna adnych przeszkd w tern, eby Nurdowata I Aidora przenie do Moskwy. Byo to bdem politycznym, o ileby chodzio o utrzymanie przyjani z Menglim, bo bracia ci mogli sta nowi zakad tej przyjani; lecz byo to zrcznem wcale posuniciem, o ile chodzio o rozlunienie stosunkw z Menglim, a wywoanie pe wnego napicia pomidzy krlem a Iwanem, Pn jesieni r. 14792)
*) Dnia 20 paidzlernika 1480 r. powiedziano o tym bajraszu: .drugij god nam ne wemusia*. Litowskaja metrika, czast I, str. 334; a zatem wyprawion by latem 1479. *) Po 26 paidziernika; po wyruszeniu bowiem Iwana na Nowogrd W., co zaznaczaj pod rokiem 6988 (odjemnik 5509) rkopisy latopisu nikonowskiego, prcz jednego; sofijski pierwszy, jermolinski; Pun. Sobr t. VI. str. 230, t.XlI, str. 197 palta pierwsza i t. XXIII. str. 180 tudzie simeonowski w t. XVHI str. 266, alina rodkowa przy kocu; tene jednak na lej samej stronicy w wierszu ostatnim (pi szc powtrnie o tym samym fakcie) donosi, jakoby przyjechali w Wielki post w lutym; 5 latopis za Lwowa podaje stycze 1480 w Pon Sobr. t. XX. A str. 337, .Otrywok* w tomie XXII. Pnago Sobrania ma .toje zimy* na stronicy 499, a powtrnie na str. e w lutym (1480) na twellkoje gowienie*, a wic zgodnie z wtrn wiadomoci simconowskiego. wOtrywok' dodaje, e Wielki Ksi na cze przybyszw sprawi wspania uczt. Obydwa przekazy posiadaj cechy wiadomoci autentycznych; jermolinski i ^rywek" s wspczesne faktowi. Pozorna sprzeczno da si pogodzi, przyjmujc, ' e przybyli pod nieobecno Iwana, jak to wyranie zaznaczaj niektre latopisy, a wic pn jesieni 1479 r i czekali w Moskwie na jego powrt, poczem w lutym nastpia owa uczta, ktr majc na uwadze, bo im si wbia w pami, odnieli te przyjazd .carw do pocztku roku 1480.

154

Feliks Koneczny

15

przybyo do Moskwy, jak donosz latopisy, dwch carw", synw Aczi-Gireja, Nurdowat ') z synem swym Berdowatem 2) i Aidor. Okolicznoci sprzyjay tym, ktrzy dobro polityczne Litwy upa trywali w oddaleniu si od perekopskiego hastwa. Historja sama niosa tu rozam nieuchronny i beznadziejny choby wbrew sa memu Mengli-Girejowi. On sam ulega urokowi tradycji i spotkamy si z dowodami, jako pragn utrzyma dawn przyja z Litw; za chodziy jednak okolicznoci, wobec ktrych osobiste jego sympatje staway si walorem bez znaczenia. Stosunki polityczne pomidzy Litw, Moskw a Krymem wcho dz w nowy okres, odkd Mengli sta si lennikiem sutaskim, kt rego protekcji zawdzicza swe hasrwo. Sutanski lennik bdzie mg pozosta wierny sojuszom swego ojca o tyle, o ile to nie bdzie przeciwne polityce sutanskiej Rozstrzygajcy wpyw Turcji na spra wy krymskie rozstrzygn o niejednej konstelacji politycznej pnoc nego Wschodu. Kazimierz Jagielloczyk, marzcy o lidze antytureckiej, nie mg by splnikiem politycznym lennika tureckiego; czy Mengli mg odtd uprawia polityk, ktraby przyczyniaa si do wzmoenia potgi polsko-!i:ewskiej? Obowizkiem lennika byo do starczy w danym razie sutanowi posikw przeciw Litwie! Zawi so Perekopu od Carogrodu nie licowaa z sojuszem perekopskolitewskim, dopkiby dynastja Jagielloska nie zaniechaa myli wyp dzenia Turka z Europy. Trzebaby wej w sojusz z sutanem, aeby by pewnym sojuszu krymskiego. Bya w tern historyczna vis maior, wobec ktrej niewiele wayy osobiste skonnoci ayjekolwiek, przy mioty czy wady litewskiego lub krymskiego wadcy. Przez czas ograniczony moga jeszcze dziaa sia bezwadnoci stosunkw dotychczasowych, ale z gry byo danem, e Mengli b dzie musia zerwa z Litw, jeeli nie bdzie chcia i mg ruszy wraz z Litw na Stambu. Lada zewntrzna okoliczno, mogca wy darzy si kadej chwili, moga pooy koniec spadkowi po AcziOireju; jedynie tylko wielka, zwyciska krucjata na Turka mogaby Perekop utrzyma w sferze wpyww litewskich i to pod war un

M V I ]3$fiu z a l a t o P ' s e m sofijakim wtrym 1 jermoliskim w Pon. Sobr. t. VI str. 2i3 1 XXIII. str. 180.; inne mieni go Mcrdowatem. ) Ten mia ulec w Moskwie zlej przygodzie: dnia 15 marca 1480 r. zarn* go wasny suga Talarzyn za co ojciec Bcrdowlta wasnorcznie odrzeza" i*DOjcy Kowe. Wiadomo we wszystkich cytowanych w tym ustpie latopisacti. UaJa dokadna w nikonowskfm, w lat. Lwowa i w Otrywku" cytowanym, Po. J Sobr, t. XII. str. 198; XX A str. 337 i XXII 5CO.

J 6 Jzekoma koalicja Litwy z Tatarami przeciwko Moskwie 135 kiem. e muzumascy Perekopcy zdecyduj si wystpi przeciw ka lifowi. Warunek bdcobd ogromnie zawiy i wtpliwy! Nie od nomy wic tego, co si pniej dziao pomidzy Litw a Krymem, do czyjej zdradliwoci", lub do czyjego niedostwa" lecz zrbmy proste obliczenie historyczno-polityczne. Musiao w kocu doj do tego, iby Mengli zerwa z Litw Nie byo natomiast z carogrodzkiej strony adnych przeszkd do sojuszu krymsko-moskiewskiego. Moskwa nietylko nie miaa ni gdy zamiarw wystpi przeciw Turcji, lecz pragna jak najbardziej przyjani z ni. Zblienie perekopsko-moskiewskie odpowiadao kie runkowi polityki stambulskiej w zupenoci, i wyda miao szereg doniosych czynw dziejowych takich, od ktrych dray posady naszej cywilizacji. Powrt Mengli-Gireja na hastwo mia tedy zamieni si w kl sk polityczn krla Kazimierza Jagielloczyka- Byoby tpiej dla Litwy, gdyby by utrzyma si na Krymie Danibeg, jako namiestnik ordy Zotej, niezawisej od Stambuu i zbyt od niego oddalonej, by podlega bezporednim jego wpywom. Zmiana krymskiego frontu politycznego nie nastpia jednak na gle, ni radykalnie; zaczyna si czas przejciowy. Zaczyna si przesilenie krymsko-litewskie. Miay mu towarzy szy inne przesilenia.

II.
Iwan HI w Kazimierza iwan broni Starszego i Nowogrodzie W. Wywiezienie Arcybiskupa. Czteroletni poby krl* na Litwie. Rok IW". Odrzucenie koalicji z Zakonem | Szwecj. interesw Pskowa. Utarczki pskowsko-lnflanckie. Bunt Andrzeja Borysa.' Sprawa o Zrby- ksiZt l .otjezd' yka Oboleskiego. Grai norach wzdtn2 granicy litewskiej.

W tym czasie Iwan wybra si jeszcze raz osobicie do Nowo grodu Wielkiego, tym razem, aby usun arcybiskupa, do ktrego straci zaufanie. Dnia 26 padziernika 1479 r. wybra si tam; jecha powoli, zaatwiajc po drodze sprawy i odbywajc sdy, bo dopiero d. 2 grudnia odby wjazd do Nowogrodu z licznym dworem ' ) ' Tu pozwy wielkoksice na sdy, sigajc coraz wyej, dosigy cerkiewnej
') M l wyjazdu we wszystkich latoplsach zgodna; pttyja <|fH P d *J* Utopisy pskowski dragi i sofijski pierwszy w Pot. Sobr. t. V, sir. 38 i Vt 1.

156

Feliks Koneczny

17

gowy znienawidzonego miasta. Jakby Iwan poto przyby, aeby oso bicie dopilnowa egzekucji przeciw arcybiskupowi Teofilowi, zako czy swj pobyt uwizieniem go d. 19 stycznia 1480 *) do czego je den z latopisw dodaje uwag: a kaznu jego wzia, mnoestwo zata i srebra'2),' Dnia 24 styania 1480 roku wywieziono arcybiskupa do Moskwy i tam do wizienia wtrcono, gdzie po ptrzecia roku mia dokona ywota1). Z pocztkiem roku 1480 skonfiskowano te poow dbr arcybiskupich, tudzie wszystkich monastyrw. Bya to sekularyzacja, druga ju po roku 1476. Speniay si dawne pra gnienia strigolntkw, chocia wcale w nieupragniony sposb. Moc swego wielkoksicego prawa kanonicznego odebra Iwan Teofilowi zaraz po uwizieniu godno biskupi. Zmusi go zarazem do wystawienia aktu, w ktrym wiecznik Cerkwi powiada sam o so bie, co nastpuje: Uznaj ubstwo swego rozumu i wielkie zamce nie w mej gupocie... i przejmuj si skruch z powodu mego ogra niczenia i prostactwa i niedostatku swego rozumu, i nie zdoaem pa owczarni Chrystusowej i dlatego zrzekam si swego arcybiskupstwa ). Jako zarzdzono w Nowogrodzie nowe losowanie, z ktre go wyszed arcybiskup Sergjusz. Ten zrzek si atoli swej godnoci ju po kilku miesicach, poczem nastpi Gennadjusz, z ktrym b dziemy si czciej spotyka. Podczas gdy Iwan tpi resztki opozycji, tj. stronnictwa litewskie go w Nowogrodzie W., stronnictwo wojenne na Litwie ktre pra gnoby poda rk tamtym wzmaga si. Rwnoczesno uderza nas tutaj do tego stopnia, ii budzi si domys, czy nie dlatego wy bra si wadca moskiewski na wytpienie opozycji nowogrodzkiej, poniewa posiada informacje o wzmoonej dziaalnoci opozycji li tewskiej; chcia stumi nowogrodzk, zanim litewska obejmie rzdy Litwy, zanim usunitym bdzie od wadzy na Litwie Kazimierz Jagiel loczyk.

') Wyjazd z Nowogrodu wypada na drug poow stycznia, skoro powrt do Moskwy nastpi 13 lutego 1480 r. Latopis nikonowski w Pol, Sobr. t. XU, str. H'7 i ,Rospis iii kralkij Hetopisec nowgorodskich wladyk* Po. Sobr, t. 111, str. 183. i ) Nikonowski latopjs w Po. Sobr. t. XII, str. 197 w szpalcie drugiej i inne. l.atopis gostyski pisze o wywiezieniu z Nowogrodu trzystu wozw samych pere, zola, srebra i drogich kamieni (z Dugosza, op. cil. p. 698). 'J Nikonowski lal. j. w. Rospis j . w.; nowogrodzki trzeci latopis, Po, Sobr. III, str. 243; sofijskl pierwszy tamie t. VI, str. 19; latopia Lwowa t. XX, A. str. 335; nikonowski podaje mylnie psldma lat wizienia. ') .Posanje niilropolitow u Karamzina op. cit. t. VI, nota I .

18 Rzekoma koalicja Litwy z Tatarami przeciwko Moskwie

157

Wiadomoci z tak znacznej na owe czasy odlegoci, jak odda lenie Nowogrodu W. od Wilna, potrzeboway duszego czasu, by si przedosta przez dalek drog, jeeli si nie posyao ich umylnymi gocami. Widocznie nie byo adnej cznoci informacyjnej pomi dzy temi miastami, skoro w Wilnie jeszcze w kwietniu 1480 r. nie wiedziano nic o wydarzeniach ostatnich nowogrodzkich ' ) Tern bardziej nie wiedziano o nich w Krakowie. Nie mona tedy przypisywa sprawie nowogrodzkiej, jakoby miaa wpyw na po stanowienie krla Kazimierza, by spdzi na Litwie czas duszy. Wystarczy wyjani to sobie stanem wewntrznym Ulwy. Krla do szy widocznie wiadomoci o dziaalnoci obozu Olelkowicza, i to takie, i nabra z nich przekonania o powadze pooenia, o zagroe niu ponownem swego tronu. Musia si rwnie (pki nie za pno) zabezpieczy, eby mu nie narzucono na Litwie jakich zawika od wschodniej ciany. O to byo za nie trudno, odkd dawna granica litewsko-nowogrodzka, zawsze niejasna i pena wtpliwoci, staa si teraz granic litewsko-moskiewsk. Ubezpieczenie pokoju, utwierdzenie polityki krlewskiej wogte wymagao dokadniejszego dozoru nad Litw i rzdw bardziej oso bistych. Tote zyskawszy pokj na zachudzie, zjeda Kazimierz na Litw z kocem roku 1479 na duszy stay pobyt, ktry mia si przeduy do grudnia 1483 ., a wic na cae cztery lata*). Zastawa krl sytuacj polityczn cakiem now, nietylko we wntrzn, ale te zewntrzn. Skutkiem zagarnicia krajw nowogrodzkich przez Moskw, na stpowao przesunicie si, w ktrem zainteresowane byy wszystkie pastwa ocienne: Litwa, Ordy tatarskie, Zakon Niemiecki w lnflanciech i Szwecja. Ledwie te Kazimierz zjawi si na Litwie, wnet Inflanty i Szwecja owiadczyy si z chci zawarcia sojuszu przeciw Moskwie"). Jeeli Kazimierz chcia dziaa przeciw Iwanowi, po mylne okolicznoci wpraszay mu si same od pocztku; skoro z nich nie korzysta, widocznie nie mia nieprzyjaznych przeciw Mo skwie zamiarw.
') Dowodem ustp z Dugosza, ktry bdzie omawiany niiej. ) Wyjecha z Polaki z N. M. Korczyna d. 17 listopada 1479 r. Boe Karodzcnic spdzi w Grodnie. Dugosz, j . w. str. 696. Papego Itinerariura Casimir! IV, dodatek na kocu jego .Polski i Litwy na przeomie wiekw rednich , tom I, ) Naplersky Index t. 11. Nr. 2130, list landmistrza do Wielkiego ; tame Nr. 2143 z dnia 27 grudnia 1479 ., a nie 1 , gdy rok zaczynano od Bo< ego Narodzenia.

158

Feliks Koneczny

19

Sojusz taki z Zakonem i Szwecj, byaby to spka na nowo grodzkfe upy, w ktrej ofiarowano Litwie stanowisko splnika g wnego, aeby pod jej egid Szwecja i Krzyacy mogli si nareszcie dorwa dawnych swych roszcze na terytorjach nowogrodzkich. Ten sojusz przeciw Moskwie mgby si zreszt skoczy doskona zgo d z Moskw, a to przez przyjcie jej na.., czwartego splnika, przez podzia krain nowogrodzkich i pskowskich midzy Moskw, Litw, Krzyakw i Szwecj. Kazimierz odmwi, i kraje te przeszy w caod do Moskwy. Od niego to zaleao niewtpliwie. Obojtnym te pozosta Jagielloczyk wobec akcji krzyackiej i szwedzkiej, ktre miay nastpi niebawem przeciwko Pskowowi i Nowogrodowi. Zwrcilimy ju raz uwag na to, jak Iwan we wasnym intere sie roztacza opiek nad sprawami zewntrznemi tych miast. Wia domo, e walka z Krzyakami z Inflant, nawracajcymi .niewiernych" (schyzmatykw), stanowia tam zjawisko zwyke. Gdy okazao si po wyprawie roku 1471, e Nowogrd nie zosta jeszcze wcielony do pastwa moskiewskiego, odyy widoki krzyackie poczynienia tam jakich zaborw i odyy te na nowo walki Zakonu z Inflant z No wogrodem i Pskowem. Ody w r. 1472 zaogni si wielce chroniczny spr graniczny z Zakonem, Iwan praysa do Pskowa znaczne posiki. W r, 1474, zmusi Krzyakw do picioletniego zawieszenia broni z Pskowem l), a na nastpne lata izolowa ich w razie ponownej walki, gdy udao si zawrze z Ryg zawieszenie broni na lat 30, z Dorpatem na 20. Pskowianie wyprawili wwczas do Iwana goca z podzikowaniem (goniec by taszy, bo nie wozi z sob podarkw), a Wielki Ksi obrazi si, e posyaj do niego bylekogo i bylejak. Chocia na stpnie wyprawili popiesznie urzdowe poselstwo, zoone z posadnika i bojarw miejskich, Iwan trwa w gniewie, nie wpuci ich ani nawet do Moskwy (przebywszy trzy doby w polu, musieli wraca) i nie da si przebaga, a dopiero gdy mu zoono na przeprosiny 150 rubli*).
) Zakon zasadniczo nie zawiera nigdy pokoju ze schvzmatykami, traktujc ich jednako, jak pogan. Termin picioletni uchodzi ju za dugi. Co do samegn faktu, zob. u Karamzina w tomie VI, not 114. p Pskowski wtry latopis, Pol. Sobraje t V. str. 36. Co Karamzin opowia da w tomie VI. str. 7779, polega w znacznej czci na pomieszaniu rozmaitych wydarze. Naley rozrni rozejrn z Zakonem, a z Ryg i Dorpatem; s to dwie U j e polityczne. Rozejrn z Zakonem nie mg by na lat 25 zawierany; i nie z te dorpackim go zawierano, lecz z miastem Dorpatem. Biskup nic DCM udziau w wojnlc pskowskiej.

20^Rzekoma koalicjaJ.itwy Tatarami przeciwko Moskwie

159

Ale broni Iwan interesw Pskowa, pilnujc zarazem dobrze swych wasnych. Inflantczycy skaryli si ju w r. 1478 o naruszenie granic o co nietrudno byo podczas zajmowania posiadoci no wogrodzkich wobec niewyranej granicy. Do Lubeki pisali nawet o najedzie bez wypowiedzenia wojny '). Teraz Krzyacy z Inflant po skoczonym rozejmie picioletnim ruszyli na Pskowskie, rwno czenie z wypraw szwedzk od strony finlancklej na Nowogrodzkie, a krl polski i W. Ks. Litewski sta obojtnie na uboczu. Rwnie zachowa neutralno podczas odwetu pskowskiego, dokonanego z po sikami Iwana w r, 1479. Nie wszed te w adne umowy z Za konem f ) Widoczna, e nie chcia wojny z Moskw. Przyjo si jednak w historjografji tych lat, jakoby w r, 1480 stana bya koalicja przeciw Moskwie, i e sprawc jej by Kazimierz Jagielloczyk, aczkolwiek sam w ostatniej chwili przez chytro nie stan do walki. Caa ta konstrukcja jest myln1). Stwierdmy*, e
Tn wspomnie naley o dokumencie w Sborniku Mucbanowa. Moskwa 1856, Nr. 19. Mia by wydany w Imieniu carw wszech Rusi* (Iwana Wasylewicza i Iwana Iwanowi za, wsp rzdcy) - a ju sama ta tytulatura wystarcza za dowd, e to falsyfikat z poowy XVI wieku (prawdopodobnie z roku 1554, kiedy podniesiono kwestj .daniny jurjewskiej*). Uo stron kontraktujcych zaliczono tam i bi skupa dorpackiego, chocia s penomocnicy tylko od miasta. Falsyfikut ten sposdzony jest na podstawie dwch dokumentw autentycznych, ktrych tresc" ci gnwszy w jedno, rozmnoono wsuniciem tytuw carskich, osoby biskupa dorpa ckiego i niektrych warunkw, ktre obmylono sobie dopiero w . 1554. Doku mentami temi autentycznemu stanowlcemi rdo falsyfikatu, byy traktaty zawar te osobno z Dorpatem i osobno z Ryg. W pierwszej czci dokumentu zaniechano wpisa Ryg, skutkiem czego powstaje przy wyliczaniu dalszych warunkw niemo liwo: wynika bowiem, jakoby Dorpat stanowi o warunkach pokoju z Ryg. ladem konstruowania falsyfikatu z dwch dokumentw (ryskiego traktatu i dorpackiego) jest miejsce w wierszu szesnastym od gry pierwszej szpalty stro nicy 20 Sbornlka Muchanowa: prtkonczasta mir na tri dwadeat lief. Wydawca umieci przy .tri" znak zapytania. Zagadka tnmaczy si tern, e falsyflkator uka dni sw robot na podstawie dokumentw, z ktrych w jednym by rozejm na lat 20, w drugim na lat 30. Chcia napisa tridcat*. lecz nie dokoczywszy wyrazu, namyli si inaczej i wpisa dwadcat", ale zapomnia przekreli tamtego .tri . Naleaoby jeszcze docieka, w jaki sposb falsyfikat w dosta si do Metryki litewskiej Muchanow cytuje z kopij warszawskich cz IV, str, 477479), co je dnak obecnie (1921) jest niewykonalne. Parafraza w Daniowicza Skarbcu t. li, Nr. 1982 pena niedokadnoci, a nawet z grubeml bdami (np. .ruski) konec* w Jurjewie zamieniony na jaki nieoznaczony bliej .kraj"); rwnie w przypisku na str. 215 s pomyki. ') Berekow op. cit. str. 224. ) Pape op. cit. str. 50-52 wyjania dokadnie niedosze starania landtnistrza o sojusz z Litw pod koniec roku 1479. *) W rozdziale tym, starajc si obali to mniemanie, zwracam si gwnie przeciw konstrukcji historycznej, zawartej w cytowanem czsto dziele Papt-ego. Wyjtkowo tylko polemizujc, poprzestaj na wskazaniu dokadnem aparatu rdo wego. Niech mi wolno bdzie przy tej sposubnosci wyrazi swe zapatrywanie na
a

160

Feliks Koneczny

21

zaraz na wstpie usun krl dwch koaljantw, Szwecj i Zakon. Jaktet-to wiec? Koalicji pragn, a nie dopuszcza, eby Moskwa bya wzita we dwa ognie, i stamtd od pnocy zarazem *)? Bdziemy mieli dalej jeszcze sposobno stwierdza, e krl Kazimierz Jagielloczyk odsuwa od siebie mono pozyskania po parcia przeciwko Moskwie, jako odsuwa si od tych, e mogli byli zoy koalicj antymoskiewsk. Fakty tego rodzaju musz wa y wicej, ni zapiski rocznikarskie, zwaszcza, gdy zawieraj goo sowne twierdzenie, a nie podaj niczego konkretnego; natomiast c moe by bardziej konkretnem, jak odrzucenie pomocy zbrojnej, ofia rowywanej skwapliwie i to nieraz? Zastanowimy si pniej jeszcze nad samyme przekazem latopiscw moskiewskich o rzekomej Ka zimierza wzgldem Moskwy nleprzyjani w r. 1480. Tymczasem wy starczy nam stwierdzenie, e krl nie chcia koalicji ze Szwecj, ni z Zakonem w Inflanciech, i pokj z Iwanem utrzymywa z ca ci soci. Zmieniona sytuacja polityczna, jak zasta krl po swym przyjedzie na Litw, nie wpyna zgoa na zmian jego stosunku do Moskwy. Gdyby Jagielloczyk chcia by wmiesza si w tok spraw mo skiewskich, mg by wda si w jakikolwiek sposb w odnawian wiecznie wojenk pskowskoinflanck, ktra te z pocztkiem r. 1480 zaznaczya si znw kilku epizodami, a wic nawet nieco ruchliwiej. Mona byo tam na pskowskiem boisku wystpi z jak akcj, zwra cajc si bezporednio przeciw Moskwie, zwierzchniczce Pskowa, czy to dopomagajc Krzyakom inflanckim, czy te wystpujc prze ciw nim w obronie Pskowa, narzucajc mu opiek swoj z ujm Iwana. Czy po tej stronie stanby Kazimierz, czy po owrej, zawsze byby dokonywa zwrotu przeciw Moskwie, bo tak bya sia zwiza-

obowizki, jakie ma nastpca wobec swego poprzedniki w danej dziedzinie nauko wej. Priedcwszystkiem uwzgldnia winien, ile lat mino od pojawienia si ksiki poprzednika? ilu za nJeznanemi poprzednikowi rdami on sam rozporz dza? Rzecz prosta, e piszc w 20 lat pniej, a rozporzdzajc nowcmi rdami, rni si w niejedncm od Papcgo. Mniemam, e niewielka to sztuka .prosto wa swych poprzednikw w takich warunkach. Wiksza sztuka: umie uzna Ich zasugi, oceni warto ich pracy, bez ktrej jake czsto nie byoby miejsca dla nastpcw! Mniemam rwnie, jako w tego rodzaju wypadkach mona si obcho dzi bez polemiki, ale natomiast ma si obowizek zaznacza, co z pracy poprze dnika utrzymuje si pomimo upywu lat i co si samemu z niego przejmuje. *) Trzeba mie na uwadze, e pomidzy Inflantami a Prusami nastpio ju znaczne rozlunienie polityczne; landmistrze nie bardzo dbali o polityk Wielkich Mistrzw i od dawna uprawiali polityk na wasn rk, nieraz wbrew Krlewco w i c o wszystko wydao mi si silniejszem od powodw niedoicia sojuszu, przytaczanych u 1'apego sir. 51.

22 Rzekoma koalicja Litwy^z Tatarami przeciwko Moskwie 161 nych z t spraw okolicznoci. Krl wybra to, co byo podanem Moskwie: neutralno zupen. Utarczki pskowsko-inflanckie roku 1480, zaczynaj si od po cztku roku. Krzyacy zajli Wyszegorodok pod Pskowem, a 20 sty cznia stanli pod Gdowem, gdzie uyli ognistych strza", tj. broni palnej. Pdzi tedy goniec pskowski do Iwana HI, przebywajcego wanie w Nowogrodzie W., proszc o posiki na poganych Nie* mec\ Iwan zawsze ,opiekowa si interesami Pskowa. Przybywa pomoc moskiewska d. 11 lutego, wojsko pskowsko-moskiewskie gro madzi sie pod Izborskiem, i std dokonuj najazdu odwetowego, za pdzajc si a pod Jutjew, gdzie stali przez ca dob, a wracali z upem bogatym 20 lutego. Skoro tylko jednak posiki moskiewskie odeszy do domu, natychmiast poganyj knia mester4, landmistrz inflancki, dokona ponownej wycieczki pod Izborsk, gdzie stan ju 25 lutego i posun si nastpnie jeszcze dalej, stoczywszy d. 1 mar ca utarczk pod Pskowem, o 10 wiorst od miasta. Na tern sko czya si rejza* zimowa przeciwko niewiernym- '). Latem maa nastpi jeszcze powtrna; Krzyacy zajci byli w tym roku 1480 na der gorliwie szerzeniem wiary witej*. Takich wypraw setki cae w kronikach. Schemat pochodu nie mal stay: Jurjew (Dorpat), Izborsk, Pskw; tre zawsze ta sama: kilkudziesiciu zabitych i jecw, przyczem nie oszczdza si nigdy kobiet ni dzieci i ykutek zawsze ten sam: ochota do odwetu, kt ry nastpuje regularnie po kilku miesicach. Wynik strategiczny i po lityczny: utrzymanie wojenki na stae, w tych samych miejscach, ro- | zmiarach, okoo tych samych granic. Wieczne podjazdy, nie przyno szce nigdy nic nowego. Podjazdw tych sam Zakon z reguy nie traktowa powanie; czasem tylko wyjtkowo mylano rzeczywicie o zdobywaniu Pskowa (jak np. w latach 14081410 i potem w r. 1501), a zreszt chodzio tylko o nieprzerwalno walki z niewiernymi". Utarczki te mogy
*) Latoplsy pskowskie, pierwszy i wtry, w Ponom Sobraju, t. IV, str. 22264 i L V str. 38, 39, Bya jeszcze potyczka pod Kobylem, ktr ltopis wtry opisuje pod dat 4 marca, a .pierwszy' odnosi j do b sierpnia. Mogy by dwie, i w marcu l w sierpniu. Nie. zajmowaem si tern bliej. Nie tykabym wogle tej wojenki, gdyby nie to, Ze to w roku 1*80 a zaley mi na wyczerpujcem przedstawieniu czytelnikowi wszelkiego materjau rdowego, skoro kre l tu konstrukcj historyczn tego roku wrcz przeciwn wszystkiemu, co dotych czas jest powszechnie przyjte i juz utarte.Landmistrz donosi jul iO stycznia W, Mistrzowi, ze poszczcio rou si przeciwko Rusi i e przedsiwemie jeszcze jedn wypraw. Napierskyi Index, t. II. Nr. 2133. O odwecie Pskowian w Inllanclech i o ponownej wyprawie Zakonu pod Pskw, tamie Nr. 2136.

162

Feliks Koneczny

23

atoli kadej chwili nabra znaczenia politycznego, gdyby w nie wmie sza si czynnik trzeci. Bywao, e Szwecja wdawaa sie w te zwa dy, posikujc Krzyakw, a wtedy zanosio sie na powaniejsze na stpstwa, ktrym atoli zapobiega sam Zakon. Okoo roku 1480 Zakon radby jednake widzia ocienne pastwa wcignite w gr polityczn okoo Nowogrodu i Pskowa lecz rachuby te zawiody. Widocznie Zakon wiedzia, e Jagielloczyk mu przeciw Iwanowi nie dopomoe, skoro nie urzdza znaczniejszej na Pskw wyprawy, i nie przystpywa do oblenia. Co wicej, musiay zachodzi wtpliwo ci, po ktrej stronie stanby krl Kazimierz, gdyby w razie powa niejszej akcji okoo Pskowa nie mg utrzyma swej neutralnoci, skoro landmistrz nie ryzykowa znaczniejszej wyprawy, ktra zmusi aby Iwana rwnie do akcji posikowej na wiksz skal, i wojenk podjazdow zmieniaby na wojn. Tak wojn rozstrzygaaby we dug wszelkiego prawdopodobiestwa Litwa. Kazimierz nie pragn tego, ale gdyby czyni to musia, czy stawaby przeciwko Iwanowi? Krzyacy mieli wtpliwoci. Nie spodziewali si widocznie tego! Drobna wojenka zaja tu nasz uwag tylko dlatego, e zaley nam na drobiazgowe m zapoznaniu si z caym mat er jem tego wiel ce zajmujcego roku 1460, ktry musimy roztrzsa wszechstronnie, niczego nie opuszczajc, eby mie prawo pyta na kadym kroku: Odzie lad jakikolwiek, jakoby krl gotowa koalicj przeciwko Moskwie? Gdyby Kazimierz Jagielloczyk zamierza by prowadzi wojn z Moskw, mg by wyzyska lepsze sposobnoci, nadarzajce si ju od koca roku 1479' wszake zanosio si na now moskiew sk wojn domow. Wrd modszej braci Iwana Jli nie byo jednomylnoci. Naj modszy z nich, Andrzej Modszy, trzyma si najstarszego brata, Wielkiego Ksicia, gdy tymczasem Borys i Andrzej Starszy byli mai kontentami, a niezadowolenie ich wzrastao od sprawy o wymoroczne" po Jerzym w r. 1472, a doszo do jawnego buntu po wypra wie nowogrodzkiej roku 1477-78. Bracia narzekali, e ich Wielki Ksie ciko pokrzywdzi przy podziale upw nowogrodzkich, e wyszli z tej wyprawy z prznemi rkami. Brali oni w tej wyprawie udzia wasnemi osobami, nietylko druynami swemi. Ruszali na no wogrodzkie krainy z najwiksz ochot, po zdobycz, lecz w'tern mniemaniu, e bdzie to zdobycz wsplna. W ich mniemaniu nale ao wydzieli im cz Nowogrodzkiego na dzielnice. W zaaleniach

- '

24 Rzekoma koalicja Litwy z Tatarami przeciwko Moskwie 163 swych na starszego brata przytaczaj, e zabra cae Nowogrodzkie dla siebie, a im erebia iz nego nie da* *) Matka Wasylcwiczw, yjca jeszcze wdowa po Wasylu lepym, staa w tym sporze po stronie synw modszych, przeciwko najstarzemu* cieray si tu wykluczajce sie wzajemnie dwa pojcia co do tego, jakim powinien by ustrj Moskiewszczyzny. Nietylko na na Litwie istniaa kwestja dzielnic ksicych, lecz rwnoczenie w Suzdalszczynie. 1 tu i tam opozycja ma program decentral i styczny; obie opozycje maj co wsplnego w swem podou i std poniekd nawet wsplne interesy; analogia pewnych okolicznoci zbli aa je i moga wie do porozumienia O dzielnice chodzio przedewszystkiem i to stanowio spraw gwn. Modsi bracia Iwanowi mieli za al do niego nietylko z po wodu Nowogrodu, ale o rozmaite wiksze i mniejsze pretensje, kt rych zbierao si coraz wicej- W roku 1478, po powrocie z Nowo grodu, miara nienawici bya jut pena. Kropl przelewajc dzban staa si sprawa ciekawa o wolny otjezd", jaka wyonia si pod koniec roku 1479. Namiestnik Iwana, osadzony w Wielkich ukach (przynalenoci pastwa Nowogrcdzkiego), Iwan Obolensklj, przezwiskiem yko, zrzu cony ze swego urzdu dla cikich naduy, jakich si tam dopusz cza, i gniewem Wielkiego Ksicia zagroony, korzystajc z prawa .wolnego otjezda", odjecha na sub" do Borysa woockiego (co do modszoci, przedostatniego z Wasylewiczw). Tam posa Iwan za nim zbirw swoich, kaza schwyta i w kajdanach odwie do Moskwy2). Mona wydarzenie to uwaa za pierwsz prb stosowania wadzy gosudarskiej", jako osobistej zwierzchnoci nad osobistym poddanym *)

*) Lalopisy sol i jki wtry i Lwowa, w Pot Sobr. t. VI, str. 222 i XX A st., . *) Szczegy o grabieach i wszelkiego rodzaju naduyciach tego yki zob. w Aktach Zapadnoj Rossii, t. I, Nr. 71 i w latopisie sofijskim w 1'olnom Sobr,. t. VI sir. 221 i 222. *) Zdarzyo si na pi lat przedtem, w r. 1474, e z prawa wolnego otjezda' zrobi uytek ksi chomski, Danio Dyraitrowicz, Ucz dobrowolnie wrci do Moskwy i prosi o przyjcie do laski. Omiu bojarw musiao wtedy da Iwa nowi pork za niego, na czn kwot 2000 rubli. Sbornik gos. gramot, t 1, Nr. 10a( 104, str. , 250.

164

Feliks Koneczny

25

Przypomnijmy sobie, jak caa zamoniejsza warstwa spoecze stwa strzega dugo swego prawa wolnego wyboru .suby" u do wolnie obranego i dowolnie (podczas pokoju) zmienianego ksicia; jakto wszystkie prby wprowadzenia adu pastwowego rozbijay si wanie o konsekwencje wolnoci otjezda" a teraz wypadek ten z Obolenskim nikogo z bojarw nie obszed i pozosta osobist spra w prywatn yki. Niegdy chodzio bowiem o swobod poprawienia sobie losu przez dostanie si na dwr ksicia zamoniejszego o ile monoci moskiewskiego; byo to powiceniem, eby wytrwa przy ksitach uboszych I nie .odjecha" do Moskwy, jeeli si na darzaa sposobno. Ale eby broni swobody w przeciwnym kie runku, swobody opuszczenia Moskwy i to teraz, kiedy ona panuje faktycznie nad caem Zalesiem w tern jaki mieliby interes nowsi potomkowie druynnikw, bojarowie dworzanie? to nie stanowio zgoa sprawy ich stanu i byo dla nich po prostu bezprzedmiotowe m. Wypadek z Obolenskim jest jak najbardziej znamiennym dla zmie nionych z gruntu stosunkw. adnego z druynnikw ni dworzan, adnego .bojara" to nie obeszo bo ktby chcia opuszcza dwr moskiewski? Ani yko nie byby odjeda", gdyby nie to, e od jazd" stanowi ocalenie przed wizieniem. W zachodniej Europy powiedzianoby moe, e chodzi o zasad ale kraina abstrakcyj ko czya si wwczas w Wilniel Miaa jednak sprawa ta znaczenie realne... dla ksit Jeeli bowiem Wielkiemu Ksiciu ma by wolno rzdzi si na ich teryto riach, w takim razie oni nie rni si niczem od suiych" i prze staj by gosudarami i na prawd jeden jest tylko gosudar na wszystkie ksistwa. Bracia Iwanowi za sabi jednak byli, eby su szno miaa im si przyda na cokolwiek. Zbieg okolicznoci spra wi niespodzianie, i popadli w zudzenie, jakoby mogli mie otuch powodzenia i natenczas Andrzej Siarszy z Uglicza i Borys woocki zbieraj si na odwag, podnosz wszystkie swe roszczenia od wymorocznego" po przez reby" a do otjezda", i postanawiaj radzi sobie. Podczas gdy Iwan tpi resztki opozycji w Nowogrodzie Wiel kim opozycja przeciw niemu wybuchn miaa w Moskiewszczynie samej i to buntem dwch rodzonych braci za czem pj miay rozmaite inne jeszcze zawikania obfitujcego w wydarzenia roku 1480. Przyjrzymy si tym faktom szczegowo, aeby 'zbada dokadnie kwestj stanowiska Kazimierza Jagielloczyka wobec tego wycinka dziejw litewsko-moskiewskich.

Jfy

Rzekoma koalicja Litwy z Tatarami przeciwko Moskwie 165

Bawic z pocztkiem roku 1480 w Nowogrodzie W-, otrzy ma Iwan wiadomo z Moskwy od syna, Iwana Modszego ') swe go wsprzdcy, o podejrzanem zachowaniu si dwch modszych swych braci, Andrzeja Starszego i Borysa. Wie niosa, e nosz si z zamiarem odczenia si od Wielkiego Ksicia s ). Dla tej przy czyny przypieszy Iwan Ul swj powrt z Nowogrodu a)- Kiedy sta n znowu w stolicy, w Moskwie, dn. 13 lutego 1480 r. *), mona byo dowiedzie si tyle tylko pewnego, jako z pocztkiem lutego Borys woocki, odesawszy on i dzieci do innego grodu swej dziel nicy, do Rewa nad Wog, sam przyby do Uglicza, ktry przynale a do Andrzeja Starszego6). Ich pobyt w Ugliczu trwa krtko bo w sam raz do powrotu Iwana III do Moskwy4). Po dniu 13 lutego 1480 r. wybrali si obydwaj ksita do Rewa razem, przyczem i Andrzej Starszy zabra rodzin sw. Spieszno im byo widocznie, skoro przejechali przez terytorjum twerskie, ktre klinem wchodzio pomidzy dzielnice uglick i wookamsk. W Rewie i koo Rewa kazali stawi si swoim druynom z onami, dziemi i czeladzi. Zebraa si tego spora ciba, ktr wspczesny latopisiec ocenia z pocztku na 20.000, pniej (we
') Sztimiowski rkopis latopisu nikonowskiego w Pot. Sobr. t, Xli, str. 197, szpalta druga; jermolinski latopis, Pot. Sobr. t. str. 179. ') Syn donosi ojcu, e stryjowie chotlat otstupiti*, a oglnikowe to wyra enie nie mieci jeszcze w sobie pojcia zbrojnego buntn. Woskresenski lat, w Po. Sobr. t VIII str. 204; rkopis szumiowski j . w jermotiski lat. j . w. ") .On e w borzie jecha 'n Nowagoroda Moskwie'. Latopis wtryeSofljskl w Po. Sobr. t. VI, str. 222; woskresenski i jermolinski j . w ; rkopis szumiowskl j. w,; latopis Lwowa, tame w tomie XX A. str. 336. *) .Pred wellkom zagowieniem*. lat. nikonowski w rk. szumlowskim j . w, i jermolinski j . w'. t .Welikoje zagowenie\ Jestto ten tydzie, w ktrym mieci si Popielec, a wic w r. 1480 dnie 1319 lutego, a zatem wypada .pred zagowenlem' najp niej 12 lub 13 lutego. Latopis nikonowski w wikszoci rkopisw oznacza dat wyrainie: ewala 13 w niedicljn syropustnuju*; Po. Sobr. t, Xli, str. 197, szpalta pierwsza Podobnie simeonowski, tame t. XVIII, str. 266 i sofijski pierwszy, tame t. VI, str- 20. s ) .Na maslanoj nediele", a zatem w tygodniu przed niedziel zapustn, co wypada w r. 1480, pomidzy 13 lutego. Woskresenski lat. j. w., rkopis szumilowski j. w; jermolinski lat. j . w; sofijski wtry w Po. Sobr, t VI, I t r . . i simeonowski za w tyme zbiorze t. XVIII, str. 266 podaje dat wyjazdu z Woo kamsk na 1 lutego, w sam raz tedy 6 lutego lub ktrego z dni najniszych mg by Borys dojecha do Uglicza. Dat 1 lutego na wyjazd z Wooka amekiego (Wookamsk) podaje te .Urywek', wydany przy .Ruskim Chronogralie" redakcji 112 goda w Po. Sobr. t XXII, str. 500. . .. Oczywicie mowa tu zawsze o Rewie nadwoaAskim, nie o nowogrodzkim, na ktry potem przyjdzie kolej. ') Dokolje knia welikij priszed i Nowagoroda Moskwie' - nikonow ski lat. w Po. Sobr. t. XU, str. 197, szpalta pierwsza; sofijski pierwszy, t. VI, str. 20.

166

Feliks Koneczny

27

wrzeniu 1480 r.) na 10.000 osb 1 ). Liczby te s na pewno przesa dzone2), ale choby w rzeczywistoci byo ich trzy razy mniej, mamy do czynienia z nieznanym Zachodowi objawem: jaka wdrwka ludu, istny gminoruch* z kobietami I dziemi, szukajcy w szerokim wie cie lepszego losu, gotw w danym razie dopomc sobie orem. Andrzej i Borys mieli upatrzone dla siebie reby" w poudnio wej czci Nowogrodzkiego obszaru, w czci wrzynajcej si gboko w granice Litwy: upatrzyli sobie okrg Wielkich uk i tam te zdali. Zwaywszy, e tam-to by namiestnikiem Iwanowym w Obolenskij, ktrego otjezd" sta si bezporednim [powodem zerwa nia pomidzy brami, trudno nie wyrazi domysu, e to on podmwi Wasylewiczw do tego kroku i on wskaza im Wielkie uki, jako cel podania. Wyprawa na Wielkie uki jest zarazem zemst za porwanie Obolenskrego, a moe Iwan ciga go nietyle o naduycia w Wielkich ukach popeniane, ile za to, e dy do odjcia tej krainy samemu Wielkiemu Ksiciu, a wydania jej na dzielnicowe udziay modszym jego braciom. Czy ksita, wyprowadzajc ludno z dotychczasowych swych ksistw, decydowali si wyrzec swych ojcowizn dla nowych dzielnic, czy te zamierzali uwaa nowy spodziewany nabytek za rozszerzenie dotychczasowych dzieraw, pragnc dawne nadal zatrzyma nie wiadomo. Nie wiemy, jak cz ludnoci uprowadzali z sob, a zwaszcza czy wszystkich druynnikw czy te cz wiernych sobie towarzyszw broni pozostawiali na miejscu. Brak nam dosta tecznych danych, by osdzi, o ile ruch w cay by logicznem celowem przedsiwziciem, lub te moe tylko zbiorowym odruchem mal kontentw, wybuchem zoci czy rozpaczy, porywem gromadnym z hasem negatywnemi byle nie tutaj, byle odmieni los! Porwa za sob tysice cae mogli byli jednak ci ksita tylko, obiecujc zna czn popraw losu, W czasach, kiedy druynnicy uwaali za pomyl ny zwrot w yciu otjezd* do Moskwy, mona byo prowadzi swych druynnikw z onami, dziemi i czeladzi gdzie w wiat za rzeki i gry" doprawdy tylko obiecujc zote gry. W miar, jak oka. zywa si miaa czczo obietnic, topnia te nastpnie tum wiernych i w cigu p roku stopnia do poowy.
') I.atopis pskowski wtry, do tych lat wspczesny, w Po. Sobr. t. V, str. 39; jako mnieti mi, do 20,000' i str. 41 (przez omyk druku oznaczona liczb 11); .mniu, jako do desiati tysiaszcz". a ) O skonnoci do przesady przy niskiem wyksztacenia liczbowem Rusi zob, w omie I .Dziejw Rosyi*

Rzekoma koalicja Litwy z tatarami przeciwko Moskwie

167

Na czyj pomoc liczyli malkontenci, sami niewtpliwie zbyt sa bi, by si mogli mierzy z Iwanem moskiewskim? Gdyby byli zdecydowani mierzy si z nim sami ornie byliby dziaali, pki Iwan bawi w Nowogrodzie, uderzajc czyto na No wogrd, czy to na Moskw. Gdyby liczyli na Nowogrodzian, e po jawiajc si pobudz ich jeszcze do oporu przeciw Iwanowi, byliby si ruszyli przynajmniej o kilka tygodni wczeniej. Teraz Nowogrd ponownie zbity, upokorzony, zamany do reszty, niezdatny ju by do oporu, nawet do opozycji, c dopiero do powstania; zreszt, kt mia urzdza choby tylko opozycj, skoro Iwan pozby sie ju .sdownie" wszystkich wpywowszych przeciwnikw? Liczy wiec mogli byli na pomoc albo Litwy, albo ordy Zotej. Atoli w tym drugim wypadku nie byliby oddalali si na zachd, co raz dalej od spodziewanej pomocy; byliby te czekali, a pomoc na dejdzie. Pozostaje tedy tylko tamto: nadzieja pomocy z Litwy. Ale w takim razie zachodzi jaka zagadkowa sprzeczno w faktach: Kierunek od Uglicza do Rewa nadwoanskiego wid prosto na Litw, ktrej granica tak ju niedaleko od Rewa a jednak te zbrojne tysice jej nie przekroczyy. Cign dalej w gr Wogi i jeszcze potem dalej, ku pnocy, w Nowogrodzkie dzierawy i do piero od Mowiatycz zmieniaj znowu kierunek na zachodni z lekkiem odchyleniem ku poudniowi, aeby w kocu skrci nagle ca kiem na poudnie, wprost na Wielkie uki. Spjrzmy na map hi storyczn1), a okae si, e oni odbywali pochd tak, jak sza gra nica litewska, e szli cigle wzdu tej granicy. Oni j wci okr ali. Z Rewa nadwoanskiego do Wielkich uk byoby przez terytorjum litewskie trzy razy bliej. Oni skracali sobie przedtem drog przez Twerskie, ale przez Litw nie mieli tego zrobi. Widocznie tedy podczas pochodu caego do Wielkich uk nie byo porozumienia midzy Wasylewiczami a krlem Kazimierzem. Wniosek ten potwierdzi nam rdo polskie, i to takie, ktrego geneza wprost na samym dworze Jagielloczyka, przebywajcego na Litwie, a wic bezporednio od rodowiska politycznego, zaintereso wanego temi sprawami. rdo to pozwoli nam zarazem oznaczy cilej dat, jak dugo trwa pochd gminoruchu i odkryje przed na mi, e by on dworowi Kazimierza Jagielloczyka dugo cakiem... niewiadomym. Nie moga polityka krlewska pozostawa w zwizku z faktem, o ktrym nie posiadano zgoa wiadomoci.
') Mapa pogranicza litewsko-moskiewskiego w r, 1492* przy cytowanem wiele Papcgo, uzmysawia to bardzo dobrze.

A*

168

Feliks Koneny

29

HI.
Ostatnie przedzgonne informacje Dugosza. Bnnt Wasylewiczw dokonany bez porozumienia z krlem. Stan wiadomoci politycznej dworu krlewskiego w pierwszych miesicach roku 1480. Obszar kondominialny. Cz panw litewskich za wojn. Da rewska. Zwizek buntu Wasylewiczw z opozycj litewsk. Proba do krli o wstawiennictwo. Kwestja opieki w testamencie Wasyla lepego. Po goski wojenne. Odmowa krlewska. Iwan naprzno stara si przejedna braci. Ruchy Ahmata.

Tem rdem polskiem jest Dugosz, a mianowicie ostatnie przed zgonne ( t 19480) jego info:macje, otrzymane w Krakowie z dwo ru krlewskiego z Litwy, prawdopodobnie przez kogo, kto suy za porednika pomidzy dworem a panami polskimi, zbierajcymi si i naradzajcymi w Krakowie. Ustp ten Dugosza ') skada si z piciu czci. Na pocztku wiadomo o ostatnich zarzdzeniach krla w Koronie i o wyjedzie na Litw; nastpuje informacja o tern co krl porabia na Litwie w r. 1480; potem pogld oglny na sprawy moskiewskie, zwaszcza na stosunki moskiewsko-tatarskie; dalej wiadomoci o wyprawie Iwa na na Nowogrd w r. 1477, i o dziaaniach jego tame na pocztku roku 1478; w kocu informacja o zdaniu krlewskiem w tych materjach. Nie jest to tedy ustp zwizany treci cile z pewnym ro kiem lecz niejako chronologiczno-zbiorowy. Umieszczone za mamy wszystko w miejscu tern, bo Dugosz mia ju sw Historj41 napi san, a tylko dopisywa jeszcze dalej, jak dugo Bg ycia pozwoli. Ot ten ustp jest dopisany w caoci, bez wzgldu na to, e zawie ra wiadomoci o latach wczeniejszych, jako wyjanienie politycznej dziaalnoci Kazimierzowej na Litwie z pocztkiem roku 1410. Wiadomoci owe mg by Dugosz otrzyma dopiero w roku 1460, gdy dowiedzie si, co tam krl porabia (. dugich polo waniach), mona byo tylko od kogo towarzyszcego krlowi na Litw a krl dopiero na Boe Narodzenie 1479 r. dojecha ledwie do Grodna. Informator Dugoszowy przesa mu wiadomoci przed zblieniem si Ahmata ku granicom moskiewskim, co nastpio w czerwcu 1480 r, gdy autor nasz zmar 19 maja tego roku. Jeeli wiadomo o ruchach Ahmata bya w drodze do Krakowa, Dugosza ona ju nie dosza.
/ ) ed. Pauli-Przezdziecki, t. XIV, p. 696. 697. O nagwku tego ustpu i o miejscach, zawierajcych wiadomoci o zrzuceniu jarzma tatarskiego, bdzie mowa osobno niej.

Rzekoma koalicja Litwy z Tatarami przeciwko Moskwie _169 Kiedy doszy Dugosza te informacje, ktre zdoa jeszcze wpi sa w .Historj", da si oznaczy cilej: Pod rokiem 1480 opisuje Boe Narodzenie 1479 r. w Grodnie przebyte (rok zaczyna zawsze od 25 grudnia), pobyt w Trokacb i w Wilnie a poza Wielkanoc (Pascha Domini cum bebdomadibus sequentibus), a wic mniej wicej miesic kwiecie 1480 r. (Wielka noc bya 2 kwietnia). Informacje, z ktrych historyk nasz czerpa, byy wic wysyane z Litwy do Krakowa pomidzy poow stycznia (wczeniej nie byo o czem donosi), a (najdalej) poow kwietnia 1480 r. Pochodz z koca stycznia, z lutego, z marca i z kwietnia 1480 r. Czy wysyane byy kilkakrotnie, czy jednorazowo tego nie dojdziemy I to obojtne. A zatem: wiadomoci owe otrzyma Dugosz krtko przed mier ci od kogo, kto sam dowiedzia si o nich w pierwszym kwartale roku 1480, a dowiedzia si o tern przy dworze krlewskim, bawic na Litwie, pomidzy Grodnem a Wilnem, nie poza Wilnem. S to tedy wiadomoci, jakie zdoay dotrze do Wilna w czasie do wcze snej wiosny 1480 roku. Szy wiadomoci o tern, co si dzieje w Nowogrodzie W., leni wo; widocznie nie byo zwizkw handlowych pomidzy Nowogro dem a Wilnem, ani nawet porednich. Na dworze Kazimierza nic jeszcze wwczas nie wiadomo o pochodzie Iwana na Nowogrd od koca padziernika 1479 r * nie wiedz jeszcze, e Iwan prze , bywa wanie w tern miecie a po koniec stycznia 1480 roku; niema adnej wieci o uwizieniu.i wywiezieniu arcybiskupa, ani te najmniejszej pogoski o buncie modszych Wasylewiczw* Uderza szczeglniej brak wiadomoci o tern, jak oni cign ca ym gminoruchem, a cigle wzdu granicy litewskiej, ku pnocy. Czyby Dugosz nie by tego zapisa, gdyby by o tern wiedzia? Czy informator jego (bezporedni czy poredni) nie byby przesa tak zajmujcej wiadomoci, gdyby mu bya znan? czyi mona byoby zamilcze o tak ciekawem wydarzeniu? Nie wiedziano jeszcze o tern, kiedy wyprawiano owe informacje do Krakowa, a to znaczy, e w Wil nie nie wiedziano o buncie Wasylewiczw w kwietniu, w kadym ra zie z pocztkiem kwietnia 1480 r. Upowania to do wniosku, e przynajmniej do kwietnia nie by o porozumienia midzy Wasylewiczami a Kazimierzem. Pisze Dugosz, jako krl spdzi na Litwie tempus hiemis, veris et aestatis". Widocznie zdanie to pisane w maju 1480 ., bo w kwietniu jeszczeby nie zaznacza, e pobyt przecignie si poza

170

Feliks Koneczny

31

wiosn, dopiero zaczynajc si; o lecie mwi tu Dugosz anticipando, otrzymawszy wiadomo, e krl zabawi na Litwie jeszcze duej. I wyrzuca historyk krlowi (jak czyni to zwyk czsto) zbytnie fol gowanie namitnoci do oww. owy stanowi jednak tylko to dnia powszedniego trybu ycia Kazimierza Jagielloczyka, zajtego: plac i tan do cum Moskwitarum ducibus, videlicet natu maiori Iwano et Borziwogio1) Andrea2) et altero Andrea, et pro regionibus, quas ducatui Lithuaniae duces praefati moskovienses, [rege Kasimiro absente, per iniuriam, ut asserebatur, anstulerant". Jest to cz druga ustpu. Potem nastpuje wyjanienie stosunkw moskiewskich i nowo grodzkich i moskiewsko-tatarskich; to trzecia cz ustpu, ktra mo gaby rwnie dobrze by przeniesion pod rok 1480. To samo mona powiedzie o czci czwartej i pitej. Wychodzi wic na to, e tylko pierwsza cz ustpu naley do roku 1479, o ktrymto roku opowiadanie koczy si na sowach: in Lithuaniam cum omni curia sua se contulit". W tern miejscu monaby miao wstawi ty tu: Annus Domini 1480". Tytu ten znajduje si dopiero po wy czerpaniu wyuszczonych piciu czci ustpu, a nowy HAnnusM po czyna si ab ovo od przybycia krla na Litw pod koniec 1479 r. Dugosz cofa si od czasu veris et aestatis" z powrotem do zimy i dochodzi do tygodni najbliszych po Wielkiejnocy. Gdyby nie owe wyrazy: veris et aestatis41, nasuwaoby si przy puszczenie, jako historyk wpisywa swe informacje dwukrolnie, nie zdywszy ju zredagowa ich naleycie. Faktem jest, e ostatni ustp Anni 1479" pisany jest w roku 1480. Skoro za wykluczamy dwukrotno pisania, naley wniosko wa, jako obydwa przedostatnie ustpy Historji, tj. ostatni ustp roku 1479 i pierwszy roku 1480 pisane byy wczesn wiosn roku 1480. Informacje krakowskie pochodziy oczywicie z dworu krlewskiego na Litwie; zapisuje tedy Dugosz to, co o jaki miesic wczeniej uwa ano za prawdziwe w otoczeniu krlewskiem; to, czego dwr krlew ski dowiedzia si w Wilnie. Skutkiem tego zbiegu okolicznoci staj si ostatnie informacje Dugoszowe rdem dla okrelenia stanu
') Pozwalam sobie nawrci do tekstu wydania lipskiego, jako w tcm miej scu poprawniejszego (Pauli ma: Boguworo). Borzivoglus bfizszv Borysa, o ktrym J tu mowa, * 2 ) Pauli drukuje: Andreae - tamten (Borys) nie by jednak synem Andrzeja, lecz bratem; e za Dugosz zdawa sobie spraw z istnienia dwch braci Andrze jw (Wasylewiczow), dowodz sowa nastpne: et altero Andrea".

32 Rzekoma koalicja Litwy Tatarami przeciwko Moskwie 171

^^^^^^^ *~" ~ - - M mi^m^^m i ^^^ i ^^^-^^^g^^^T?^

wiadomoci politycznej dworu Kazimierza Jagielloczyka w pierw szych miesicach roku 1480. Sprbujmy to rdo wyzyska. Zacznijmy od tego, co sam Dugosz mg wiedzie, nie potrze* bujc zbiera dalekich informacyj. Tyczy si to przedewszystkiem samego faktu wyjazdu z Korony, z Nowego Miasta Korczyna (17 li stopada 1479 r.) w drog na Litw a nastpnie drugiego faktu, o ktrym mona byo doskonale wiedzie w Krakowie (zwaywszy wysokie spoeczne stanowisko autora), mianowicie wiadomoci za wartej w ustpie pierwszym Anni 1480, jako krl pobyt na Litwie przedua: tbique mansionem suam longo satis tempore... contfnuavit". Przypuciwszy, e sowa te pisane byy w samyme ju miesicu maju 1480 r,, wypadnie zaledwie p roku po wyjedzie krla z Ko rony, z czego wynika, jako krl mniema lub przynajmniej inni tak mniemali, on za do bdnego mniemania dopuszcza e je dzie na Litw tylko na krtko; na czas taki, i proczny pobyt mg si potem wydawa .przeduonym44. Jest na to drugi jeszcze dowd z tego zdania zaczerpnity: .licet a consiliariis Poloniae frequentibus litteris et nuntiis, qualenus ad regnum rediret, accersitus". Nie byliby panowie polscy wzywali go do powrotu od wczesnej wiosny 1480 r,, gdyby w listopadzie 1479 r. byo postanowionem lub gdyby jaw nem byo to postanowienie e krl zabawi na Li twie przez czas duszy. Widocznem si staje, e krl wybiera si na duej, ni panom polskim zapowiedzia; ale pozosta na Li twie jeszcze znacznie duej, ni sam nawet przypuszcza. Widocznie wiele spraw litewskich nie byo wiadomych konsyliarzom" krlew skim; ale jeszcze wicej niespodzianek oczekiwao krla na miejscu. Przedewszystkiem dowiaduje si w Wilnie, e pod jego nieobec no Moskwa zagarna cz Litwy! Dochodzi Dugosza wiadomo o tem. O jakiche tu mowa regionibus"? Zabr dokonany by .rege absente". Mog zachodzi wtpli woci, co Dugosz uwaa za ostatni poprzedni pobyt Kazimierza na Litwie. Na obszarze pastwa litewskiego przebywa krl ostatnim razem w marcu 1478 ., lecz tylko w Brzeciu Litewskim (dokd zwoa by zjazd panw litewskich), dalej si nie zapuszczajc, sple* szc z powrotem do Korony. Mona tego nie uwaa za pobyt na Litwie a w takim razie wypadnie cofn si przeszo o rok. P n jesieni 1476 roku zjeda krl na Litw i bawi tam a do po-

172

Feliks Koneczny

33

owy marca 1477 roku 1 ). Chobymy atoli dla pewnoci cofnli si do tej daty starszej, nie znajdziemy w rdach nigdzie ni ladu ja kichkolwiek regiones" Wielkiego Ksistwa litewskiego, ktreby za garnite byy przez Moskwicina pomidzy kwietniem 1477 a kocem roku 1479 chyba e obszary nowogrodzkie uwaalibymy za li tewskie*. Jako wyraa si Dugosz dalej, na kocu ustpu o zagarniciu Nowogrodu Wielkiego: nonnullis regionibus Ducatum Magnum Lithuaniae exuens", a nie wskazuje, ktre? ma wic na myli jakie okrgi nowogrodz kie, niektre (nonnullis"), bynajmniej nie Nowogrd W. wogle. Bliszej wskazwki udziela nam wzmianka, jako Nowogrd Ka zimierzowi quamvis sibi annis singulis centum millia cidorum pen dent". Jest tedy mowa o dochodach z owych okrgw o wtpliwej, czstokro o mieszanej przynalenoci pastwowej, z ktrych take litewski skarb czerpa niektre dochody: Riew a ), Wielkie uki, Chomski pogost '). Byy to okrgi wtpliwego zawsze pogranicza nowogrodzko-litewskiego, obecnie wic wtpliwej granicy litewsko-moskiewskiej. Przy zajmowaniu ich przez Iwana dziay si rzeczywicie srogie Jniuriae". Nietylko wygnano z Rewa namiestnika krlewskiego, Seka Hryhorjewicza, ale ludno rozbiega si, uciekajc przed za bjstwami, labunkami, gwatami1). A .da rewska" miaa przez dugie jeszcze lata stanowi przedmiot reklamacyj i dochodze. Ma wic Dugosz suszno, e pod nieobecno krlews i\ w y dar Iwan Litwie pewne okrgi, pozbawiajc w nich Litw condominium szczeglniejszego rodzaju. Wchodzi Iwan w te okrgi, jako wadca Nowogrodu Wielkiego, a do tego mia jednak prawo niewt pliwe; inna bya kweslja, czy prawa tego nie naduy, czy nie gwa ci przy tern praw litewskich ale nikt nie mg mu odmwi pra wa do utrzymywania tam swych urzdnikw.
) Dugosz, d. cit. t. XLV, p. i 654; dnia 2 kwietnia 1477 r. by kro! powrotem w Lublinie /e* *) Noworew gub. pskowskiej, pomidzy jeziorami Roszo i Arszo; pierwotny (btary) Rcw obejmowa zdaje si z Noworewa tylko cz" najbardziej poudnicw, rozcigajc si atoli znacznie dalej ku poudniowemu zachodowi, edzie osada Staroseljc. 5 Spraw t wyjani doskonale Papce op. cit. str. - 4 5 . W r. 1471 Noworodzianie zastrzegli sobie przynaleno okrgw Rewskiego i Wielkouckiego; ibidem sir. 41. Po zagarniciu Nowogrodu przywaszczy sobie Iwan wyczno tych okrgw, poruszywszy zagarnicie ich tykowi Obulenskiemu tame str, 45, ktry zosta jego namiestnikiem z rezydencj w Wielkich ukach. 4 ) Pape op. cit. str. 45. *

34_ Rzekoma koalicja Litwy z Tatarami przeciwko Moskwie

173

Podzielone byy zdania, czy o zgwacenie praw litewskich w owych trzech okrgach upomina si tylko pokojow drog, a wic odzy skanie ich uczyni zalenem od dobrej woli Iwanowej, czy te zdecy dowa si dochodzi ich choby wojn. Dla opozycji wyania si podany casus belli i teraz dopiero zrozumie mona dokadnie, jakie nadzieje przywizywao stronnictwo wojenne do pobytu krlew skiego na Litwie. Dugosz nie wie o condominium, lecz pisze wprost o zagrabie niu okrgw i to dwa razy: Pro regionibus, quas Ducatui Lithuaniae Duces praefati moscovienses... abstulerant" i za drugim ra zem: nonnullis regionibius D, M. L exuens* l ). Doszy go tedy informacje przesadzone jakby pochodzce od informatora stajce go po stronie opozycji litewskiej. ladem moe pewnego sceptycy zmu wzgldem cisoci informacyj jest wyraanie: ut asserebatur* *). ladw opozycyjnego rda informacyj jest wicej. Z przek sem odzywa si Dugosz o stosunku Kazimierza do ksit moskiew skich: placitando cum Moskwitarum ducibus", co znaczy: Bprzymilajc si"J). Pochodzia informacja widocznie od kogo, kto wolaby bellicare", ni placitare". Tote wymawia si krlowi Kazimierzo wi krain nowogrodzk desertam neglectamque", zupenie w myl tendencyj stronnictwa wojennego. Dugosz, krlowi zawsze niechtny, skonnym jest dawa wiar tym, ktrzy gani polityk krlewsk; nie pomija ant nawet docinku, a od siebie dodaje zwyke wyrzekanie, jako krl nazbyt wiele czasu marnuje na polowania. A jednak... zna i tu tego Dugosza, ktry dy do wykrycia prawdy i tylko ni pragn si kierowa. Suum calque! i gdy wypada pod koniec ustpu
') Dugosz d. cit. p 697, wiersze 13 od gry. 3 ) Ibidem, wiersz 3 od gry. 3 j Tumaczenie Karola Mecherzyeklego W wydaniu Paulego-Przedzieckiegu jest wogle niewierne i pene kompoty cyj tumacza. Tak np. w tern miejscu tu maczy: .Wchodzi teml czasy w ukady z kaity moskiewskimi\ podczas gdy pfocltan znaczy (wedug sownika ks. Bobruwskiego), jako czstotliwe do piaceo podoba si czsto*. uywane przez Plauta, a wic sarkastycznie. Dla przykadu przytocz, jak w czci tytko jednego ustpu liczne s niewaciwoci tego prze kadu: w wierszu od pocztku ustpu (str. 557 tomu VI), 7 dokomponowany przez autora wyraz nastpne*; w w. 8 podobnie,- najwicej-; w 11: targujc si* i J powiaty* dokomponowa; w w. 9 podobnie: i przemoc*; wyraenie zas" rjak mwiono1* odnis tumacz faszywie do ,w nieobecnoci", gdy tymczasem naley ono do .nieprawnie'. Sa jeszcze grubsze kompozycje, zmieniajce czasem myl autora. Np. na str. 658 w wierszu pierwszym od gry wyraz Litwa* jest wyczn wasnoci tumacza: w wierszu 2 dokomponowa: 1 to wspomnie nie*; w w. 6. i prawic*; w w. 7: .zotych groszy isid) czyli -; w w. Bt .protijus" przetumaczone na .niebawem"; nastpne wyrazy .zagarn go i' sa znowu kompozycj; podobnie w w. 9 zmieniajcy sens wyraz ,potni"; w w. 10: ,nle porwali si Ud.

Feliks Koneczny

35

zdecydowa si, komu przyzna suszno, czy pokojowej polityce krla, czy wojowniczej malkontentw, powiada, e na przestrogi kr lewskie otwarte mieli uszy powani i roztropni". Zachodzcej sprze cznoci politycznej pomidzy tern, co pisa nieco wyej, a takiem za koczeniem ustpu, Dugosz nie dostrzega, gdy zbyt mao zna sto sunkw na .dalekim" Wschodzie. Nie trudno oznaczy czas, kiedy wyprawion zostaa z Wilna do Krakowa ostatnia informacja; wysarczy zastanowi si nad faktami, jakie mieszcz si w Dugoszu. Przedstawiaj one zarazem przebieg spraw w pierwszych czterech miesicach roku 1480. Wszyscy Wasylewicze s jeszcze (w ustpie tym Dugoszowym) zgodni, a zagarnicie okrgw Wielkiego Ksistwa Litewskiego przy pisuje si nie Iwanowi samemu, lecz wszystkim czterem braciom (duces praefati... abstulerant"); wiedziano bowiem, e wszyscy brali udzia w wyprawie na ziemie nowogrodzkie. Skarby z Nowogrodu wywiezione ju s do Moskwy. Cz panw litewskich owiadcza si za wojn, lecz krl nie dopuszcza i znajduje sobie zwolennikw, podzielajcych jego program. Do Wilna nadchodz wezwania z Kra kowa, eby krl wraca. Litwini zatrzymuj go. Litwini prosz, e by mianowa Wielkim Ksiciem jednego z krlewiczw '). Krl od mawia. Oto rejestr faktw, zapisanych u Dugosza. Gdzie i kiedy odbyway si te zebrania, narady, wymiany zda w najdoniolejszych sprawach? Ostatnim terminem chronologicznym, jaki blizki zgonu Dugosz zdoa wymieni, jest .Pascha Domini cum hebdomadibus sequentibus\ spdzona przez krla w Wilnie. Wielka Niedziela bya w roku 1480 wczesna, dnia 2 kwietnia; dodawszy jeszcze trzy tygodnie, otrzy mamy dat 23 kwietnia 1480 ., jako terminus ad quem wszystkich tycb wydarze. Otrzymawszy informacj, e krl jeszcze nie zamierza wraca, mg by Dugosz zapisa, jako krl Jblque (w Wilnie) mansionem suam longo satis tempore... continuavit", ale wiadomoci z czasu po 23 kwietnia ju mie nie mg, a przynajmniej wpisa ich nie zdy. Przed 23 kwietnia 1480 r. dano mie osobnego Wielkiego Ksicia, ale krl odmwi. Ostatni to raz opozycja prosi krla o krlewicza na W. Ksicia; odtd zaczn myle o Michale, drugim z rzdu Olelkowiczu, jako o kandydacie na Wielkie Ksistwo.
') .Ul surrogaret\ t). eby wstawi na swoje miejsce.

jg^zekojnajtoajtc^

przeciwko Moskwy

175

Bd co bd, posiada Dugosz i zapisuje informacje z kwietnia 1480 r. a stwierdzenie tej okolicznoci posiada wielk warto dla ustalenia chronologji wydarze pierwszej poowy roku 1480. To, o czem Dugosz nie wiedzia, o czcm nie wiedziano w Wilnie w po lowie kwietnia 1480 r przypada na czas po poowie kwietnia, o ile dziao si w samem Wilnie o ile za poza Wilnem, z uwzgldnie niem poprawki na czas potrzeby, eby wiadomo dosza do Wilna, a zatem odpowiednio wczeniej Liczc, e na wieci z Wielkich uk do Wilna trzeba byo co najwyej trzech tygodni, wypada z tego obliczenia, e pod koniec marca Wasylewiczw tam jeszcze nie byo. Wiemy ju z poprzednie go obliczenia, e w kwietniu 1480 r. nie byo jeszcze adnego poro zumienia miedzy Wasylewiczami a Jagielloczykiem. rda krzyackie przeduaj nam ten termin a do koca maja 1480 r. Gdyby by bywa jakikolwiek zwizek pomidzy postpowa niem Andrzeja Starszego i Borysa, a polityk Kazimierza, czyi nie spostrzegliby tego Krzyacy z Inflant, zwaszcza e sami pragnli so juszu z Litwa przeciw Moskwie? W poufnej korespondencji, przepro wadzanej z tego powodu pomidzy Kiesi a Krlewcem, pojawia si zrazu plotka, jaka dobiega do Kurland]!: jakoby dwaj bracia W. Ksi cia moskiewskiego, na ktrych zgub on czyha, i brat jego matki, ktrego dziki wyjazdowi wradcy do Nowogrodu wydobyto z wizie nia, w ktrem przebywa trzynacie czy te czternacie lat" wy prawili poselstwo do Wilna o pomoc, uznajc zwierzchnictwo litew skie, a chcc ograniczy panowanie Iwana do dawnych tylko krain moskiewskich. Piszc o tem gebitigerowie, zaznaczaj wyranie, ze takie s pogoski ,pord prostych kupcw i rozmaitych innych (lu dzi)"; nie podaj tego, jako informacji wasnej '). Zreszt niema w listach inflanckich ani ladu przypuszczenia, jakoby Andrzej i Borys dziaali w porozumieniu z Kazimierzem *). Dodajmy, jako ani te Iwan nie podejrzywa krla z powodu braci; mia o to w podejrzeniu matk, bo lubia bardzo Andrzeja Starszegoa).
') Codex epistolaris ed. Lewicki, tom 111, Nr. 293; z* pochodzi i 27 grudnia 1479, a nie 1480, zob. Pape op. cit. str. 50 w dokoczeniu przypiska z poprzed niej stronicy. *) Tame Nr. 283, 284 z koca roku 1479 i Nr. 285 z 31 marca 1480. Ani nawet na tenczas, kiedy posowie inflanccy, bawicy w Wilnie, donosz 30 maja 1480 o faktach z buntu "modszych braci, Nr. 289. J ) Sof.jski wtry tatopis i Lwowa, Po. Sobr. U VI str. 223 i XX A. str. 337.

176

Feliks Koneczny

37

Zadziwia ten brak porozumienia zbuntowanych Wasylewiczw Jagielloczykiem, koo ktrego pastwa granic kryli! Czy mnie mali, e Iwan pozostawi ich w spokoju na W. ukach, jeeli tam dotr? Czy mogli przypuszcza, e ostoj si tam, jeeli nie wemie ich pod swoj opiek kto do potny czy tam w W. ukach, mogaby by mowa o opiece innej, jak litewskiej? Nieuchronnym jest wniosek, e o tej opiece oni myle musieli. Jake dziwn jest okoliczno, e wyznaczywszy Rew nad Wog na miejsce zborne dla caego gminoruchu, tu niemal nad granic litewsk, nie wyprawili stamtd od razu do krla z prob o pomoc i e nie zrobili tego potem przez cay czas okrania gra nicy litewskiej na tak dugiej linji a tylko strzegli si granicy tej przekroczy, Widocznie mieli powody do obaw, e krl wemie to za ze, e kae ich odrzuci z powrotem poza granic, e owiadczy si przeciwko nim. Bd co bd wiadcz te okolicznoci o tern, e a do czasu przybycia do Wielkich uk uwaali za rzecz niepewn, czy uda im si pozyska przychylno krlewsk Oni, rodzeni bracia W. Ksicia i rwnie gosudarowie* w W. Ksi stwie moskiewskiem, nie mogli nie wiedzie, e krl ma z Moskw od r. 1449 pokj wieczysty-, obowizujcy do najduszych dni jed nej przynajmniej ze stron kontraktujcych. A jednak oni musieli liczy na Litw, tylko na Litw! Niema z tych sprzecznoci Innego wyjcia, jak przypuci, e liczyli na Litwie na kogo, e kto zdoa krla przekona i pozyska dla nich; liczyli na co, e nastanie na Litwie zwrot dla nich korzyst ny, zwrot przeciw Iwanowi. Sowem: kroki ich mogy pozostawa w jakim (choby do dalekim i lunym) zwizku tylko z opozycj litewsk. Zatrzymajmy si na razie na tym ustpie czasu i podry gmi noruchu Wasylewiczw; do przybycia ich do Wielkich uk i spjrz my teraz na moskiewsk stron: Emigracja kilku tysicy osb podcinaa w wczesnych stosun kach gospodarczo ksistwa uglickie i wookamskie, co rwnie na ocienne ksistwa musiao wpywa ujemnie; bezporedni za szkod dla skarbu moskowskiego stanowi ubytek czci Bwychoda#, wyzna czonej na te ksistwa, tudzie zmniejszenie siy zbrojnej, gdy ksi stwa dzielnicowe obowizane byy dostarcza posikw na danie Wielkiego Ksicia. Nie mia wic Iwan wcale przyczyny radowa si z emigracji tumnej malkontentw; przeciwnie, interes jego wymaga,

38 Rzekomakoalicja Litwy z Tatarami przeciwko Moskwie

177

eby ich powstrzyma i udobrucha, przynajmniej a do czasu, gdy bdzie moebnem zniesienie tych dzielnic i wcielenie ich bezporednio do Moskwy. Wyprawia tedy Iwan naprdce zaraz do Rewa bojara swego Andrzeja Michaowicza lecz naprzno- Ciiba ruszya w dalsz drog, obierajc j ku pnocy, w gr Wogi i potem jeszcze dalej na pnoc, ku nowogrodzkim krainom. W Mowiatycach dopdzi ich wysannik wielkoksicy nielada: arcybiskup rostowski, Wassiant spowiednik Wielkiego Ksicia i jeden z jego ulubiecw 0. Ten co wskra; tyle, i wyprawili do Iwana dwch bojarw swoich - , knia ziw Obolenskich, Wasyla i Piotra, zapewne krewniakw owego yki. Wyprawianie w poselstwie Obolenskich, byo w tym wypadku niemal prowokacj Iwana. Tymczasem za wdrowna ciba nawracaa ku poudniowemu zachodowi, kierujc pochd do Wielkich uk i tu si zatrzymali2). Z uk dopiero posali do krla Kazimierza. Stwierdmy naj pierw, kiedy to byo? Podczas gdy gminoruch Wasylewiczw ruszy od Mowiatycz do Wielkich uk, jecha biskup Wassian z Obolenskimi do Moskwy. Uwzgldniajc due zakrty drogi modszych ksit, zmuszonych sto sowa si do zakrtw granicy litewskiej, ktr musieli okra wypadnie stosunek mniej wicej, jak 2 : 3 . Wassian mia do Moskwy o poow (mniej wicej) dalej. Uwzgldniajc atoli, e wadyka ro stowski mg jecha szybko, jak najszybciej, gminoruch za posuwa si bez porwnania wolniej, przypuci naley, e jednak Obolenscy stanli w Moskwie wczeniej, ni ich ksita w W. ukach. Dat przybycia posw do Moskwy posiadamy cis: w ostatnim tygodniu marca 1480 3) a zatem dotarcie gminoruchu do ziemi mu obiecanej wypadnie mniej wicej na drug poow kwietnia 1480 r. A teraz stwierdmy, o co posyali ksita do krla? donosz zgodnie, e zbuntowani Wasylewicze
r

Latopisy

) Wraz z igumenem Pajsejera (o ktrym pniej jeszcze bdzie mowa) chrzci niedawno przedtem 25 marca 1479 drugiego z Zoy syna Iwanowego. Jerze g o o czem we wszystkich latopisach. ') Dosownie to samo w latopisach sofijskich wtrym, woskresenskim, nikonowskim rkopisu szumiowskiego (inne mieszaj dwukrotne poselstwo Wassiana) i w jermolinskim Ponoje Sobranie t VI str. 2*2, 223; t. VIII str. 204; Xli. 197 198 w szpalcie drugiej; XXIII, 180; Pierwszy sofijski, VI, 20 miesza takie dwie, podre Wassiana. *) .Na strastnoj nediel tj. w Wielki Tydzie, ktry w r. 1480 wypada na ostatni tydzie marca. Wszystkie powyej przytaczane latopisy.

178

Feliks KonecznV

39=

k korolju posali, cztoby ich uprawi w ich obidach s welikim kniaziem i pomogal" *) Nie prosz wiec wprost o pomoc przeciw Iwanowi, lecz o wsta wiennictwo. Licz si z faktem, e krla obowizuje traktat z roku 1449; licz na to, e wstawiennictwa krl nie odmwi, ale to stanie si pocztkiem zamcenia stosunkw ssiedzkich. Podnoszono okoliczno, czy ksita uglicki i wookamski nie mogliby byli powoywa si w swem poselstwie na testament ojcow ski, polecajcy ich opiece Jagielloczyka2). Ustp ten testamentu z roku 1462, brzmi: # A prikazywaju swoju kniaginiu i swojego syna Iwana i Jurja i swoi menszije dieti bratu swojemu korolju polskomu i wielikomu kniaziu litowskomu Kazimiru po dokonczalnoj naszej gramotie na Boe i na niem na mojem bratie, sia ucznet peczaowati mojeju kniaginieju i moim synom Iwanom i moimi dietmi", poczem zaraz bezporednio czytamy: 3 na dieti swoi prikaza em swojej kniaginie* ) itd. Bezporednie nastpstwo tych dwch zda, z uyciem tego sa mego wyraenia prikazywati", wiadczy najwyraniej, e spisujcy testament nie mia na myli oddawania dozoru nad wykonaniem rozporzdze, jakiego egzukutorstwa testamentu, lecz tylko zwyczajne poruczenie moralnej opiece; zupenie tak samo, jak por u cza si, przekazuje, dzieci opiece matki. Ustp ten wynika z traktatu roku 1449. w ktrym zapewniano sobie wzajemnie tego rodzaju opiek nad dziemi w razie potrzeby; jest te w testamencie wyrane powo anie si na to po dokonczalnoj naszej gramotie". Ale potrzeba tego rodzaju nie zasza, a mino od tego czasu lat 18; dzieci, tak drobne wwczas, i nawet nie wymieniono ich imion, obecnie od dawna byli ju ornymi gosudarami". Zreszt nie zachodzi aden powd do cytowania testamentu. Co ojciec im wyznaczy, to ksi ta dostali i mieli; wszake Iwan nie wypdza ich z Uglicza ni z Wookamska, lecz oni sami opuszczali swe ojcowizny. Jak za postpowa w razie spadku pomidzy brami, jak w razie podboju
1 If o n o w s k i , a t " p o h Sehr, t. Xli stf. 198 palta druga - i Lwowa t. w v . 336. XX j Pape op. cit. atr. 54; pisze wprawdzie, e powoali si', ale jest to widocznie przypuszczenie tylko, gdy* w rdach tego niema. Zarzucali tvlko ksi ta bratu najstarszemu, te postpuje z nimi nie po myli testamentu ojcowskiego: .a duchownyje otca swojego aby!*; latopis Lwowa. Po. Sobr. t. XX A. str. 336'. ) Sobraje gos. gramot t. I Nr. 86, str. 206.

40 Rzekoma koalicja^^yjKjTajanmTJ^przeciwko Moskwie 179 wsplnemi siami, o tern testament nie pisa: kwestyj wymorocznego" i rebw" nie dotyka To te bracia modsi nie mogli byli powoywa si przeciw Iwanowi na ostatni wol ojca, an te dowoywa si u Kazimierza poparcia z mocy tego testamentu do otrzymania spadku po Jerzym i rebu" w W. ukach. Rozwamy jeszcze okolicznoci i moliwoci wyprawionego z W. uk poselstwa z prob o wstawiennictwo: Zachca ksit zbuntowanych i dodawa im otuchy mg tylko obz opozycyjny litewski, obz Olelkowicza, Dla opozycji nie mo go by nic podaszego nad widoki wywoania nowej wojny do mowej w Moskiewszczynie. I bardzo by moe, ze Litwa byaby zmuszona wda si w t wojn, gdyby wojna taka bya rzeczywicie wybucha co zdawao si wisie ju na wosku i gdyby po trwaa przez czas duszy. A skoro nie daoby si utrzyma neutral noci, czemuby krl Kazimierz mia bardziej sprzyja Iwanowi, ni Andrzejowi Starszemu? Zaleao krlowi na pokoju z Moskw, ale nie na tern, eby Moskwra bya potn. W buncie Andrzeja i Bo rysa witaa tedy Olelkowiczowi I jego stronnikom nadzieja, e sam tok wydarze moe zmusi krla do zmiany kierunku politycznego Wstawiennictwo mogo byo pocign za sob komplikacje. Wie dziano, e pomocy zbrojnej lub przyjcia ksit pod swe zwierzchni ctwo krl stanowczo odmwi; proszono go wic o mniej, przy puszczajc, e wstawiennictwa moe jednak nie odmwi a czas i okolicznoci zrobi z tego to, czego opozycji trzeba. Wasylewicze posyali do krla, jakby pouczeni i poinformowani odpowiednio. Nie mogli za wiedzie, e ci Litwini, ktrzy si z nimi porozumiewali, czyni to na wasn rk, samowolnie, a nawet wbrew krlowi. Przyjazd krlewski na Litw mona byo wytumaczy im ca kiem opacznie, jakoby Kazimierz przyby by z powodu sprawy no wogrodzkiej, aeby cho teraz jeszcze stan przeciw Iwanowi. Mnie manie o nieprzyjaznych zamiarach krla przeciwko Moskwy byo zreszt rozpowszechnione na Wschodzie. C si dziwi, skoro gebitigerowie Zakonu na Inflanciech rwnoczenie w marcu 1490 znw pisywali do W. Ministra o po goskach co do moliwoci wojny litewsko-moskiewskiej. Jak plotka szerzya si i rosa, dowodem wie, jakoby poselstwo od Nowogro du byo ji krla i ju mu miasto poddao. Nie koniec na tern; wy raono jeszcze przewidywanie, e moe krl zechce i Pskw zagar-

180

Feliks Koneczny

41

n1)-.. Byli widocznie na Litwie tacy, ktrym zaleao na przedsta wianiu zamysw krlewskich w takiem wietle, wrcz niezgodne z rzeczywistoci. Krl ani nawet wstawia si za modszymi Wasylwiczami nie myla. We wszystkich latoplsach, zajmujcych si bliej otstupleniem bratiej", zapisano jednakowo odpraw udzielon w Trokach postom Wasylewiczw: .1 korol im otmowl, a kniainiam ich da na izbyliszcze gorod Witebsk" *). Czy krl byby odmwi umiarkowanej probie o wsiawiennictwo, nie uwaczajcej w niczem stanowi pokojowemu pomidzy nim a Iwanem, gdyby nie to, e pragn zademonstrowa, jako uwaa si, pragnie by uwaanym, za Iwanowego przyjaciela? Czy odmowa ta nie stanowi dalszego cigu obok odmowy Szwedom i Krzya kom tej samej tendencji politycznej i dalszego dowodu", e on adnej koalicji przeciwko Iwanowi w r. 1480 nie ukada, lecz by jej wanie przeciwny? Zatrzymajmy si jeszcze, aeby stwierdzi dat. Poselstwo od Trok mogo by wyprawione nie wczeniej, jak w drugiej poowie kwietnia. Odlego Trok od W. uk (zaledwie o lfr mniejsza, ni odlego do Moskwy) kae przyj przynajmniej miesic na prze jazd, zaatwienie poselstwa, wypoczynek i powrt. A zatem ksita w W. ukach mogli byli otrzyma wiadomo o odmowie najwcze niej w drugiej poowie maja, lub moe a z pocztkiem czerwca. Zawiody zudne nadzieje. Pooenie byo tego rodzaju, e bra cia znaleli si zdanymi na ask i nieask Iwana. Wiodo im si w ukach nieszczeglnie, skoro "odczuwali potrzeb jakiego dogod niejszego i pewniejszego kta dla swych rodzin. Uyczenie ksinym (oczywicie wraz z dziemi i dworem niewiecim) asylum w Witebsku nie posiadao oczywicie najmniejszego znaczenia politycznego; by to najprostszy akt filantropji, obowizujcej monarch zachodniego wzgldem kobiet bezwarunkowo. O przywaszczeniu sobie krainy dookoa Wielkich uk, jako nowej dzielnicy pod zwierzchnictwem litewskiem, nie byo ju mowy nie mogli za marzy o tern, by si tam utrzyma bez poparcia Lit^ i z ? - * epteblarls saeculi XV tomus , collecta oper Anatolu Lewicka, Krakw 1891, Nr. 2&5, sir. 313. a u .IJJtojUjj; sofijski wtry, nikonowskl, woskresenski, jermolinski w Pol. bbr. t. \ I sir. 223, XII 198 szpalt druga, VIII 2 4 i XXIII 180.

42_ Rzekoma koalicja Litwy z Tatarami przeciwko Moskwie 181 wy, o wasnych siach. Zdawaoby si przeto, e nie mieli i nie mo gli mie nic innego do czynienia, jak wycofa si z takiego pooenia i prbowa czy brat starszy nie da si jako przeprosi. A oto stao si wrcz przeciwnie! Oto Iwan stara si o po jednanie i przejednanie braci, lecz naprno! Wassjan przyby z Obolenskimi do Moskwy w Wielki Tydzie 1480 .1) t. j . w ostatnim tygodniu marca. Odpraw otrzymali a dopiero pod koniec kwietnia a wic stosunkowo, jak na spraw piln i blizk, dugo musieli na to czeka. Z czem przyjechali, czego dali, o tern wiadomocj bezporednich nie posiadamy. Widocznie domagali si czego takiego, czego Iwan nie chcia im przyzna: za pewne dzielnicy na Wielkich ukach. Stosunki nie byy gadkie, skoro Wielki Ksi przez cay miesic zachowywa si wobec wysannikw braci odmownie. Pkiby krl Kazimierz nie przyrzek im pomocy Iwan nie potrzebowa si pieszy. Pod koniec kwietnia zaszo jednak co, co skonio Iwana, e by szybko zmierza do zgody. Udziela Obolenskim odprawy przy chylnej, i wyprawia z nimi do W. uk od siebie bojarw Tuczka i Obrazca, dodajc im do pomocy jednego z najwybytniejszych swych diakw, Mamyrewa (ktry zapewne by faktycznie posem gwnym), upowaniajc ich do odwiadczenia braciom, jako otrzymuj wszelkie zadouczynienie, ofiarujc Andrzejowi Starszemu (ponad jego dawn dzielnic) dwa grody nad Ok, Kaug i Aleksin. Posowie wyjechali z Moskwy 27 kwietnia 1480, a dojechawszy z opnieniem do W. uk poprzez wiosenne roztopy a dopiero 27 maja, czas tylko naprno stracili i wrcili z niczem do Wielkiego Ksicia2). Ju wtenczas znajdowali si w drodze nad Ok... Tatarzy. Obie strony widocznie wiedziay o tern. Iwan nagle stawa si ustpliwym i hojnym, eby bracia nie oddali si w opiek hanowi i wyzyskali spodziewanego najazdu tatarskiego na sw korzy; oni za wanie zamierzali to uczyni. Jakby czekali na ten najazd! Nie przystali na ugod pomimo to, e Kazimierz Jagielloczyk odmwi im poparcia.
) ,na strastnoj nedlelie* - wszystkie wy tej przytaczane latopisy. ) Latopisy i. w. O Mamyrewie Pierwszy sofijskl w Fol Sobr. t. VI str. 20 i nikonowski t. XII, atr. 198 w oba szpaltach. Data przybycia Mamyrc! do w. uk oznaczona tygodniem ena nedielju P'^deslatnujn- w laL jermolinsk m, Po. Sobr. t XXIII, . ; podobnie w nedleliu osmoju- (scilicet: po pasch e), co zgadza si najzupeniej z .piatdesiatnica/ (niedziel Zielonych ow<alek) w a . Lwowa w czci I, tego zbioru tom XX A str. 337; okrelona dokadniej w W. nikonowskiro, t. XII, str. 198, szpalta 2; tudzie w woskresenim t Itr. 204. w subotu piatdeslatnuju-, a zatem w sobot po Zielonych witkach t. j . 27 maja. 5

182

Feliks Koneczny

43

Wszystkie latopisy notuj, jako sawiasza carja naszestwie' '). lub syszaszesia nachoenie" *) w tym czasie, kiedy zbuntowani bra cia odprawili z niczem poselstwo Mamyrewa. Lalopisy stwierdzaj te rwnoczesno z naciskiem sowy: w to bo wremia", dajc tedy do zrozumienia zwizek przyczynowy1) tych faktw. rdo wspczesne wyraa si wprost, jako han Ahmat dlatego najazd urzdzi, poniewa usyszaw czto bratia otstupisza od welikago kniazia"4)- Kombinacja bdna, powzita w dnoci do przy czynowego czenia faktw wspczesnych wedug motyww najat wiejszych do ujcia dla wyobrani, najacniej podpadajcych uwadze. Krytyczne rozejrzenie si w caym materjale rdowym do dziejw roku 1480 zmusza atoli do postawienia kwestji, czy by wogle jaki najazd tatarski na pastwo moskiewskie w owym roku?! Zanim jednak do tego signiemy, trzeba si przyjrze dalszym epizo dom przesilenia perekopskiego

IV.
Mengli zwraca si do Litwy. Przysiga Azi-Baby. Termin sierpniowy. Poselstwo Zwienca. Kwestya o jeden wyraz. Uwizienie Ajdora. Mylne pogoski o zamie rzonym najedzie Ahmana.

Mengli mia wszelkie powody uwaa si za zlekcewaonego przez Moskw. Zabiegi jego o sojusz, poczone z ustpstwami rozmaitemi i z cakowitem zwolnieniem od swego zwierzchnictwa, nie doprowadziy ani nawet do tego, by Iwan III wyprawi od siebie ja kiego posa oficjalnego na Krym. Oficjalne poselstwa Mengli-Gireja pozostaway bez odwzajemnienia i urzdowej odpowiedzi; sprawa po zostawaa cigle na tym samym punkcie, jak pn wiosn 1479 ., kiedy Iwacza zapowiada w Krymie, e bdzie do hana wyprawiony
i) Tak lat. sufjjski wtry w Po. Sobr. 1. VI, str. 223; woskresenski L Vllt, sir. 24; nikonowski w rk. szumiowskim U XII, str. 198, szpalta 2; jermollnskl (do tych lat wspczesny) t XXIII, str. 180, 2 ) Tak w innych rkopisach nikonowskiego, Po. Sobr. t. XII, str. 198, szpal ta I i w latopjsJe sofijskim pierwszym j diugim, tame t. VI, str. 20 i 223. *) Tak wyraaj si sofijski wtry, dwa rkopisy woskresenskiego (syno dalny i Kararazlnowej), szumiowski tekst nikonowskiego, tudzie jermolinski, w Po. Sobr. j . w. *) Latopis simeonowski, Po. Sobr. t XVJ11, str. 267; w tej czci wsp czesny, jak o tem bya mowa wyej, w ustpie o Kiereju pod r. 1472.

44Rzekoma koalicja Litwy z Tatarami przeciwko Moskwy

183

dobry czowiek"; mija rok niemal od tego czasu, a aden pose z Moskwy nie przybywa. Propozycje perekopskie byy faktycznie ignorowane, bo Iwan nie mia zaufanie do trwaoci stosunkw krymskich. W pierwszym kwartale 1480 postanawia MengH prbowa szcz cia z Litw, czy nie uda mu sie pozyska w Wilnie gwarancyj dla swego hastwa. Jakkolwiek nie odesano mu z Litwy bajrasza i nie zawizywano z nim wogle adnych stosunkw, ani do nawizywania go nie zachcano on sam, z inicjatywy wasnej jak przedtem do Moskwy wyprawia teraz oficjalne poselstwo do Wilna. Wczesn wiosn 1480 r. spotykamy sie w Wilnie z posem znacznym, Azi-Bab, posiadajcym moc reprezentowania osoby haskiej. Przebywa w Wilnie w jednym trzech miesicy wiosennego kwartau, prawdopodobnie w kwietniu. Celem jego misji byo przy wrcenie cisej przyjani Perekopu z Litwa. Azi-Baba przyjeda bowiem zaprzysic w Wilnie sojusz taki sam, jaki obowizywa za Aczi Gireja i dokona rzeczywicie uroczy stego wobec krla zaprzysienia1); mia tedy z kolei rzeczy jecha z nim na Krym pose od Kazimierza, aeby wykona wobec hana wzajemn przysig. Ot ani pose taki nie zosta wyznaczony skwapliwie, ani nawet Azi-Baba odprawy nie mg si u krla do czeka! Wycignit z Perekopu prawic przyjto w Wilnie zimno, niemal e odtrcajc j. Przysig odebrano, wzajemnej nie skada jc; ale w takim razie przysiga Azi*Baby bya bezcelowa, a skoro nie natrafiaa na warunek, ktry rozumia si sam przez si, miano wicie, e zostanie uzupeniona wzajemn przysig, W takim razie musia nadej czas, iby j na Krymie zakwestionowano, czy ona Ich obowizuje.
') Przysig A/.i-Baby podaj z wasnych poszukiwa: Sbftnlk Muebaitowa, Moskwa 1836, Itr 24. szpalta druga; Gobiowski op. cil t. * pisku; Kazimierz Puaski: Stosunki z Mendli-Girejem. chanem *J* skich. Akta i listy, wyda i szkicem historycznym poprzedzi... KrakO* i war szawa 1881, sir. 202, Kr fc wreszcie wydawnictwo: Russkaja istoriczeskaja biblioteka. izdawaemaja imp. archeograficzeskoju kommijeju, tom 2/i LUowskaja mcMka, oldie piw vi Czast pcrwaja, kniga zapisej, tom perwyj. 191U, str. 329, Nr. 28/ Cytowa si bdzie dalej skrtem: Litowskaja J. > Djf towany jest ten akt krtko: Wilno, indyku 1 3 - - t j. f!rzSd l / l T ^ Prri a po wrzenia 1479. Muchanow niesusznie poda pkWW, gdy* krl dopiero kocem 1479 na Litw zjecha, a do Wilna dojechat dopierc\f??*Jak wykazuje itinerarjum u Papcgo op. d t M fcota ^ J f r q P L J g J bytu krlewskiego w Wilnie mamy dnia 2 kwielnia i przebywai tam " ? bez przerwy; wtedy wic przysiga przed nim w Wilnie Azi-Baba. Pom>k Muchanowa powtrzy Puaski. Zreszt zob. wywd mej. 5

184

Feliks Koneczny

45

Wobec zmienionych z gruntu stosunkw politycznych dziwna ta sprawa ze zignorowaniem poselstwa Azi-Baby zakrawa na igranie z ogniem przez nieogldnych politykw litewskich. Zdje si, jak gdyby w otoczeniu krlewskiem cieray sie pogldy, pocigajce za sob take rozmaite zachowanie si wobec Gireja; ale sprawa to zu penie ciemna, do ktrej wyjanienia brak absolutnie jakichkolwiek rde. Mona przypuszcza, e krl nie chcia wchodzi w ukad, ktry miaby gwarantowa Mengli-Oirejowi hastwo i skutkiem tego nara a w danym razie pastwo na konflikty w kombinacjach' politycz nych Litwy nie obchodzcych i mona rwnie robi przypuszcze nia, e osoby z opozycji lub z ni zwizane staray si o to, eby ozibia jaknajbardzfej stosunki litewsko-perekopskie* Jedno jednak da si wykaza ze rde, e mianowicie wahajcy si w polityce swej Girej zdawa sobie spraw, e wahanie nie mo e trwa zbyt dugo i oznacza sobie na decyzj w t czy ow stron termin do wrzenia 1480 . Taki termin wyznaczy Azi-Babic do powrotu z Litwy. Nie byo zwyczaju, eby posom wyznacza tego rodzaju terminy. Mamy tu do czynienia z czem niezwykem, nadzwyczajnem. Znaczyo to, e do wrzenia, albo bdzie wykonana wzajemna przysiga Kazimierza Jagielloczyka i Mengli bdzie si stara, eby jednak pomimo wszystko panoway nadal jak najlepsze stosunki midzy Krymem a Litw albo te zdecyduje si na sojusz z Moskw, wymagajcy, eby Mengli wyrzek si przyjaznych zwiz kw z Litw. Wyznaczenie na decyzj terminu do wrzenia 1480 ., pozostawao zapewne w zwizku z jakiemi okolicznociami tyczcemi si ordy Zotej i przewidywanych jej stosunkw do Moskwy i Litwy, bo hanowi perekopskiemu chodzio o swj do Ahmata stosunek przedewszystkiem i caa jego polityka obracaa si okoo tej sprawy, jako okoo gwnej osi wszelkich jego dziaa i zamierze ale naprno szukalibymy w dzisiejszym rde zasobie bliszych wyjanie owych okolicznoci, Z pniejszego rozwoju wypadkw pomidzy ordami nasuwa si wniosek, e Mengli pragn w roku 1480 uregulowa swe stosunki i sprawy na zachodzie, bo na rok nastpny przygotowywa waln rozpraw z ord Zot, ktra miaa ju by w jego obliczeniach ostateczn. Tyle wic tylko wiemy, e Mengli-Girej decydowa si jakkol wiek nieskorym by do tego na ozibienie stosunkw z Litw, gdyby do wrzenia nie mia pewnoci, jako Kazimierz Jagielloczyk

J6

Rzekoma koalicja Litwy z Tatarami przeciwko Moskwie

185

bdzie dla sojusznikiem, zobowizanym przysig do niesienia po mocy. Skoro sojusz mia by, jak za Aczi-gireja", musia obowi zywa do ornych posikw. Przypomnijmy sobie, jakto hastwo Aczi-Oireja opierao si na gwarancjach politycznych udzielonych mu przez Wielkich ksit Litwy; wszake hastwo to byo dzieem Witoda. Wspominajc traktat z ojcem, jako wzr dla traktatu wiezio nego przez Azi-Bab, spodziewa si tedy Mengli zapewnienia swe mu hastwu gwarancji litewskiej. Wiemy, e nie uwaa jeszcze tronu swego za upewniony; wiemy te, e obawy ponownej utraty wyso kiego miejsca* odnosiy si do Ahmata; z czego wniosek, ie prosi przez Azi-Bab o sojusz z Litw przeciwko ordzie Zotej. Wniosek nader prosty ale bd co bd zaznaczy trzeba, e to hypoteza, uczyniona dla braku rde. Rzecz prosta, e gdyby Litwa gwaranto waa mu hastwo przeciw Ahmatowi, natenczas mniej zaleaoby mu na przymierzu z Moskw. Chcia sojuszu przeciw ordzie Zotej, pragn, by go mg za wrze z Litw; jeeli si to do wrzenia nie powiedzie, zawrze sojusz z Moskw, choby wbrew Litwie, w ostatecznoci choby przeciw Litwie. Tak przypuszczalnie tumaczy si termin wyznaczony AziBab do powrotu. Pose perekopski nie tai zapewne w Wilnie, e mu han wyzna czy taki termin, a jednak odprawa jego spnia si. Litwa niew tpliwie nie miaa najmniejszego interesu w tern, eby wpltywa si w wojn z ord Zot; nietrudno wic zrozumie, e krl nie spie szy si z odnowieniem sojuszu. Opozycja za miaa wprost interes w tern, by z Mengli-Girejem nastpio zerwanie, a natomiast raczej zblienie do Ahmata stanowi mogce podany dla opozycji po cztek naprenia stosunkw moskiewsko-litewskich. Obz Olelkowicza mg by pragn sojuszu tatarskiego tylko z Ahmatem, a nie Menglim. Skoro Azi Babie wyznaczono wrzesie, jako termin powrotu na Krym, dla Wilna terminem by przeto sierpie 1480, bo miesic trzeba liczy (przynajmniej) na podr z Wilna na Krym. Jako zabrano si w sierpniu do dawania posowi odprawy, ale i teraz tak leniwo, i w rezultacie spniono si. Tymczasem wczeniej od posa litewskiego by w Krymie mo skiewski. Dnia 16 kwietnia 1480 wyprawia wreszcie Iwan zapowia danego od roku dobrego czowieka" mianowicie kniazia Iwana Zwienca. Znaczyo to. e wierzy ju w ustalenie wadzy MengliGireja. Zwienlec odwozi projekt sojuszu przywieziony przez uchg

186

Feliks Koneczny

47

berdeja, i wiz projekt moskiewski. Projekt ten by prostem prze pisaniem tamtego z rnic jednego tylko wyrazu; zreszt wszystko inne od deski do deski to samo dosownie. W tekcie uchberdeja czytamy: .i mnie Menli-Gireju carju na Ahmata car ja pojti" podczas gdy w projekcie Iwanowym brzmi to miejsce: i mnie Menli-Gireju carju na ordu pojti* ). Zwieniec mia przkazane, eby bezwarunkowo nie przysta na sojusz inaczej, jak z tym drugim warjantem w dokumencie *). Kaza no mu motywowa to tern, ze skoro ma si rusza na orde, a wiec tern samem na Ahmata. Za sporem o wyraz krya si kwestja zasadnicza. W warjancie tym odwierciadla si rnica moskiewskiej a perekopskiej polityki wobec ordy Zotej. Mengli chce tylko na Ahmata pojti\ bo Ahmat nie chce uzna go zwierzchniczym hanem Kipczaku; jeeli jednak znajdzie tam hana sobie powolnego, niema przyczyny walczy dalej z ord Zot, Jak Ahmat nie znosi ordy perekopskiej, poprzestajc na tern, i narzuci jej Danibega, podobnie poprzestaby Mengli na osadzeniu na Zawou hana namlestniczego. A w takim razie Mo skwa na miejsce ord dwu, rzucajcych si raz wraz na siebie, miaa by do czynienia z jjedn potn organizacj pastwow tatarsk. Czy nie skoczyoby si braterstwo" gdyby Mengli zosta panem Va Kipczaku? gdyby nie mia ju wspzawodnika do zwierzchnictwa nad Moskw? Iwan chciaby wojny z ord Zot, jako tak, z kadym jej ha nem, bo jego celem, eby ta orda przestaa istnie, aeby na jej miejscu nie zostao nic, eby stepy jej stay si pustk" Wielkiego Ksicia moskiewskiego. Ta zasadnicza rnica stanowiska nie do puszczaa do szczerego sojuszu; dlatego wyaniay si wci jakie wtpliwoci i przeszkody. Obecnie nie pozwala Iwan Zwiencowi, przysta na to, iby mia zerwa wszelkie stosunki z Ahmatem i nie wyprawia nigdy posw do niego 3 ) jak tego da Mengli. Zbyt ryzykownem byoby dla Moskwy takie zerwanie, bdce wyzwaniem! To te skoczyo si i tym razem na obietnicach, zapewnieniach itp., ale do formalnego traktatu nie doszo.
,o *K s *? o r n i k l*ior* obszcz. t 41, Nr. 5, str. 20, wiersz 10 od dou i str. 21, w. 13 od gry. Por. te wyej str. 170. *) tame str. 19, alina 2, ) Umie al. 3,

_48^ Rzekoma koalicja Litwy z Tatarami przeciwko Moskwie 187 Iwan, zalegajc znw z wychodem", nie chcia tembardziej wy woywa gniewu Ahmata, Nie mona byo nigdy mie pewnoci, czy dostojnik na dworze jednego hana nie jest zarazem szpiegiem drugiego. Mengli mia za interes w tern, eby Moskwa obawiaa si najazdu Tatarw zawoskich, eby potrzebowaa jego pomocy; mniema bowiem, e Iwan pragnby wznieci wojn z Ahmatem. Zwaywszy te trzy okolicznoci, stwierdmy, e Iwan ju w kwie tniu 1480 ., kiedy wyprawia by Zwienca, mia jakie powody przy puszcza, e grozi mu najazd ze strony Ahmata. Wyranie poleca Zwiencowi wywiadywa si w drodze, czy Ahmat nie koczuje po tej stronie Wogi, pod Ru1*. Byy wic ju o tern jakie pogoski. Mengli mia interes w nastraszeniu Moskwy tym najazdem, Iwan mia powody obawia go si (zalegoci wychoda"). Ale Mengli si my li w swych obliczeniach. Iwan, wiedzc o moliwoci ruchu Ahmata pod Ru**, nie pozwala jednak przyj projektu sojuszu wedug te kstu perekopskiego. A zatem w kwietniu 1480 r. mia to ju Iwan postanowione, jako woli najazd Ahmata, ni dopomaga Mengli Gi[re jowi do podboju ordy Zotej. Z najazdem da sobie rad, bo to tyl ko kwestja pienina: zapaci danin i nie aowa upominkw. Zwienec mia w instrukcji, e w razie, gdyby Ahmat koczowa .pod Ru", a Mengli nie chcia ruszy przeciw niemu (nie otrzy mawszy przyjcia swego tekstu sojuszowego), naley si stara, aeby ruszy... na Litw. Gdyby atoli Ahmat nie przekracza Wogi, mia Zwienec polecone nie porusza cakiem tej kwestji1). Z jednej wic strony Mengli da zerwania z Ahmatem, z dru giej Iwan zerwania z Litw. Przyszo miaa zalee od tego, dla ktrej ze stron warunek do spenienia ciki, przestanie jednak by niemoliwym. Zwieniec pracowa oczywicie nad tern, by zamci stosunki krymsko-litewskie; a tymczasem min wrzesie, Azi-Baba nie wraca. Nasuwaa si myl, czy jednak Iwan nie ma susznoci, e Kazi mierz jest wsplnym wrogiem"; podejrzliwo miaa czem by pod sycan. Rad by Mengli, e Ajdor znajduje si ju na terytorjum moskiewskiem. Nabra przekonania, e byy jakie zmowy pomidzy nim a krlem i wezwa Iwana, by Ajdora uwizi. Iwan, dopuszcza jc si straszliwego wykroczenia przeciw prawu gocinnoci, wtrci Ajdora do wizienia w Woogdzie. Stao si to pn wiosn r. 1480).
') Tame str. 19 alina 4 pocztek str. 20. *) I.atopis nikonowski Po Sobr. t. , str. 108; simeonowski w tyme zbio * rze t. XVIII, str. 267 ma .teje wiosny; latopis Lwowa, t. XX A. str. 837 togo e

188

Feliks Koneczny

49

Skoro Ajdor znajdowa si na obszarze moskiewskiego pastwa, wykluczon bya Ju obawa o zmow z krlem; tego zapewne Mengli nie przypuszcza, iby Kazimierz mia wyprawia si na Moskw, aby odbi Ajdora i wprowadzi go na Perekop przeciw Menglemu. Raczej obawia si Mengli, czy koczujcy 'pod Ru" Ahmat nie ze chce uy Ajdora przeciw niemu. Wie o ruchu ordy Zotej rozbiega si szybko, i zamienia si w wie o zamierzonym najedzie na Moskw. Czy Mengli rozpusz cza takie wieci? Mie bowiem trzeba na uwadze, e koczowanie na zachd Wogi nie mieci jeszcze w sobie najedczych zamiarw przeciwko Moskwie. Wie grona dotara do Wilna (czy z pomoc Azi-Baby?) i Mo skwy, dokd Zwieniec z obowizku posa ostrzeenie, jak to mia w instrukcji swej. Dotara wie ta i do zbuntowanych Wasylewiczw, Andrzeja Starszego i Borysa, i miaa wpyn na ich postanowienia, Gminoruch Wasylewiczw dotar tymczasem do Wielkich uk, Tam dojecha wyprawiony za ksitami Mamyrew i dosta odpraw odmown. Odtrceni przez krla Kazimierza Wasylewicze liczyli wi docznie na jak inn pomoc; prawdopodobnie na pomoc Ahmata, w ktrym upatrywali swego mciciela. Innej nadzieji mie nie mogli byli, bo nie witao nigdzie na horyzoncie nic innego, coby ksit omiela miao do dalszego prbowania si przeciw Iwanowi. W przeciwiestwie do roku 1472 by w r. 1480 najazd przewi dywany, i to na znaczny czas. Wszak-to Iwan z kocem maja (jak zobaczymy) rozstawia ju wojsko przeciw spodziewanemu najedcy! Dowd niewtpliwy, e si najazdu obawiano ale czy obawy byy szuszne? Szczegowe roztrzsanie rde wykae, e w r. 1480 adnego najazdu nie byo. Przez najazd rozumiemy wtargnicie wojska nie przyjacielskiego wewntrz granic pastwa; przekonamy si, jako w ro* ku 1480 ani jeden Tatar Ahmata nie wkroczy w granice pastwa moskiewskiego.

beta', tamte na Wogu*. widocznie skaenie zamiast .Woogdu". Drugi z braci Nurdowat. v dugo na wolnoci w Mosklewszczyfnie. Meli mona poczyla za Jedn osob Nurdowata, Nurdnaega, Nur-Deweta i (u Dugosza) Nurdalaba wy padaoby jako okoo r. i486, przebywa on ,na kormlcniu* w Kasimowie p niej za Mengli zwraca si do Iwana z prob, by mu odesa ,koci" zmarego braa. Smirnow op. cit. Btr. 249.

 - ..

50 Rzekoma koalicja Litwy z Tatarami przeciwko Moskwie 189 V.

Plan obrony przed spodziewanem najazdem. Rola bizantycw. Ojciec a syn. Pochd ordy do ksistw wierchowych. Pomylenie Ugry z Ok, Ahmat zawsze tylko na wschd od grnej Oki. Przydugi pobyt Iwana w Koomnie Ponowna wojenka krzyiacko-pskowska. Wasylewicze w Pskowie. Poselstwo braci nie przy jte. Poselstwo Gliskiego na Krym. Najazd perekopski na Podole. Goniec Kurman o wymian jecw. Misja Sedihmata.

Rwnoczenie dojeda Mamyrew do Wielkich uk, a Iwan III rozstawia swych wojewodw na stanowiskach wojennych przeciw spodziewanemu najazdowi. Byo to pod koniec maja 1480 r. Przy gotowania do odparcia spodziewanego najazdu zaczy si na dugo przedtem, zanim Tatarzy zbliyli si do granic pastwa. Zanim jeszcze han zbliy si do Donu, wyprawi Wielki Ksi wojewodw nad Ok '). ustawiajc ich w rozmaitych miejscach3); nadto rozstawi wiernych sobie ksit, Andrzeja Modszego w ojcowinie jego, Tu nisie3) i ksicia Wasyla Michajowicza); oddzielnie wyprawi dnia 8 czerwca syna swego, Iwana Modszego, pod Sierpuchow nad Ok&). sam za pozosta jeszcze w stolicy "). Poniewa latopiscy wymieniaj dat 8 czerwca (najwczeniejsz ze cile oznaczonych) po wiado mociach o rozstawieniu wojskowem tamtych ksit i wojewodw, wypada odnie pocztek akcji wojskowej moskiewskiej przynajmniej do koca, jeeli nie do poowy maja. A zatem gdy Mamyrew sta wa przed zbuntowanymi Wasylewiczami d. 27 maja, plan obrony przed najazdem by nietylko gotowy, ale zacz ju by wykonywany. Powodem tej gorliwoci bya wiadomo, e han przekroczy Wog i rusza pod Ru\ Obszar stepowy ordy Zotej znajdowa si z obu stron Wogi, siga a poza Don (nad Donem leay tery) Latopis nikonowski, Pot. Sobr. t. Xli, str. 199, szpalta 1; Lwowa, t XX A., str. 33; mna bereg Ociett w nowogrodzkim czwartym tego zbioru t. iv, str. 153; krtko .ko bregu- w woskreseskim. t. VIII, str. 204. Pomidzy woskreseskim a niektremi rkopisami nikonowskiego (w szpalcie drugiej, str. IW sq, zachodzi tu 1 dalej zgodno dosowna. s a ) Zaznacza to nikonowski, Pot $obr. t. XII, str. 200, szpalta 2. ) Nikonowski Lwowa, nowogrodzki czwarty loc. cit.; woskresenski Ib. me wymienia miejsca *) Woskresenski ib. i nikonowski 15 w szpalcie 2. ') Nikonowski w szpalcie 1, sofijski pierwszy w L ^ * * * " str, 200 w szpalcie 2 nie podajc daty; woskresenski loc. ot. nie wymieniajc miejsca; nowogrodzki czwarty ib. wyraa si tylko fna bereg R ucie . *) Nikonowski 200, szpalta 2 podaje ju w tern miejscu, jakoby sam Wielki Ksie Iwan III ustawi si by od pocztku pod Kolomna; chodi tu toli po myka osoby i czasu; skdind wiemy dowodnie, e by to Iwan Modszy, ktry przenis si pniej z pod Serpuchowa pod Koomn.
l

190

Feliks Koneczny

51

torja sporne pomidzy Zot a Perekopsk ordami), w Riazaskie klinem si wbijajc, a dochodzc do samych granic pastwa moskiew skiego w niejednem miejscu- Mg by tedy Ahmat koczowa tuz nad granic, a nie musiao to pochodzi z zamiaru wykonania naja zdu. W kadym razie nie byo najmniejszego pozoru do obaw o mo gce grozi niebezpieczestwo, pkiby Tatarzy nie stanli nad Do nem. Orda od tego bya ord, eby koczowa; przyczyna za ko czowania 'pod Ru" moga tkwi w tem, e na koczowiskach .od Rusi' zabrako paszy, trawy, w suszy itp,, lub nawet po prostu w tem, e przysza kolej na stepy pooone bliej Rusi. Samo przekroczenie Wogi nie stanowioby jeszcze adnej wrogiej oznaki, a zdarzao si zreszt czsto. Iwan III ulk si tego kierunku koczujcych ordycw, bo nie mia wobec hana czystego sumienia, a by nastraszony przez MengliGirtja. Wypaci po r. 1472 wychod trzy razy, jak stwierdzilimy w poprzednim rozdziale; ale potem zaczy si po staremu zalegoci. Wiemy z latopisw, jako lud moskiewski robi o to Iwanowi nieba wem cikie wyrzuty (w padzierniku), Skoro Iwan obawia si, e han sam sobie przyjdzie po haracz, mia zarazem prosty sposb uniknicia najazdu: wyprawi posw z wychodem". Zachodzio jednake jeszcze co wicej: Iwan nie dotrzyma warunku, e stawi si sam w ordzie po jaryk, z czoobiciem a tego dotrzymywa wogle nie myla, gdy rzadko ktry Rurykowicz z ordy wraca zdrw. Doczay si jednake do tego wzgldy ideowe, ktre ju istnia y, a mianowicie istnia ju program grupy bizantyskiej. Odziedzi czone po Cyprjanie, Pachomju i Pafnucym dnoci wcielaj si w program polityczny. Cerkiew stanaby przeciw Iwanowi III, gdyby si decydowa na czoobitn wdrwk do Saraju. Dostojnicy cerkie wni parli do zrzucenia choopstwa* wzgldem ordy Zotej, a stosu nek braterski" do krymskiego hana dodawa oczywicie bodca, eby by rwnie wobec Saraju bratem". Bizantycy parli do wojny z Ahmatem, radzi, e zamierzony (jak mniemali) przez niego najazd dostarczy im sposobnoci do zmierzenia si z nim ornie. Spodzie wali si zwycistwa i co za tem poszoby zrzucenia jarzma za wisoci, bo Zwieniec pojecha po dopenienie sojuszu z MengliOirejem przeciw Ahmatowi, sojuszu, o ktrym sam Mengli zabiega. Skoro bd posiki perekopskie, czemu nie podj wojny? Wydarzenia dalsze roku 1480 upowaniaj do domysu, e Iwanowi III moga grozi utrata tronu, gdyby si nie liczy z ten-

52 Rzekoma koalicja Lttwy z Tatarami przeciwko Moskwie 191 dencj Cerkwi, owadnitej przez grup bizantycw. Tote udawa do ostatniej chwili, e dziaa po ich myli, jakkolwiek sd o rzeczach mia zgoa odmienny. Sposb ustawiania wojska, rzekomo naprzeciw majcego nast pi najazdu, budzi podejrzenia co do szczeroci postpowania Wiel kiego ksicia. Co maj Sierpuchow lub Torusa do najazdu, majce go zblia si od strony poudniowo-wschodniej? Bram takiego na jazdu i waciwym punktem obronnym jest ujcie rzeki Moskwy do Oki, a zatem Koomna; Wielki Ksi wysya przeto wojska w taki sposb, i oddala je od miejsca spodziewanego spotkania. On po stanowi sobie z gry, e nie bdzie si bi z Tatarami, lecz uoy si z Ahmatem. Zachowanie si Iwana III w r. 1460 byo zupenie lakie samo, jak w r. 1472. Mona je scharakteryzowa dosownie tak samo, nie zmieniajc ni sowa Nastpio znowu maskowanie walki przez Iwana, nie chccego do niej dopuci i udawane pocho dy", gromadzenia si w miejscach niepotrzebnych i tajne poszukiwa nie drg do porozumienia si z Ahmatem bez prby ornej, w ta jemnicy przed partj wojenn O- Oczywicie, e po pewnym czasie musiano si na tern spostrzec, a wtenczas grozi konflikt. Tymczasem Ahmat koczowa spokojnie pomidzy Wog a Do nem, zbliajc si do Donu, lecz tak powoli, ii powolno ta zwra caa uwag i przesza do latopisw-); Dziwny zaiste najedca! Sa mym Moskwicinom wydao si to dziwnem. Kiedy za wreszcie nie pieszcy si Ahmat docign do Donu, do mety krytycznej skd sza wprost ku pnocy droga do Moskwy na Rjazaskle, kraj po wikszej czci tatarski, natenczas Iwan Modszy porzuca dotychcza sowe swe stanowiska i przenosi si pod Koomn. Czy na rozkaz ojcowski? Bdziemy mieli sposobno przekona si w dalszym cigu kroniki roku 1480, jako syn wsprzdca nie podziela zapa trywa ojcowskich w sprawie walki z Tatarami, e by zdania prze ciwnego, a nalea do obozu bizantycw moskiewskich. Nie mona wic wprawdzie twierdzi, jakoby syn dokona pochodu pod Koom n samowolnie, ale te nie jest wykluczonem, e tu pocztek opo zycji i silnego oporu, na jaki mia Iwan niebawem natrafi u swych poddanych z powodu kwestji wojny tatarskiej. Czy ruch pod Ko omn by ju rodzajem buntu syna przeciw ojcu, czy te Iwan roz') Por. wyej, *) Powolno ta zaznaczona w latopisach nowogrodzkim IV i nikonowskira ibidem,

192 .

Feliks Koneciny

53

kaz taki wyda, bo wola to sam zrobi, ni dopuci, eby byo zrobione wbrew niemu to pewna, e pierwotnie nie mia zamiaru i pod Koomn. Zachodzi tedy znaczne prawdopodobiestwo, e zmieni postpowanie pod przymusem. Dnia 23 lipca 1480 wyjeda Iwan N1 z Moskwy pod Koomn do syna, za synem, dla dozoru nad synem widocznie a zarazem czynic pozornie zado obozowi bizantycw, domagajcych si krokw wojennych przeciw Tatarom. Wydawao si, e rusza w pole, e syn na jego yczenie stan pod Koomn, a ojciec obejmuje naczelna nad wojskiem komend OOkaza si miao atoli, jako obz pod Koomn cakiem nie potrzebny, bo Ahmat nie ruszy od Donu ku Moskwie. Pody nie na pnoc, lecz na zachd, w kierunku bynajmniej nie wiodcym ku Moskwie. W sierpniu 1480 r. widocznem byo tedy, e nie zamierza wcale wyprawia si na Moskw. Jako celujcy zmysem rzeczywi stoci Iwan III, spostrzeg si na tern, jak tego bdziemy mieli do wody; tylko bizantycy upierali si przy swojem, jakoby najazd gro zi, bo chcieli Ahmata zaczepi, wojn wywoa pod pozorem obrony wczesnej przed najazdem. Tatarzy wkraczali ju w ziemie nie stepowe, a przynajmniej nie wiele majce stepowej cechy, w ksistwa siewierskie i wierchowe", w rojowisko owych drobnych ksistewek pomidzy Litw a Moskw, tytularnie niezawisych, wahajcych si midzy litewskiem a moskiewskiem zwierzchnictwem a ktre niewtpliwie podlegay niegdy zwierzchnictwu tatarskiemu. Wznowienie tego stosunku, zdaje si
') Latopis nikonowski mwi o synu; sofijski pierwszy wogle o Wielkim Ksiciu"; data w latopisle Lwowa i w .okonczanju" czwartego nowogrodzkiego, w tym ostatnim z dodatkiem: niedziel/, co zgadza si z kalendarzem roku 1. Ponoje Sobraje, t IV, str 153; VI, 20; XII, 199, szpalta 1; XX A, 33B (Lwowa) ma waciwie? 23 czerwca ale to widoczna pomyka: iunija* zamiast Juli ja"; roz strzyga podanie dnia tygodnia w sofijskim. - Wobec tego, e latopis aden nie mwi o obydwch W. Ksitach, jeden za o synu, a dwa inne o ojcu, trzeba dane te skombinowa z innemi, ktre wspominaj potem wyranie o tern, jak ojciec 1 syn (cho nie rwnoczenie) odchodzili z pod Koomny (o czem niej); byli tam wic obydwaj. Trudno przypuci, eby rwnoczenie wyruszyli, tego samego dnia, jeden z Moskwy, drugi z Sierpuchowa, ale rnica moga nie by znaczn. 0 pomyk co do osoby syna i ojca atwo, skoro obydwom jednako byo na imi, 1 obydwaj byli Wielkimi Ksitami. Najdokadniejszy latopis, ktry podaje w da cie dziert tygodnia, mwi o ojcu i na tej podstawie dajc jemn pierwszestwo, mona przypuszcza, e ojciec ruszy 23 VII pod Koomn, a syn mniej wicej rwnoczenie (moe nawet nieco wczeniej. Inicjatyw naley jednak przypisywa synowi. atwo zrozumie, e latopisy zapisuj dat wyjazdu Iwana III z Moskwy, a nie posiadaj informacyj o tern. co si dziao pod Slerpuchowem. Latopisy opi suj akcj opozycyjn dopiero wtenczas, gdy wybucha Jawnie w sameje Moskwie (o em bdzie niej).

54 Rzekoma koalicja Litwy z Tatarami przeciwko Moskwie 193 stanowio cel pochodu Ahmata w te strony; nie znajdziemy przynaj mniej innego wytumaczenia przyczyny, czemu Ahmat zmierza nad grn Ok, nie zmierzajc przeciwko Moskwie. Byaby to tedy wy prawa na ksistwa wierchowe. Niebawem te rywal Ahmata, nie chccy mniej od niego znaczy Mengli, mia take zada daniny z grodw odojewskich" *). Przyjrzyjmy si bliej temu epizodowi rzekomego najazdu-. rda s tu nader maomwne. Oto wszystko, co nam m wi latopisy: Car obchodzi Ok) dc nad Ugr3) chce bowiem obej przez Ugr, przez Litw3), tam wic nad Ugr poda wojsko moskiewskie, broni brodw *)t Iwan III posya tam, pod Kaug nad Ugra, Iwana Modszego i Andrzeja Modszego4). Oto wszystko! Przystpmy do krytyki tego tekstu. Zastanawia przedewszystkiem widocznie pomylenie Ugry z Ok. Kauga ley nad Ok, nie nad Ugra ale mylne mniemanie o rzece pod Kaug jest atwo zrozumiae. Do spojrze na map. Zachodzi tu jeden z tych zajmujcych wypadkw hydrografji, w ktrych geografowie za wodowi spieraj si, ktra rzeka jest gwn, a ktra dopywem i musz przeprowadza w tej kwestji specjalne badania. Sam rysu nek mapy wskazywaby (gdyby nie napisy), e Kauga ley naprawd nad t sam rzek, nad ktr Opakw, a wic nad Ugra; bo te, gdyby sam kierunek biegu wd rozstrzyga, musiaoby si uwaa Ugr za grny bieg Oki, czyli uzna dalszy bieg Oki za Ugr, Ok M ograniczy do grnego jej biegu i uzna j za dopyw Ugry; a to z powodu gwatownego zaamania (kolana") Oki na zachd od Kaugi, gdzie Ugra do Oki wpada. Wobec tego pomieszania nazw rzek w latopisach, skoro wiemy, e naley czyta Oka* zamiast Ugra", c rozumie przez Ok,

) Pod koniec XIV wieku knia Roman Nowosilski pochodzcy z Rurykowi czw czernihowskich, przenis si (by dalej by od nacisku Tatarw z Nowosila do Odojewa, 7 Nowosilskich pozostay nastpnie rody ksice Bielewskich, Wo yskich i Odojewskich. Papce, op. cit., str. 135 i 14. ) Latopis nikonowski w Po. Sobr. t. XII, str. 198, szpalta 2 (dosownie to wmo w woskresenskim, t. VIII, ktry do tych lat jest prost kopj). ) Ibidem, 4 ) Tene latopis str. 200, szpalta 1; Lwowa, w tomie XX A str. 338; Okotzaje chronogfafa przy nowogrodzkim czwartym latopisie, Po. Sobr. t. I\, sir. lo3. 5 ) Nikonowski lat. Po. Sobr. t. Xli, str. 198, szp. 1. fi ) Latopis nikonowski, Pob Sobr. t. XII, str 200, szp. 1; Lwowa, t. XX A, str. 338; Okonczle j . w. t. IV, str. 153.

194

Feliks Koneczny

55

o ktrej jest wzmianka w jednym (tylko w jednym *) latopisie, jakoby car j obchodzi? Znaczy to, e A h mat omin Ok, dc nad rze kom Ugr; proste stwierdzenie wiadomego nam faktu, e z nad Donu nie pody nad Ok (pod aden z grodw na linii od Koomny do Aleksina), lecz zmierza na zachd, w stron grnej Oki, ktr te obszed*, tj. nie dociera do niej. Szed przez Litw*, tj. przez obszary uznajce wwczas zwierzchnictwo litewskie (od Nowosila, Mceska, Odojewa). Car dy tamtdy nad Ugr"; znaczy to nad Ok na wschd od owego kolana. Car chce (jak sdz latopisy) przej przez Ugr; to znaczy przez Ok pomidzy kolanem na zachd Kaugi a Lubuckiem. Zapiski te nie znacz wcale, jakoby Ahmat zapdzi si w swym pochodzie nad Ugr, a c dopiero gdzie w gr Ugry, gdzie ona pynie na terytorjum niewtpliwie litewskiem, a wic do daleko w gr. O tej prawdziwej Ugrze latopisy zgoa nie pisz, ani nawet o dolnym jej biegu. A zatem: Ahmat przez Ok (grn) nie przeprawia si, Ugry zgoa nie widzia. Nawet najdalej ku zachodowi wysunwszy si, znajdowa si zawsze na wschd od grnej Oki. Nie podywszy od Donu ku pnocy nie wkroczy wcale w granice pastwa moskiew skiego, sigajce tu na poudnie Oki ku Donowi (linja: Aleksin Tua Prosk). Nie stan cakiem na ziemi moskiewskiej. Nie wkroczy te w granice W. Ksistwa Litewskiego, obracajc si tylko w pnocnej czci niepodlegych ksistw wierchowych-, nie wcielo nych ani do Litwy, ani do Moskwy, uznajcych w r. 1480 po wikszej czci jednak zwierzchno litewsk. Owa rzekoma Ugra czy si z rzeczywist Ugra w jedn linj rzeczn, a poniewa linja ta stanowia granic panowania moskiew skiego, jedyn jego granic rzeczn, jego rzeczny brzeg" graniczny, zwana te jest w latopisach stale brzegiem*. Czasem pojcie beregurt rozszerza si dalej ku wschodowi Ok a p:>d Koomn, ale zawsze tyczy si wspomnianej kombinacji Ugry z Ok, na linji od Opakowa do Lubucka. Wyraaj si te i w tym wypadku latopisy: na Ugru na bereg*. na bereg ko Ugrie*a) Kiedy Iwan Modszy rusza pod Kaug, nie wiemy na pewno. Latopisy donosz tylko, e Iwan Starszy wyjeda z Koomny do

O WoskrescnskJ nic wchodzi w rachub, jako tylko przepisujcy. LWBWlj i. XX A, str, 338 i Okonczaje nowogrodzkiego czwartego,

56 jfeekoma koalicja Litwy z Tatarami przeciwko Moskwie

195

Moskwy dnia 30 wrzenia*), a to dla narad wanych, bo przybyli do stolicy posowie d braci, pragncych pogodzi si z panujcym Wiel kim Ksiciem. Nie rozporzdzamy adnemi danemi, by mc snu wnioski, czy dwa te wyjazdy z pod Koomny, syna do Kaugi i ojca do Moskwy, byy rwnoczesne, lub jaki midzy niemi upyn czas. Jestto najdotkliwsza luka w rdach do tego roku. Nie wiemy, jak dugo ojciec i syn przebywali razem; a co waniejsza, nie wiemy, kiedy osdzono, e zachodzi potrzeba broni przeprawy pod Kaug, nie znamy tedy ruchw Ahmata, ani ich czasu, to znaczy, e nie wiadome s te wanie szczegy, ktreby decydoway o sdzie na szym co do istoty pobytu ordy Ahmatowej w krainie na wschd od grnej Oki. Zwraca uwag fakt przydugiego pobytu Iwana III w Koomnie, od 23 lipca do 30 wrzenia, przeszo dwa miesice, bez powodu i bez celu wojennego, bo Tatarzy poszli na zachd. Wypada szuka przyczyny we wzgldach nie wojskowych. Iwan III nie chcia, czy nie mg przebywa w stolicy. Rzeczywicie dziay si w Moskwie rzeczy dziwne: opozycja ja wnie podnosia gow. Pozostawiajc te sprawy wewntrzne do na stpnego ustpu, odbdziemy przedtem przegld zewntrznych. Podczas przydugiego postoju pod Koomn, pomidzy 23 lipca a 30 wrzenia zaszy wydarzenia, jak na dzieje jednego roku, do niose. W poowie sierpnia wyprawiali si Krzyacy inflanccy ponownie na Pskw. Nie bya to wyprawa walna, lecz jedna z przelicznych, bo zazwyczaj dorocznych reyz" na niewiernych11, ktre zdarzay si czasem dwa i trzy razy nawet do roku, obliczone na efekt ze wntrzny, i dla wiczenia niejako wojskowego, bez jakichkolwiek przygotowa do akcji na wiksz skal, ktraby moga by uwie czona trwa korzyci. Jak o tem bya mowa, landniibtrz zaraz po wyprawie styczniowej zapowiada, e przedsiwemie jeszcze jedn w tym roku wypraw2). Jako dosza do skutku 11-dniowa wypra na, skierowana na Pskw wsplnie z biskupami dorpackim i rewel) Latopis Lwowa podaje oglnikowo: do wrzenia; Pol. Sobr. t. XX A str. 336. Latopis nikonowski w tomie XII tego zblofu str. 2"0, szpalta 1, podaje dat 30 wrzenia. Inne rkopisy nikonowskiego latopisu, Pol. Sobr. t. XII, str. IW', palta 1, tudzie Okonczanje do nowogrodzkiego czwartego, tame t. IV, str. 135, i sofijski pierwszy w tomie VI, str. 2*), podaj do .Pokrowa*, tj. do dnia 1 pa dziernika. Dzie rnicy pozorny, bo liturgj przywizan do .Pokrowy* rozpo czynano w wigilj wieczorem; rozumie" naley: do Pokrowa wycznie. ) Napiersky: Index, zweiter Theil, Nr. 2133,
:

if vt II

106

Feliks Koneczny

57

skim, lecz bezskuteczna1). Dnia 18 sierpnia stan landmislrz pod Izborskiem po raz trzeci w tym roku; uywano broni palnej (striey ognienyja"), ale nie starano sie o aden stanowczy rezultat, i po dwch dniach ruszono pod Pskw, gdzie stali przez pi dni i ode szli. Pskowlanie bali si jednak tym razem o grd, gdy pozosta wieni byli wasnym siom; nie mieli pomocy z Moskwy, bo wojska moskiewskie pilnoway brzegu*. W tym kopocie postanowili Pskowianie skorzysta z gmlnoruchu obecnych koo Wielkich uk Wsylewiczw i wezwali ich na pomoc 2 ) Rok 1480 to rok niepotrzebnych alarmw; raz wraz okazy wao si jakie przewidywanie wojenne mylnem, a przedsibrane prze ciwko rzekomemu niebezpieczestwu rodki obronne niepotrzebnemu Jak niepotrzebnemi byy obozy pod Sierpuchowem i Koomn, po dobnie zbytecznem byo przywoywanie Wasylewiczw z Wielkich uk. Niemcy odeszli o kilka dni wczeniej, zanim oni przyby zd yli, a skoro ju przybyli... by kopot z nimi, jak ich si pozby? Od Pskowa do Wielkich uk daleko; wykluczonem jest, aeby ksita mogli by przyzwani wtedy, kiedy Inflantczycy znajdowali si ju na terytorium pskowskiem. Widocznie najazd krzyacki by prze widywany, wiedziano od kupcw, e Inflantczycy gotuj si w drog pod Pskw i wezwano pomocy Wasylewiczw jeszcze w pierwszej poowie sierpnia. Ksita wezwanie przyjli, jednake chocia zapewne spieszyli si zdyli do Pskowa dopiero na dzie 3 wrze nia 1480 r.5), kiedy Inflantczykw od tygodnia pod Pskowem ju nie byo. Nie dlatego ruszyli zbuntowani Wasylewicze na pomoc Pskowianom, aeby dopomc miastu uznajcemu zwierzchnictwo Iwanowe, lecz oczywicie w imi interesu wasnego. Jak go rozumieli, do tego w rdach wyjanie nie znajdujemy, Z wiadomoci niewiele p niejszej daty, tudzie z faktu, e do Wielkich uk ju nie wracali, wysnuwamy wniosek, e zrezygnowali ju z nadziei opanowania po udniowej poaci obszarw nowogrodzkich, jako swych rebw-. Czy witaa im nadzieja, e moe im si uda opanowanie Pskowa? Zdaje si, e epizod pskowski da im pochop do powzicia planw
*.-.* 7, 2 "* , tame Nr. 2139. Itr n9 S) 40 SkOW5k '
Mm

landmislrz w licie do W. Mistrza 8 czerwca 140, Pis

w Po

pieni szy Ul

'

Sobr

1V

5tr

, 265 i wtry w U V,

w ,i 2 W t J r y Pskowski latopis, w Pol Sobr. t. V, str. 40 (wydawca popada tu w naogowy bd wszystkiah niemal wydawcw Polnawo Sobraja i podaje rok na stpny, UN, o cztery miesice przedwczenie).

58 Rzekoma koalicja Litwy zJTatarami przeciwko Moskwie 197 w tym kierunku, gdy przyjechawszy, owiadczyli, e bd Pskowa broni, jeeli Pskw przyjmie ich rodziny *), tj. cay w gminonich, ktrego byo jeszcze do 10.000 gw. Nieprzyjaciela pod miastem ju nie byo; mieli tedy na myli obron na przyszo, raz na zaw sze ofiarujc si osi na stae ze swemi druynami, z wojskiem zawsze gotowem sowem, ofiarujc si Pskowowi na ksit kormlonych". Gdyby byli Niemcw zastali pod Pskowem, byliby si starali da miastu skuteczn odsiecz i majc tytu do wdzicznoci Pskowian, spodziewali si atwo uskuteczni swe marzenia. Czy przeciw Iwa nowi? Zdaje si, e wanie raczej w zgodzie z nim, e liczyli na jego aprobat, decydujc si by w Pskowie jego zbrojnem ramie* niem, jego suyymi" ksitami. Zmienio si bowiem zasadniczo stanowisko ksit wobec naj starszego brata w czasie pomidzy kocem maja a kocem sierpnia. Dajc odmown odpraw Mamyrewowi, liczyli na najazd Ahmata a tymczasem nadzieja ta zawioda ich. Najazdu tatarskiego nie byo a zatem Wasylewicze spokornieli. Nie majc si na kim oprze, mu sieli stara si o przeprosiny z bratem. Jako posyaj do Iwana diakw z czoobiciem, lecz ten nie przyj ich cakiem, chocia wsta wiaa si za nimi matka ). Przyczyna odmowy, tym razem ze stro ny Iwana, take w tern, e najazdu tatarskiego nie byo. Widocznie Iwan III z kocem sierpnia i z pocztkiem wrzenia najazdu ju si nie obawia; uwaa te obawy za minione. Odwrcony zupenie sto sunek pomidzy Wielkim Ksiciem a zbuntowanymi brami wiadczy, jako by czas, kiedy kwestja najazdu Ahmatowego przestawaa dla nich istnie. Zgadza si to chronologicznie z dob obecnoci braci w Pskowie. Odrzuci naley natomiast ze wzgldw chronologicznych, co pisze latupis sofijski wtry, Pon. Sobr. VI, 23 i jakoby oblenie Pskowa wypado podczas powtrnego obozowania Iwana III pod Kremecem i jakoby wtedy Iwan 111 przyjwszy poselstwo od braci i pogodziwszy si z nimi, kaza by im ruszy na pomoc Pskowowi; skoro za to okazao si spnionem, skierowa ich nastpnie prze ciw Tatarom. Daty wyprawy niemieckiej na Pskw wiadome bez porednio ze rde pskowskich, przypadaj na sierpie (do 25 sier pnia), podczas gdy pierwszy pobyt Iwana III pod Kremecem wypa') Ibidem. ) Latopis woskrescski i nikonowski, Pl. Sobr. U VIII, str. 204 I t, XII, ' 18, szpjiu 2.

198

Feliks Koneczny

59

da na 3 padziernika i dni nastpne, drugi za a na 25 tego mie sica! O genezie tego przekazu niej. Nadzieja usadowienia si w Pskowie bya krtkotrwa. Wasylewicze bawili tam zaledwie dni dziesi. Pskw nie przystawa na ich warunki, oni za cho rozporzdzali dostateczn si zbrojn nie opanowywali grodu; widocznie uwaali, e i tak nie utrzymaliby si tam przeciwko Moskwie i mieli powody mniema, jako Moskwa znajdzie do si i sposobw, by ich ze Pskowa wyrzuci, a wten czas sprawa ich straci ostatni walor, jakim bya nadzieja pogodzenia si z Iwanem. Ta bierno Andrzeja Starszego i Borysa w Pskowie wiadczy, e uwaali oni w owym czasie sytuacj Moskwy za ko rzystne, a swoj wobec niej za niekorzystn, e tedy z pocztkiem wrzenia nie liczyli na najazd tatarski jakkolwiek Tatarzy byli nad sam granic moskiewsk; sowem, e obozowania Tatarw wzdu grnej Oki nie uwaano za wstp do najazdu. Obecno Wasylewiczw w Pskowskiem zostawia po sobie pa mi nie najlepsz, bo wyywienie okoo 10.000 osb rwnao si rabunkowi okolicy, w ktrej przebywali. Padaa ofiar okolica Mootowa, potem przeszaby kolej na inne; zrobiono tedy ksitom propozycj, czy nie przyjliby 200 rubli okupu za to, eby opuci krain pskowsk. Ktr propozycj przyjwszy, przeszli Andrzej Starszy i Borys z powrotem na terytorjum nowogrodzkie1). O po wrocie do samyche W. uk ju nie syszymy; itinerarjum ich po 13 wrzenia nieznane, az do koca mniej wicej padziernika. Bawili gdzie w Nowogrodzkiem. Iwan III mia wkrtce gorzko aowa, e odepchn braci. Zo stao to potpione przez najwpywowsze w pastwie osoby, a matka, uraona zaciekoci najstarszego syna przeciwko braciom i oboj tnoci na jej wstawiennictwo, poruszya wszystkich w obronie mod szych synw, uciekajcych si do jej opieki. Sprawa ta wikaa si, nader niefortunnie dla Iwana, w kwestj stosunku do Tatarw i zde cydowaa bizantycw, i zwrcili si w kocu jawnie przeciw wiel kiemu ksiciu. Widocznie nie zamierza walczy z Ahmatem, skoro nie dba o pojednanie z brami, o pozyskanie ich siy zbrojnej, ktra moga si kadej chwili zwrci przeciw niemu, Bizantycy za d yli do wywoania walki z ord, a zatem zaleao im jak najwicej na pojednaniu braci, by zaegna wszelk moliwo wojny domowej.
i) Pskowski wtry latopls, Po. Sobr. t, V, str. 40, 41.

J5_ Rzekoma koalicja Litwy z Tatarami przeciwko Moskwie

199

Najazdu nie byo; w sameje Moskwie jednak bya grupa, ktra go pragna. Grupa ta, na ktrej czele stali bizantycy, sprawia Iwanowi takie trudnoci, i ledwie z nich wybrn. Nagle 30 wrze nia musia Iwan jecha prdko z Koomny do Moskwy, bo panowa nie jego byo wprost zagroone. Stawiano mu warunki, jak ma rzdzi! Zanim przyjrzymy si bliej stosunkom moskiewskim we wrze niu 1480 ., musimy atoli przedtem wiedzie, co dziao si rwnocze nie w sprawach litewsko'tatarskich. Przejdmy do przerwanego wtku kwestji o przyjani Mengli-Gireja, ofiarowywan i Litwie i Mo skwie, byle przeciw Ahmatowi. Widzielimy, jak Iwan stawia warunki takiemu sojuszowi, nie pragnc zwizku ograniczonego do dziaania tylko przeciw osobie ni niejszego hana zawoskiego, przeciw Ahmatowi; tern mniej interesu miaaby Litwa w sojuszu zaczepnym przeciw ordzie Zotej w jakiejkolwek postaci. W tym wanie czasie jeizi do Ahmata znowu jaki wysannik litewski *) kontynuator stosunkw p-oficjalnych, na wizanych niegdy przez Kiereja by moe, e nie pierwszy kon tynuator. Nie by wecie posem w urzdowem znaczeniu tego wyra zu, le gdy wie o tern dosza na Krym, Mengli-Girej zaraz powzi podejrzenie, czy krl nie zmawia si z Ahmatem przeciw niemu; bo Mengli na wiat cay patrza z tego wycznie stanowiska. Choby my przypucili, jako wysannik ten stanowi mia ogniwo akcji opo zycji litewskiej, zwrconej przeciw Girejowi, nie zawayoby to na szali konstrukcji historycznej wobec faktu, e adnych bliszych sto sunkw z Ahmatem nie nawwizano, a tern mniej nie przeciw Mengli-Girejowi. Przeciwnie zbliano si wanie do Perekopu. Latem sabny widocznie coraz bardziej wpywy opozycji litew skiej, skoro nietylko Wasylewicze pozostawieni byli wasnemu losowi, aJe na dworze krlewskim postanowiono skorzysta z ochoty G i reja do sojuszu, a zatem wzia gr grupa, gotowa w danym razie sta n przeciw Ahmatowi, a zatem grupa przyjazna Iwanowi, pragnca z Moskw stosunkw jakn aj lepszych, wic grupa trzymajca si ci le osobistego programu krlewskiego, przedstawionego przez niego na naradzie politycznej wczesn wiosn 1480 ., znanego nam z ostatnich przedzgonnych informacyj Dugoszowych. A do sierpnia wahano si, czy odwzajemni przysig Azi-Baby. Dopiero w sierpniu 1480 r. przygotowano poselstwo na Krym, ktre sprawowa knia Iwan Gliski. Instrukcja dla niego pisana jest ') Szczegowo o nim w nastpnym ustpie.

200

Feliks Koneczny

61

dnia 31 sierpnia i dni nastpnych. Stwierdziwszy ch utrzymania dawnej od czasw Aczl-Gireja przyjani, nastpuje w instrukcji zapewnienie, jako udzielenie Nurdowatowi i Ajdorowi chleba f soli" nie miao nic do sprawy przyjani politycznej z rzeczywistym hanem; taki ju zwyczaj od dawien, e kady han w razie zych czasw* moe mie na Litwie gocin, nie bdc wcale internowanym. Zre szt bracia hascy, jak dobrowolnie przyszli, tak dobrowolnie i ode szli, a teraz yj, gdzie im si podoba". Ta cz instrukcji pisana indykta 14, a wic po 31 sierpnia 1480 r. l ). W trzeciej czci instrukcji stwierdzono, e Azi-Baba wykona przysig i upowania si Gliskiego*) do wzajemnego odebrania przysigi od hana. Data taka sama. Ale przyjazd Gliskiego okaza si spnionym. Tumaczono si nastpnie z krymskiej strony, e skoro mijao p roku, a nie wraca z Wilna Azi-Baba, przyduga zwoka wydaa si umylnem, przydugiem przetrzymywaniem posa; sdzono, e krl si odmieni (co usil nie wmawia Zwieniect); uprzedzajc tedy ewentualn jego nieprzyja, przedsiwzito... najazd*) na Podole. O kierunku najazdu dowiadujemy si z latopisw, ktre wy janiaj dywersj Mengli-Gireja, czemu krl nie mg dostarczy po* sikw Ahmatowi: .ponee by bysza jemu swoi usobici: logda bo wojewoda MinGirej car krymskij korolewu Podolskuju zemlju, drua wielikomu kniaziu" *).
') Dat indykta 13 oznacza rok od 1 wrzenia H79 do 31 sierpnia 14S0 r. Hatowany jest z Wilna, mamy wic do uzupenienia Itinerarium Papego drugi jti2 lad bytnoci krlewskiej w Wilnie pnem latem i wczesn Jesieni 1480 r. Po niewa pierwsza tylko cz Instrukcji dalowana jest indykta 13, a dwie nastpne 14, a zatem instrukcja pisana jest 31 sierpnia i 1 wrzenia 1480 ., lub najbliszych dni nastpnych. Dnia 31 sierpnia przebywa krl wprawdzie w Trokach, (Lewicki Index actorum saec. XV Nr. 4393), ale kancelarja (lub cz jej) moga pozosta w Wilnie; zreszt jednego i tego samego dnia mona by doskonale i w Trokach i w Wilnie; bya to tylko maa przejadka. Wobec czstych przejadek (co mo go nastpi kadego dnia, kadej godziny) nlesposb wyobrazi sobie rwnoczes nego przewoenia cela rj i. Dwr przebywa na og wicej w Trokach, kance larja przywizana bya do Wilna. ) Byo w tym czasie czterech Iwanw Gliskich (synowie Borysa, Lwa, Daszki, Semena); jeeli Iwan Borysewicz sprawowa urzd namiestnika czefnihowsklego ju wtenczas, jego naleaoby przedewazystkiem wskaza, jako najbliszego Krymowi; stwierdzonym jest jednak ten urzd dopiero w roku 1485. Boniecki: f * 1 Tow w W. Ks. Litewskiem, str. 6 3 - 6 6 (dzido wydane we dwa lata pa Wolffa: Dygnitarzach 1 uwzgldniajce to wydawnictwo)* ) Litowskaja metrlka I., str. 335 Nr. 31; to samo w czci II. Nr. 30, str. ***, z dodatkiem szczegu: .we po goda stao*. 5 Latopis nikonowski w Po Sobr. L XII. str. 201 szpalta pierwsza; w dni' giej waryant: .su wielikomu kniaziu'; podobnie .su- w Urywku, dodany
f

62 Jfeekoma_koajicja U g z Tataramj przeciwko Moskwie

201

Zostawiajc na razie na uboczu spraw o to, czy krl pozosta wa wogle w porozumieniu z Ahinatem, przyjmfjmy do wiadomoci fakt najazdu perekopskiego na Podole. Zanim w odpowiedzi na poselstwo Azi-Baby wyprawiony Gli ski zdy do Krymu, byo ju za pno; ju ordycy wyruszyli. Po se zastawa przeto Krym w stanie wojennym z Litw, a alem do sta si w rce nieprzyjaciela, do niewoli? Wcale nie! Ani jedna, ani druga strona ne traktowaa tego tak cile i najazd sam nie by widocznie wypraw waln. Gliskiemu wytumaczono, z jakiego nie porozumienia (z winy litewskiej) wynikn najazd; Gliski nawzajem wytumaczy, e zwok w odprawie Azibaby niepotrzebnie zrozumia no faszywie, co chtnie przyjto do wiadomoci i postanowiono na wrci do poprzednich dobrych stosunkw. Na ten najazd jest czasu niezmiernie mao. Przypumy, jako przysiga Azibaby odbya si w terminie moliwie najrychlejszym, w kwietniu 1480 ., a zatem wyjechaby by z Krymu w marcu. P roku czekano w ordzie naprno na powrt Azibaby, a wic do wrzenia Wiemy, e Gliski przyby na Krym tu po wyruszeniu czci ordy na Podole; obydwa fakty byy tak blizkie siebie, i mona byo myle jeszcze o wyprawieniu gocw celem odwoania od dziaw tatarskich z drogi na Podole. T blizko faktw stwierdza osobny ustp w instrukcji Sedihmata, goca, wyprawionego dla na wizania poprawionych stosunkw, d 20 padziernika 1480. Tam te tumaczono si, e nie mona byo odwoa ordycw z drogi na Podole nic dlatego, iby miao by za pno, lecz e prawo zwycza jowe tatarskie nie pozwala zawraca z drogi, rozpoczwszy wypraw '). Skoro, za Gliskiemu wypisywano instrukcj d. 31 sierpnia i dni nastpnych, to znaczy, e wyjeda w pierwszym tygodniu wrzenia, Przyjecha tedy do Mengli-Gireja z pocztkiem padziernika, w razie za szczeglniejszego popiechu i sprzyjajcych okolicznoci w ostat nich dniach wrzenia.
do Cbronografa tyme zbiorze t XX I str. 501; woskresenski tame t. VIII str, 213 podaje sam fakt, bez alluzyj do porozumienia z Iwanem. Myli si Pape op. clt, str. f>lF jakoby wyraz usobicl" stanowi .techniczne jeszcze od czasw Nestorowych wyraenie na oznaczenie wewntrznych rozterek", lu oto latopisy same podaj kopoty zewntrzne, jako usobicl". ') Sedihmat ma mwi Imieniem Mengli-Oireja: t wo naszo wojsko poszo, pole togo, w tom czasu knia (Gliski) priszo o dobrotach... a knia Twan JMil nim sia to diejao*. Litowskaja metrika J str. 332, Nr, 30. Dat rzekom J padziernika poprawi susznie na 20 padziernika Pape op. cit. str. 63 w przyPIsku, Idc za Mas Latrie: Trsor dc chronologie. Papce zna ten akt tylko z PuaB l * *go: Stosunki i Mendli-Gircjcm, w Aktach Nr. 5. Poprawia stale bdne ozna czenia i rozwizani dat Puaskiego.

:'

202

Feliks Koncczny

63

A zatem Perekopcy wyruszyli na Podole pod koniec wrzenia; najazd odbywa si w padzierniku 1480. Podczas najazdu sprawuje Gliski swe poselstwo i odbywaj si dalsze akty porozumiewania si; najazd nie naruszy stosunkw dyplo matycznych, ni nie przerwa ukadw o sojusz. Widocznie by nie znacznym pod wzgldem wojennym, tak, i wzajemnie nie przywizy wano do niego wagi. Z nadzwyczajnym popiechem postanowiono nawrci do po przednich tradycyjnych stosunkw przyjaznych. Poruczy Mengli t spraw staremu dworakowi, Eminekowi, ktry jeszcze z czasw oj cowskich by pierwszym w radzie. Nadchodziy ju wiadomoci o lo sach podolskiej wyprawy, a midzy iunemi wiadomo, kogo ze znakomitszych pojmano na Litwie w potyczkach *) Eminek mia pord jecw dwch swych braci"; czego nie trzeba bra dosownie, bo wyraz ten, im dalej na wschd, tern szerszego nabiera znaczenia; ale posuyo to za podany punkt zaczepienia i za motyw nawizania stosunkw z Wilnem na poczekaniu, nie wcigajc w to jeszcze osoby samego hana. Eminek wstawia si tylko za swymi brami4, i prosi wogle o wydanie znakomitszych jecw. Wyprawia z tern do Wilna swego podwadnego, Kurmana, wyszego urzdnika, (piastowa urzd darogi2) z pismem do krla. W licie tym zaznacza Eminek wyranie, jako chodzi o to, eby tylko wydoby od dworu wileskiego jaki znak przyjani, yczliwoci '). Odpowiada te krl natychmiast, e istotnie wzajemna wymiana jecw bdzie najlepszym zacztkiem przywrconej zgody 4 ). Odbywa si to z popiechem niesychanym. Dni i 20 p.ddser nika *) jest ju gotowa instrukcja dla iedihmata kurjera dyplomatycz nego, U zw. bajrasza, majcego wyjecha Krymu pr^ed G.iskim. Bajrasz to wysannik nie posiadajcy dostojestwa posa, osoba stopniem dworskim nie do wysoka, aeby przedstawia osob hana, lecz mogca przygotowywa najwaniejsze sprawy. Zazwyczaj bajrasz

') Znakomitych jecw wzi gwnie Micha Czartoryski. Putoski op. cit. stf. domyla si mylnie WiSniowieckicgo, lecz bd ten poprawi Pape. *) Lltowskaja metrlka I Nr. 31, str. 336. ) Ibidem: ,az daste jemu (Kutmanowi) prawdy waszoje znamia, to budet pole togo mei nami nkoli lichoty nic budct*. ) Odpowied dochowaa si w fcopji bez daty; musi pochodzi czasu przed 20 padziernika, jako dat instrukcji nastpnego poselstwa Sedihmata. ) Tata poprawiona z 15 na 20 padziernika 140 przez Papceo op. cit str. 63 przypisek.

64

Rzekoma koalicja Litwy z Tatarami przeciwko Moskwie

203

mia by przedsannikiem u posa, ktry zjeda nastpnie zaatwia ostateczne formalnoci. Data instrukcji tej, spisanej, gdy goniec od Gliskiego byl na wyjezdnem do Wilna, moe rwnie posuy do ustalenia kocca chronologicznego: Liczc, e Gliski bawi na Krymie dopiero co najwyej dwa tygodnie (z powodu przypieszonego tempa tej akcji dyplomatycznej) wypadnie, e przyby na Krym z pocztkiem pa dziernika, a nie wczeniej jak w ostatnich dniach wrzenia. Stosownie do tego wypada wyjazd ordyncw na wypraw podolsk na schyek wrzenia, sam najazd na padziernik. Otrzymujemy tedy podtwierdzenie poprzednich oblicze, nie wyczajc obliczenia przysigi Azi-Baby na kwiecie 1480 r. Sedihmat wiz do Wilna zarczenie, e byle MenglKiirej docze ka si wzajemnego zaprzysienia sojuszu przez krla, dochowa mu wiernie przyjani choby niewiedzie co sta si miao, choby car stwo postrada przyszo" *). Mengli prosi, eby krl wykona przy sig jak najwczeniej i eby nadesa swj list przysiny przez ja kiego swojego czowieka", ktregoby wyprawi z powracajcym bajraszem a ). Gliski pisa rwnie z prob o szybkie wyprawienie z odprawionym bajraszem jakiego kurjera. Wraca te niebawem bajrasz z jakim kurjerem litewskim. Przywozili wiadomo, jako krl da, eby Mengli zaprzysig przed Gliskim owe okolicznoci, tumaczce nieporozumieniem najazd na Podole i poleca, eby o wykonaniu takiej przysigi by zawiado miony przez umylnego goca } yczeniu krlewskiemu stao si natychmiast zado: Mengli zaprzysig twardo" wszystko, czego wy magano 4 ). Teraz odda goniec pismo, jakie przywid by od krla i trzyma w zapasie: byy to odpowiednie jaryki przymierza, uoo nego na wzr tego, jakie obowizywao za Aczi-Qireja. Owiadcza

i) Lilowskaja raetrika 1 Nr, W, str. 333, alina 1. ") tame str. 334, ustp III. *) tame Nr. 31, str. 331). ustp zaczynajcy si od slv: Sidehmat prinee jarlyk tot**. n1A *) Tak tumacz sowa z pisma haskiego z 20 padziernika ski twerduju prisiagu maju wide'.. ,ius*u prisiagu badet wam powedaU Iwan (hmi Gliski). Nie moe to dotyczy przysigi na przymierze bo t wyka nal juz Azi*Baba, a Olrej czeka tylko na wzajemna przysig " f f f i " " J a g pisze te tame zaraz w nastpnem zdaniu, Lilowskaja metryka I Nr. AJ, sir. oo*, ustp UJ.

-- -

204

Feliks Koneczny

65

te krl, e gotw jest przymierze zaprzysic ') By wic tym ra zem popiech z obu stron. Stwierdmy dat, do jakiej mniej wicej doprowadzaj nas lady wznowionej z Menglim akcji dyplomatycznej. Skoro Sedihmat wyje da z Krymu po 20 padziernika, niesposb odnie jazdy kurjera litewskiego na Krym do pory (pomimo popiechu) wczeniejszej, jak do pocztku grudnia. Data ta przyda si nastpnie przy rozstrzsaniu mniemania o zmowie krla Kazimierza z lianem Ahmatem, (Dokoczenie nastpi).

')

tame Nr. 35, sir, 341.

JAN

GERLACH.

STANOWISKO DUCHOWNYCH WEDLE STATUTU LITEWSKIEGO III (1588 roku).

I. Wstp1). Stanowiskiem duchownych zajmuje si statut litewski III gwnie w rozdziale trzecim przy omawianiu wolnoci szlacheckich (art 3134), poza tern spotykamy kilka ustpw i okolicznociowe wzmianki o na* szym przedmiocie w rozdziale czwartym, pitym, jedenastym i niekt rych innych. Odrazu, na wstpie, godzi si zaznaczy, e statut III konsekwentnie zmierza do zrwnania duchownych z ogem szlachty tak co do uprawnie, jak i obowizkw. Od zasady tej jednak usta wodawca niekiedy odstpuje przez wzgld na charakter i samo powo anie kapanw, zdaje s: te nie zapoznawa i tego, e zupene za przeczenie duchowiestwu przywilejw, ktre ono zyskao w cigu kilku stuleci, stanowioby zbyt gwatown i dotkliw w skutkach przemian Na samym pocztku obiecuje hospodar pod przysig, sdzi zarwno duchownych, jak wszystkich innych Wielkiego Ksistwa Li tewskiego, wedug praw i artykuw objtych statutem. Wszyscy obywatele W. X. L tym iednym Prawem pisanym i od nas danym sdzeni by maj" oto nagwek naczelnego artykuu. Podobnie swem sowem hospodarskiem zobowizuje si wielki ksi nie kara wasnowolnie nikogo z pord praatw, ksit, panw rad duchownych i wieckich, ani te usuwa z urzdw za zaoczne powiadania", chociaby chodzio o obraz majestatu lub zdrad Rzplitej, ale dla wszystkich, we wszelkich wypadkach, pozo) Praca przedstawiona w Seminarjum prof, Dbkowskiego we Lwowie 1922.

206

Jan Gerlach

stawia si mono odparcia zarzutw przed sdem *). Przyrzeka da lej panujcy ksit, panw rad duchownych i wieckich i wszystkich urzdnikw ziemskich i dwornych, szlacht, rycerstwo i wszystkich innych stanw niwczym nie ponia" )> co wicej lubuje uroczycie w imieniu wasnem i za potomki swe zachowa ich wszystkich przy swobodach i przywilejach chrzecijaskich, w szczeglnoci przywilejach na dostojestwa i urzdy, na imiona i ludzie, na grunty i na cokolwiek danych"). Jak dalece statut III uwzgldnia czno interesw duchowiestwa i szlachty za przykad mog suy stale si powtarzajce zwroty, e to i to przysuguje panom radom ducho wnym i wieckim", e do tego i do tego powinne s wszystkie sta ny, tak duchowne i wieckie**, lub osoby tak duchowne jako i wiec kie" *) itp. Bodaj czy nie najlepiej uwydatni to denie ustawodawcy do zrwnania duchownych z ogem szlachty nastpujcy zwrot za czerpnity ze statutu: .Ustawuiemy, i komuby si z Obywatelw tego Pastwa, Xitom, Panom, Szlachcie tak stanu Duchownego, jako i wieckiego... dziay jakie krzywdy..." *).

IL

Przywileje i ciary prawa publicznego.

Zarwno w krtkiej deklaracji" poprzedzajcej statut, jak i w sa mym statucie III, mnstwo zda i zwrotw dowodzcych, e Koci i duchowiestwo otoczone byo 1 by powinno gbok czci I sza cunkiem. Naruszenie spokoju duchownych, wyrzdzenie im jakiejkol wiek krzywdy cigao ostre kary. Jeliby kto napad na dom Boy jakiegokolwiek naboestwa chrzecijaskiego, albo te na cmentarzu, w szkole lub w kapaskim, popowskim, czy kaznodziejskim domu kogo zabi, albo choby tylko zrani, traci gardo. Gowszczyzn i nawizk z imienia zabjcy otrzymuj dzieci lub krewni zabitego, wzgldnie sam zraniony. Jeeliby za zoczyca przy tern gwatownem najciu znieway czynnie duchownego, albo kogo z jego do mownikw np. uderzy, wwczas za .gwat" swj ma zapaci 24 ru ble groszy j onego skrzywdzonego stosownie do wanoci stanu jego
0 R . L 2 . par. i. ') R. HI. 1. par. 2. ") R. III. 2. par 1 - 2 . 4 ) R. I. 2. I, 8 31. lii. 2, IX. 12. ') R IV. 67.

Stanowisko duchownych wedle statutu litewskiego III

207

tudzie zalenie od pobicia i zelywoci nawiza, a nadto za win takiej samowoli ma zuchwalec odsiedzie dwanacie niedziel w wi zieniu w tym powiecie, gdzie si zbrodniczego czynu dopuci1). Nie usprawiedliwiaj nikogo nawet czasy wojenne. W rozdziale (II) o obro nie ziemskiej czytamy, e ktoby na wojnie bdc, albo w drodze do wojska, bd te z wojska cignc, komu z duchownych lub wiec kich stanw na dom albo na gumno najeda, stawy i sadzawki o wi, albo jakiekolwiek szkody poczyni i przy takim najedzie gwa townym jeliby kogo w domu takim zabi lub zrani, zbi albo gwat i zniewolenie biaogowie uczyni, tedy za susznym dowodem ma by rwnie gardem karany. A gwat i szkody za kade najechanie z osobna ma zoczyca zapaci z majtnoci swojej ruchomej i le cej. Jeliby za, czytamy dalej, nie rani, ani zbi i boju zbytniego adnego nie uczyni, tylko co wzi, albo szkod jak wyrzdzi, tedy za ten gwat i wyrzdzon krzywd za susznym dowodem paci so- ^z wit kar pienin3). Gowszczyzna, nawizka i nagroda" za oka- t leczenie czonkw naleaa si osobom duchownym i to kadego obrzdku chrzecijaskiego, oraz ich onom i dzieciom ze lubnej o ny zrodzonym, w tej samej wysokoci, co szlachcie*). Zakres fizy cznej wolnoci duchowiestwa by tedy warowany potnie i to nie tylko przed samowol ze strony zoczycw, ale i przed moliwem naduyciami ze strony wojewodw, starostw, dzierawcw i innych urzdnikw hospodarskich4). Korzysta ono z opieki prawa w tej samej mierze, co szlachta. W nie mniejszym te stopniu korzysta duchowiestwo, zwa szcza wysze, z wyjtkowych praw, ktrych rdem by najczciej zwyczaj, a nitkiedy i ustawodawstwo pastwowe, e tu wspomnimy o stosunku do poddanych, niemal zupenem zwolnieniu od ciarw na rzecz pastwa i rozlegych przywilejach natury politycznej. Sto sunki poddacze uksztatoway si o dobrach duchownych faktycznie iak samo, jak w dobrach szlacheckich. Chop glebae adscriptus" bezpatnie odrabia paszczyzn. Gdyby zbieg do miasta lub gdziekolwiekbd, ma by dawnemu panu zwrcony, chyba eby by t. zw. sug ojczyznym", osiad w ktrem z miast hospodarskich i korzy-

) *) 3 ) zalenie 4 )

R. XI art. 1 1 3. R. II. 18. par. 1 - 2 . R. XI, 27, par. 7. Gowszczyzna 10 kp groszy, nawizka 50. W. 20 td. ad rodzaju rany i broni. R. IV, 67.

;'i

208

l a n Perach

sta tak z wolnoci w przecigu 10 lat. W tym jednak wypadku, gdyby dawny pan zgosi o niego pretensje, powinien zoy odpo wiedni okup (taxa capitis plebeiorum) ') Konfederacja generalna warszawska (t573 .), przeniesiona w ca oci do statutu III, poprzysigajc pokj Inter dissidentes de religione, zastrzega wyranie, e wszelkie beneficja katolickie maj by da wane obywatelom polskim (wzgl. litewskim), wyznawcom Kocioa rzymskiego, greckie za wyznawcom wiary greckiej *), Przepisy o zwol nieniu szlachty od nowych podatkw3), ce (wzgldnie od opaty my* ta za przewz wasnego zboa na sprzeda lub towarw zakupionych na wasny uytek), postanowienia zwalniajce Slacht od obowizku dostarczania stacyj i podwd dla hospodara oraz jego posw i go cw, dalej budowania i naprawiania zamkw warownych, drg ) itd., wreszcie przepisy chronice dobra szlacheckie przed rekwizycjami urzdnikw i wojska '*') rozcigaj si, jak to okrela ustawa, nie tylko na dobra stanu wieckiego, ale i duchownego. Nawet wojewodom i starostom, ani ksitom nie wolno w czasie przejazdw z imion szlacheckich, wic i duchownych, samowolnie bra podwody i yw no; powinni j kupowa za pienidze, wedle targu ). Wszyscy obywatele W. Ks. L, posiadajcy dobra ziemskie, obo wizani s wedug statutu do wzicia udziau w wyprawie wojennej zwaszcza gdyby sejm powob pospolite ruszenie 7 ). Tote obowi zkowi temu podlegaj i wszyscy duchowni, ktrzy z jakiegokolwiek tytuu prawnego dzier dobra ziemskie. e jednak prawo kanoniczne i samo powoanie kapanw nie pozwalao im zajmowa si rze miosem wojennem, statui postanawia, aby ze wszystkich dbr ziem skich znajdujcych si w posiadaniu duchowiestwa i to dbr zarwno dziedzicznych, kupionych i zakupionych, jak i kocielnych, przez ko gokolwiek ze szlachty Kocioowi nadanych, a z ktrych to dbr suba ziemska bywaa *), wysyano konne, zbrojne poczty. Chodzi
) R, UL . pjr. i. ) R. . 3. pr. 4. *) Ii. III. 2 adnych poborw nie moe panujcy nakada be/, zgody sejmu. 4 ) R. Ul. 99, par. i. s > Tame tty. e Konst z . 1588, wic z roku zatwierdzenia statutu Ul, wylazmc powiada, e onierze nigdzie nic maj mie ley w dobrach szlacheckich ani duchownych, a o szkody ukrzywdzonemu hetman i rotmistrz ma czynie" spra l wiedliwo * ') R. III. 29. par. 5. ) R. IL 1. ) R. U, 9.
a !

S^

Stanowisko duchownych wedle statutu litewskiego III

209

tu wic o dobra ongi szlacheckie, ktrych waciciele odbywali sub wojenn, a ktre w jaki sposb (dziedzictwo kupno, zastaw) przeszy na wasno duchownych lub Kocioa. Posiadoci darowane Kocio owi przez hospodara i jego przodkw wyjtkowo zwalniane byy od obowizku penienia suby wojennej *). O wielkoci pocztw stanowia uchwaa ziemska i wano samego imienia. Odprowadzi poczt pod chorgiew powiatow ma w zastpstwie samego duchowne go ,dobry i wojnie godny", czyli zdatny do boju, szlachcic. Od obo wizku suby wojennej, wyjtkowo rwnie, wyranie jest zwolnione, zaoone przez 0 0 . Jezuitw, Kollegjum Wileskie a) i to tylko z dbr do chwili wydania statutu kollegjum temu nadanych, albo te w inny sposb przez nie do tego czasu nabytych. Gdyby w przyszoci Kol legjum to nabyo jakie dobra ziemskie, w takim razie ma ju z nich peni sub wojenn, wyprawiajc poczty. Zastrzeono przytem rwnie, e gdyby wsplny sejm uchwali podatek na obron Rzplitej, obowizane jest Kollegjum uici ten podatek ze wszystkich dbr kiedykolwiek nabytych/). Na t t. zw. obron ziemsk* szczeglny nacisk pooono w statucie. Postanowiono wprost, aby ani panujcy ani hetmani nie zwalniali nikogo od tego obowizku. Nawet urzdnicy i sudzy nad worni, o ile w czasie wyprawy pozostan przy dworze, powinni for mowa poczty zbrojneA). Za niespenienie tego obowizku grozia dotkliwa karautrata dbr ziemskich *). W obawie tedy o moliwo utraty dbr formowa duchowny przy pomocy wynajtego ad hoc dobrego i wojnie godnego" szlachcica poczt zbrojny. e nie skada si on z nadzwyczajnych wojownikw, to pewne; nieraz by duchowny w kopocie, kim go zapeni. Przebierano wic w zbroj nie tylko czelad, ale nawet organistw i kocielnych. Pena animuszu rycer skiego i zahartowana w bojach z Moskw i Turczynem szlachta pa trzya z gry na tych przygodnych onierzy i bawic si ich kosztem nazywaa ich Albertusami *).

') R. III. 33. par. 3, *) Oprcz tej wzmianki nie spotykamy w statucie nic wicej o innych soko ach zakadanych w owych czasach przez Slow. Jezusowe i wogle nic, coby JZUCK mogo pewne wiato na ustrj i administracj szkolnictwa na Litwie pod koniec XV stulecia. *) R. U. 9. par. 23. *) R, U, 3. par. 1 - 2 . b ) R. II. 1. par. 5. ) O. Ksieea Rzeczy Pol. (wyd. iMacierzy) str. 352.

210

Jan Gerlach
IlM^M [

6
;

Wyksztacenie i bogactwo day duchowiestwu ogromny i to bez poredni wpyw na polityczne ycie narodu. Na sejmiki ziemskie zjedaj oprcz szlachty, wojewodw, kasztelanw i urzdnikw ziemskich takie biskupi '). W wsplnym senacie Korony i W. Ks. L bi skupi zasiadaj przy monarsze przed wszystkimi innymi senatorami wieckimi, ta bowiem w przodkach narodu Korony Polskiej bya pobono, e Duchowiestwo przez ktre wiar Chrzci a sk s owieceni, pierwszym miejscem uczcili*. Naczelne miejsce w senacie zajmuje wic arcyb. gnienieski, obok niego arcyb. lwowski; dalej siedz biskupi krakowski, kujawski, wileski naprzemian z pozna skim, pocki, warmiski naprzemian z uckim, w kocu biskupi prze myski, mudzki, chemiski, chemski, kijowski, kamieniecki, wendeski i smoleski a j. Z powoania swego, zreszt take stosownie do przepisw prawa kanonicznego, nie mog by duchowni wybierani na urzdy ziemskie jak sdztwo, podsdztwo, pisarstwo 3) i t. p., nie mog te wystpo wa w charakterze prokuratorw, t. j. rzecznikw. W swej wasnej sprawie wolno jednakowo kademu z nich u prawa mwi" *). Za to urzdy kocielne nie mog by dawane cudzoziemcom, ani zagranicznikom", ani ssiadom W. Ks* L (wyczeni s wic i ksia z Korony), ale .tylko Litwie, Rusi, mudzi** i to rodzicom staroyt nym i urodzecom Litwy i innych ziem do W. Ks. L. nalecych t. j. krajowcom, przytem jednostkom zasuonym dobrze znacznym* i osiadym w danem wojewdztwie lub powiecie. To ograniczenie posunte jest tak daJeko, e chociaby jaki obcokrajowiec za swoje zasugi dobra Rzplitej uzyska z aski panujcego posiado ziemsk na Litwie, to I tak droga do dostojestw i urzdw duchownych ma by tu dla zamknita 5) Wymogi te jszcze raz ze szczeglnym na ciskiem podkrelone w innem miejscu, przy zastrzeeniu, e urzdy i dostojestwa maj by rozdawane tylko szlachcie z wyczeniem Judzi narodu prostego" ). W ten sposb zapewnia szlachta sobie bogate probostwa, opactwa, kanonje i prelatury, wreszcie beneficja biskupie, a przez to i krzesa w senacie. Ci, co nie byli urodzony') R- 111. 6 pif. 2. 2 .2 C ,v g 9 y par, T 2 e r p n , * t c p iv. A, tC 1, ) R. IV. 58. par. 2. ) R. . 12. *) R. HI. 18.
z

* N P '

poprzedzajcej statut .

Stanowisko duchownych wedle statutu litewskiego HI

211

mia, wic synowie mieszczan i chopw byli dopuszczeni do niszych godnoci kocielnych; rekrutowao si z nich gwnie duchowiestwo zakonne, wyjtkowo take przy wybitnych zdolnociach i po osigni ciu wyszych stopni naukowych mogli otrzyma take niektre ka nonie 0* W tern gorliwem deniu do uprawnienia zasady, e prebendy duchowne winny suy za chleb synom szlacheckim" 2 ), ba czono, aby jedna osoba nie dzierya kilku dostojestw z oczywist krzywd innej szlachty, co zreszt o ile chodzi o t. zw. bnficia take swe uzasadnienie w prawie kanonicznem. Postanowienie statutu III o niedawaniu dwu dostojestw lub urzdw jednej osobie ma znaczenie oglne i dotyczy take duchownych 3). Te wszystkie zakazy i ograniczenia co do piastowania urzdw du chownych przez cudzoziemcw, w tej liczbie i Polakw, a nastpnie i krajowcw miay rzecz oczywista o tyle praktyczne zastosowanie, o ile urzdy te obsadzaa wadza wiecka4). Same kocioy, dziki temu e ciga do nich okoliczna ludno, suy maj nie tylko celom kocielnym, jako domy Boe, ale i pa stwowym. Zawiadomienia o sejmikach powiatowych e ), listy w zbie raniu i cignieniu szlachty na wojn 6) i inne rozporzdzenia rzdowe ogasza si zarwno po miastach i miasteczkach na targach, jak i przy kocioach parafjalnych. W tene sposb mona poda do powszechnej wiadomoci nazwiska zoczycw, wywoacw I ludzi za przestpstwa od czci odsdzonych, gdyby si ukrywali przed sprawiedliwoci 7 ). Obwieszczenia o nadaniu glejtu hospodarskiego takim, co przez kolizj z prawem podlegali wywoaniu, albo uchodzc przed sdem, schronili si za granic, to nadanie glejtu, aby ludzie tacy mieli mono rehabilitacji, rwnie nie gdzieindziej ma by ob woywane jak po miastach, targach i przy kocielech" '). Przy kociele wreszcie, albo przy cerkwi, zalenie od wyznania przestp cw, maj rodzice, zabijajcy dzieci swoje, po odsiedzeniu przepisa nej kary wiziennej jeszcze do roku czterykro... pokutowa i wy znawa jawnie grzech swy przed wszystkiemi ludmi zebrania
') ') *) 4 )
k

Prof. Balzer; Konst. 3 Maja, wyd. 3., sir. 3** Tamte str. 23, R. U 34. par. 1 - 2 . Prof. Dbkowski Stanowisko cudzoziemcw w prawie UL itr. 36.

) R. 111. 6. ) B. 11. 6. ) R. Xl. 36. par. 2. 8 ) R. L 12.

i .

212

Jan Gerlach

Chrzecijaskiego" ! )- Ostatni przypadek zasuguje na szczeglniejsz uwag takie z tego wzgldu, e t form pokuty publicznej przej statut litewski ze stosunkw kocielnych, wic cile sfer prawa wieckiego, w danym wypadku przestpstwo, z zasadami religijnoetycznemi: moment grzechu i pokuta za grzech.

111. Duchowiestwo a sdy. W wiekach rednich w miar wzrostu potgi Kocioa rosy i w Polsce, jak gdzieindziej, wpywy duchowiestwa na polu sdow nictwa. Doszo do tego, e cieszy si ono nie tylko bezwzldnem Privi legium fori, ale 1 zakres podlegych juryzdykcji sdw duchownych spraw by bardzo szeroki. To te z biegiem czasu raz po raz zjawiaj si ustawy pastwowe zmierzajce do ograniczenia tych wpyww i sta nowice, e o sprawy cywilne ani duchowny, ani czowiek wiecki nie moe wieckiego pozywa przed sd duchowny. I statut III ze szczeglnym naciskiem postanawia, e tak biskupi, jak praaci stanu duchownego i ich sprawcy (urzdnicy) nie mog nikogo ze szlachty, ani mieszczan, ani te nikogo z poddanych hospodarskich i szlachec kich pozywa przed sd duchowny, ilekro chodzi o rzeczy wieckie. Rwnie szlachta, mieszczanie i wszyscy inni laicy bez wzgldu na stan nie powinni ucieka si do duchownego prawa i pozywa, wza jemnie przed sd duchowny o sprawy cywilne. Na niestosujcych si do tego postanowienia przewidziana nawet kara na rzecz strony pozwanej w wysokoci 20 kp groszy i obowizek zwrotu poniesio nych przez pozwanego kosztw *). Spory o .rzeczy wieckie* nale tedy do juryzdykcji sdw wieckich ). Co prawda, to i teraz (2 po. XVI w.) przysuguje jeszcze duchowiestwu Privilegium fori1), ale w nader szczupych granicach, mianowicie o tyle tylko, o ile chodzi o dobra cile kocielne. W tym tylko wypadku, jeeli szlachcic po zywa duchownego, chociaby nawet o sprawy wieckie, sdem wa ciwym do rozpatrzenia sporu jest sd biskupi. Przywilej ten rozciga si take na osoby osiade w dobrach kocielnych, w szczeglnoci ') R. Xl. 7. par, 2. *) R. Ul. 31. ) Zaliczymy tn ipory wynike w zwizku posiadaniem gruntu o granice, dziesiciny i 1. d. . 'K 9 ^ J ,k,e 8Pr*y podlegay juryzdykcji kocielnej w Polsce w 1 poi, XVI w. Rittner Prawo Ko. fi. 3,

b>

--. >

. . . W ! * ' * * l'

11**||

O ^ Stanowisko duchownych wedjejtatutu litewskiego Ml

213

na urzdnikw, sub, bojarw i poddanych duchownych. Tedy i i kady z swego sugi i poddanego sprawiedliwo bl szy jest czyni, gosi ustawatedy te i stany duJiowne, z urzdnikw i sug swoich, bd osiadych, jako i nieosiadych, i z poddanych swych, powinni bd sprawiedliwo czyni... >) Gdyby wic kto z wymienionych podJanych duchownych wyrzdzi krzywd komu ze wieckich, szlach cie lub jej sugom, mieszczanom albo te poddanym hospodarskim: zarwno czy to bdzie gwat, najazd, rozbj, grabie, czy zabjstwo, spr o zbieg czelad lub jakiekolwiek inne rzeczy potoczne, du chowny obowizany jest krzywd wynagrodzi, skoro tylko otrzyma Jst upominamy" z urzdu ziemskiego. W razie, gdyby si uchyla od zadouczynienia sprawiedliwoci, albo s Jem swym w czems* komu ubliy, 2 ) pokrzywdzony moe go pozwa przed sd tego bi skupa, ktremu ten duchowny podlega. Pozew ma by pisany po pol sku, rok za wypada w razie wydania pozwu oczywistego za cztery tygodnie, a w razie pooenia na imieniu za sze tygodni. Pozwny duchowny powinien przyby na rozpraw osobicie, albo powi nien przysa swego .umocowanego" czyli prokutatora. Ma te sta wi winowajc, na ktrego wpyna skarga. A ksidz biskup, w kt rego to wadzy bdzie naleao, abo urzJ jego, przestrzegajc w tym pokoju pospolitego, i sprawiedliwoci witey, aby w czym uszczerbiona nie bya, powinien bdzie tym prawem pospolitym i statutem ziemskim sprawiedliwo ukrzywdzonemu czyni, bez wszelakiey zwo ki i zairudnrenia, odpraw suszn sdu swego dajc na winnym z dbr i majtnoci ruchomej, i z dochodw prawem przekonanego: a gdzieby majtnoci nie stao i na samey osobie". 3 ) Widzimy za tem, e jakkolwiek ze wzgldu na stan pozwanego przyznane jest w tym wypadku forum sdu duchownego, to jednak i tu prawem materjalnem, wedug ktrego ma by spr rozstrzygnity, jest pow szechnie obowizujce prawo wieckie sbtut. Wedug jego posta nowie ma sd biskupi orzeka o wielkoci przekroczenia i rodzaju kary. Gdyby naduycia dopuci sf sam dochowny, ma by rwnie pozwany przed sd biskupi i w ten sam sposb sdzony. Gwaragncj

) Winowajc mg by . suga duchownego. Pokrzywdzony zwraca si w takim wypadku do duchownego, ktremu przysugiwao sadownictwo natrymonjalne nad poddanym, z daniem zadouczynienia. Dopiero gdyby zaatwienie sprawy przez duchownego nie zadowolmo pokrzywdzonego, mg si odnie, do biskupa.

') R. Ul. 32 par. l.

') R, 111. 32. par. 2. 7

iii

Jan Qprlach

10

susznego wymiaru sprawiedliwoci jest w tym wypadku przysiga zoona przez biskupa w Radzie wielkoksicej, a zreszt jego su mienie. Wyrok sdu biskupiego przesya si dla dla wykonania, czyli .na odpraw", do urzdu ziemskiego lub grodzkiego. l) Egzekucja skierowana jest przedewszystkiem przeciwko majtnoci zasdzonego, dopiero w razie braku teje przeciwko samej osobie.) Stronie nie zadowolonej z wyroku biskupa przysuguje apelacja do trybunau gwnego wzgldnie do hospodara. Sprawiedliwoci na samym bisku pie, jeliby on sam, albo ktry z jego urzdnikw i bezporednich poddanych wyrzdzi komu krzywd i w szczeglnoci, gdyby biskup w podlegych swej kompetencji sprawach ociga si z wymiarem sprawiedliwoci, lub jej czyni nie chcia, albo te gdyby wzbrania komu apelacji do wyszej instancji od swoich postanowie 3 ), do chodzi si nie przed sdem gwnym, ale wprost przed samym haspodarem w podobny do opisanego powyej sposb. Skarg oczy wicie powinien poprzedza list upominalny z urzdu ziemskiego. Dopiero, gdyby na to upomnienie dostojnik Kocioa nie chcia si pokrzywdzonemu usprawiedliwi", czyli da zadouczynienie, pozy wa si go przed monarch. Rok w tym wypadku ustanowiono za 4 lub 8 tygodni zalenie od tego, czy hospodar bawi w W. Ks czy poza granicami kraju. Rzecz oczywista biskup oskarony o spra wy cywilne podlega take prawu pospolitemu ziemskiemu *). W razie gdyby biskupstwo wakowao, albo gdyby biskup w sprawach publicz nych czy prywatnych wyjecha za granice Litwy, pokrzywdzony mo e si ze swemi roszczeniami zwrci do kapituy i domaga wyna grodzenia szkody wedug przepisw prawa ziemskiegor>). Skargi, czyli .opowiadania" o krzywdach i szkodach wyrzdzonych komu kolwiek ze weckich przez duchownych i ich poddanych mog by wedug orzeczenia ustawy .zapisywane* na urzdach ziemskich, grodz kich albo i duchownych i to gdzie kto zechce* albo w tym powiecie gdzie dotyczce imiona kocielne le, albo w tym, gdzie si duchow ny lub jego poddani wykroczenia dopucili *). Te same zasady po stpowania cywilnego obowizuj take w odniesieniu do duchownych greckiego obrzdku, Mniejsze z nich stany przed starszymi swymi
) ') ') *) r ) *) R. III. 32. par. 3. Por. Kutrzeba: Dawne pol, pr. sd. str. 96. R. . 34. par. 2. R. UL 32. par. 5, Tamte par. 8. Tamie par, 7.

Stanowisko duchownych wedle statutu litewskiego Hf

215

przeoonymi, a przeoeni starszy przed sdem gwnym porzdkiem wyej opisanym, usprawiedliwi si ludziom wieckiego stanu powin ni bd" ') Ody zajdzie odwrotny wypadek, t j. gdy kto ze wieckich skrzywdzi duchownego, jego sugi lub poddanych (chociaby i z dbr kocielnych), natenczas duchowny ju nie korzysta z Privilegium fori, moe winowajc pozwa, ale tylko przed jego wasny sd ziemski lub grodzki tym porzdkiem, jako si i same stany wieckie pozy waj z wolnym odezwaniem obiema stronom do sdu gwnego trybunalskiego spolnego z duchownym" *). I tak do sdw wieckich odsya statut przy oglnikowej wzmiance o krzywdach potocznych zatargi o niewydawanie nalenych Kocioowi dziesicin 3 ). Tak wic ta sprawa, ktra przez dugie czasy bya zarzewiem czstych nieporo zumie midzy szlacht i duchowiestwem i jeszcze konstyiucj w r. 1543 przekazana bya sdowi duchownemu, teraz ju nie na na podstawie zwyczaju, jak dotd nieraz bywao, lecz na mocy ustawy naley do kompetencji sdu ziemskiego. Naley pamita, e opisane dotd uprawnienia, przyznane du chownym w granicach prawa sdowego, odnosz si wycznie do dbr kocielnych jako takich, na co zreszt ju powyej zwrciem uwag Wszelkie inne posiadoci, ktre duchowny z jakiegokolwiek tytuu dziery w swyih rkach i z ktrych by obowizany peni sub wojenn podlegaj cile przepisom prawa pospolitego ziemskiego. W tym wypadku, jeeli sam duchowny, albo ktry z jego urzdni kw lub poddanych wyrzdzi komu ze wieckich szkod, moe by pocignity do odpowiedzialnoci tak samo jak kady szlachcic odra zi przed sd cywilny nalenie od rodzaju sprawy: przed grodzki, ziemski, podkomorski lub komisarski z prawem odwoania si do sdu gwnego*). Trzeba tu uwzgldni motywy, jakiemi powodowa si ustawodawca. Wiadomo, e sdy duchowne w owych czasach od znaczay si wiksz sprawnoci, ni wieckie i daway gwarancj szybkiego wymiaru sprawiedliwoci. Statut, liczc si niewtpliwie z duchem czasu i deniem szlachty do ograniczenia jurysdykcji s dw duchownych, odsya do sdw cywilnych cay szereg spraw spor nych midzy szlacht i duchownymi, dajc przytem tym ostatnim wyrane zapewnienie rychego tych spraw zaatwienia. .Ustawujenv
') R. Ul 32. pir. 8. ) R. 111. 32 par. . ) Nalee tu bd zipewne spory o wyderkafy, czynsze i t. p. *) R III. 32. par 9.

216

Jan Gerlach

12

gdy osoby z stanu duchownego dobr i pewn z prawa pospolitego maj wiadomo, i u sdu ziemskiego nalenego, z ludmi stanu wieckiego, gotow, a nie odwczn sobie sprawiedliwo daleko jej nie szukajc, 2awdy odnosi mog" *). Z drugiej natomiast strony w statucie jest take nader widoczne denie zagodzenia tego prze pisu; ustawodawca stara sie duchowiestwo uspokoi i wskazuje mu nawet jako przykad osob samego panujcego. I on, hospodar, podlega w znacznej mierze przepisom prawa ziemskiego. .A z nas te Hospodara, czytamy w ustawie, najawniejszy przykad w tym jest poda. I my wedle prawa pospolitego przez urzdniki nasze, i przez nas temu Pastwu W. X* L. poprzysionego i nadanego, gdzie idzie o grunty i rzeczy ziemne rwnie i jednakiemu prawu pospolitemu temu podlegamy" 2). W szczeglnoci, o ile chodzi o to prawo gruntw* midzy stanami duchownemi i wieckiemi, statut do obszernie omawia wa ciwo poszczeglnych sdw 3 ). I tak, jeliby powsta spr graniczny midzy duchownym, chociaby to by praat lub biskup, a szlacht, wic spr o zaoranie midzy, przesunicie kjpcw i inne tego ro dzaju spory wynikajce z tytuu posiadania ziemi, lasw, jezior, sianoci i t. d., skoro tylko chodzi o dobra *) podlege prawu pospoli temu i subie ziemskiej wojennej, sdem waciwym jest dla stron sd ziemski i podkomorski. Pokrzywdzony winien dowodzi sobie sprawiedliwoci postpkiem prawnym, przewidzianym w statucie, przed sdem ziemskim tego powiatu, gdzie le sporne imiona; urzd ziem ski po rozpatrzeniu formalnej kwestji posiadania lub wasnoci odsya spraw na sd podkomorski. Podkomorzy naznacza rozpraw in canr po, wzywajc na miejsce sporne zarwno wspczesnego waciciela gruntu (w danym razie duchownego), jak i samego podawc, czyli dawnego waciciela. Tu, na polu, ma skrzywdzony w dniu zjazdu tego domaga si sprawiedliwoci. Obie strony, tak powodowa, jak i pozwana, przedkadaj podkomorzemu dokumenty, wskazuj znaki graniczne i przedstawiaj wiadkw, zaczem podkomorzy odrazu prze prowadza rozgraniczenie gruntu piennego* *)

) s ) ) ) *)

R. 111. 33. par. t. Tame. R. 11 32. par. U. R. Ul. 33., IX. 12. R. IX. %

13

Stanowisko duchownych wedje^sja|utuHtewskf<go 1

217

Zupenie inny obrt bierze sprawa, gdy zajdzie potrzeba rozgra niczenia dbr wieckich od takich dbr du hownych ktre z hojnoci panujcego przeszy na wasno Kocioa. Dobra takie, jak wiadomo, zwolnione byy od powinnoci wojennej i nie podlegay take jury* sdykcji sdw ziemskich. W razie sporu granicznego pokrzyudzony ma si uciec do samego hospodara jako do .zwierzchniego podawcy", a ten wyznacza do rozstrzygnicia tego sporu osobnych komisarzy ). W skad takiego sdu komisarskicgo wchodziy trzy osoby: kasztelan lub marszaek, podkomorzy i jeden ze szlachty tego powiatu, gdzie sprr si rozgrywazatem osoby wycznie wieckie 2)- W sporach gruntowych ze szlacht przyznana jest na korzy dbr kocielnych dawno taka sama, iak przysuguje imionom stou hospodarskiego *) Bya ona zapewno normaln t j. wynosia 10 lat, gdy o duszej w statucie nie snotyka si wiadomoci. Taka sama dawno przysu guje te dobrom kocielnym, gdy chodzi o ich rozg^anlczen-e od dbr hospodarskich4). Preskrypcja dbr szlacheckich przeciwko duchownym jako prywatnym wacicielom podpadajcym pod prawo pospolite ziemskie i naodwrt ich dbr przeciwko szlachcie wynosia rzecz oczywista take 10 lat *). Przyj przytem naley, e postanowienie konstytucji piotrkowskiej z r. 1519 o przedueniu tego okresu na na korzy zakonnic do lat 20 e ), analogicznie byo te stosowane na Litwie Do trzech tylko lat mona b>o pozywa o gwat kociel ny, jakote insze rzeczy k-wawe, to jest, za co gardem karz44. Ktoby w tym czasie winnego ku prawu nie pozwa, takowy ju wiecznie o to milcze ma' 7 ). W razie przegrania sprawy w sdzie pierwszej instancji mg duchowny liczy na wygranie jej w instancji wyszej, w specjalnym sdzie trybunalskim zasiadajcym w stoecznem mie e Wilnie *) Tu bowiem ne rozstrzygaa wycznie szlachta jak n. p w sdzie ziem skim lub komisarskim, ale s^d mieszany (iudicium compositum)

') R. Ul. 3 3 par. 3., IV. 8 3 . *) W tych powiatach, gdzie kasztelana ani marszaka nie byo, sd komlsarskj wraz z podkomorzym tworzy dwu szlachty z wyznaczenia hospodarskiego. ) Znowu mamy tu przykad, Jak ustawodawca agodzi to postanowienie, stawiajc dobra kocielne z hospodarskiemi. ) R . 33. par. '>. s ) R. IV. 91. e ) Por Dbkowski. Prawo pryw. pol. 1. 171. T ) R. IV, 35. *) R. UL 3 2 . par. 4 .

I~ll I I

218

an Gerlach

14

w poowie (trzech) ze szlachty, a w poowie (trzech) z przedstawicieli duchowiestwa zoony. W jaki sposb ci trzej duchowni mieli by wybierani, tego statut nie okrela. Pozostawiono to widocznie swobodzie czynnikw duchownych. Postanowienia sdu mieszanego zapadaj wikszoci gosw, a w razie rwnoci gosw spraw od sya Si do hospodara Hospodar jako supremus iudex ma j roz patrze bezwocznie, moe to uczyni nawet bez sejmu w jakiejkol wiek miejscowoci, byleby w granicach W. Ksistwa Litewskiego. Przez udzia w sdach trybunalskich duchowiestwo wywierao duy wpyw na wymiar sprawiedliwoci i nie opierao si przekazaniu owemu sdowi mieszanemu caego szeregu spraw, ktre jako causae spiritualibus annexa*, a nawet spiriuales da niedawna przyzna ne byy wycznej kompetencji sdw duchownych *). Trybuna W. Ks. L. z reguy by instytucj wyszej instancji. Orzeczeniu jego po dlegay zarwno apelacje wieckich od postanowie sdw duchwnych, jak i duchowiestwa od niszych instancyj wieckich. Byy jed nak take niektre sprawy, ktre bezporednio przedkadano trybu naowi do rozstrzygnicia. Tutaj naley midzy innemi i sdowni ctwo w sprawach spadkowych po duchownych, zwaszcza o ile chodzi o egzekucj testamentu *) Wemy pod uwag konkretny wypadek: umiera jaki kanonik, praat, czy inny duchowny wiecki. Przed mierci dysponuje swojem mieniem. Dla spenienia swej ostatniej woli wyznacza wykonawc testamentu czyli egzekutora lub opiekuna. Gdyby wic si zdarzyo, e taki opiekun nie chciaby odda dziedzi cowi zapisanej mu przez swego duchownego (testatora) majtnoci, pokrzywdzony moe go pozwa nie gdzieindziej, jak wprost do sdu gwnego. Sd gwny rozpatruje spraw, a nastpnie odsya j ni odpraw rzeczy sdzonej" do sdu duchownego lub ziemskiego; je eli pozwanym by duchowny, to do biskupa, jeeli za czowiek wiecki do sdu ziemskiego. Odnony sd ma uczyni .odpraw", czyli zmus opornego opiekuna do wykonania woli testatora i od dania spadku dziedzicowi. 04)by takim niesumiennym egzekutorem testamentu okaza si sam biskup, albo gdyby biskup nie chcia uczy ni odprawy stosownie do decyzji trybunau, moe by przez po krzywdzonego pozwany, jak to ju wyej zaznaczono przy innej sposobnoci, przed hospodara. Rozprawa ma si odby Uke teraz

') Balzer. Oeneza Trybunau Koronnego str. 331. ') 1111.34.

^|^_Stanowjsko duchownych wedle statutu litewskiego Ul

za

219

4 lub 8 lygodni i to nieodwoalnie. Gdyby stwierdzono, e biskup spopodowa zwOK w czynieniu odprawy, spotykaa go na rzecz sdu gwnego kara pienina w wysokoci 100 kop groszy. Statut III. przewiduje take ten wypadek, e gdyby w przedstawionych wyej sprawach w razie nieobecnoci samego biskupa wykroczenia dopuci si kto z jego urzdu, wwczas urzd ten odpowiada przed iudtcium compositum s i u gwnego. Widzimy zatem, e statut III bynajmniej nie neguje sdw du chownych, chocia szczegowo nie okrela zakresu ich kompetencji. Poza oglnikow dosy wzmiank: nili co ku prawu duchownemu nalee i przysucha bdzie, to w duchownym prawie sprawowano i sdzono by ma* *). tylko tu i wdzie spotykamy postanowienia, e to ta, to owa sprawa naley do forum duchownego. Oprcz om wionych poprzednio spraw, pozostajcych w zwizku z dobrami cile kocielnemi, podlegaj sdom duchownym take sprawy o rozwd midzy maonkami. .Te ustawujemy, i rozwd maeski, komuby do tego sporu i rnice przychodzio, ma by wedug prawa chrzejaskitgo, kadym osobom, nie gdzieindziej, jedno przed sdem du chownym ich naboestwa" *). O rozwodzie katolikw decyduje tedy sd duchowny katolicki, o rozwodzie osb religii greckiej rozstrzyga fch wadza duch >wna. Sd taki rozpatruje oczywicie tylko kwestj, czy przyczyna do otrzymania, wzgldnie do dania rozwodu iest uza sadniona. Jasne, e decyzja sdu duchownego, o ile zezwala na roz wd maonkw, pociga za sob doniose skutki w dziedzinie pra wa majtkowego. Wyaniajce si w zwizku z tern sprawy odsya ustana do sdw wieckich. 1 tak, jeeli sd duchowny powzi np. decyzj, e rozwd nastpuje z uzasadnionej winy ma, wwczas ona .zostaje na o rawie od niego opisanej*, Jeeliby wina bya po stronie ony, w takim razie nietylko, e nie zatrzymuje oprawy, ale nadto traci swe wniesienie, czyli posag. Gdyby si nakoniec przed sdem duchownym okazao, e rozwd nastpi musi z powo du zawarcia maestwa przez oblubiecw przy niewiadomoci o zachodzcem midzy nimi pokrewiestwie bliskiem, albo z innych sus?nyv.h porodw, m zatrzymuje przywianek (wiano), ona za za biera wniesienie *). Sd duchowny obowizany jest protok rozpra-

') R. 111. a. 31. p*r. 2. ') R. V, 20 *) Dbkowski, Prawo prywatne polskie, t I str. 440,

220

Jan Qerlach

16

wy z dokadnem podaniem przyczyny rozwodu przesa sdowi ziem skiemu celem uskutecznienia zmian w prawach majtkowych u roz wiedzionych. W zwizku z sakramentem maestwa statut Jeszcze jedn spra w odsya do sdu duchownego. Obowizywa przepis, e nikt nie mg polubi .powinnej sobie we krwi, aeby mino czworo poko lenia po sobie idce4. Na niestosujcych si do tego spaday ci kie kary: konfiskata poowy dbr i dzieci uznane za nieprawe. Gdy by si przypadkiem zdarzyo, e oblubiecy zawarli maestwo, nie wiedzc o zachodzcem midzy nimi pokrewiestwie i to zaprzysi gn sa m o wtr z przyj aci o am i", wwczas ustawa uchyla te kary, domaga si jednak stanowczo rozczenia maonkw. Spraw za czy rozczonym wolno bdzie wstpi w zw zek matski z innemi osobami, rozsdek prawa duchownego midzy niemi uznawa ma*') Poza temi dwiema omwionemi sprawami adna ju sprawa, choby tyczya si polednio sakramentu maestwa, nie naley do kompetencji sdu duchownego. Spory o uczyniony szlachcicowi za rzut pochodzenia z nieprawego oa, czyli o przymwk, eby mia by nieuczciwej matki i nieczystego oa synem"2), rozpatruje teraz sd wiecki, Kzecz charakterystyczna, e wrd artykuw, ktre po daj, co maj sdzi wojewodowie, starostowie i dzierawcyt umie szczono obok przestpstw jak najazd na dom, na koci, rozbj, zgwacenie i t. d,, take czary1). Dwie te sprawy: o prawo uro dzenia i o czary, podobnie jak wiele innych causae spiritualibus an nexas* jeszcze na sejmie w r. 1543 przekazane byy sadom djch wnym*J. W stosunkowo niedugim czasie (1543 1588) zakres tego pojcia uleg znacznemu zweniu. Wszelkie opaty, pozostajce w takim, czy owakim zwizku z wymiarem sprawieJliwoci, jak widzowe, ogldne, pomilne i t p, maj by pobierane w dobrach duchownych w tej samej wysokoci co w imionach ksicych, paskich i ziemiaskich. Podobny prze pis okrela take wysok< i prawo pobierania przesdw i pami tnego na rzecz urzdnikw sdowych przy czynieniu sprawiedliwo ci" w dobrach ziemiaskich tak duchownego, jak i wieckiego stanu.

) R. V. 71, par. 3. J R. III. 28. ' l R. IV. 30. *) For. Rittner 1. c.

8

17

Stanowisko duchownych wpdle statutu litewskiego ll[

221

Od kadej roty przysigi, skadanej przez strony w procesie na krzy otrzymuje duchowny jeden grosz tytuem poprzysinego *). Aby wyczerpa rzecz o stanowisku duchownych w zakresie s downictwa, naley w kocu zaznacza kilka sw o t. zw. sdach patrymonjalnych. rdem ich bya fiktyczna wadza panw nad pod danymi. Z tytuu posiadania dbr ziemskich przysugiwao i ducho wnym prawo sdzenia przypisanych do dbr tych wocian. Konfe deracja generalna warszawska zastrzega wyranie, e nie ujmuje by najmniej zwierzchnoci duchownych i wieckich nad poddanymi i nie psuje posuszestwa poddanych wzgldem panw. I owszem, jeliby takowa swawola gdzie bya pod obl'giem naboestwa, tedy jako i wieckich rzeczach, wedug porozumienia swego skaza* *). W prze pisie tym sformuowano po raz pierwszy ustawowo (1573) brzemien n w nastpstwa zasad, e pan .tak duchownego, jak i wieckiego stanu* ma nieograniczon wadz nad poddanymi, e ta wadza daje mu implicite prawo ycia i mierci nad nimi. Coprawda w dobrach duchownych, podobnie jak i w hospodarskich. dola poddanych nie bya tak opakan, jak w dobrach panw wieckich. Tutaj poddany nie mg nigdzie apelowa od wyroku swego pana, w dobrach du chownych za mg si odwoa do sdu tego biskupa, ktrego ju rysdykcji jego pan pudlegi.

IV. Stanowisko duchowiestwa w zakresie prawa prywatnego. O ile chodzi o ten dzia prawa litewskiego, naley zauway, e poczynione odnonie do duchowiestwa ograniczenia w statucie, znaj doway swe uzasadnienie raczej w przepisach prawa kanonicznego, ni wypyway z woli ustawodawcy. Duchowiestwo i to wszelkich obrzdkw posadao zasadnicze rwnouprawnienie ze stanem szla checkim w granicach prawa rzeczowego i obowizkowego; z drugiej jednak strony stosoway si do niego pewne ograniczenia w zakresie prawa rodzinnego, w szczeglnoci opiekuczego, wreszce spadko wego i to w wikszym stopniu do zakonnego, w mniejsz>m do wieckiego duchowiestwa.
) R. IV. 15. Nazwy popriysiine' statut 1 1 nie uywa choc zna wszystkie 1 inne powyej wymienione, a nadto i urobione w pokrewny sposb jak .poturemne*, poacuZne" 1 t. p. s ; R. I1L 3.

222

Jan Gerlach

18

Jako waciciel gruntu jest duchowny uprawniony do eksploatacji ziemi i poddanych wedug swej woli. Pod tym wzgldem nie spotyka si co do duchowiestwa, jak i co do szlachty, adnych zastrze e Na korzy jednych I drugich utrwalaj sie prawa przymusowe, midzy innymi i przymus propinacyjny ' ) , prawo pobierania myta i t. p. Podobnie jak w Koronie i na Litwie przysugiwao duchow nym jako panom, tak samo jak szlachcie, prawo kaduka po podda nych *), Z tytuu posiadania dbr ziemskich pyny te dla duchow nych pewne obowizki. Jeeli n. p. przez posiado stanowic wasno kocioa lub osoby duchownej przepywaa rzeka .portowa11, czyli odpowiednia do eglugi, duchowny powinien j, jak kady inny waciciel gruntu, przeczyszcza i naprawia, aby tratwy niosce drwa lub budulec bez zawady mogy przechodzi. Rzeka spawna bya te dy rzek publiczn. Gdyby rzeka taka stanowia pas graniczny mi dzy dwoma, albo i kilku posiadociami, wszyscy waciciele zbiega jcych si w tern miejscu gruntw obowizani s do czyszczenia rze ki. W razie zaniedbania tego obowizku przez innych moe duchow ny (tak samo jak ktry z ssiadw) rzek t wasnym koszlem oczyci, wzamidn za co otrzyma od hospodara upowanienie do pobierania myta od przewocych zboe i towary na tak dugo, do pki nie wybierze sob'e nakadu uczynionego na oczyszczenie rzeki 3 ). Co do prawa rodzinnego podkreli naley du rnic midzy kapanami obrzdku katolickiego, a duchownymi rei gji wschodniej. Ci ostatni mogli mie ony i dzieci g)9 podczas gdy tamtych obowi zywao bezestwo w myl przepisw kocioa zachodni go. Co si tyczy opieki to osoby duchowne zasadniczo nie mogy b> na opie kunw powoywane. Wyjtek czyni statut dla tych, ktrzy posiadaj imiona wasne dziedziczne, tak ojczyste, jak i macierzyste, tudzie w jakikolwiek inny sposb przez nich nabyte. Maj przytem tacy duchowni by osiadymi w tym powiecie, gJzie opieka ma by wy konywana. Ta osiado nie jest wymogiem stosowanym tylko do duchow nych, przeciwnie jest koniecznie wymagan take od kadego opieku') R. xiv. 33.
') Szczeg ten nie jest w statucie przewidziany. Zgodnie jednak duchem prawa litewskiego trzeba przyj, e ust- sejmowa z r. I5KS okrelajca, ze caducs w miasteczkach i wsiach szlacheckich, duchownych i wieckich, nie na kogo innego stwic n pols\ n icm P Tv'L. T t L i * * * P W S 2 C c h n m o c obowizujc, w caiem pa) R. . 31. 4 ) R. XL 27, par. 7.

19

Stanowisko duchownych wedle statutu litewskiego I

223

na wieckiego. Ci z duchownych, ktrzy penic czynnoci duszpa sterskie, posiadali dobra kocielne w swym zarzdzie, s przez statut bezwzgldnie od sprawowania opieki wyczeni. Ograniczenie to od nosi si tylko do opiekunw urzdowych, czyli przez sd przydanych, nie stosuje sf natomiast do tych, ktrych ojciec w testamencie na znaczy opiekunami. Opisanym wic, czyli testamentowym opieku nem moe by ktokolwiek, wic i kady ksidz wiecki, zarwno po siadajcy debra ziemskie, lub nie, zamieszkay, jak i niezamieszkay w tym samym powiecie. Sprawa dziedziczenia duchownych po ich krewnych I odwrotnie krewnych po duchownych z&ledwie mimochodem kilka razy w statu cie bya dotknita. Szczeglny nacisk pooono na zabezpieczenie egze kucji testamentw duchownych osb. Zakonnicy upoledzeni byli przedewszystkiem co do zdolnoci testowania. Osoby, ktre .przyjwszy i podtwierdziwszy si w zakonie", czyli takie, ktre zo luby uroczyste, midzy innemi i lub ubsUa, wedug prawa nie maj nic wolnego, dlatego testamentem nikomu nic odda nie ma j* !)i s one intestabiles. Z tego te powodu, e swych, testamen tw czyni niegodni", nie mog zakonnicy by wiadkami i piecztarzami przy sporzdzaniu testamentu przez inne osoby Czy I o ile przysugiwao zakonnikom prawo dziedziczenia po ich krewnych we dug statutu okreli si nie da. Kierowano s> w tym wypadku za* pewne przepisami obowizujcemi w Koronie. Duchownych wieckich nie dotycz adne ograniczenia, jak tylko te, ktre odnosz si do caej szlachty. Mog oni najzupeniej dowolnie rozporzdza swem mieniem, z wyjtkiem dbr dziedzicznych, zarwno ojczystych, jak i macierzystych, gdy temi nie wolno byo nikomu dysponowa ). Podobnie rwnie na rzecz wieckich duchownych moe kady oby watel, byleby by zdrowy na rozumie" i .przy dobrej pamici", za pisa w testamencie wedug swej woli cay swj majtek z wycze niem rzecz oczywista dbr ojczystych i macierzystych Tern samem uprawnieniem cieszy si rwnie Koci jako taki. Wolno zapisw mion nabytych na Koci w tym czasie jeszcze nie zostaa ograni czona ). Chcemy tak mie wiecznemi czasy i ustawujemy, gosi sta tut ), ktokolwiek z poddanych naszych chcia imienie swe nabyte na
') R. VIN. I. par. 2. *) R. V1U. 2. Wyjtek stanowi! wypadek, gdy testator chdil Je zapisa (kr lowi Zyg. w Krak. 1520). ') R. Ul. 41. *) R, VIII. 3.

->.

..--,.

..

--, -.

224

Jan Gerlach

20

Koci Chrzecijaski zapisa, tedy wolno bdzie jemu uczyni po stpkiem wyej... *) opisanym t. j. przy zachowaniu warunkw ko niecznych wogle do wanoci zapisu. Z aljenowanych jednak w ten sposb dbr zie nskich nie ustaje obowizek suby wojennej. Ma| j duchowni, zarwno z insz szlacht suy, wyprawujc na miej sce swe sug swego Narodu Szlacheckiego z tak wiel pocztu, ile powinno bdzie z onego imienia stawi" ') Sprawa egzekucji testamentw duchownych osb omwiona po przednio, w rozdziale o sdach.

V. Uwagi kocowe. Przez przyjcie chrztu z Polski otrzymaa Litwa gotow organi zacj kocieln. Dziki pniejszym unjom, a zwaszcza dziki wie kopomnej unji lubelskiej, nastpio pene upodobnienie stosunkw kocielry-h obu pow pastwa polskiego. Koci rzymski nie po siada jednak na Litwie tak wszechstronnego znaczenia, jakie mia w Koronie a ). W drugiej poowie w. XVI tt j. w okresie prac nad statutem litewskim trzecim. Koci ten zwycisko ju zmaga si z ref rmacj i w Koronie uzyskuje wpywy przemone; na Litwie za obok potniejszych lu, ni w innych ziemiach Rzplitej, innowiercw staje wpoprzek jego interesom i domaga si rwnych praw liczne duchowiestwo obrzdku wscudniego. I tu i tam przodujce stano wisko daje ustawodawstwo pastwowe tylko Kocioowi katolickiemu. W dziedzinie prawa publicznego przyznaie statut III duchowiestwu rz.-kat. bardzo rozlegle uprawnienia. Przez uczestnictwo w obradach sejmu i sejmikw moe ono wpywa bezporednio na tok ycia po litycznego narodu. Zupena niezaleno, wolno od ce, a nie znaczne tylko ciary na rzecz pastwa oto powody, d!a ktrych duchowiestwo byo warstw spoecznie, (i intelektualnie), na tyle siln, e przy emancypacji szlachty nie dao s pozbawi praw w tym stopniu, jak to si stao z dwoma innemi stanami mieszczaskim i chopskim. Duchowiestwo ulego szlachcie tylko w walce o s downictwo. Nie przysuguje mu ju, jak do niedawna (1543) w ca ej peni Privilegium fori w procesach ze wieckimi; sprawy sporne ') Por. R. vin 2. *) R vin. a. ) Kutrzeba Hist. ustr. Polski. II. Litwa str. 139.

. m^,

. . - * -

21

Stanowisko duchownych wedle statutu litewskiego 1

225

ze szlacht, z maemi wyjtkami nale do kompetencji sdu ziem skiego, w wyszej instancji do mieszanego senatu przy trybunale Wielkiego Ksistwa Litewskiego, wzgldnie do hospodara. Sdy du chowne utrzymuj si wprawdzie nadal, ale zakres podlegych im causae spirituaies, a przedewszystkiem causae spirituaibus ulega znacznemu ograniczeniu. W zakresie prawa prywatnego duchowni cieszyli sie zupelnem niemal rwnouprawnieni ze szlacht. O ile byli osiadymi, byli do puszczeni do sprawowania opieki, mogli posiada dobra ziemskie j powiksza je pod warunkiem penienia z tych dbr suby wojen nej; zakonnicy lylko mieli ograniczon zdolno do dziaa prawnych. Duchowiestwo innych wyzna chrzecijaskich (chodzi tu gw nie o K( cio grecki, czyli wschodni) nie mogo korzysta z praw publicznych w tym rozmiarze, jak uprzywilejowane duchowiestwo rzymsko-katolickie. Natomiast w granitach prawa prywatnego statut III nie czyni adnej rnicy, podobnie te przepisy dotyczce sdow nictwa midzy duchownymi, a wieckimi, odnosz si do duchownych tak katolickiego, jak i greckiego Kocioa. O duchownych ydowskich, ani o mahometaskich niema w sta tucie III wyranych przepisw. Ich pooenie prawne, o ile nie jest okrelone poszczeglnemi przywilejami lub oganiczeniaml rwna si pooeniu przecitnego yda lub mahometanina '). Zwierzchnoci du chownej ydowski* j przyznaje statut sdownictwo nad wyznawcami rellgji Mojeszowej 2 ). Zupenie zrozumiale, e statut litewski trzeci jako ksiga odprawowania sdw", jak czytamy w przywileju Zygmunta III zatwier dzajcym statut w r, 1588, nie przewiduje caego szeregu spraw zwaszcza z dziedziny prawa prywatnego, a czciowo i publicznego. Tern si te tumaczy rzucajca si w oczy nieproporcjonalno w omwieniu poszczeglnych ustpw niniejszego szkicu.

) R.IV. 76, IX. H., X 1 L 7 - 9 . ) R XU Gdyby yd yda na mier zabi, rani, abo i zbi, tedy o tym sd i skazanie midzy niemi m by czynione wedug praw i przyw.lejw uh .

JANUSZ IWASZKIEWICZ.

RABUNEK MIENIA POLSKIEGO NA LITWIE PO ROKU 1831.

Pamitnikarze nasi (Przecawski, Leon Potocki) niejednokrotnie opisywali przepych i bogactwo paacu ks, Sapiehw w Dereczynie W obszernych jego komnatach znajdowao sie mnstwo dzie sztuki, zbieranych z zamiowaniem przez takiego globtrettera, jakim by ks. Franciszek Sapieha. Dziwak i orygina, znany szeroko w kraju i zagranic ze swoich wybrykw i szalonego szczcia w grze karcia nej, przebiega ca Europ od Petersburga do Portugalji, przywoc do rodzinnego Dereczyna z kadego wojau jakie dzieo sztuki lub pamitk ogromnej niekiedy wartoci. W galerji obrazw spotykano dziea Muckezona, Van der Meera, Dietricha, Hackerta, de Fliegera, rd portretw byo kilka portretw rodzinnych pdzla Lampiego oraz przeliczny portret piknej maonki ksicia Franciszka Pelagji z Poto.kich Sapieyny, taczcej w stroju woskim z tamburinem, roboty Pani Vigd-Lebrun, uwaany przez znakomit artystk za jedno z jej dzie najctlniejszych. Pozatem bogaty zbir kamei, robt mozajkowych, mnstwo bronzw, marmurw bogata kolekcja broni starowieckiej, poczwszy od zbroi Lwa Sapiehy, a koczc na augustwce Franciszka Sapiehy z czasw powstania kociuszkowskiego. W skarbcu rwnie mnstwo cennych przedmiotw, jak kubek szcze rozoty z herbami carw Szujskich, lub 12 lanych ze srebra mitolo gicznych figur, sucych do zastawy stou oraz insygnja orderu Nie pokalanego Poczcia Marji Panny, ustanowionego przez Wadysawa IV. Te skarby, gromadzone od kilku stuleci w rodzinie Sapiehw, pady ofiar konfiskaty, jaka po roku 1831 r. dotkna dobra wczes nego dziedzica Dereczyna ks. Eustachego Sapiehy. Ksi Eustachy

Rabunek mienia polskiego na Urwie po roku 1831

727

wbrew radom ludzi powaniejszych midzy innemi ks. Ad. Czartorys kiego do nierozwanie, bez koniecznej potrzeby, emigrujc z kraju cign na swoje dobra najprzd sekwestr, a nastpnie konfiskat. Natychmiast po zapadej decyzji o sekwestrze 30 kwietnia 1832 roku Minister Skarbu hr. Kankrin poleci zabra z Dereczyna i przywie do l/by Skarbowej Grodzieskiej wszystkie obrazy, sztychy, mozajk oraz kosztownoci, ktre stosownie do woli monarszej miay by nastpnie przesane do Petersburga do Ministerium Dworu. Przed mioty te w iloci 36 skrzy w kt cu listopada 1832 r. dostarczono do Petersburga. 17 skizy, zawierajcych obrazy, zoono w Ermi tau gdzie Mikoaj po otwarciu ich dokona klasyfikacji, przeznacza jc niektre z obrazw do Ermitau, inne do Akademji Sztuk Pik nych, inne wreszcie do Dyrekcji Teatrw Cesarskich. Pozostae za obrazy, przewanie poitrety rodzinne Saprehw i Potockich rodziny Szczsnego poleci umieci do czasu w skadach Ermitau. Niena wi Mikoaja do Pulakw obejmowaa i dziea sztuki, wyobraajce Polakw, to te rozkaza ba zniszczy, ba sprzeda te obrazy, rd ktry, h znajdoway si jak wspomniaem dziea, Lebrun i Lampiego lub ciekawe portrety Zofji Szczsnowej Potockiej, ks. Masalskiej. Ceny, oznaczone przez Mikoaja na licytacj byy miesznie niskie, wahay si pomidzy 25 kopiejkami a 5 rublami. Na szczcie nie wszystkie portrety trafiy podwczds na licytacj, za nastpnego panowania niektre ocalae zwrcono rodzinie Sapiehw. Z pozostaych 8 skrzy z ksikami i rkopisami, przywiezio nymi z Dereczyna Mikoaj przekaza Cesarskiej Bibljotece Publicznej. Zote za i srebrne przedmioty znajdujce si w 3 skrzyniach ze szczegow specyfikacj ich wagi i prby skierowano do mennicy peiersburskiej dla przebicia na monety. Cenne za bransolety rycer skie minister Kankrin poleci sobie przesa dla wrczenia ich na stpnie osb cie cesarzowi ' j * Rzeby za bronzy, marmury, porcelana, krysztay, zwierciada i wyroby ze szka miay by przewiezione do Biaegostoku i umiesz czone tam w paacu cesarskim. rd tych przedmiotw znajdoway s midzy innemi Orfeusz, rzeba Canowy oraz posgi z bUego marmuru Appolina, Ganimeda, Heby, Westalki, kilka bronzowych statuetek z wyobraeniem Psyche, Merkurego, uladjatorw oraz 12 popiersi marmurowych i bronzowych, przedstawiajcych staroytnych
') Grodzieska Izba Skarbowa do Oinca 31.VIM832r. Archiwum Gubernatora w Wilnie 2373.

228

Janusz Iwaszkiewicz

filozofw oraz cesarza Aleksandra I z maonk wreszcie kilka mar murowych paskorzeb, wyobraajcych miedzy innemi pokutujc Magdabn, Adama i Ew. rd kilkudziesiciu urn i waz, przesanych do BUegostoku. znajdowao si 5 etruskich waz; pozatem zabrano kilkadziesit zwierciade rnego rodzaju i ksztatu, niektre z nich w kosztownej nader oprawie. Zabrano rwnie 11 zegarw na cen nych ze zoconego bronzu podstawach oraz kilkadziesit bronzow>ch zoconych wiecznikw i yrandoli prcz tego ogromn ilo wszel kiego rodzaju porcelany najdroszej niekiedy marki oraz mnstwo krysztaw i szkie. Zabieraniem i przewoeniem tych przedmiotw trudni si przysa ny do Dereczyna as sor Grodzieskiej Izby Skarbowej Kostromitin, do pomocy przydani mu byli z Petersburga specjalici z cesarskiej fa bryki porcelany. Mimo tego intendent paacu cesarskiego w Biaymstoku radca kolegialny Ginc, ktry odbiera te przedmioty, skary si w raporcie swoim do ministra dworu ks. Wokoskiego, ze wskuteK nieostro nego przewoenia i zego opakowania wiele przedmiotw ulego uszkodzeniu. Tak si stao z zegarami, ktre wskutek nieumiejtnego rozebrania, stay si niezdatne do uytku. Komunikowa jednoczenie, e o ile doszy go wieci, w Dereczynie pozostao jeszcze sporo ruchomi ci w kosztownvch meblach portjerach, firankach i t. d., ktre przydayby si bardzo w odnawianym obecnie, a prawie cako wicie ogooconym z mebli paacu Biaostockim Wyraa gotowo udania si do Dereczyna w celu wybrania odpowiednich przedmiotw. Ginc, wysany do Dereczyna, wybra kilkadziesit sztuk rnych mebli przewanie mahoniowych roboty paryskiej. Meble te jednak do czasu miay pozosta na miejscu, poniewa dobra ks. Sapiehy nie byy jeszcze skonfiskowane i znajdoway si tylko pod sekwestrem. Przewieziono je do Biaegostoku dopiero w kocu roku 1835 po dokonanej konfiskacie majtku. W latach nastpnych zabrano z Dereczyna ogromnej iloci mie dzi kuchennej oraz powozy bdce w dobrym stanie. Pozostae za ruchomoci w tej liczbie ogromne zapasy bielizny i ubra wszelkiego rodzaju zostay sprzedane przez licytacj urzdzon za porednictwem Grodzieskiej Izby Skarbowej1).

') Inwentarz szczegowy przedmiotw przywiezionych do Biaegostoku znaj duje *i w Aichiwum GeneraJ-ubcrnatora w Wilnie.

Rabunek mienia polskiego na Lftwie po roku 1831

2*0

Z ogromnych bogactw, znajdujcych si w paacu Dereczyskim, nieszczliwemu ks. Eustachemu Sapiee pozostawiono jedynie szka tuk szyldkretow, zawierajc minjatur jego zmarej ony oraz nie ktre drobne rodzinne pamitki. Szkatuk te w r. 1832 wrczono wacicielowi za porednictwem poselstwa rosyjskiego w Londynie. W podobny sposb ogaacano inne paace i rezydencje konfi skowanych lub nawet tylko sekwestrowanych majtkw na Litwie, Los taki spotka paac wisocki, bdcy wasnoci Tadeusza Tysz kiewicza oraz Zdzicio Adama Sotana. Z Horodna czasowo sekwestrowanego bdcego wasnoci Anny z Tyszkiewiczw Wsowiczowej zabrano do Biaegostoku pikny starowiecki zegar z kurantami. Z tych wszystkich majtkw zwoono do Biaegostego meble, zegary, zwierciada, marmury, bronzy, krysztay i porcelan. Portrety, obrazy, sztychy, ksiki i manuskrypta zabierano do Petersburga. Paac Bia ostocki rycho, bo ju w r. 1837 przeznaczono na instytut panien, zachowujc cz jego jako pokoje cesarskie na wypadek przyjazdu kogo z rodziny panujcej. Poniewa instytut egzystowa w Biaym stoku a do r. 1915, do tego te czasu prawdopodobnie znajdoway si tam zabytki i meble Dereczyskie i wisockie, niesusznie uwa ane za pochodzce jeszcze z dawnego paacu Branickich. Gorszy o wiele by los tych zabytkw z paacw litewskich, ktre znalazy si w Petersburgu. Wyej wspomnielimy o losach galerjl obrazw z Dereczyna. Mikoaj, nienawidzcy Polski i wszyst kiego, co miao z ni jakikolwiek zwizek, poleci pali obrazy i zabytki artystyczne, zrabowane w Polsce o iie miay charakter polski Los ten jak wiadomo, spotka wikszo zbiorw artystycz nych Warszawskiego Towarzystwa Przyjaci Nauk, Prawdobodobnie w ten sposb zginy galerje obrazw w wisoczy i Zdzicioa. Susznie zupenie, mwic o tern wandalizmie Omara XIX stu lecia, rosyjski historyk sztuki pisze: .Tak ukara cesarz Mikoaj skar by artystyczne, nalece do jego wrogw. Stanowczo i bezlitonie zmiata wszelkie lady swych wrogw, nie oszczdzajc dzie sztuki i nauki ').

') Wrangel N. Iskusstwo I goiudar Mikoaj Pawowicz .SUryje Gody 1913, III 58. 8

MARJAN DUBIECKI.

APOUN HOFMEJSTER, NACZELNIK WO JEWDZTWA BRZESKO-LITEWSKIEGO W POWSTANIU STYCZNIOWEM.

Spiritus fiat ubi vulL

Od chwili upadku naszej niepodlegoci, od chwili ostatniego rozbioru, rozpoczyna sie dugi nie gasncy na duszy czas, okres usiowa wyzwolenia si z wizw niewoli. Sztandar niepodlegoci wytrcony z doni Kociuszki na pobojowisku Maciejowlckiem, pod nosz wspczesne pokolenia, nie wypuszczaj ze swej doni p niejsze. Dno do zrzucenia jarzma obcego trwa wci, ani na chwil nie ganie, wci ponie wiatem wiksze m bd mniejszem, ponie duej znacznie ni przez stulecie... Z iskier tych usiowa niekiedy rozpalaj si poogi powsta, ktre zostawiay po sobie ruiny krwi najlepszych synw Ojczyzny zbroczone, gorycz bezsilnoci, rozpacz w licznych sercach. Nie mniej jednak usiowania wydobycia si z pod jarzma niewoli nie gasn; owszem powtarzaj si. Prawie kade pokolenie skada niema ofiar krwi, mienia, na drodze do wyzwolenia si. Kade pokolenie, biorc spadek po ojcach, spadek obowizku, pracy nad wyjarzmieniem si, starao si obowizek speni, wiar w przysze wyzwolenie utrzyma. Ju w duszach bojownikw Barskich w przededniu pierwszego rozbioru, spotykamy wiadomo koniecznoci wytrwania pod sztandarem walki z wrogiem do kresu ycia, a nawet w mogiach, nie wasn ju doni, ale usiowaniami pokole pniejszych. wiadomo t widzimy w jednej z pieni bojowych Barskich rycerzy: usta ich mwiy* w grobowcach my jeszcze odacy i hufiec Boy". I hufiec ten trwa przez wieki, nie

Apolin_Hofmejster w powstaniu stvczniowem

uszczupla sf. Przychodziy i odchodziy pokolenia, a hasa wypopowiedziane przez Kociuszk na rynku krakowskim, hasa wolnoci, niepodlegoci, caoci Rzeczypospolitej, nie ulegy zatraceniu, wci brzmiay nad Polsk ujarzmion. Ten odzew bojowy towarzyszy yciu bezimiennych pracownikw, kirzy w cigu wiekw wielorakim trudem pragnli okupi* t wolno i zdoby cao... Padali w trudzie bojowym i w wysiku myli, padali zapomniani... Szczk ora dla wielu, w niektrych chwilach dziejowych sta si niezrozumiaym, a jednak te hasa ponad obsza rami ziemi dawnej Polski wdi brzmiay, budziy niepokj wrogw i legendy przebytych usiowa nie zamieray w duszy narodu, budziy zastpy nowych pracownikw, staway si rdem ycia dla nastp nych pokole. I ci nowi stawali do apelu ochoczo, mogiami swemi wskazujc, kdy szy miedze graniczne potnej niegdy ojczyzny... Tak trwao ptora stulecia. Na niwie usiowa wyzwolenia si narodu z jarzma dcego do zupenej zagady imienia nawet Polski i Polakw, nigdy nie zabrako pracownikw Byli to nietylko orni, ale bojownicy sowa i pira, ludzie czynu pokojowego, co stali na stranicach obrony wiary, jzyka, tradycji, obyczaju. Ich liczba olbrzy mia; z ich czynw, w niezmiernym znoju ycia nieraz dokonywanych, monaby uku postacie godne pira Plutarcha, duta Fidiasza... Zbytecznem moe przypomina, i w dugim dziejowym okresie nie woli duch narodu naszego przewanie przebywa nie w rdzennych ziemiach Polski, nie nad Wart, Gopem, Wis, lecz w ziemiach, ktremy wciel li do kultury zachodnio-europejskiej, na pnoc od biegu i wodozbioru Prypeci. Z owych to ziem wcielonych przez Polsk do Chrzecjdstwa i cywilizacji, wyszy wielkie postaci Tadeosza Rejtana, Karola Prozora, Tadeusza Kociuszki, Adama Mickie wicza, Juljana Niemcewicza, Romualda Traugutta i szereg innych mniej znanych a bardzo zasuonych. w potny duch, oywiajcy cay organizm narodu, pozwala jcy mu w niewoli trwa, rozwia si cywilizacyjnie istnie, wzrasta na polu kultury, czyni wysiki by nie da si w>przedzi innym ludom na polu rozwoju myli, by nie wpa w otcha zupenej ciemnoty, co jest cesto udziaem ujarzmionych, w duch narodu przejawia si u nas wielokro w takich ogniskach rodzinnych, gdzie s k go najmniej spodziewano.

8*

232

Marjan Dub'ecki

Jednym z bardzo wybitnych przykadw tego zjawiska jest A p o l i n Hofmejster, posta pod wielu wzgldami nader wybitna, ktre) ani pomija, ani miesza z tumem innych nie naley Przyszed na wiat wrd otoczenia wcale obcego polskoci. Pierwsze lata dzie cice upywaj mu nad Wog zdaa od Polski, zdaa od jej jzyka, obyczaju; nikt mu nie mwi o tej ojczynie, ktrej pniej by tak miujcym synem, wiernym a gorliwym sug. Nie naley on do tych szczliwych dzieci, ktrym ju niemal w niemowlctwie zaszczepiaj w sercach czci Boga, cze dla ojczyzny ujarzmionej, przesuwaj przed wyobrani budzcej si wiadomoci pacholcia przykady cnt, powice, bohaterstwa przedniej szych wrd naszej przeszoci... To wszystko, co dla tumu innych polskich dzieci chlebem powszed nim byo, co stao si pniej dla wielu rdem ycia, dla niego nie istniao. Pie polska nie pyna nad jego kolebk, tradycj narodow nie karmiono jego niemowlcych lat. Wychowywano go bardzo starannie, zapobiegajc o wyksztacenie wszechstronne, grun towne, ale nie wychowywano go wcale na Polaka, chciano raczej w nim widzie materja na czowieka zdolnego do zrobienia wielkiej karjery w yciu wrd wczesnych warunkw pastwa rosyjskiego, ale przytem posiadajcego niema si odporn na wszystkie przy kroci bd fizyczne, bd moralne, jakie przyszo moga przynie... Rd Homejstrw pochodzi z Saksonji. Przyszli do Polski, podobnie jak liczni inni w epoce saskiej. Prawdopodobnie wyszli z szeregw tych regimentw saskich, ktre August 11 do Polski sprowadzi, gdzie niektrzy z tych odakw niemieckich, zwizawszy si wzami rodzinnymi lub z innych wzgldw, pozostali wrd nas i stali si praojcami ludzi poytecznych dla naszego spoeczestwa. Ojciec Apolina Hofmejstra, Pawe, by pukownikiem wojska rosyjskiego; katolik, z przekona kosmopolita, usposobienia i cha rakteru gwatownego, z jzyka przewanie Niemiec, acz spokrewniony po kdzieli rodzinami polskiemi Budnych i Kurcjuszw, a przez nich z innemi polskiemi domami, jak z Domaradzckiemi na Kujawach. Matka z domu baronwna Stackelberg z Kurlandji, kobieta wyszego wyksztacenia, protestantka, umiejca zaszczepi w umyle syna mio Boga I cnot, wiar opart na dobrych czynach w yciu. Syn by katolikiem, lecz gdy dorasta, ojciec ze wzgldw utylitarnych skania go do protestantyzmu, gdy jak wiadomo protestanci w Rosji, szcze glnie za rzdw Mikoaja l cieszyli si protekcj rzdu. Apolin Hofmejster przyszed na wiat w r. 1825 w Brzeciu Li tewskim, lecz wkrtce po urodzeniu wywdrowa z rodzicami nad

Apolin Hofmejster w powstaniu styczniowem

233

Wog do Symbirska, gdzie ojciec jego otrzyma urzd policmajstra, I tam przeby okoo szeciu lat. Oczywicie mowa polska wcale znan nie bya przyszemu wielkiemu patrjocie polskiemu, w pierw szych szeciu latach ycia. Otacza go jzyk rosyjski lub niemiecki w kole rodzinnem. Powrt rodziny Hofmejstrw do kraju spowodowany zosta mierci jeneraa rosyjskiego Albergat posiadacza wioski Szostakowa, wuja pani Hofmejstrowej, po ktrym ona t wiosk odziedziczya. Hofmejstrowie, otrzymawszy sukcesj, wracaj z nad Wogi do Pol ski, osiadaj w Szostakowie. Karjera urzdowa pukownika na tern si zamyka; rozpoczyna si za ycie ziemiaskie wrd otoczenia ssiedztwa polskiego w starym dworze Szostakowskim. Fakt prze niesienia si z Symbirska na Litw zaway stanowczo na losach pa cholcia bardzo jeszcze maego, lecz nader wraliwego i ju okazuj cego zdolnoci nad lata.,. Zdolnoci te nie omieszkano zuytkowa rozpoczynajc bardzo wczenie jego nauk. Matka zapobiegliwie sta raa si o wczesne ksztacenie jedynaka; ojciec rwnie wczenie wprowadza w tern wychowaniu rne metody spartaskie, starajc si wyrobi w dziecku samodzielno, orientowanie si wrd niebez pieczestw i odporno na wszystkie prywacje, jakie w yciu mgby spotka. Troch w tem byo surowoci wojskowej z wczesnej epo ki cara Mikoaja. *~ Przytaczamy tu jeden z przykadw tych metod fizycznego wy- chowania, ktre pukownik stosowa wzgldem swego syna. Wrd domowego obejcia by kana o kilkuokciowej gbokoci. Podczas gdy may Polcio" przez mostek na kanale przechodzi, ojciec znie nacka do wody go wrzuci. Miao to na celu przyzwyczaja do sa mopomocy, do wydobywania si wasnemi siami z trudnoci najwy szych, ktre ycie mogo przynie. Wydobyo si dziecko z owej topieli i wczenie hartowao si do przezwyciania cikich prb. co w przyszoci spa na miay. Przed ukoczeniem sidmego roku ycia oddano go do wisoczy, gdzie w owych latach byo gimnaz jum gone na Litwie; lecz tak may chopiec nie mg by przyjty do szkoy, uczy si wic prywatnie na jakiej pensji eskiej pod opiek kobiec; zdaje si wrd znanej z patrjotyzmu rodziny Heltmanw. Przypuszczamy, e ten pobyt wisocki pod opiek niewieci, nie tylko go nauczy po polsku mwi, ale rzuci pierwsze ziarna polskich uczu do duszy pacholcia. Trwaa wszake ta nauka w wisoczy do krtko. Widzimy go bowiem w jaki rok czy te

2K

Marjan )"

ptora pniej w Warszawie w pensjonacie Fergssona dla chopcw z zamonych rodzin polskich ziemian, a wreszcie w gimnazjum warszawskiem. U Fergssona duo korzysta z zakresu jzykw ob cych i muzyki, do ktrej posiada nie mae zdolnoci, i ona ku kocowi jego ycia miaa mu dostarczy rodkw do bardzo skrom nego utrzymania.

Po ukoczeniu gimnazjum w Warszawie uczszcza na studja uniwersyteckie w Berlinie, na wydzia filozoficzny, studjuje historj i filozofj. Tam zetkn si z licznem gronem modz ey polskiej, zapeniajcej wwczas aud>t rjum uniwersytetu berliskiego z najro zmaitszych dzielnic Polski, a nawet z naszej emigrecji wcztsnej jak np. syn ksicia Adama Czartoryskiego, ksi Witold, z Podola za rosyjskiego Wodzimierz Don-yski, byli suchaczami uniwersy tetu Berliskiego. Najblisze stosunki koleeskie czyy Hofmejstra z modzie z poznaskiego, odznaczajc si zamiowaniem pracy, prawdziwym patriotyzmem, powanem zapatrywaniem si na zadana ycia. Do grona tych najbliszych naleeli: Jan Chryzostom Jani szewski, znacznie starszy od Hofmejstra, pniejszy pose n<i sejm pruski do Berlina, pniejszy ksidz, mwca znakomity, biskup sufragan Poznaski, przeladowany przez rzd pruski za dni kulturkamfu i Henryk Szuman rwnie przez szereg lat znany i zasuony na po lu ycia publicznego w dzielnicy pruskiej. Ten ostatni, pochodzcy z patrjotycznej rodziny Pantaleona Szumana, czowieka wielkich zasug w zakresie naszego ycia naro dowego, ktry z Karolem Libeltem by zwizany stosunkami bliszej przyjani i wsppracy w rnych sprawach publicznych i zamierze niach konspiracyjnych, zaznajomi modziutkiego Hofmejstra z Li beltem... Znajomo ta staa si punktem zwrotnym w yciu Hof mejstra. Libelt wprowadzi go do wczesnej wielkiej konspiracji, ktra pod protektoratem centralizacji Wersalskiej dya do wywoa nia powstania jednoczenie w trzech zaborach. By to rok 1845. Wstpowa do zwizku peen zapau i wiary w powodzenie. Wziwszy na swe modociane barki w spadek po kole porozbiorowych, nie pozosta bezczynnym, obowizek spe ni, wiar w przyszo lepsz zachowa i to po dwakro: w roku 1846 i w roku 1863.

Anol'n Hofmeister w powstaniu stycznfowem

235

Zwizek wysa Hofmejstra wraz z Rhrem na Litw dla przy gotowania natychmiastowego powstania. Centralizacja nie liczya si z niemoliwoci: zapominano, e zbyt wiee byy ciosy po upadku listopadowej insurekcji, po przeladowaniach znacznie wzmocnionych wskutek wykrycia spisku Konarskiego, aby mona si byo udzi, e si wywoa jaki ruch zbrojny-, czujno wci si wzmagaa. Nie mniej obaj emisarjusze spenili sw powinno: udali si na Litw; tam obaj zostali ujci, w wizieniu wileskiem osadzeni. Dzielili los z innymi dziaaczami 1846 roku. Badania, cika, jak zawsze, moskiewska inkwizycja trway dwa lata. Po dugich prbach wiziennych i ledczych, zapad wyrok ska zujcy Hofmejstra i Rhra do katorgi. Ostatniemu z nich obostrzono wyrok, jako nie szlachcicowi, i przepdzono publicznie przez rzgi. Na tern jednak wadze rosyjskie nie poprzestay. Postanowiono oka za masom ludowym ca groz karzcej doni wadzy: miao to od straszy cd tworzenia spiskw, miao wypali w duszach modego pokolenia wszelkie nadzieje wyzwolenia si. W mrony poranek lutowy 1848 r. wanie wwczas, gdy na Zachodzie europejskim rozpoczyna si ruch rewolucyjny, ktry mia przebiec przez ca niemal Europ, Wilno byo wiadkiem nie zwykego widowiska wiadczcego, e ta wiosna ludw", ktrej wit rozpala si nad Sekwan, nie moe by udziaem ziem nad Wilj. Z bram dawnych klasztorw wileskich zamienionych przez Mo skali na wizienie, wyjechay dwa olbrzymie wozy, na ktrych umiesz czono eszafoty wyniose. Byy to prgierze ruchome, supy haby: Na pierwszym wozie wricziono Hofmejstra i Rhra, na drugim Jzefa Bogusawskiego i Anicetego Regniera, doktora medycyny, czowieka dobrze znanego i cenionego w Wilnie. Skazacy obrceni plecami do wonicy, mieli na piersiach zawieszone tablice z napisem, e s zbrodniarzami".. Cae niemal Wilno wybiego na place i ulice, by ujrze niezwy ke widowisko. Tumy patrzay na ruchome prgierze ze z w oku z przeklestwem dla ciemizcw, trudnoci wstrzymywanem na ustach. Ludek wileski bardzo polski, nie obaamucony rnemi teorjami, wybornie rozumia, e ci zbrodniarze pragnli wskrzeszenia Polski, o ktrej niepodlego ojcowie mieszczan wileskich przed p wiekiem pod Jasiskim walczyli i z nich niejeden przed siedem nastu laty chwyta za or w partyzanckich walkach Litwy w powsta niu listopadowem. Nie ciekawo ich tam sprowadzaa na wgy ulic i wskie chodniki wileskie, ale gbokie wspczucie, gbo-

236

Marjan Dubiecki

kie przejcie si groz chwili*.. Eszafoty ze skazacami przesuway si powoli; policja z policmajstrem na koniu i andarmerja otaczay wozy. Ponura cisza panowaa wrd tumw. Przerwa j okrzyk niespodziany, niezwyky, niesyszany w Wilnie od czasw napoleo skich, gdy ory zote obok srebrnych" powieway nad Wilj, okrzyk ten brzmia: Niech yje Polska! niech yje wolno"! To by okrzyk z pod prgierza Apolina Hofmejstra. Okrzyk ponawia si. Ilekro przejedano okoo wikszej grupy tumw, ilekro ten kondukt aobny zblia si do wga ulic, Hofmejster podnosi si ze swego stoka pod prgierzem i ponawia swj okrzyk. Policja struchlaa: policmajster zblia si do eszafotu baga skazaca by zaprzesta okrzykw. Perswazje byy prne. Okrzyki Niech yje Polska" z modych piersi wyrzucane wci brzmiay, a ich echo nietylko odbijao si o mury prastarego grodu, lecz wpadao do serc i umysu tumw. wywoywao z gbi dusz uczucie skrpowane wieloletnim uciskiem, a przedewszystkiem odbiy si w modocianych umysach. Syszeli je patrjotycznie usposobieni modziecy, Aleksander i Franciszek Dalewscy, ktrzy wwczas wanie splatali sie konspi racji wrd warstw rzemielniczych drobnego mieszczastwa, a od owego dnia pamitnego w yciu Wilna rozpoczli z wiksz energj rozwija swoje konspiracyjne zabiegi. Syszaa je liczna modzie szkolna a wrd nich Ludwik Narbutt i o kilka lat od niego modszy Wadysaw Henszel, i w ich duszach ta manifestacja gronego despotyzmu i te miae okrzyki z pod prgierza, rzucane niezwycionej przemocy caratu, dorzuciy niejedno zarzewie do poncego w ich piersiach uczucia mioci oj czyzny, ujarzmionej, nieustannie zniewaanej , bezlitonie torturowa nej. Narbutt rzuci si od owej chwili w wir konspiracji nurtujcej wtedy w sercach modziey wileskiej, co go wkrtce zaprowadzio do wizienia i na dziesicioletni onierk w grach Kaukazu; H nszel za po dziewiciu latach, opierajc si na wzorach stowarzysze nia Dalewskkh, zawizuje w gronie modziey uniwersyteckiej w Ki jowie, stowarzyszenie tajemne patrjotyczne znane pod nazw Trjnicki", ktre pniej wytworzyo kadry organizacji powstaczej w Kijowie, w r. 1863. obaj za oni Narbutt i Henszel skadaj swe ycie, w r. 1863, na otarzu usiowa odzyskania niepo dlegoci Ojszyzny. Tak wic wielka wileska manifestacja karzcej doni caratu chybia celu i nie wywoaa tego wraenia przygnbienia i przestra-

...

Apnlin Hofmeisterwpowstaniu stvczniowem

237

chu, czego si rzd spodziewa. Nastpstwa byy wrcz przeciwne: rozarzya patrjotyzm, rozszerzya wiadomo narodow w warstwie dotd obojtnych... Jak ta wiadomo wywoywaa braterskie uczu cia wzajemnego wspierania si bez wzgldu na rnice stanowisk spoecznych, jak sprzgaa ludzi rnych stanw w zwart falang narodow przynajmniej w obrbie Wilna, przechoway si o tern tradycje wskazujce stosunki, zaiste, dzi nigdzie nie spotykane,.. Oto po uwizieniu braci Dalewskich i wysaniu ich do katorgi, matka wysanych, wdowa, obarczona przytem omiorgiem drobnych dzie ci, znalaza si w bardzo przykrej pozycji. Wwczas zgosi si do niej cay zastp straganiarek, przekupniw, rzenikw, sklepikarzy z kracw miasta, z owiadczeniem gotowoci dostarczania wsztlkich produktw spoywczych przez cay cig nieobecnoci skazanych jej synw; naleyto za zwrcon bdzie po ich powrocie z w\ gnania. Drobny ten fakt samorzutnej ofiarnoci sfer niezamonych niezaprze czonym jest dowodem, i wczeni dziaacze polityczni na Litwie za szczepiali jedynie mio ojczyzny, podnosili serca, owiecali urny syf a zawi wszelka wrd warstw spoecznych, wszelkie prze noszenie obcych hase na nasz grunt narodowy byo im obce. Pra gnli jednoczy, nie dzieli, i rzeczywicie jednoczyli. Apolin Hofmejster by wysany do katorgi do Orska w zachod niej Syberji. Przestrze blisza go oddzielaa od Polski, n tych, co umieszczeni byli w tak zwanym Nerczyskim okrgu, ale warunki w zakadach karnych zachodniej Syberji przewanie ciszemi mie niono. I susznie. W grniczym okrgu Nerczyskim skazacy poli tyczni zalenymi byli od zarzdw grniczych, od ludzi wyksztaco nych, od inynierw grniczych, gdy w zachodniej Syberji podlegali brutalnym, czsto na wp dzikim, oficerom zakadw karnych, tak zwanych rot aresztanckich. Historja naszych wygna, dotd nieopracowan i prawdopodobnie nigdy dokadn nie bdzie, mogaby wska za przeraajce fakta zncania si nad winiami politycznymi komendantw owych stepowych forleczek. Krwawe dzieje Jzefa ochoMkskiego, profesora z Warszawy, w Ust-Kamienogorsku, (umar w r. 1852) lub Franciszka Dobkiewicza w Orsku, gdzie Hufmejster przebywa, s przeraajc ilustracj tamecznych stosunkw.

W Orsku, podobnie jak w innych zachodnio syberyjskich zaka dach karnych, winiowie polityczni razem byli umieszczeni i razem pracowali ze zbrodniarzami, co oczywicie znacznie pogarszao ich

Marian Dubiecki

pooenie. Taki los spotka Hofmejstra. Cikie warunki w jakich by w Orsku, nie zmieniy jego usposobienia; zawsze pogodny, zawsze gotw uly cikiej doli innych, zawsze peen mocy ducha, lubianym by I szanowanym. Pierwszy raz w yciu zetkn si on tam z mas ludow rosyjsk, z jednostkami, ktrych wrodzona dziko, skonno do okruciestw podniesionemi byy do znacznej potgi przez pope nione zbrodnie, przez obcowanie cige ze zbrodniarzami. Wielkim taktem, agodnem usposobieniem, powiceniem si nieraz, gdy cho dzio o obron i ocalenie od kary tych wspwiniw zbrodniarzy, wrd rnych przygd yqia wiziennego, zdoa on pozyska przy chylno tego ciemnego, zaprawionego do wszelkich przestpstw, zuch wa go tumu... Zwykle utrzymu , e tylko sia brutalna zdoln jest powstrzyma t cib zdzicza, zbrodnicz i zdoby wrd niej powag. Hofmejster dowid, i s inne szlachetniejsze czynniki w duszy ludzkiej zdolne te trzyma na wodzy nawet najbardziej wylanei na wszystko ze tuszczy. Mdrze zastosowana mio bli niego, denie do pomocy kademu, uznawanie w upadym moralnie, znikczemniaym, zatwardziaym w wystpkach rwnego sobie czowieka, to rodki, ktremi si on posugiwa, ktremi pozyska przychylno, nieraz posuch i obron zdziczaej ciby, do ktrej dotd nikt nie przemawia gosem mioci Chrystusowej, gosem rozwagi, wsp czucia kojcego wszelkie rany... Tego rodzaju zadania podj si w przed niewielu laty akademik berliski studjujcy pilnie filozofj Hegla, w niedawny wykwintny, pikny modzieniec, podziwiany z powodu swojej gry na fortepjanie w salonach Berlina, teraz w smutnych bezbrzenych stepach Kirgiskich, we wstrtnych koszarach forteczki, zrwnany z innymi co do bytu, ubrania i poywienia nie zmiernie przykrego, traccego z woni. Poda si uszlachetnienia tej tuszczy I uszlachetnia!.. Byy dla niego lata przebyte w Orsku now akademja, bardziej owocn ni studja Heglowskiej filozofji w Berlinie, ni wykady Schelinga. Zdoby on tam klucz do dusz ciemnych, nieufnych, gorycz przesiknitych, i po latach, gdy odwrcia si karta jego ycia, gdy wrci do kraju i korzysta ze skarbony swoich dowiadcze zdoby tych w niewoli i ponieniu syberyjskiem, aby podnie, uszlachetni swoich wocian. Prba ponowna w Brzeskiem wojewdztwie, w ro dzinnym Szostakowie, wypada rwnie, moe bardziej jeszcze po mylnie., . Niestety, nikt go na tem polu nie naladowa. Owocna jego dziaalno, w stosunku do wocian, ulega zupenemu zapomnieniu.

10

Apolin Hofmeister w powstaniu styczniowem

239

Tem skwapliwiej przeto staramy si jej tradycje ocali od zatracenia i wnosimy je na kart materjaw dziejowych, aby wiadczyy o jako ci ludzi, co spiskowali wobec Moskali w r. 1846 a organizowali oddziay powstacze w r. 1863. Umieszczony wrd ciby rnych zbrodniarzy, Hofmejster, netylko mia utrudnion prawie niemoliw zupenie komunikacj rodzicami, (jenera Lewicki wyjtkowo tam ludzki czowiek, za dane mu pozwolenie napisania listu do matki, dozna wielkich przy kro) ale prawie nie mia w Orsku kolegw ziomkw. Jzef Bogu sawski, z ktrym blisze czyy go stosunki, odbywa kar w UstKamienogorsku W Orsku byli tylko dwaj polityczni przestpcy1 Skrzetuski i Franciszek Dobkiewicz. Ten ostatni, mody chopak z Litwy chocia jeszcze bardzo mody, ju wyrnia si charakterem i wielu sympatycznemi waciwociami swego usposobienia: cichy agodny, wytrway, ywi to przekonanie, i wszystko znie powinien, e dla wyjednania ulgi dla siebia do kamstwa ucieKa si jest nie godn rzecz Chrzecjanina i Polaka. Takim go \.idziano w Orsku, gdzie nie uchyla si od najprzykrzejszych robt, acz s y jego byy sabe, budowa wta, si ducha tylko si dwiga. Takim go po latach spotyka na Syberji piszcy te wyrazy, gdy Dobkiewicz po powrocie do kraju wzi udzia orny w powstaniu r. 1863, co go zaprowadzio do katorgi we wschodniej Syberji. Przygoda nader smutna jaka spotkaa tego modziutkiego wy gnaca z Litwy w Orsku, odbia si mocno w sercu Hofmejstra. wczesny komendant tego zakadu karnego, pukownik Niedobrowo, Rusin z pochodzenia, szczegln mia niech do Dobkiewicza. Spotkawszy go raz wracajcego wraz z innymi winiami z roboty, zwy myla go bez powodu, a swe wymylanie zakoczy wyrazami, .e taki jest nikczemny jak cay nard polski"... Dobkiewicz pos policie cierpliwy, gdy szo o niego, nie mg znie zniewagi narodu. Pooy na ziemi topr trzymany w rku, a podnisszy rzg uderzy ni siedzcego na koniu komendanta, woajc: .narodu mego zbeszczeszcza nie omielaj si!* Oddano go pod sd, ktry go skaza na 6000 paek. Tego rodzaju barbarzyska kara pospolicie figurowaa w wyrokach za dni Mikoaja U Dowdca wczesny Orenburskiego korpusu, jenera Alexy Perowskij, czowiek zacny i wyszego umysu, dugo waha si konfirmowa to barbarzyskie zarzdzenie sdu; wreszcie zmniejszy kar do 1000 paek I kaza wyrok wykona... Przed wykonaniem

240

Marian Dubiecki

11

przypadek zrzdzi, e lekarz, Polak, ktry wedle przepisu prawa po winien by zbada czy skazany na kar cielesn zdoa j wytrzyma, wpad na myl dania mu lekarstwa, ktre wzbudzajc silne bicie ser ca, mogoby uwolni od tak okrutnej egzekucji. Dobkiewicz lekar stwo otrzyma, ale nie zay. Ponowne badania lekarskie stwierdziy normalny stan zdrowia... rodki ocalenia zawiody. Wyrok wyko nano... Zapytywany pniej przez kolegw Dobkiewicz o przyczyn niezazycia lekarstwa, owiadczy, e uczyni to z ca wiadomoci; uwaa bowiem, e wszystko przenie powinien co na Bg dopusz cza, a podobne uchylanie si od blu jest nieszlachetne". Caa ta sprawa, jak powiedziel my, odbijaa si nader bolenie na wraliwem usposobieniu Hofmejstra; cierpia nie mao, i z pomoc przyj nie mg; a przytem brak kolegw ziomkw, osamotnienie zupene, wrd smutnych stepw pozbawionych rolinnoci, pomnaa jego tsknot za tern wszystkiem, co w kraju zostawi. Cierpienia moral ne znoszone bywaj atwiej, gdy si widzi otoczenie wspwygnacw. W ich obliczach, w ich myli, w obcowaniu z nimi, odbija si nieja ko obraz utraconej Ojczyzny. Prawd t wypowiedzia nader piknie jeden z wygnacw epo ki wczesnej, Gustaw Ehrenberg w jednym ze swych poetycznych utworw:
Ten, kto nam pozazdroci dymu wasnej strzechy, W pustyni, do ska dzikich przyku nasze ycie, Ostatniej wygnacowi nie odj pociechy, W sercach bratnich ojczyzny zostawi odbicie .

^Odbicie Ojczyzny" w sercu i umye Hofmejstra utrwalio si, gdy go uwolniono z rot areszianckich w Orsku na tak zwane osie dlenie" i pozwolono wreszcie zamieszka w Tobolsku. Spotka tam do liczne grono wygnacw ziomkw, zdoby mono kores pondowania z rodzicami, poczu si jak gdyby zbiiony do kraju; toczca si wtedy wojna krymska, niepomylna dla Rosji, budzia na dzieje zmian w pastwie carw, a w nastpstwie powrt polskich wygnacw do Ojczyzny. Te marzenia rzeczywicie wkrtce sie zi ciy. Zdobycie przez koalicj pastw zachodnich Sewastopola, samo bjstwo cesarza Mikoaja I, ktry nie mia odwagi przey swego upokorzenia, wstpienie na tron Aleksandra II-go, przynoszcego zapowied rzdw mniej surowych, zbliyy chwil amnestji dla li cznego zastpu polskich wygnacw. Wiosna 1857 roku odemkna Im bramy powrotu do Polski, Wrd wielu innych, wraca i Hofm ej ster.

J j

Aoolfn Hofmejster w powianiu stycsniowem

241

Nim jednak nadesza ta chwila upragniona, zaszy w jego sto sunkach, podczas pobytu w Tobolsku, znaczne zmiany. Przybya do z Polski jego narzeczona Heloiza Kurcjuszwna, ktr w Tobolsku zalubi, a wprdce potem nadesza wiadomo z kraju o zgonie w cigu jednego tygodnia obojga jego rodzicw. Wraca wic do rodzinnego Szostakowa peen aoby, nie wiedzc nawet dokadnie jaki jest jego stan materjalny po zgonie rodzicw. wyrok skazujcy g:> na wygnanie orzeka jednoczenie konfi skat jego majtku. Stary Hofmejster, przewidujc, ie syn jego z cza sem powrci i chcc go ocali przed konf.skat majtku, na kilka lat przed swym ?g mem. aktem urzdowym wydziedziczy syna, mia nujc swym spadkobierc swego siostrzeca Michaa Budnego, ktry wszed w posiadanie Szostakowa po 2gonie obojga starych Hofmejstrw. Skoro jednak Apolin wrci z wygnania, pan Micha Budny, czowiek wysokiej zacnoci, odda mu ca jego ojcowsk spucizn.

Wrciwszy do gniazda rodzinnego w Szostakowie, Hofmejster peen jeszcze si i zdrowia z niezmiernym, sobie waciwym za paem rozpocz prac rwnie gospodarsk na roli, jak obywatelsko narodow, dc do podniesienia ludu wiejskiego z ciemnoty, do umoralnienia wyszego, do postawienia go nareszcie na szczeblu wi kszego dobrobytu. Wie Szostakw skadaa si z trzydziestu kilku dymw, tworzc dug ulic, na kocu ktrej staa karczma z arendarzem ydem. Pierwsz czynnoci modego gospodarza byo za mkniecie karczmy i usunicie ze wsi yda, ku zdziwieniu wocian I ssiednich ziemian. Skasowana karczma zamienion zostaa na szkole z mieszkaniem dla nauczyciela, ktrego oczywicie sam opa- T' ca i sam czuwa nad wykadem i postpami uczniw. Wocianie 4 f c z pocztku niechtnie, raczej nieufnie posyali do szkoy dzieci; wprdce jednak, widzc, i i pan na ni oiy, ii si ni gorliwie zajmuje, kontroluje wykady, i chopcy korzystaj i zaczynaj polskie ksiki czyta jak sami panowie*, co raz chtniej, coraz gromadniej zaczli posya swoj dziatw pci mskiej, bo dziewczynki niekiedy uczszczay na nauk do dworu, gdzie pani Hofmejstrowa sama uczy a robt rcznych na drutach, szydekiem, szycia i haftu. Po kolei braa ta rozumna obywatelka kraju kilkoletnie dziewczynki do dworu i obszyte, umyte, gwki postrzyone, oddawaa maikom, wasnym przykadem uczc matki, jak si maj z dziemi obchodzi.

242

Marian Dubiecki

13

Przecigali sie niejako oboje Hofmejstrowie w tej pracy dla ludu wiejskiego powierzonego przez los ich opiece moralnej i materjalnej. Koniec roku szkolnego by wiejsk uroczystoci. Hofmejster urzdza popis. Lepsi uczniowie na popisie otrzymywali nagrody i, zai ste, zasuone. Postpy wiejskich chopakw byy znaczne i szybkie. Praca nauczyciela p. Swierczyskiego, nie sza na marne, ani te czujno i zabiegi zaoyciela i opiekuna szkoy. Na jednym z ostatnich popisw w cichym a pracowitym Szosta kowie, kiedy ju guchy pomruk zbliajce) sie burzy 1863 r. zblia si, jeden z wiejskich chopakw, o lnianych wosach i lazurowych oczach, nazwiskiem Kreszko, tak wielce odrnia si swemi odpo wiedziami, swym postpem szybkim, i ucieszony Hofmejster da mu jako nagrod ksik, ktr sam niegdy otrzyma za celujce post py w szkole Fergiissona w Warszawie, Wszystkie te zabiegi i caa praca obojga Hofmejsirw nie ko czyy si na szkole, na podnoszeniu wiata i moralnoci wrd dzieci wocian. Pracowano i nad starszem pokoleniem wieniakw, burzc w mur odwieczny nieufnoci, goryczy, jaki dzieli lata cale chaty wieniacze od dworu; mur zdawao si tak mocny, e adna, jak mniemano, sia ludzka zburzy go nie zdoa, zwaszcza, i inni, obcy, wspczeni nieprzyjaciele dworu, a obojtni dla chaty wie niaka starali umacnia ten mur. Hofmejster, acz nie Samson, ktry jednem wstrznienitm obali mocne zapory, rozpocz dJu^ cich prac nad obaleniem tego muru, oddzielajcego dwr od chaty i w cigu kilka lat pracy dokona ze skutkiem zupenym . . . Prac nad pokoleniem starszem swych chopw rozpoczyna od osobistego zetknicia si z nimi. Co niedziel i co wita przychodzili oni do dworu na pogadank z panem. Wnet po powrocie do kraju i osied leniu si na ojczystym zagonie wprowadzi on te pogadanki. Poru szano na nich rne kwestje gospodarcze, radzono nad podniesieniem uprawy roli, nad rodkami podniesienia oglnego dobrobytu i innemi sprawami zwizanemi z yciem biecem wioski. Jeeli przypomnimy e byo to jeszcze w epoce poddastwa i paszczyzny, nie powinnimy si dziwi, e patrzano na to zdaa ze zdumieniem, z nieukrywan niechci. Uwaali to niektrzy za zdron demagogj. Hofmejster jednak w pracy nie ustawa, majc na celu w ten sposb przygoto wa wocian do zupenego od paszczyzny uwolnienia i nadania im pewnej iloci ziemi. Poniewa za obawia si, aby rzd w t jego reform nie mie sza si, urzdzi w ten sposb, e corocznie uwalnia od paszczyzny

14

Apolin Hofmejster w powstaniu styczn in wem

243

po kilku wocian, jakoby w nagrod za usugi oddane dworowi. Znalazo si midzy nimi piciu takich, ktrzy tego daru nie przyjli od Hofmejstra, idc za nmow rzdowych egtatorw, a jako powd Omylili si niepnW c i a d a r u podawali, e car im bokze da"... jednak bardzo i stali si pniej pomiewiskiem swoich wspbraci, powodu atwowiernoci, bo gdy nadesza rzdowa reforma wo ciaska, gdy rzd nadawa grunta, obdarowani przez Hofmejstra dostali tyle co i ci ktrzy odrzucili. Nieufajcy adnych korzyci nie zdobyli; i tych nieufajcych. gwnie na cara liczcych garstk tylko widziano, zaledwie sm cz caoci gromady Szostakwskiej. Ssiedzi Szostakowa, zwaszcza pokolenie starsze, z niechci jak ju powiedzielimy, nawet czsto z gwatownem oburzeniem patrzao na postpowanie Hofmejstra z wocianami, nie mogli sobie wyobrazi, by si znalaz taki osobnik, ktryby w nich widzia ludzi, a nie si pocigow. Mwili wielokro, e ten nowator z cza sem przekona si o ich niewdzicznoci... Przyszo przyniosa obraz inny, pikny, nawet zdumiewajcy. Wskaemy to na dalszych kartach naszego wspomnienia. Siew rzu cony rk zacnego czowieka w te pierwotne dusze wyda plon nad spodziewanie wspaniay... Gdy tym wieniakom, owym Sidorczukom" Kowalczukom*, tym biednym kmieciom biaoruskim, nagle znik on z oczu, gdy go porwaa rka wroga i powtrnie rzu cia w okowy, w pustynie wygnania, w przepa ndzy i trosk bez brzenych, gdy wszystko opuci, aby pj tam, dokd go obo wizek narodowy wzywa, i powici wszystko na otarzu nadziei wyzwolenia ojczyzny, oni, te dusze prostacze, id za nim myl, id ukochaniem, z, ktra dotd tylko nad wasn bied paka umiaa. W swych sprawach domowych, w zajciach drobnych, do n i e g o li s t o w n i e s i o d w o u j , gdy on ponownie by na Syberji; pragn by ich rozjemc pozosta. W swej naiwnej wyobrani sdz, e do nich wrci... e , Bg sprawi cud jego powrotu" pod dach oj czysty, pod ich stsknione strzechy... Praca Hofmejstra nad podniesieniem moralnem i materjalnem swoich wocian, stanowczo si rnia od zalecanych rodkw przez demokratyczn Centralizacj Wersalsk, ktre miay masy ludowe skoni do tumnego udziau w zamierzonem powstaniu i trzema za borami jednoczenie, w r. 1846. Tam nic nie dawano tylko ob.ecywano; ale dano wzamian za obietnic natychmiastowej of.ary krwj sprawie, ktrej w lud, niestety, nie rozumia, do czego wcale ani umysem, ani uczuciem, nie by przygotowany. Hofmejster nic nie

244

Marian Dubiecki

15

obiecywa, lecz dawa i n i c n i e d a . . . Sta wic pod wzgldem rozumu i serca daleko wyej od tych teoretykw z naszej wczeznej emigracji, ktrzy stawali u steru robt konspiracyjnych przed rokiem 1846 i w owym krwawej pamici roku. Dowiadczenia przebyte wskazay mu, i chcc widzie lud sto jcy pod sztandarem walki o niepodlege Ojczyzny, potrztba ten lud naprzd wyprowadzi ze stanu upoledzenia i ciemnoty; a sam ju ten lud wejdzie do zakresu ycia obywatelskiego. Praca to du gich lat, on j rozpocz i systematycznie, powoli prowadzi. Nietylko jednak, jak mniemamy, pobudki patrjotyczne wprowadziy go na drog tych zabiegw, o jak'ch mwimy, ale lata przebyte w tem piekle istnienia ludzkiego, w Orsku, gdzie dotkn si tylu ran spo ecznych, napatrzy si na niezmierzon liczb niedoli i krzywd z ciem noty i upadku moralnego, ktre ludzie subie wzajemnie zadaj, i zapragn bodaj na maem polu swego wodarstwa pewn grup lu dzi uszczliwi. Szlachetna ta praca zaledwie kilka lat trwaa, przynoszc mu moc wielk radoci ze szczcia innych. Wypadki styczniowego po wstania wszystko przerway. Obok owych zabiegw w zakresie ycia obywatelskiego, prace gospodarcze mnstwo mu czasu pochaniay. W ostatnich latach y cia swego stary pukownik Hofmejster zaniedba by nieco gospodar stwo, budynki ulegy pewnej ruinie. Mody gospodarz wszystko to ponis. Przedewszystkiem stary charakterystyczny dwr, przypominajcycy epok przedrozbiorow, jakich dzi ju niewiele na ziemi naszej, znacznie poprawi. Przed tym starym dworem, w gbi ogro du sta domek dla dzierawcy, w czasach gdy wacicielem Szostakowa by jenera Alberg. W tym domku dla dzierawcy, dnia 7-o lu tego 1825 r. (nowego stylu; urodzi si Romuald Traugutt, ktrego ojciec wwczas dzierawi Szostakw od jen. Alberga. Tak wic ta cicha wioska litewskiego Polesia jest niejako kolebk dwch niepo spolitych ludzi z epoki styczniowego powstania. Z jej nazw cz si wspomnienia tych dwch przedniejszych mw owej epoki. Dzi tam wszystko zniszczone, zreszt w dworek, gdzie si urodzi Traugutt w r. 3863 ju nie istnia. W obecnych czasach mieszkacy Brzecia Litewskiego powzili myl wniesienie w swem miecie pomnika dla poetki Konopnickiej, ktra Brzecia nigdy nie widziaa i adne wspomnienia jej ycia z Brzeciem si nie cz. Waciwiej byoby pomyle o upami tnieniu w Szostkowie, w ogrodzie dawnego dworu, imion Romualda

j6_

Apolin Hofmeister w staniu styczniowem

245

Traugutta i Apolina Hofmejstra. Pierwsze z tych imion jest ju do tnane w caej Polsce, drugie zapewne jeszcze yje w pamici ta mecznych wieniakw, ktrych serca poczuway si dugo do wdzi cznoci dla niego.

Wybuch powstania styczniowego, jeli dla Kongreswki nie by niespodzianka, to naodwrt, na Litwie wcale go si nie spodzie wano i przygotowa do nie robiono. Istniaa wprawdzie propagan da stronnictw ruchu* wzdu budujcej si linji kolei elaznej warszawsko-petersburskiej, gwnie na przestrzeni Biaystok Grodno, gdzie dziaa Bronisaw Szwarce, ale rezultat tej roboty by do ni ky. Wogle, a do chwili wybuchu w Krlestwie, stronnictwo .ru chu-, jak je wwczas nazywano, na Litwie, nie uywao wzitoci. Nawet w takiem ognisku ycia, jak Wilno, zbyt maa bya grupa jego zwolennikw, zbyt szczupe kadry przyszych powstacw. M wiono o nich w koach umiarkowanych z pewnym odcieniem lekce waenia. Umiarkowanym koom, tak zwanym .Biaym', przewodniczy Aleksander Oskierko, do ktrych ciy nawet dawny spiskowiec, od paru laty powrcony z Syberji, Franciszek Dalewski. Jeeli w Wilnie gwnie .Biali" gos zabierali, tern bardziej ten kierunek przewaa na prowincji. W Wilnie garstka tak zwanych .Czerwonych* miaa za swego przodownika malarza Andriolego, W Kownie Bolesaw Duski, pniej w oddziaach powstaczych znany pod nazw Jabo nowskiego, przewodzi tamecznym zwolennikom .ruchu*... Wszystko, co miao zabarwienie .czerwone", tak byo i liczb i wpywem szczu pe, sabe, e mona byo przypuci zupenie bierne zachowanie si Litwy. Stao si jednak inaczej. Gdy za Niemnem, za Bugiem rozleg si szczk ora, gdy ro zniecono nad Wis ogniska obozowisk powstaczych, Litwa drgn a; nie moga opuci Korony, posza w bj krwawy, posza z pol sk myl, z litewsk wytrwaoci... Liczne mogiy w lasach litew skich wiadcz o tej wytrwaoci.- Ju dnia 6 lutego 1863 r. we dwa tygodnie po rozpoczciu powstania w Koronie, widzimy w .Wilnie zjazd ziemian z rnych okolic Litwy, na ktrym postanowiono wzi udzia w walce. Wytworzy si tak zwany .Wydzia Litwy instytucja, majca czyni przygotowania do powstania i niem kiero wa. Wydzia rozpocz sw dziaalno od mianowania naczelnikw

246

Marjan Dubiecki

17

wojewdztw i powiatw, ktrym woono na barki zbyt cikie zadanie tworzenia si bojowych z niczego. Wrd naczelnikw woje wdztw stan jeden z pierwszych Apolin Hofmejster. Ju na owym zjedzie w Wilnie, gdzie rzucono podwaliny organizacji narodowej, gdy poszukiwano ludzi energji i powicenia, Hofmejster w Brzeskiem jedynym mg by kandydatem. Zaproponowano mu wic kierowni ctwo w jego wojewdztwie.. Nie odmwi, ani chwili nie zawaha si. podobnie jak przed laty, kiedy Libelt powoywa go do zwizku wielkiej konspiracji. Cae ziemiastwo Litwy stano na stanowisku wysoce patrjotycznem; wobec tego, e w Kongreswce ju krew pyna, stano na stanowisku wspierania powstania z cae m powiceniem, z calem zaparciem si siebie. W tern kole ziemiaskiem Hofmejster nalea do najwybitniejszych. Opuci swj warsztat pracy nad owieceniem i umoralnleniem ludu, opuci i wasny spokj i dobrobyt, i to wszystko co serce raduje i ycia jest pont... Wzi po raz wtry na ramiona swe krzy wyzwalania i poszed t drog krzyow, ktra odtd bya szlakiem jego ycia usanym cierpieniem ai do koca dni. Wynajdywanie ludzi, by ich postawi na rnych szczeblach or ganizacji, zajo mu czasu nie mao, pragn bowiem mie jaknajlepszych. I znalaz ich. Wogle organizacja cywilna na Litwie, z maemi moe wyjtkami, bo gdzie ich nieiiia, stana na wysokoci swojego zadania truJnego, wybr okaza si przewa nie trafnym i wybrani na rne stanowiska zadaniu swemu odpo wiedzieli. Z inicjatywy oczywicie Hofmejstra, jako wojewody brzesko-litewskiego, tworzy si oddzia powstaczy kobryski. Jego dowdz two umyli on odda Romualdowi Trauguttowi, czowiekowi obezna nemu ze sztuk wojskow, ktrego zna od lat dziecicych, wszak, jak wiemy, Traugutt urodzi si w Szostakowie, ale znajomo by a dorywcz: obaj cz ycia Spdzili po za krajem. Hofmejster, po woujc na dowdc tak zwanej partji" Kobrynskiej Traugutta, nie przeczuwa, jak wielk si moraln powouje i wciela do ruchu na rodowego. Nie widzimy w biegu wypadkw, aby do szeregu si powsta czych powoa ten dziedzic Szostakowa kogo ze swych wocian lub z czeladzi dworskiej. To co czyni dla wieniaczej gromady, czyni, e si tak wyrazimy, bezinteresownie. Nie chodzio mu wcale o zdo bycie, o zniewolenie jednostek pod chorgiew powstacz, nie pra gn sta si agitatorem: pragn by nauczycielem ludu... Przypusz-

18

Apl' n Hofmjster w powstaniu stvczniowem

247

oa, e ten lud naleycie owiecony, z czasem samorzutnie si wdeli do ycia obywatelskiego i nie zamknie drzwi swej chaty przed naka zem suenia ojczynie, i myl tego ludu z czasem pjdzie temi drogami, ktremi kroczy bdzie patrjotyczna myl dworu. Taki by mniej wicej program dziaalnoci tego naczelnika wo jewdztwa Brzeskiego. Moe w koszarach aresztanckich w Orsku, moe przy taczkach pracy katornika, wysnu on myli, ktre, za mieszkawszy pod ojczystym dachem, zamieni na czyn. ywioowy roch narodu, skierowany do natychmiastowego odzyskania wolnoci, przerwa mu dalsze wykonywanie tej zamierzonej, na lata obliczonej pracy^ e w ruch styczniowego powstania by ywioowym, e si mg jako taki rozszerzy szeroko, bardziej ni wszystkie inne, co go poprzedziy, e nawet nieco w gb masy spoecznej wsik, pa mita o tern winni ci, co spisywa bd dzieje owych wysikw, owych walk beznadziejnych, w wielu razach szczytnych. Wrd wczesnego polskiego spoeczestwa na Litwie Hofmei ster ze swym programem pokojowej pracy, obliczonej na dugie lata, nie by wyjtkiem. Takich byo wielu, ale nikt nie by mocen po wstrzyma biegu wypadkw, podobnie jak na stokach Alpejskich nie podobna wstrzyma lawiny nienej. Wypadki biegy z olbrzymi si , poryway z sob ludzi, rzucay ich w wir walki, prac, zabiegw tem atwiej, tern szybciej, i bya to epoka wielkiego podniesienia ducha, niezmiernej ofiarnoci, bezbrzenego powicenia. Mogli nie ktrzy przewidywa, i po dniu ofiar i czynw niezwykych nastpi ciemna noc niedoli, ale i ci nie cofali s; przed prac, przed po wiceniem! tak bya moc chwili dziejowej. Szczliwy kto w owych dniach y. Tradycja owej epoki staa si dla pniejszych pokole rdem ycia, pokrzepieniem w cikich latach dalszej niewoli

Na stanowisku wojewody powstaczego w Brzeskiem utrzyma si zdoa Hofmeister p roku. Rzdzy Murawjewa wspierane gorli woci wykonawcw jego krwawych rozkazw, niszczyy zapamitale sieci organizacji narodowej. Zabierano tumnie ludzi wyksztacenszych, bardziej znanych lub cenionych w powiecie, - w tej nadziei, e moe wrd nich jest kto z wybitnkfrych * g * racji. Dziaano naolep, lecz tego " < * ^ * ! * raa czonkw organizacji, przypadkowo wpadajcych w te owcze sie
M

248

Marjan Dubfecki

19

cl nieprzyjaci, ale unicestwiaa materja, ktryby mg zastpi lu dzi straconych. Teroryzm tak si rozwielmoni, e w Wilnie ju ku kocowi sierpnia 1863 r. konferencja wybitnych dziaaczy powstania, ukrywajcych si pod obcemi nazwiskami, nie moga sobie odnale zupenie bezpiecznego miejsca w miecie. Oskar Awejde, przybyy z Warszawy, i Konstanty Kalinowski schodzili si na cmentarzu ewan gelickim, aby odby narad wrd niemych wiadkw ich rozmowy. I na prowincji byo coraz niebezpieczniej. Okolice cae wyludniay si. Powiaty Brzeski i Kobryski, wskutek masowrych aresztowa, wywoe w gb Rosji bez bada i sdu, prawie zupenie wyludniy si. Wzdu prawych wybrzey Bugu, na znacznej przestrzeni, dwory pustk stany. Wobec tej cikiej sytuacji, gdy ju wszelka organi zacja wadz powstaczych zostaa najzupeniej sparaliowana, gdy za brako ludzi i monoci dziaania, i osobiste bezpieczestwo co chwi la zagraao Hofmejstrowi, opuci on stanowisko swoje, jako bezpo wrotnie stracon placwk. Nie wyemigrowa jednak za granic, na Zachd, ale pod pozorem kuracji wyjecha do Rosji, do wd w Sta rej Rusie (w gubernii Nowogrodzkiej), gdzie oczekiwa dalszych wy padkw. Byy to pocztki sierpnia; udzono si u nas jeszcze inter wencj zbrojn pastw zachodnich. Kuracja rzekoma w solankach Starej Rusy dug nie bya. ci gany przez Murawjewa Hofmejster zosta tam ujy, do Wilna przy wieziony, sdzony i na katorg skazany, ktr odbywa we wschod niej Syberjf, w Usolu, pod Irkuckiem. Podczas badania w wileskich inkwizycjach Hofmejstra, wadze rosyjskie miejscowe, brzeskie, najechay jego do mw Szostakowie; do konay pod pretekstem rewizji rabunku; zabrano z ruchomoci rzeczy kosztowniejsze, z zabudowa gospodarskich na folwarku cz do bytku, mwiono, e cay majtek bdzie skonfiskowany, wic nie czekajc na wyrok konfiskaty zabieraj dla rzdu co si daje na ra zie. Oczywicie, e to poszo nie do rzdu, ale pozostao w kiesze niach czynicych rewizj. Po ukoczeniu rabunku, dla uzupenienia klski on Hofmejstra i kobiety z ni spokrewnione, wrd ktrych byo dwoje dzieci, sowem wszystkich, jakich zastano w domu, za brano i wywieziono do gubernii Oonieckiej. Ten najazd, rabunek i porwanie caej rodziny wraz ze wszyst kimi domownikami nietylko by wwczas udziaem Hofmejstra; spo tykano takie wyludnianie dworw pod lada pozorem winy, lub bez pretekstu, jedynie w celu wytpienia ywiou polskiego, w wielu miej scowociach Litwy. Porwani i wywiezieni w gb Rosji uznani byli

20

Apolin Hofmeister w powstaniu styczniowem

249

za winiw politycznych i trzymani w niewoli za winy niepopenione, a majtki ich kazano sprzedawa. Caa ta grupa osb porwanych z Szostakowa, wraz z on Hofmejstra w liczbie siedmiu, po kilku latach wprawdzie zostaa zwolnio n z przymusowego pobytu na granicach Karelji, w okolicach o przy krych warunkach klimatycznych, wrd ludnoci bardzo pierwotnej, lecz ze wzbronionym powrotem na Litw. Wobec tak przykrej sy tuacji Hofmejstrowa wraz z caem tern kkiem pokrewnem, dziel cem z ni niedol wygnania, przybya do ma i tam wprdce ycie zakoczya. Po dziesicioletnim prawie powtrnym swym pobycie na Syberji, niespodziewanie otrzyma Hofmejster mono wydostania si nietylko ze Syberji, ale wogle z pastwa rosyjskiego. Kto z grona jego stosunkw koleeskich, berliskich, jaki szlachetny a przyjaz ny mu Alzatczyk, wyrobi dla za porednictwem niemieckiej amba sady w Petersburgu, paszport emigracyjny z warunkiem nie wracania do monarchji rosyjskiej. W ten wic sposb rozpocz si nowy okres jego ycia tuactwo. Osiada w Galicji, najprzd w Brodach, bo niezbyt oddala si od okolic rodzinnych, potem w Krakowie, gdzie pozosta do koca ycia. Okres tutactwa, chocia obfitowa w rnorodn niedol, los nie oszczdza wygnaca, owietlay go jednak objawy pamici owych wocian z Szostakowa, ktrych by ten tuacz bezdomny pra wdziwym dobroczyc. Ju na Syberji zaczyna odbiera dowody pa mici swych niegdy poddanych. Pisuj do niego listy, pene uczucia tsknoty za przeszoci owych lat, kiedy by ich panem, zwierzaj si ze swemi troskami, spodziewaj si, e wrci, e wrd nich za mieszka, e obroc stanie si krzywd, jakich dowiadczaj niekiedy od swych ssiadw, a w kadym licie przebija si wdziczno za wszystko, co dla nich robi. Nie rachuj si z rzeczywistoci, pro sz wic, aby by sdzi w zatargach z ssiadami, aby przysa roz kaz", a ich kwestje sporne rozwi si. Ten wygnaniec tymczasem ani wraca do nich nie mg, czego tak bardzo pragnli, ani te rozkazw*1 przysya. Kilka tych listw przechowuje bibljoteka Jagielloska w Krako wie. S one dokumentem dziejowym, wiadczcym o stosunku szlachty polskiej do ludu wiejskiego, s wiadectwem, e przy dobrej woli, przy pewnej pracy, stosunek ten ulepsza si i ustala mg.

250

Marjan Dubiecki

21

Korespondencja wieniakw szostakowskich rozpoczyna si w om lat po powstaniu; trwa lat kilkanacie; sabnie, kiedy pokolenie wsp czesne rzdom i opiece Hofmejstra zaczyna wymiera, lecz nie ganie a do jego mierci... Listy te pisane po rosyjsku, gdy w lud i Biaoruski nie by biegy w wyraaniu swych myli po polsku, a zreszt obawia si pisa w innej mowie ni w jzyku urzdowym. Przytaczamy par tych listw w polskim dokadnym przekadzie. Oto jeden z pierwszych listw, pisany jeszcze podczas pobytu Hofmejstra na Syberji. Brzmi on tak: Szostakwo 20 czerwca 1871. Miociwy Panie. My Wasi dawni poddani, Mikoaj Pieczko i Jan Kowalczuk, z Ktrych bylicie zadowoleni, jak i my z Was, ale nieszczcie chciao, e Bg Wszech mocny nie da Wam zamieszka w swoim majtku: gdzie spojrze teraz wszdzie rosn chwasty (wsiechnaje?) i niewesoe owoce; a nam serce pka od alu. Zatem dowiedziawszy si w tym roku, ja Mikoaj Pieczko, ecie Wy zdrowi i chcecie mie od nas wiadomo, piszemy. Przyczem omielamy si donie o naszem zdrowiu, emy zdrowi, dziki Bogu, czego i Wam yczymy i prosimy Najwyszego, eby da te ask i ebycie do SA ego majtku wrcili; a nam, eby pozwoli jeszcze oglda Wasze drogie oblicze ktrego, przypominajc sobie, nie moemy zapomnie. Ja Mikoaj Pieczka chodz po su bie, bo jak wiecie nie mam swojej ziemi; miaem nadziej dosta j od Was, ale Bg nie pozwoli. Nie trac jednak nadziei, e jeeli nie ja, to dzieci moje bd oczekiwa tego, bo moe da nam Naj wyszy, e Wy wrcicie. Ci ludzie Wasi, ktrych uszczliwilicie Wy, s zdrowi. Dzikuj za Wasz ask i prosz Najwyszego, aby po zwoli Wam wrci. Chc pisa do Was... A ja Jan Kowalczuk dostaem trzy dziesiciny ziemi od komisji nadawczej, na niej posta* wiem dom i mam kawaek chleba, a ze mn mieszka matka, sta ruszka, ktra prosi Boga, eby chocia przed mierci moga Was widzie*... Tu nastpuj dwa przypiski: Przypisek pierwszy: Dowiedziawszy si, e ludzie Wasi do Was pisz, ja djaczek cerkiewny, ktrego moe Wy nie pam'qtade, bo ja byem wtedy jeszcze bardzo may, ycz Wam od Boga zdrowia, szczcia i cauj drogie rce Wasze A. Baraski. Przypisek drugi: Ja Pilemon Smolik, dowiedziawszy si, e do Was pisz, donosz, e i ja zdrw, czego ycz i Wam i prosz Najwyszego, aby Wam da jeszcze powrci do nas. Ze mn prosz

22

Apolin Hofmejster w powstaniu styczni o we m

251

o to i dzieci moje. Ja teraz sam jestem na gospodarstwie, bo Ro man Murzyn wzi trzeci cze ziemi i oddzieli si odemnie. Drugi list bez daty, zdaje si pniejszy, obdarowanego niegdy Izydora Murzyna by tej treci: Janie Wielmony Panki Za darowane nam grunta ja nie przestan by wdzicznym, lecz teraz brat mj Jan da odemnie poowy, wic omielam sie prosi przysa nam wiadomo, komu by darowany grunt, mnie czy mojemu bratu? Przy tern prosz i to rozstrzygn, czy ta ziemia, kti dostaem za oddzielon pod cmen tarz, powinna do mnie nalee, czyli te do Mikoaja Murzyna i Jana Murzyna, ktrzy chc to odemnie odebra. Izydor Murzyn". Znajdujemy te lad, i po kilku lalach ci wocianie przysyali proby w formie urzdowej pisane do Hofmejstra. Widocznie w pro stocie ducha mniemali, i jest on zawsze w posiadaniu swej wadzy dziedzica i moe wydawa rozkazy, rozstrzyga spory. Dnia 5 maja 1875 r. tak prob urzdow przesya, pokrzyw dzona przez brata ma, Natalja Pczkowa, powoujc si na swoj przeszo. Mwi w tern podaniu: ja byam sug pod opiek Wa szych rodzicw a moich panw..." Drugie podobne w formie urzdowej podanie spotykamy od Maxyma Murzyna, ktry oddaje swe zatargi z ssiadem pod rozstrzygni cie dawnego pana. Proba koczy si wyrazami: .Upraszam najpokorniej przyszlijcie rozkaz, aby mnie tej stodoy nie zabierali". W innych listach tej wieniaczej gromady, ktre jako pniejsze nie weszy do zbioru bibljoteki Jagielloskiej, czytamy, e Hofmejster uwaszczajc swych chopw nada im na chat po 31 morgw li tewskich gruntw bez adnej indemnizacji. Pewna grupa wocian, jak wyej wskazalimy, dajc chtnie ucho rnym poktnym dorad com, bd wicej spodziewajc s? od cara" i da bols ze, obawia a si przyj dar z rki pana. Takich byo wszake nie wielu. Ci, co daru nie przyjli, wyszli najgorzej: gdy obdarowani wolni byli od ciarw, a wstrzymujcy si od przyjcia podczas regulacji oglnej zostali obarczeni indemnizacj. Nietylko wobec swych wocian Hofmejster by czowiekiem urzeczywistniajcym ide Chrystusa, zalecajc mio bliniego. Na wet wrd ydw pozostaa po nim yczliwa pami. Widzielimy sami jak modzi ydkowle z Kamieca Litewskiego, ssiadujcego z Szostakowem, chronic si przed poborem d wojska rosyjskiego, i szukajc chwilowego przytuku w Krakowie, na Kazimierzu, odnaj dywali Hofmejstra w jego nader skromnem mieszkaniu, na Kleparzu,

252

Marjan Dubiecki

aby mu przynie pozdrowienie od ojcw swych i poleci si jego wzgldom. Bezdomny tuacz nic im da nie mg nad sowo yczli we I chwil rozmowy o ich miasteczku rodzi nnem, na Litwie. Dro bny ten rys wiadczy, Jak wielklem byo to serce, obejmujce sw mi oci w ojczynie ludzi wszystkich stanw, wszystkich wyzna i wszyst kich gwar. Na par lat przed zgonem, kiedy mona byo mniema, e ju u wieniaczych ognisk Szostakowa popioem zapomnienia zasnuta pami o Hofmejstrze, odbiera on od wocian tamecznych na dzie Wielkiejnocy jajko ozdobne, dar skromny, sielski prawdziwie, wiad czcy o niewygasych uczuciach czci i wdzicznoci tej rzeszy sierminej. Jednoczenie prosili oni o jego fotografj, a gdy im posa, wnet nadbiega odpowied z podzikowaniem i ze smutnemi wyraza mi: ze zami patrzalimy na Tw siwizn, ktr przedwczenie, Pa nie nasz, okrya si Twoja gowa44., gdzie si podziao Wasze da wne oblicze?..." Te odgosy pamici i uczu chopw szostakowskich s jedyn jego pociech w ostatnich latach ycia; gdy w dzielnicy rosyjskiej rozwielmoniay si coraz bardziej przeladowania, a we wszystkich trzech zaborach rozwina si reakcja przeciw powstaniu, nie umiej ca uszanowa ani grobw bezimiennych bojownikw, ani w ogle przepiknych kart owego samorzutnego, z gbin uczu narodu pyn cego ruchu zbrojnego. Hofmejster zgas cicho, niespostrzeenie, o wicie dnia 1 lipca 1890 r. pod nr. 5 na placu Matejki w Krakowie. Miasto wwczas wanie przygotowywao si do wspaniaego hodu, jaki mia by od dany prochom Adama Mickiewicza. Krakw przyozdabia si na dzie owego pogrzebu. Festony rnobarwnego kwiecia i ze wst gami o kolorach narodowych zwieszay si ponad ulicami. Los mie chcia, i dnia 3 lipca, w przededniu owego pogrzebu, nie trum na wielkiego wieszcza, na purpur okrytym rydwanie, pierwsza prze sza popod temi triumfalnemi festonami, lecz przesun si pod nie mi ubogi karawan, wiozcy miertelne szcztki Hofmejstra, rwnie syna litewskiej ziemi, ktry na ramionach swych nis krzy mcze ski przez cae ycie i leg pod brzemieniem tego krzya w prochu zapomnienia...
Pisaem w Krakowie we wrzeniu 1922 r.

MISCELLANEA ARCHIWALNE.
Przywileje Witolda dla Moniwida, starosty wileskiego i testament jego syna Jana Moniwidowicza.
poda WADYSAW SEMKOWICZ.

Z pord zastpu panw litewskich, wystpujcych na przeomie XIV i XV w. w otoczeniu wadcw Litwy, na czoo wysuwa si po sta Wojciecha Moniwida, starosty (od r. 1413 wojewody) wileskie go '), Zaufany powiernik Witoda, towarzysz jego doli i niedoli, zwizany z nim, oprcz przyjani, wzami blizkiego powinowactwa a ), zajmuje Moniwid najpierwszy w kraju urzd i dziery go w swem rku przez lat 26, a do mierci (w r. 1423), aby go przekaza w spadku bratu swemu Giedygodowi. Spotykamy go we wszystkich waniejszych aktach politycznego znaczenia, nie brak go pord uczestnikw traktatu salinskiego i pokoju racizkiego i unji wileskiej, a w unji horodelskiej otwiera on poczet bojarstwa, przyjmujcego herby rodowe z rk szlachty polskiej. Nie dziw przeto, e jako naj wybitniejszy z pord panwr litewskich a zarazem jeden z najbliszych Witodowi, otrzyma ode szereg przywilejw, ktre stay si podsta w fortuny rodowej litewskich Leliwitw.
') Zob. mj artyku p. t. O litewskich rodach bojarskich, zbratanych ze szlach ta polsk w Horodle w r. 1413. I Rd Moniwida (Miesicznik heraldyczny 1913. zesz. 11/12 stf. 176). *) By dziewierzem Witoda, oeniony z Juljann siostr Anny Witodowej Sprostowa naley wyraone w powyszej pracy naszej (na str. 183) zdanie, e Juljann bya pierwsz on Moniwida, drug n Jadwiga, wspomniana w przywi leju Witolda dla Moniwida z r. 1407. Rzecz miaa si przeciwnie, jak dowodzi su plika wniesiona do papiea Marcina V dnia 11 stycznia 1419 r, .ex parte Alberti Moniwidi palatini et capitanci Wilnensis ac Julianae eiusdem coniugis" o dyspens od postu z powodu podeszego wieku. (Archiwum watykaskie, Reg. Lateraneskie Marcina V t. 121 f. 274). W bd chronologiczny wprowadzi nas Dugosz, ktry o maestwie Moniwida z Juljann mwi w swej historji pod r. 1390, co prawda nie okrelajc bliej czasu zawarcia tego maestwa; doszo ono do skutku wi docznie po r. 1407, w ktrym yje jeszcze pierwsza jego ona Jadwiga.

254

Wadysaw Semkowicz_

Przywileje Witoda dla Moniwida, mimo, e nale do najstar szych nada wielkoksicych na rzecz bojarw litewskich, nie byy dotd znane w caej swojej osnowie, jakkolwiek w nauce naszej ju dawniej na niektre z nich si powoywano ). Zestawilimy je w pra cy . 0 litewskich rodach bojarskich zbratanych ze szlacht polsk w Horodle 1413 r/ "X omwiwszy jeden tylko z tych dokumentw dokadniej. Ze wzgldu na swoj staroytno, rzadko wogle do kumentw Witodowych, wybitne wreszcie stanowisko Moniwida, do magaj si przywileje te ogoszenia. Podajc je w druku po raz pierwszy, doczamy do nich testament syna Wojciecha Moniwida Jana Moniwidowicza, wojewody wileskiego, z r. 1458, rzucajcy wiato na rozwj i dalsze losy majtkw tej znakomitej rodziny litewskiej. Dokumentw Witoda dla Moniwida znamy pi, z tych dwa tylko dochoway si w oryginale, jeden w kopji nowoczesnej, o dwch posiadamy jedynie wzmianki w inwentarzu archiwalnym. Testament Jana Moniwidowicza przetrwa rwnie w oryginale. Podajemy te do kumenty po kolei w porzdku chronologicznym.

I. Miedniki, 17 wrzenia bez daty rocznej (1396),

Witod wielki ksi litewski nadaje bojarowi swemu Moniwidowi wie Geranony.
Orygina dzisiaj nieznany, Tekst ruski dokumentu zaczerpnlimy z uam kowej ) kopji Jzefa Wolffa, podanej w transkrypcji aciskiej w ,Monografjacb najstarszych rodzin litewskich", rps. Bibijoteki ord. Krasiskich w Warsza' wie Nr, 3631 karta 255. Kop/a ta ma notatk: .Pergamin oryginalny w archiwum w upranacb, dziedzictwie br. Czapski cb". Dokument dzieli niezawodnie losy majgtkw Moniwidowycb. ktre wnuczk jego Zofj, (crk Jana Moniwido wicza) przeszy w rce jej mka, Mikoaja Radziwia, wojewody wileskiego l kanclerza litewskiego (Boniecki, Poczet rodw str. 270). Z domu Radziwiw niewiezkieb przeszy te dobra w r. 1811 wraz z nie ktre mi dokumentami w dom br, Czapskich, przez Weronik ks. Radziwiwn, crk Michaa Kazimierza na ') Wspomina o nich Czesaw Jankowski w Towiecie Oszmiaskim t. I str. 11* prz, 51, Dokument z r. 1407 cytuje prof. Halecki w Dziejach Unii Jagiello skiej t I str. 183 uw. 5. 2 ) Miesicznik heraldyczny J.ww, 1913) U VI str. I7 i nast. *) Po Kgoranolnskoe* daje Wolff kropki i swko ,1 t, d.', opuszczajc widocznie wyliczone w dokumencie przynalenoci Geranon.

Miscellanea archiwalne

255

Otyc i Niewieu ks. Radziwia, wojewod wileskiego i betmana polnego litewskiego, ktra wysza za Franciszka Stanisawa Kostk br- Czapskiego, wo jewod chemiskiego, l wniosa mu uprany i Nowosik. Tq drog dosta si nasz dokument do arcblwum br- Czapskicb w upranocb. Gdzie sie obecnie znajduje, nie jest wiadomem, moliwe jednak, e podobnie jak przywilej Witolda dla Moniwida z r. 1407, przechowywany w arcblwum br. Czapskicb w Nowosl' kacb, dosta si pniej do ibljotekl Krasiskich, dzi jednak odszuka si tam nie da. W inwentarzu dyplomatw teje Bibljoteki pod Nr. 52, 55 i 154 brak regestw, moe dlatego, e byy to dokumenty ruskie, ktre przy inwentaryzacji na razie odoono. Ot trzeba stwierdzi, e tych trzech dokumentw obecnie niema na miejscu i mimo poszukiwa odnale ich * nie udao; a mg by miedzy nimi i dokument niniejszy. Co si tyczy daty rocznej dokumentu, to mona j z pewnem prawdopo dobiestwem oznaczy. Dokument wystawiony zosta w niedziel po Podwysze nia Krzya w., w dniu w. mczennic Wiary. Mioci I Nadziei, miesica wrze nia". Dzie tych Trzech witych w kalendarzu greckim przypada na 17 wrze nia. Chcc wykry dat roczn dokumentu, naley stwierdzi, w ktrych latach niedziela przypada na 17 wrzenia w okresie czasu, wyznaczonym z jednej stro ny dat, od jakiej Witold uywa tytuu wielkiego ksicia (r. 1592), z drugiej dat mierci Wojciecha Moniwida (r. 1423) x). Ot w tym okresie czasu wcho dz w rachub nastpujce lata: 1596, 1402, 1415 i 1419, ze wzgldu jednak na to, e oglny przywilej nadawczy Witolda dla Moniwida z r. 1407 wymienia ju Geranony, mog by brane pod uwag tylko dwie pierwsze daty, 1596 i 1402. Ot majc midzy niemi do wyboru, naley da raczej pierwszestwo dacie 1596, gdy Moniwid wystpuje tu jeszcze bez godnoci starosty wileskiego, ktr sprawuje dopiero od r. 1597 *).

My weliki kni.i Witosvt Jami wedomo wsim, kto na siu bramo tu srit iii ousyszit, i e daem bojarinu naszemu panu Mon i w id u sefo Kgorano inskoe.. id. A pisa ou Miedniciech, ou ncdeu po Wozdwicnii kresta on dnia swiatych milczenie Wery, Liubwi, Nadedy miesica semtiabria. 2. Bez miejsca i day (1403).
Witold nadaje Moniwidowi uprany i Mirkliszki. Orygina nieznany. Wiadomo o istnieniu niegdy tego ruskiego doku mentu, zapewne ntedatowanego, czerpiemy z inwentarza dokumentw Arcblwum ') Dat t wyznacza dokument Moniwida z r. 1423, o charakterze testamen t s w ktrym funduje on altarj pod wezwaniem w. Wojciecha i Jerzego w ka tedrze wileskiej. (Dokument ten bdzie ogoszony pniej). ) Na akcie Andrzeja, biskupa wileskiego, z 9 maja 1397. Dokument Wi tolda z lutego 1390 (Baliski, Hist. miasta Wilna, t l str, 161 przyp. 58) jest nie wtpliwie falsyfikatem, na co wskazuje midzy innemi i ta okoliczno, e Moni wid wystpuje tu w charakterze wojewody wileskiego, ktry to tytu przysugiwa mu dopiero od r. 1413. (Dokument ten b/zie ogoszony pniej).

256

Wadysaw Semkowicz

ks. Radziwiw w Niewiea z r. 1616. zatytuowanego: Regestr spraw prawnych na wszystkie imiona kslzcia Jego Moci Pana Krzysztofa Radziwia, het mana polnego WXL. tudzie i innych niektrych spraw, spisany r. 16I6\ Podana w nim taka wiadomo o niniejszym dokumencie: .Przywilej Witottow na danin, gdzie Zuprany i Mirkliszki wspomniane, ruski, Muniwido". Dokument ten pozostaje widocznie w najcilejszym zwizku z aciskim przywilejem Wltoda w tym samym przedmiocie wydanym w r. 1403, (ob. niej pod Nr* 3), std dajemy mu t przypuszczaln dat.

3. Bez miejsca, Witod nadaje Moniwidowi, starocie i Mirkliszki, wileskiemu, 1403. uprany

Orygina nieznany. Wiadomo o tym aciskim dokumencie Witolda znaj duje si we wspomnianym wyej (pod Nr. 2) Inwentarzu Archiwum niewiezkiego z r. 1616, gdzie czytamy o nim tak wzmiank: .Przywilej Witolda na danin Wojciechowi Monowidowl, starocie wileskiemu, tame Zuprany i Mirkliszki przy pomina r. 1403, aciski4. Oba powysze przywileje (Nr. 2 13) dostay si w posiadanie ks. Radziwi w niewlezkicb wraz z dobrami upraskiemi za porednictwem wspomnianej jut (zob. Nr. 1) Zofji Monlwldwnej, crki Jana a wnuczki Wojclecba Moniwlda.

4. Wilno, 13 stycznia 1407.

Witod najwyszy ksi Litwy nadaje Wojciechowi Moniwidowi, sta rocie wileskiemu, za zasugi szereg posiadoci, zastrzegajc obo wizek suby rycerskiej wedle zwyczaju innycb bojarw litewskicb i okrelajc prawa ony jego Jadwigi do tycb dbr na wypadek wczeniejszej mierci mata. Orygina w Bibljotece ord. Krasiskich w Warszawie, Nr. 63. Pergamin gruby. na zagiciach popkany l papierem na odwrotnej stronie podklejony, wys. 27 2, szer. 16'2 zak. 8 cm. Wskutek plam i zatarcia pismo miejscami, zwaszcza ne zagiclacb nieczytelne. Na sznurze jedwabnym, skrconym z nici barwy zielo nej i granatowej wisi wcale dobrze dochowana, znana piecz majestatyczne Witolda wycinita w zwykym wosku. Na odwrociu jej jako contrasigillum wy cinita w czerwonym wosku i dobrza zachowana mniejsza piecz Witodo redn. 94 mm-, wyobraajca ksicia zbrojnego w hemie z piropuszem, na koniu, w czaprak przystrojonym, pdzcego w lewo i dziercego miecz w pre-

'.

A l i '

Miscellanea archiwalne

257

wicy. Napis w otoku: + Sigillum Alcksandri g Ducis * Uthvanie 0 Elcctera In ctorso zapiska XVII w.t streszczajca ten dokument i sygnatury; 17 (przekrelona) Nr. 10, Niej rka XVIII w. zapisano: Do spraw Niewiesklch. Okazuje si std, e dokument przechowywany by w Niewieu, skd w pocz. XIX w. dosta sie do Nowosiek r, Czapskich, ktrzy go zoyli w Bbljotece ord. Krasiskich.

In nomine Domini amen '). Ad perpetuam rei mcmoriam. Cum humana memoria ex successu temporum et varictate existt labitis et ca(fucat nisi litterarum robore pro prctcritorum reminiscencja futuris firmius roboretur, proinde nos Allexander alias Witoudus, Dei gracia supremus dux Lithwanie, Russie etc. tenore presencium signitteamus quibus expedit universis presentibus et luturis, quod consideratis et in acie mentis nostrc bene rtvolutis, yir.o perpensius eon penstis (idelibus obsequiis et laboris inddessi sollercia, quibus validus et strennuus Albertus alias Monywid, capitaneus noster Wilnensis, coram nobis plurimum complacuit et in futurum aueto fidelitatis studio diligencius poterit complacere, horum intuitu cupientes ipsum specialis gracie prerogativa prevenire et ad obsequia reddere proniorem, sibi possessiones, villas et hereditates inirascriptas videlicet Goranonsky cum aliis villis ad ipsam speetantibus utpote Loszduni et pabulatores equoruin dictos Dowlunowe, Prekyntowiczi servitores cum ceteris pertineneiis; item villam Szuprany cum aliis villis ad ipsam pertinentibus videlicet Dyrthnyky et Andreowycy censuales mellis alias b t n cum servitoribus dictis Pycturna cum tratribus, et equorum pabulatores in Wolozyny dictos Moidowiczy, cum aliis hominibus santhowiezy *) et Loy bunowe dictis, cum villa dicta Dexnany, et aliis hominibus dictis Geystowiezy; item aliam villam dietam Myrklissky cum aliis sibi adiunetis villis et hominibus videlicet Rekutowiczy censualibus mellis alias b o r t n y k y et (Lyk . . o) wiezy *); item aliam terram, que tuit Leonis in Dyrtnyky, ubi locavit servitores Sawayzdum et Stephanum; item in districtu Chcreyki villam et censuales mellis alias b o r t n y k y videlicet Nezdylowycy, (Dox)ycz(ane)a), (Goyloc) zyczane ), Beresynczy, Dolczanye, Woronancze, medieta Domzzyriczan; item medietatem Mstyzzy, Dodylowicze, Domaszkowicze. Cossylowicze, Hostytilowiczc cum len te y et cum eorum omnibus provenlibus; item Scheptow totum districtum, prout in earum niethis, graniciebus, limitibus et gadibus, lernte, late et circumierencialiter sunt 'imitate et ab aliis distincte cum omnibus iuribus, utilitatibus, fructibus,

') Inwokacja pismem wyduzonera z inicjaem, *) Pierwsza litera zatarta i nieczytelna. ') Wyraz ten mocno zatarty, do odczytania wielce trudny.

proventibus, censibus, redditibus, agris, pratis, campis, silvls, borris, ncmoribus, meritis, gagys, ptnetis, quercetis, virgultis, aucupacionibur, ferarum venackmibus, melliciis pascuis, piscinis, piscaturis, stagnis, lacubus, paludibus, rivis, molendinis, iluviis, aquis et earum decurabus et cum universjs, cobcrenciis, appendenciis et appendiis ad eas quomodolibet ab antiquo spectantibus vel nunc existentibus aut que i i cri et augeri possent in luturum quibuscumque nominibus nuncupari censeantur cum omni dominio et proprietate rite et racionabiliter dedtmus, contulimus et donavimus, ymo damus, conlerimus et donamus liberaliter donatione irrevocabili perptue et in evum habendum, tenendum, utitrueudum et pacilicc temporibus perpetvs possidendum, nec non veudeudum, commutandum, obligandum, alienandum, et ad suos, suorumque heredum successorumque legittimorum et posteritatum bcneplacitos cotwertendum, niebil penitus in predictis bonis et possession} bus nobis aut nostris successoribus reservantes. Ita tamen, quod pretatus Albertus alias Monywid suique heredes et successorcs legittimi nobis et nostris successoribus servire tencbuutur iuxta consuetudincra aliorum (nostrorum)!) terrigenarum in terra Lithwanie actenus conservatam. Isto eciam specificato, quod si Hedwigim cooiugem anteiati Alberti alias Monywid longius quam maritum eius vvere contingent, et post mortem mariti sut alium virum ducere accident, extunc de omnibus prenotatis bonis liberis heredibus legittimis cedere debet, pro se niebil nisi suum dotalicium accepta: a. Si autem in viduali statu permanserit, extunc usque ad ultimum sue vite una cum liberis et beredibus in bonis prescriptis debet et poterit permanere. Hirum qu'bus sigillum nostrura maius et autenticum, cum aliud minus currens a tergo annectitur, est appensum testimonio litterarum. Prcsentibus et de certa eorum sciencia illustri Boleslao alias Switrigaylo tratre nostro neenon reverendis in Christo patribus dominis Pctro Cracovicnsi utriusque iuris doctore, Jacobo Wilnensi epscopis, validisque et strenuis Clmente Wisliciensi, Nicolao Woyniciensi castellanis, Pctro Piliconis palatino Warschovlensi, Mynygaylo, Sbigneo regni Polonie, Stanislao alias Czupurna terre Lithwanie marschalcis, Hosticone, Romboldo, Thalywosch militibus et quampluribus aliis tam spiritualibus quam secularibus personis lidedignis. Datum Wilne f-.ria qunta in octavj Epiphaniarum Domini, anno incarnacionis Ihesu Christi milksimo quadringentesimo septimo. Ad relacionem strenui Conradi Frankenberg per manus (ohannis Licbtnwald.

Wyraz len raocno zatary, do odczytania widce trudny

Mfscellaneaarcri walne 4.

259

Troki, 23 maja 1409 . Witod wikszy ksi Litwy nadaje Wojciechowi Moniwidowi za zasugi wie Nowosiki z jeziorem Srellso oraz wsie Medrykit Ejmiaowicze i Nozdraczuny.
Orygina w Archiwum nlewiezkiem ks. Radziwiw Nr. 373, Pergamin w dolnej czci rozdarty, wys. 39"5, szer. 22, zak. 7 cm. Piecz wraz z czci pergaminu wyrwana. Pismo wyrane i czytelne. Dosta s/f ten dokument Ra dziwiom wraz z Nowosikami, ktre w dom eb wniosa Zof/a Moniwidwna (zob. wytej pod Nrem 1).

In nomine Domini amen. Ad perpetuain rei memoriam. Cum inter humane nature comoda nichil dignius m.moria habeatur, opportunum existit, ut actus hominum literarum apieibus fidedignorumque testimonio perhennentur, ne lapsu temporis evauescanu Proinde nos Allexander alias Wytoudt Dei gracia dux maior Lithuanic et Russie etc. signilicamus tenore presencium, quibus expedit universis, presentibus et luturis, presencium uoticiam habituris, quod mente sollicita perpendentes et in animo revolventes grate fidelitatis studiosa obsequiat quibus nobilis ac strenuus Alber tus alias Monywyd miles noster iiJelis dlectus nobis placere meruit et in antea aucto fidelitatis studio uberius poterit complacere, horum ntuitu vjlentes ipsum specialium graciarum prerogativa letari et perfrui am p for i et ad servicia nostra eum reddere continuo prompeiorem, sibi Novam villam alio nomine in vulgari Nowesyolo nuncupatam, quam olim quidam Wyesua tenait et possedit; item licum Srellso dictum prope Raczhuna iacentem ac venariones seu loca venatica circum eundem lacum existencia. ia tarnen, quod homiuibus in circuitu lacus et venacionum iamdictorum sedentibus vel sessuris et signanter in Raczhuna ac alias, aliqua preiudicia vel iniurie per ipsum Mon y wid et successores suos, qui pro tempore fuerint, legittimos non inierantur; item Mederaghy, Eymyalowicze et Nosdraczhowiczc villas taliter nuneupatas cum omnibus earundem villarum, lacus ac venacionum utilitatibus, iuribus et dominio, cens-bus, fructibus, redditibus, proventibus, usibus, spectanciis, pertinenciis et appendiis uni*crsis Servitute, que de facto ibi sunt, vel quolibet per industriam bumaium adaugeri possint in tuturum, agris, pratis, pascuis, borris, mericis, gaiis, mellificiis, stagnis, paludibus, aquis, tluviis et eorum decursibus, piscinis ac piscatuiis, moleodiuis et moluments ac generaliter cum omnibus obvenconibus, pro nostri nostrommque successorum iure et dominio inibi peoitus nil rservantes, damus, conferimus Iiberaliter et donamus Jonacione perptua ac in cvum, per ipsum Mony wid posteritatesque suas

+..

_... . . . : _ , . , .

..^__^

260

Wadysaw Semkowicz

sucessores legittimos predictas hereditates, lacum venaciones cum omnibus ut prefertur iuribus tenendi, habendi, utiduendi et pacilicicc temporibus perpetuis possidendi, necnon vendendi, commutandi, obligandi, alienandi et pro suo suarumque posteritaturr. ac successorum legittimorum placito et voluntate pariter vel divisim libre convertendi, prout melius et evidencius videbitur expedirc. Harum quibus sigillum nostrum maius est appensum testimonio litterarum. Actum in Troky ieria qninta infra octavas Asceusionis Domini, anno eiusdem millesimo quadringentesimo nono. Presentibus nobilibus et strenuis Stanislao alias Czupuma nostre curie marscalco, Lamperto alias Rambalt Wollymunthowicz, Conrado Frankenberg, Suditnunth nostre curie pincerna, militibus nostris et Nikolao d e . . . . becz ) magistro coquine, nostro liJcli dileeto. Datum per manus Jacobi nostri protunc notarii, nobis sincre dilecti.

5. WUno na zamku, 1 wrzenia 1458 r.

Jan Moniwid, dziedzic upran, wojewoda wileski, cborob zoony sporzdza testament, zapisujc majtki swe onie Annie, synom Ja nowi i Wojciechowi oraz crkom Zofji i Jadwidze. Orygina w Bihl/otcce ord. Krasiskich w Warszawie, Nr. 150. Pergamin redniej gruboci, z prawe} strony niewielka dziura, wygryziona przez myszy, kilka plam rdzawych, zreszt niele zachowany, ster. 29~8, wys. 2$'3. zakt. 91 Na pasku pergaminowym wisi piecz owalna 20 19 ., w czarnym wosku, wyobraajca w tarczy berb Szellg odmienn, w ktrej miejsce potuksieyca zajmuje poiupiercie (taki berb widzimy na pieczci Andrzeja Szeligi biskupa wileskiego (f 1491), zob. Piekosinski, Heraldyka polska w. r. str. 269, fig. 44S. Nad tarcz herbow litery ruskie; O. Piecz ta, nie majca nic wsplnego 'z Monlwidaml, ktrzy fak wiadomo s herbu Lellwa. pochodzi z XVI wieku I zostaa pniej do dokumentu doczepiona. Po dawnej pieczci s widoczne lady w dwch okrgych dziurkach, starannie zaklejonych bia skrk* Kiedy dokonano faszerstwa, niewiadomo. In dorso zapiska z XVI w.: Testament wo jewody wileskiego, dziedzica zuprartskiego Jana Moniwida.. , Zona jego Anna, take synowie Jan i Wojciech i crki jego Zofja i Jadwiga na imiona jego. Roku 1448 (poprawiono na 1458). Niej inn rk zapiska zatarta. Sygnatury: 2, 4 Fasc. 1 Zupranskich.

') Wyraz uszkodzony. Brak 6 - 7 liter, moe Jaslrambecz.

_ _

Miscellanea archiwalne

261

In nomine sancte et individue Trinitatis amen '). Universis et singulis manifestum sit presencium pro tenore, quod nos Johannes Monividi heres in Zvprani palatinus Vilnensis infirmitatis opressus doloribus, racionis tarnen compos omnimode existens, timens, ne post seperacionem ') anime nostre a corpore discussiones et Utes pro hereditatibus et bonorum nostrorum posessionibus per nos relictis orirentur, in his scriptis finale iaeimus testamentom. Primo enim et principaliter legamus, inscribimus et conferimus consorti nostre Anne vi]las nostras Zvprani, Soly, Mirklisky, Novidwor, Korcky, Derthniky cum omnibus usibus, censibus, utilitatibus, proprietate et dominio, prout soli easdem hueusque habuiraus, tenuimus et possidebamus. Si autem, quoi absit, dicta uxor nostra Anna post mortem nostram alteri marito nubere voluerit, ctunc predicte ville, hereditates et bona supcrius scripta ad filios nostros Johannem et Albertum speetabunt et pertinebunt, cum omni iure, proprietate et dominio tenende et possidende. Volumus enim, ut dicti filii nostri Johannes et Albertus cum matre sua et uxore nostra Anna unanimiter*) maneant et habitent in concordki, piosequanturquc cam et tractent dileccione matcrnali et in omnibus obediant mandatis, si illa ad seeundas nupeias non convolaverit. Item eisdetn filiis nostris Johanni et Alberto legamus, donamus, conferimus et inscribimus villas et hereditates nostras Goranony, Wisznyowo. Wolozina, exnany, Septowa Slobothka, Screneszk, Lvbyecz, Harwol, rehinya, Szodow cum Omnibus similiter iruetibus, censibus, usibus, iure, proprietate et dominio, et heu m Veysegy dictum. Et si dominus rex ex favore suo ad servicia nostra, quibus serenitati sue et ipsius antecessoribus dudum serviebamus, respectum habendo, eosdem filios nostros Johannem et Albertum in pred [ictis] ) tribus districtibus alias w l o s z a c h non molestaverit in aliquo eorundem ab eis auferendo aut aeeipiendo, videlicct in Lvbye [cz] b ), Brehytiya et Harwol, extunc per prsentera nostram litteram uxori nostre Anne Septowa Slobothka legamus, conferimus, donamus et inscribimus similiter cum omni iure, proprietate et dominio habendam, possidendam et tenendam ad tempora vite sue. Tali condicione adieeta, quam ab eadem consorte nostra Anna, Johanne et Alberto filiis nostris firmant observari volumus, quod dicta uxor nostra et filii nostri ex utraque parte de omnibus boiis superius scriptis duas lilias nostras Zophiam et Ihdwig[im]*) iuxta morem cristianum honorifice exponant et expdiant ad sacra matrimonia vestesque et amictum eis confrant congruentem et necessaria statui ipsorum conducibilia prebeant, donce ad annos discrecioais veniant et maritis

') Inwokacja pismem wltszem. *) Tak w oryg. *) unamiter or, *) e ictis\ na dziurze.1) cz- na dziurze. e ) im" na rozdarciu zatarte.

10

~z~_.
Wadysaw Semkowicz

262

10

exponantur, ex quibus omnibus bonis superius nominatis eadem uxor nostra Anna una cum Johanne et Alberto iiliis nostris ultra omnem expedicionem alias n a d e w s z y t h k a w i p r a w a debent dare eisdem iliabus nostris Zophie et Hedwigy per centum saxagenas grossorum racione dotalicii alias dla p o s z a g v . Volumus eciam, ut uxor nostra Anna orania bona stbi et eisdem iiliis nostris Johanni et Alberto taliter ut premusum est inscripta teneat, possideat, regat et gubernet et tutrix earundem unica existt usque ad annos etatis et discrecionis eorundem iiliorum nostrorum Johannis et Alberti. Equiream alias s t a d o k o b i l n e uxori nostre Anne in Zvprani damus et inscribimus, et aliam equiream in Wisznyowo Jctianni et Alberto iiliis nostris. Que omnia superius scripta taliter ut premissnm est per nos legata et inscripta volumus firma et inviolata teneri et observari neque in aliquo a quovis nomine inpediri robore. In cuius rei testimonium et iorcius robur sigillum nostrum presentibus iussimus appendi. Actum et datum in castro Vilnensi icria sexta in die sancti Egidigi1), anno Domini millesimo quadringentesimo quinquagesimo octavo. Presentibus reverendo in Christo ptre domino Nicolao Dei gracia episcopo Vilncns, Johanne canonico et generosis Dobkonc Kyesgalouicz capitanei superius GiStri Vilnensis, domino Olechno Svdimonthouicz tenutario Grodensi, Johanne Tholkaczeuicz, providis Stanislao advocato Vilnensi, Nicolao Andriszcvkz et Sawa Rutheno preconsule Vilnensi et me Johanne notario domini episcopi, qui talia scribendi habuit in commissis.

Objanienia nazw miejscowych. Andreowyey, censualcs mcllis alias bortnyky, nalecy do woci upranskiej (nr. 4), moe Andrzejowce nad Wilj pod odziszkami. Beresynczy, prawdopodobnie bartnicy, nalecy do woki Korejki (nr. 4), zapewne miasteczko Bcrezyna, wie para nad rzek Berezyn (na wsch. od Dokszyc). Brehfoya, (nr. 6), Brahin (Bragin) nad Brahink, niedaleko ujcia Prypeci do Dniepru. Choreyki districtus (nr. 4), Koreky (nr, 6), s to Korejki na pn.-wscb. od Wilejki. Coisylowicze (nr. 4), dzi Koszyowszczyzna pod ohojskiem.
') Tak w oryg.

11

Mbcellanea archiwalne

263

Dexnany (nr. 4 i 6), zapewne nie Dekszniany pod Radoszkowiczami, ale raczej znika osada, naleca do woci upraskiej. Dod)owicze (nr. 4), dzi Dedeowicze (Dziedzilowicze), wie parai, nad Mraj, dopywem Berezyny. Dolczanye, osada, naleca do woci Korejki (nr. 4), dzi Doanie nad Uzl w powiecie Wilejskim. Domaszkowlcze, dzi Uk samo, u rde Mraji, niedaleko Dedeowicz. Domzzyriczan (y), nal. do woci Korejki (nr, 4), dzi Domyryce nad kanaem Berezyskim Dowlunowe pabulatores equorum, nal. do woci Gicranoskiej (nr. 4), moe Dowlany w pow. Oszminskim na pn.-wsch. od Starych Geranon (Moniwidowych), Doxyczane, nal. do woci Korejki (nr. 4)=Dokszyce, dzi miasteczko w pow. Parajanowo nad grn Berezyn. Dyrtnyky (nr, 4), inna ni poprzednia osada tej samej nazwy, ualeaa niegdy do woci upraskiej; dzi nic istnieje. Eymyalowicze (nr. $), nieodgadnione. Geystowiczy homines, nal. do w, upraskiej (nr. 4), moe Giejstuny pooone miedzy Krewem a Holszanami. Goranony (nr. 6), Goranonsky (nr. 4), Kgoranonskoe seo (nr. i), s to Stare Geranony, czyli Subotniki w Oszmiaskim pow. (zob. Jan kowski, Powiat Oszmiaski t. III, str. 108 i 132)* Drugie Geranony t zw. Murowane naleay do Gas/.toldw. Goyloczyczane? (nr. 4) niepewne i nieodgadnione, nal. do w. Korejki. Harwol czyli Horwal (nr. 6), wo przy ujciu Berezyny do Dniepru. Hostytilowicze (nr. 4) zapewne s Gociowiczami pod ohojskiem nad rzek Hojn. Koreky (nr. 6), zob. Choreyki. Loybunowe homines (nr. 4), nal. do woci upraskiej, chyba nie ojbiszki pod Starymi Geranoiiami, gdy zbyt odlegle od uprao. Loszduni (nr. 4), nal, do woci Geranoskicj, to azduny na pd.wsch. od Geranon. Lubyecz (nr. 6) t znany Lubecz nad Dnieprem (na lewym jego brze gu, poniej ujcia Berezyny). Lyk . . . owiczy (nr. 4) nieodgadnione. Mederaghy (nr. 4), Medryki na pn.-wsch. od upran, koo S. Myrklissky (nr. 4), Mirklisky (or. 6)=Mirkliszki na pn.-zach, od Krewa, Moldowiczy, cquorum pabulatores in Wolozyny (nr. 4), dzi nic ist niej pod t nazw. Moe to Koniuszo wszczyzna pod Wooynem.

264

Wadysaw Semkowicz

12

Mstyzzy (nr. 4)=Mcil nad Mraj, w pobliu wspomnianych wyej Dedeowicz i Domaszkowicz. Nezdylowycy (nr. 4), niewtpliwie Hniedziw nad Poni niedaleko jej ujcia do Berezyny, naleaa do woci Korejki. Nosdraczhowicze (nr. 5), zapewne Nozdraczuny pod upranami (pd.wscb.). Nowe Sioo (nr. 5)=Nowosiki pod Oszmian (wsch.). Nowy Dw> (nr. 6), z licznych osad tej nazwy na Litwie, nie wia domo, o ktr tu chodzi. Prekyntowiczi servitores, nalecy do woki Geranoskiej (nr, 4), nieodgadnione. Pykturna cum fratribus, servitores, nalecy do woci upraskiej (nr. 4), mote Piktusza w po w. Oszmiaskim (na pd.-zach. od Oszmiany). Raczhuna (nr. $)=Raczuny na pn. od upran. Rekutowiczy, bortniki, nalecy do woki Mirkliskiej (nr. 4), moe Rekutowszczyzna na pd.-wsch, od Krewa. Scheptow districtus (nr. 4). Septowa Slobothka (nr. 6), przypuszczam, e jest to Szoptowo w Smoleszczynie nad rz. uczes, wo, ualeca do grodu Biaej. W traktacie z Moskw z r. 1503 wymieniono: Szoptowo i M on i w i d w a Sbbodka (Daniowicz, Skarbiec nr. 2156). Sereneszk (nr, 6), zapewne Sererisk w dorzeczu grnej Oki. Slobothka Septowa (nr. 6) zob. Scheptow. Soy (nr. 6), wie parafjalna na pn. od upran. Srellso jezioro kolo Raczun (nr. 5). Szodow (nr. 6)=odw, wie parafjalna w pow. Wileskim, na po graniczu pow. Oszmiaskiego. Szuprany, zob. uprany. Veyiogy, jezioro (nr. 6), moe w Sejueskiem. Wiejsieje miejscowo i jezioro

Wsznyowo (nr. 6)=Wiszuicw, wie parafjahia w pow. Oszmiaskim nad riek Holszank. Wal ozy ny (nr. 6), Wolozina (nr. 6)=Wotoyn, miasteczko w powiecie Oszmiaskim. Woronancze (nr. 4), nal. do woci Korejki, zapewne Woronicze w pow. Wilejskim, na pn.-zach. od Korejek. Zuprani (nr. 6), Szuprany (nr. 4)=wlo w powiecie Oszmiaskim. uprany i wie paraijalna

13

Miscellanea archiwalne Uwagi nad topografjq majtkw Moniwidowycb*

265

Rd Moniwida naty do tych, bezsprzecznie starych rodw bojarskich, ktre pniejsze kroniki litewskie oploty legendarnym nimbem pochodzenia z doby jeszcze przedgiedyminowcj, Protoplast rodu mia by mityczny Graua, ktry od ksicia Erdziwila otrzyma wo nazwan od jego imie nia Grauyszki (w pow. Oszmianskim), uwaane przeto za gniazdo rod *). Chobymy nic przywizywali do tej legendy adnego znaczenia i uwaali j za produkt pniejszej wyobrani, stwierdzi jednak trzeba, e najdawniejsze nadania wielkoksice na rzecz Moniwida skupiaj sie wanie w okolicy i w niedalekiej odlegoci od starej osady Grauyszek. Tam na poudnie od nich o mil 3 le Stare Geranony (Subotniki), najdawniejsze znane nada nie Witodowe, a w takieje mniej wicej odlegoci na pn.-wsch. dwa inne majtki, pochodzce z pierwszych nada tego ksicia, uprany i Mirkliszki. W tej to okolicy skupia si te najwiksza ilo majtkw Moni, widowych, wymienionych w przywilejach z r. 1407 i 1409 oraz w akcie fundacyjnym Moniwida na kaplic Uw. Moniwidowsk w katedrze wile skiej z r. 1423 *), tik, e istotnie Grauyszki, zajmuj pord nich miejsce niemal centralne. Nasuwa si te zaraz myl, czy nie'mamy tu do czynie nia z dawnem terytorjum plemiennem, w ktrem Grauyszki stanowiyby siedzib kniaziw, moe protoplastw Moniwida, zmedjatyzowanych przez pniejszych wielkich ksit, nadania za Witolda na rzecz Moniwida (i brata jego Gedygoda) w tej okolicy byyby tylko odzyskaniem szczt kw dawnej wietnej fortuny kniaziowskich przodkw. Taki, zbyt miay co prawda, pomys nasuwa pewna analogja z Radziwiami, Sunigajlowiczami-bwirskimi i Gedrojciami, ktre to rody maj niezawodnie uzasad nion tradycj kniaziowsk, zwizan z pewnem terytorjum, na ktrem rwnie skupia si najwiksza ilo ich rodowych majtkw *). Ot ta ) Kronika Bychowca, Ponoje Sobranjc Ijetop. t. XVII str. 426 dr. tame sir. 231. 244, 3C0, 361. ') Na uposaenie tej kaplicy przeznaczy Moniwid folwarki Gudele i Sieluki (na pn.-zach. od Ueranon Starych), da miodow od bartnikw, mieszkajc) eh nad Berezyn (s oni wymienieni w dok. z r. 1407) oraz z dbr Szkudowtcz, nadto dziesicin zboow z Nowosiek i Deksznan; wreszcie grunt pod zamkiem oraz czynsz z jurydyki Moniwidowskiej 1 ulicy zwanej Skopwka. Prcz tego sumy loko- * wanc na dobrach Szpalery. Por. Kurczewski, Koci zamkowy t. II str. 2b7 1288, gdzie podana mylna data 1422 zam. 1423. Orygina aktu fundacyjnego nie dochowa si do naszych dni. Znamy go tylko ze wzmianek w wizytach kocielnych i dawnych inwentarzach archiwum kapitulnego. *) Por. moj rozpraw pt. Tradycja o kniaziowskiem pochodzeniu Radziwiw w wietle krytyki historycznej (Kwartalnik Historyczny r. 1921) oraz prac p. t. O litewskich rodach bojarskich zbratanych ze szlacht polsk w Horodle 1413 r. (Miesicznik heraldyczny z r. 1913 i 1914 oraz Rocznik heraldyczny t. V z r. 1921).
J

koncepcja natrafia na przeszkod z trzech wzgldw, ktre tu trzeba pod nie. Po pierwsze w rodzie Moniwidw niema wczeniejszych ladw tradycji kniaziowskiego pochodzenia, przejawiajcej si w uywaniu lytulu knia, jaki spotykamy np, u Swirskich czy Gcdrojciw. Powtre w rdach wspczesnych i pniejszych nie da si wykaza jakiegokolwiek (poza ow legend) zwizku Grauyszck rodem Moni wid a. Wreszcie jeszcze jedna trudno. Na terytorjum powyszem, pord majtkw Moniwidowych le Holszany, dawna siedziba kniaziw Holszaskich, pochodzcych nie wtpliwie jeszcze z doby plemiennej Ot jeli omawiany obszar by kiedy terytorjum plemiennem, to raczej nalea do kniaziw Holszaskich, ni do przodkw Moniwida, Wobec tych wtpliwoci pomys o kniaziowskiem pochodzeniu rodu Moniwida w zwizku z Grauyszkami i obszarem pniejszych majtkw jego naley odrzuci, poprzestajc na stwierdzeniu, e w tej okolicy, w powiecie Oszmiariskim rd Moniwida zaoy sobie w pocz. XV w. gwn podstaw majtkow. Z tej podstawy rozszerza si on ju wczenie w dwch kierunkach, ku kresom pastwa litewskiego: na wschd i na pd.-wsch. Pochd na wschd znaczy nadanie na rzecz Moniwida w r. 1407 Korejek, obszernej woci w pow. Wilejskim, sigajcej od rzeki Uzy a po grn Berezyn, oraz czci Mcia wiz z okolicznemi osadami (Dedcowicze, Domaszkowicze) nad t rzek. Jestto jednak tylko etap do dalszej ekspansji naj wschd, pozostajcej niewtpliwie w zwizku z udziaem Moniwida w zdobyczach Witolda na kresach Smoleskich. Wszak wielki przywile dla Moniwida z r. 1407 wystawiony zosta w przededniu wyprawy na Moskw, ktrej celem byo umocnienie granic W. Ksistwa nad grn Ok w okolicy Odojewa i Worotyska f ). Ot w przywileju tym wy mieniony jest przy sam>m kocu districtus Schcptow", ktry w testa mencie Jana Moniwidowicza nazywa si Septow Stobdk. ie ulega wtpliwoci, e jest to wo Szoptowo, wymieniona wraz z Moniwidow Sobdk" w traktacie granicznym z Moskw z r. 1503 w oko licy Biaej (Smoleskiej) nad uczes, na samym kracu granicy Litwy z Moskw (R e wem) *). Fakt, e Szoptowo wymienione ju jest w przy-

W uzupenieniu uwag podanych w tych pracach o zwizku Radziwiw z Kiernowero i z osob legendarnego Lizdejki, doda musz ten szczeg ciekawy, e pod Kiernowem jest do dzi dnia osada zwana Pojaciszki, a wiadomo, e Pojata uwaana bya za legendarn crk Lizdejki. Czyby to by przypadkowy zbieg okolicznoci? wiadomo powysz zawdziczam prof. Wadysawowi Zawadzkiemu w Wilnie. ') Susznie zwraca uwag na ten zwizek naszego dokumeniu z wypraw moskiewsk z roku 1407 prof. Halecki w swych Dziejach Unji Jagielloskiej U 1 str. 183 przyp. 5. *) Daniowlcz, Skarbiec nr, 2156.

15

Miscellanea archiwalne

267

wileju z r. T407 wiadczy, e Moniwid otrzyma te wo od Witolda po pierwszej wyprawie moskiewskiej, skierowanej w te strony w roku po przednim 1406, w ktrej widocznie nasz starosta wileski wybitny bra udzia. Natomiast po drugiej wyprawie z r. 1407, skierowanej w dorzecze grnej Oki otrzyma Moniwid mewymicnion jeszcze w przywileju z roku 1407, ktry wydany by w przededniu tej wyprawy wo Ser s w okolicy Wototyska. Wprawdzie Seresk wspomniany jest dopiero w testamencie Jana Moniwidowicza, ale prawdopodobnie dosta si on ju sta remu Moni widowi, ktry w wyprawie 1407, poprzedzonej tak hojnym dla przywilejem, musia odegra niepoledni rol. To samo przy puszczabym o Horwalu, Brahiniu i Lubeczu. Horwal, lecy przy ujciu Berezyny do Dniepru, oddawa Moni widowi, posiadajcemu ju pierwej majtki nad grn Berezyn, we wadanie niemal cay bieg tej rzeki, wi cej Litw waciw z jej ruskiemi anneksami nad Dnieprem. Podobnie Brahin i Lubecz, lece po obu brzegach Dniepru poniej ujcia Berezyny, stanowiy klucze do Rusi Kijowskiej i Czernihowskiej. W wietle tych badan topogralicznych zarysowuje si do wyranie polityka osadnicza Witolda na wschodnich rubieach pastwa litewskiego, ktre stara si on umacnia, oddajc pograniczne woci i grody w dzier enie swym najzauf-aszym bojarom litewskim.

Uwaga Redakcji. Z powodu nie dopatrzenia powstaa omyka w numeracji dokumentw: Nr* 4 zosta napisany zamiast Nr. 5. Tak wic dokument wydany w Trokacb 23 maja 1409 powinien mie Nr. S, a dokument wydany w Wilnie dn. 1 wrzenia 1458 powi* nlen mie NP, 6. W objanieniach nazw podana fest poprawna numeracja.

PRZEGLD KRYTYCZNY.
Litowskaja metrika. Knigi publicznych dje. Tom perwyj. (Russk. Istor. Bibl. izd. Impet at. Archeogt. Ko m mis. t XXX). Petetsb. 7914, stt. 4 nlA IV+30+896 (.)+44+2 nl.+5 abl. Litowskaja metrika. Knigi publicznycb dje, Perepisi wojska litwskago (ib. t. 1). Petersb. 1915, str. 4 nl+IJ+1378 (kol). Ksigi spraw publicznych, ogoszone przez appe w trzydziestym te rnie wydawnictwa Russkaja htoriczeskaja Bbiblioteka, s trzecim z rzdu tomem w podjtej przez petersbursk Archeograliczn Komisj publikacji ksig Metryki Litewskiej (pierwsze dwa ukazay si w XX i XXVII to mach tego wydawnictwa). Trzeba zaznaczy, e jakkolwiek zosta on wydany w pierwszym roku wojny, nie by uwzgldniany przez historykw polskich a do ostatnich czasw, jak to atwo odgadn z powodu utrudnionego kontaktu z ruchem wydawniczym rosyjskim. W skad tego tomu weszy ksigi spraw publicznych: druga, czwarta i szsta w caoci, cz ksigi pitej (z opusz czeniem tych aktw, Uttre byy umieszczone w ksidze czwartej i zostay w pitej powtrzone) oraz cz sidmej (od pocztku do 125-ej karty) Do wydrukowanego materjau zaczono indeksy osb i miejscowoci oraz zdjcia fotograficzne z kart ksigi drugiej, czwartej, pitej (z dwch kart) i szstej na piciu tablicach. Poprzedza tom wstp oraz regesta. Materja ten chocia zawiera akty o charakterze wycznie publicz nym, ma tre rnorodn, chronologicznie obejmuje okres panowania Zy gmunta I i Zygmunta Augusta (mianowicie lata 1529 1569), a do pewnego stopnia grupuje si rzeczowo wedug ksig Metryki Litewskiej. W drugiej ksidze znajduje si korespondencja Zygmunta I panami rad, akty dotyczce stosunkw z Tatarami oraz ustawa wydana dla ziemi mudzkiej w 1529 r. Nowych, niedrukowanych aktw ta ksi ga nie przynosi (Nr. 6 wydrukowany przez Malinowskiego w wydaw nictwie Sbornik Materiaw, otnosjaszczichsja istorii panw rady, str. 243 7, inne w Aktach Zap. Rossii t. II, Nr. Nr. 191, 192,

Przegld krytyczny

269

io, 200, 225, 227 i w Aktach Junoj i Zapadnoj Rossii t. !, Nr. 101). Otkazy* sejmowe, stanowice zawarto ksigi czwartej, byy ogoszone w t. Ilt Aktw Zap. Rossii, a poprwniej w Zbiorze Praw Litewskich Dzialyskiego, chocia w transkrypcji aciskiej (str. 397 413 i 418 527). W tyme Zbiorze mamy cz otkazw' z ksigi pitej (str. 414 417 i 528 542)1 otkazy*, uchway sejmu brzeskiego, reces sejmu grodzieskiego, uniwersa poborowy 1569 ., stanowice reszt aktw tej ksigi, znajduj si w Dokumentach Moskowsk. Archiwa Minist, fustieif* wydanych przez Dow tiara Za polskiego (t. I, Nr. Nr. XIV, XVa, XVI uchway sejmu brzeskiego, XVH, XIX, XX). W kstdzie szstej, ktra zawiera ustawy zwizane z przeprowadzeniem reformy woocznej oraz j poprzedzajce, rwnie nie natratiamy na akty przedtem niedrukowane (zob.: Akty Zap. Ros. III, Nr. 19; Downar Zapolskij, Oczerki, Prio. str. 84 105, a rwnie wydawn. Ustawa na wooki etc. - ), W ten sposb te cztery ksigi, stanowice pod wzgldem objtoci 2/a przeszo tekstu tomu posiadaj materja aktowy, wyczerpany przez poprzednie wy dawnictwa. Natomiast ksiga sidma w znacznej swej czci nie bya dotd ogoszona (czciowo przez Lubawskiego w dodatku do dziea Litw. rus. sejm, Nr. Nr. 44 7, 50, 52, S3t 5 5 8 ; i MalinowskiegoSbornik 2 l 7 )' S to prawie wycznie zapisy o rozsyanych przez kancelarj hospodarsk listach do panw, urzdnikw, ziem, miast i innych adresatw w rozmaitych sprawach: wojskowych, fiskalnych, zwoujce na sejm etc. oraz wzory tyche listw wszystko z at 1563 1566. Oddanie tekstu rdowego, o ile mena sdzi z porwnania z zaczonemi na tablicach zdjciami oraz z innemi wydawnictwami jest dobre. Lekcje wtpliwe zaznaczone w przypisach, emendaejc naogl trafne, jak rwnie rozwizania skrtw. Wogle podnie naley staranno i po prawno, posunit do drobnych szczegw. Czcionek uyto z t. zw. gradanki, a nie cyrylicy, jak i w innych wydawnictwach Archeograiicznej Komisji. Liczby wyraone w tekcie w literach sowiaskich zastpiono przez cyfry arabskie, dla liter oy (w ksztacie semki) i uyto y, dwik ja oddawano przez ; przy rozwizywaniu skrtw dodawano w odpowie dnich miejscach znak twardy (). W aktach zredagowanych po polsku bez wzgldu na to, czy pochodz z pierwszej, czy te z drugiej poowy XVI w., nie wprowadzono modernizacji pisowni, pozostawiono nawet skrty, co prawda nieliczne i wystpujce w wyrazach czsto powtarzanych. Nie uni knito jednak, jak si zdaje, pewnych, drobnych zreszt usterek. Nie wiem np. czy mona aprobowa dodanie w miejscu opiewajcem: - , *. (zostay wysane listy,kol. 60) przed " wyrazw ", gdy

270

Przegld krytyczny

niekoniecznie mamy tu 'przypuszcza opuszczenie w tekcie. Zestawienie tekstw wedug XXX t, Rus. Ist. Bibl. z jednej, a tekstw w Akt, Zap. Ros. i Akt. Jugo-Zap. Ros, z drugiej strony wiadczy na korzy pierw szego wydawnictwa. Te ostatnie s nader niedbae w szczegach, midzy innemi zacieraj (celowo czy bezwiednie?) polskie naleciaoci w jzyku ruskim, oto przykad: Ak. Zap. Ros. III, Nr. 4, str. 4. Rus. Ist. Bibl. XXX kol. 134. Ero , 1 , xpccTRHCKifij ... ... albo: Ak. |. i Zap. Ros. I, Nr. . str, 87. Ib. kol. 18. . , . ... Niekiedy natraiiamy tam na znaczniejsze opuszczenia: Ib. str. 88. Ib. kol. 21. ... ... , \ , , m i n c i , , ... , , ... Przykady te, wzite na chybi traii, wskazuj,, e na tych dawniej szych wydawnictwach Archeogralicznej Komisji mona si oprze tylko w braku innych staranniejszych. O wiele dokadniejszy jest Dziay nsk i, jak wiadczy nastpujce ze stawienie: Dzialynski, Zbir, str. str. 121. 529. Nagwek opuszczony Perwyj artyku. i. O -fc . oborone zemskoj. H o s p o d a r korol jeho Ak. Zap. Ros. III, Nr. 33 Rus. Ist. Bibl. ib. kol., 316. () etc, .

Il

. -

Mn

X^. -

Przegld krytyczny
, , a - -fc i , , -, * : , .,. miost' raczi kazali wam powediti: szto jeste podali jeho k r o l e w s k o j milosti na pinie, naperwej k u oborone zemskoj a na tot czas k u toj khwaltownoj potrebe reczi pospolitoje z e m s k o je, a b y panowe rada ich mi ost' z y m e n e j swoich otcziznych, wysuonych i kuplenych, ku sub wojennej poczty swoi spoina stawili poduh u f a y berestejskoje z de w i a t i suob liudcj desiatoho; chto d e s i a t' suob liudcj majet' odnoho pachoka i ko odin a zbrojno s t a r c z a m i i z drewy.

271 : ., , , , , .

Tcdnake i w Zbiorze Dziaynskiego nie brak usterek, .: Zbir, str. 507. Rus, Ist Bibl. kol. 270. Prozba. O d n o szto w t y c h e [2]. prozbach swoich doloili jeste, aby , o s e o s t e j inych narodw liudem [] w zemli l i d a n t s k o j ne dawa , ny, tolko obywatelem a p r i r o t o n c o m welikoho kniazstwa. . Pieczoowito w odtworzeniu tekstu, cechujca tom omawiany, kate przyzna mu pierwszestwo w korzystaniu z publikacji Metryki Litewskiej. Tem wiksza szkoda, e ukad materjau wykazuje zasadnicz wadliwo, wypywajc zreszt z samego planu, opracowanego przez Archeograliczn Komisj dla wydawnictwa Metryki Litewskiej. Postanowiono, jak wiado mo, przeprowadzi publikacj wedug podziau na ksigi zapisw, spraw

272

Przegld krvtycsny

3^

sdowych, spraw publicznych, ksigi lustracyj (perepisej) i tomy zbiorowe, jakkolwiek akty ani pod wzgldem rzeczowym nie byy cile wedug dzia w do Metryki wcigane, ani tet ukad ich w poszczeglnych dziaa li i ksigach nie by zachowany w chronologicznym porzdku, Ju pomija jc to, czy racjonalnem jest ograniczenie wydawnictwa do inaterjau, zgro madzonego w jednem archiwum, naleaoby si od wydawcw spodziewa, le pizynajmniej ten materja, zreszt przebogaty, uprzystpni badaczom w iormie systematycznej, nie liczc si z ukadem powstaym w kancelarii litewskiej, a przedstawiajcym dla nauki conajwyej bezporedni interes. ArcheograCiczna Komisja posza inn drog, wytkna sobie za cel wydru kowanie dokadnych kopij pierwowzoru bez wzgldu na niepraktycznoc takiego wydawnictwa. Opieszao i wstrt do wysiku nad zmudnem przygotowaniem systematycznego zbioru na zasadzie chronologiczno-rze czowej byy zapewne niepolednim czynnikiem przy powziciu tego ro dzaju decyzji. Niezbyt pochlebne wiadectwo wystawia podobny plan ro syjskiej nauce, dla ktrej gos Ikonnikowa, ktry wyrzeka przed trzydzie stu laty na braki rosyjskiej wydawniczej literatury (Opyt russkoj istoriograbi, I, 119) przebrzmia pono bez echa. Z maymi wyjtkami, jeli chodzi o pubtikacje, dotyczce Litwy, ani wydawnictwa petersburskie czy moskiewskie (chociaby Downara Zapolskiego Dokumenty Moskowsk. Ar chiwa Minist, Justiert), ani kijowskie (Pamiatniki Kijewskoj Archeogral. kommissii) a tembardziej wileskie (Akty izdaw. Wilenskoj Arcbeogr. Kommissiej) nie odpowiaday wymogom wydawniczym, nie stay na tym poziomic, ktry osigny np. wydawnictwa pnlskie, mimo i nauka pol ska rozwijaa si w gorszych niepomiernie warunkach. Zwracajc si do omawianego tomu, dostrzegamy, e wydawca nacgnie ujawnia skonnoci do wykroczenia poza ramki narzucone przez Arcbeograiiczn Komisj. Jeli opuszcza pierwsz ksig, to dlatego, e miaa ona pojawi si w dalszym tomie tego wydawnictwa; w pitej ksidze opusz cza akty przepisane (prawdopodobnie) do tej ksigi z czwartej (drukuje jednak nagwki i podaje streszczenia), wreszcie eliminuje ksig trzeci, gdy, jak zaznacza w przedmowie, nosi ona specjalny charakter i zawiera akty, dotyczce arcybiskupstwa ryskiego i Intlant. Pozatem skrupulatnie wiersz za wierszem oddaje rdo, zaopatruje tylko akty w streszczenia i wprowadza numeracj. W koniecznym nastpstwie takiej metody wyda wniczej idzie brak przejrzystoci, chaotyczno w ukadzie, niewyczerpanie materjalu. Po za skorowidzami osb i miejscowoci nie wida te ze stro ny wydawcy chci do uatwienia badaczowi pracy i orjentacji w wydanym materjale. Uderza brak chronologicznego wykazu aktw, a dalej zu penie niedostateczne wskazwki na poprzedni literatur wydawnicz, gdy

Przegld krytyczny

273

w przypisie do przedmowy zaledwie zacytowano najwaniejsze poprzednie wydawnictwa i dziea, w ktrych si spotykaj akty, wzite 7 drukowa nych w tomie trzydziestym Russk. Istor. Bib!, ksig Metryki, a przy kocu tomu wskazano odpowiednie numery, ale tylko w Aktach Zap. Ros. i Akt. |un. i Zap, Ros. Dlaczego uwzgldniono te dwa wydawnictwa, chocia s inne krytyczniejsze (Dziay skiego Zbir, dodatki do Lubawskiego Lit. rus. sejm, Downara Zapolsk. dod. do Oczerk.)? Czyby z tego powodu, e ongi przez t sam Komisj zostalv w wiat wypuszczone? Co do regestw zadziwia nieco uycie w stosunku do obydwu Zygmuntw tytuu wielki ksi, nie usprawiedliwione tytulatur waciw aktom. Przyjty plan wydawnictwa sprawia, e materja wydrukowany zna mionuje sporadyczuo i uamkowo. Tak w szeregu ustaw, majcych na celu uporzdkowanie stosunkw w dobrach hospodarskich ustawa dla ziemi mudzkiej z r. 1529, umieszczona w ksidze drugiej, oraz ustawy z ksigi szstej stanowi cz zaledwie. Uchway stjmowe rwnie nie s w komplecie. Mamy wiec otkazy", dane 20/I 1566 r, na sejmie wi leskim roku 1 se5 dla szlachty podlaskiej, natomiast otkaz" z tego sejmu dla szlachty woyskiej z 8 66 r. jako te otkaz* dla posw po wiatu witebskiego (Downar Zapolskij, Dok, Mosk. Arch. Min. |ust. , Nr. XV) nie mogy wej w skad tomu. gdy dochoway si w ksigach Metryki Litewskiej, tym tomem nie objtych. Podobnie ma si rzecz z otkazami" dla szlachty mudzkiej i witebskiej sejmu brzeskiego z r. 1566 (ibid. Nr. XVI). Tylko konsekwentnem przeprowadzeniem powzitego planu da si chyba wytumaczy taki fakt, jak wydrukowanie urywka uniwersau pobo rowego (wydanego 11/VIII ni sejmie lubelskim 1569 r.) w niezbyt do kadnym wspczesnym przekadzie ruskim z polskiego, mimo e znany * jest tekst oryginalny (Vol. Leg.), przyczem wydawca wprowadza emendacj tekstu ruskiego (na podstawie Vol. Leg,). Naog jednak mimo tych ujemnych stron trzeba przyzna, e trzy dziesty tom Rus. Istor. Bib. posiada warto jako wydawnictwo 1) kry tyczne i dokadne, gdy chodzi o oddanie tekstu rdowego, 2) przynosz ce szereg aktw przedtem niedrukowanych (w ksidze sidmej). Nastpny tom Rus. Istor. BibL, kontynujcy publikacj Metryki Li tewskiej trzydziesty trzeci zosta zredagowany przez proi. St. Ptaszyckiego. Jako nadzwyczaj dodatni jego stron naley podkreli zerwa nie z dotychczasow zasad ograniczania si do rde zachowanych w ksi gach Metryki i signicie do innych zbiorw archiwalnych. Z trzech po pisw wojska litewskiego, ktre do weszy, jeden z r. 1528 stanowi pierwsz ksig spraw publicznych, drugi sporzdzony w roku iS^5

274

Przegld krytyczny

przechowa si w kopji z r. 1634 w petersburskiej Publicznej Bibliotece, trzeci wreszcie popis z r, 1567 zosta wydrukowany wedug rkopisu z Archiwum w Niewieu. Gwoli dawnej zasadzie dwa ostatnie popisy, zajmujce / tomu, zakwalifikowano jako dodatki do pierwszej ksigi spraw publicznych. Zgromadzone w jednem miejscu trzy popisy z przed unji lubelskiej przedstawiaj materja jednolity, a po raz pierwszy drukiem ogoszony, chocia na podstawie popisu r. 1528 przeprowadzali obliczenia niektrzy historycy (Lubawskij, Jakubowski, Korzon). Materja ciekawy, dostarcza interesujcych danych zarwno co do oglnej iloci si zbrojnych w. ksi stwa, jak udziau w pospolitem ruszeniu poszczeglnych ziem i powiatw oraz monowadztwa litewskiego, ilustruje uzbrojenie i skad wojska, zoo nego z konnych, drabanw i piechoty. Oczywicie nie odzwierciadla on cakowicie faktycznych stosunkw, gdy nieraz cae yiemie z tych czy in nych powodw w popisach nie figuruj. Najmniej pokain cytr wyka zuje popis r. 1565, na ktry stawiy si nieliczne poczty panw rad, urzd nikw, panw, kniaziw etc, oraz powiatw" kijowskiego, wileskiego, trockiego, nowogrdzkiego, ziemi woyskiej, nakoniec Tatarzy litewscy. Suma wszystkiego wojska, prcz drabw, podana w samym popisie, wy nosi 8178 konL Tymczasem do popisu 1528 r. stano 19844 ludzi (jak inne obliczenia podaj 24446 Korzon, Dzieje wojen, I, str. 339). Wedug sumarjuszy, podanych w popisie r. 1567, oglna ilo woj ska da si obliczy na czterdzieci przeszo tysicy co wskazuje na naj wikszy wysiek zbrojny Litwy, chocia niektre wojewdztwa w popisie tym nie byy wcale reprezentowane (polockic), z innych przybyo tylko po jednym powiecie (z kijowskiego mozyrski, z witebskiego orszaski). i t. d. Oddanie tekstu, jak i w poprzednim tomie, staranne, wtpliwoci w odczytywaniu zaznaczone w przypisach. Zwraca uwag tylko pozosta wienie skrtw w powtarzajcych si zreszt stale wyrazach. Rozwizanie zwikszyoby objto i tak sporego tomu, aleby zyska! na tem czytelnik. H. owmiasii.

Mienicki Ryszard. Archiwum Akt Dawnych w Wilnie w okresie od r. 1795 do 1922. Rys historyczny. Wydawnictwo Archiww Pastwo wych. Warszawa 1923 str. 2 ni. + VII + 153. Praca dr. Alienickiego skada si ze sowa wstpnego napisanego przez Dyrektora Naczelnego archiww pastwowych dr. Jzcta Paczkowskiego, przedmowy napisanej przez dr. Mienickiego (VVU) oraz trzech czci

 -i.i

i " I I I li

. , . . , . , ! . . . ! . . . ^ - . ^

,.

Przegld krytyczny

275

I Archiwa Akt Dawnych w Wilnie (179s1852, str. 135), D Central ne Archiwum Wileskie (1852 1915, str. 3 6 128), III Ostatnie Sie dmiolecie (1915 1922). W przedmowie autor omawia dotychczasowe opracowania przeszoci Archiwum Wileskiego. Z przegldu literatury wida, te wszystkie prace, przedstawiajce dzieje t. z. Archiwum Central nego, nie daj wyczerpujcej historji tej instytucji, obejmuj one przewa nie okres 18521902, nie badaj za zupenie lub jedynie bardzo pobie nie epok przed r. 1852. Przy lem wikszo tych prac z nieliczne m i wy jtkami, jak n. p. rozprawa Horbaczewskiego, nie s studjami rdowemi. lecz opartemi jedynie na literaturze Wszystkie za bez wyjtku opraco wania rosyjskie s zabarwione tendencj, polegajc na wykazaniu, te za warto Archiwum Wileskiego wiadczy o tern, te t. z, zachodnie gubernje" znajduj si w kraju rdzennie rosyjskim i te niebawem nastpi czas kiedy polski kontusz zostanie zdjty z tutejszego rosyjskiego narodu i bdzie mu powrcoiiy rodzimy i drogi rosyjski kaftan". Wobec tego obowizkiem nauki polskiej byo gruntowne opracowanie dziejw Archiwum na podstawie rde. W dalszym cigu dr. M. podaje wykaz archiww, z ktrych korzysta przy pisaniu swej pracy. S to archiwat 1) Akt Daw nych i kanctlarji Wileskiego Archiwum Centralnego, 2) General*Guberaatorskiego, 3) Dcputacji Szlacheckiej, ) Okrgu Naukowego, 5) Sdowego, 6) Komisji Archcogralicznej Wileskiej. Cz 1 pracy: Archiwa Akt Dawnych w Wilnie fi 79S 1852) skada si z 3 rozdziaw: x) Archiwum Trybunau Litewskiego, 2) Ar chiwum Wileskiego Sdu Ziemskiego, 3) Archiwum Wileskiego Sdu Grodzkiego. W pierwszym rozdziale autor przedstawia nam stan Archiwum Try bunalskiego w pierwszych latach po rozbiorach. Charakteryzuje stosunek szlachty do zbiorw archiwalnych, ktra duo rozprawiaa o wanoci Archiwum, a w gruncie rzeczy bardzo mao dbaa o niego. Nastpnie opi suje dziaalno pierwszego archiwisty Malczewskiego, ktry borykajc si z olbrzymiemi trudnociami, brakiem odpowiedniego lokalu i personelu subowego, jak mg ratowa akta od zagady. Od r. 1818 22 Archiwum dostaje si pod zarzd II departamentu Sdu Gwnego, by to okres zupenego zastoju, dopki regentem nie zosta Jan Zienkowicz, ktry kontynuowa gorliwie prac swych poprzednikw* Podczas powstania styczniowego wadza nad archiwum przesza w rce wadz wojskowych rosyjskich i wwczas policmajster przeznaczy koci w. Anny na lokal archiwalny, jedynie protest Niemcw katolikw, kt rym ten koci by oddany do uytku, uratowa go od zniszczenia. Po mimo trudnych warunkw, braku odpowiedniego lokalu, Archiwum stale

276

Pnceflld krytyczny

wzrastao, poniewat akta z prowincjonalnych archiww przybyway do Wilna. Na podstawie inwentarzy autor wykazuje szczegowo stopniowy wzrost Archiwum i jego zawarto. W dwu nastpnych rozdziaach autor opisuje zawarto, stan, sposb przechowywania, urzdzenie i lokal Archiwum Wileskiego Sdu Ziem skiego i Grodzkiego. Cz II p. L Archiwum Centralne skada si z 8 rozdziaw. W pierwszym p. t.: Utworzenie Centralnego Archiwum w Wilnie, autor opisuje w jaki sposb na mocy ukazu z dn. 14/2 kwietnia 1852 r. powstao Archiwum Centralne, ktre teraz dostao si pod zarzd Okrgu Naukowego. Wbrew wywodom broszury Lalina, ktry przesiknity polakoerczym szowinizmem utrzymywa, e powstanie Archiwum Centralnego byo reakcj przeciwko faszerstwom, jakie si dziay w archiwach', dr. Mienieki wykazuje, e reorganizacja archiww bya wynikiem oglnej dnoci do centralizacji archiww, jaka w tym czasie ujawnia si w Rosji. W dru gim rozdziale Wzrost Archiwum" znajdujemy szczegowy opis aktw, ktre stopniowo przybyway do Archiwum. Rozdzia trzeci traktuje o dzia alnoci Archiwum, ktra polegaa na pracy: 1) organizacyjnej, 2) kan celaryjnej, 3) naukowej. Najdoniolejsze znaczenie ma ten ustp, w kt rym jest mowa o wydawnictwach, autor uwydatniajc znaczenie naukowe tych wydawnictw, wykazuje wadliw metod wydawnicz, a przedewszystkiem tendencyjno ujawniajc si zarwno w wyborze tekstw, jak i we wstpach. Obok wydawnictw powstaych w samym archiwum, rzd ro syjski wydawa szereg materjalw archiwalnych, publikowanych przez inne instytucje niezalene od archiwum. Te prace omawia autor w rozdziale czwartym: Wydawnictwa urose na gruncie Archiwum. S to wydawnictwa Wileskiej Komisji Archeograiicznej i Wileskiego Okrgu Naukowego. Rozdzia pity zaznajamia nas szczegowo z personelem, uposae niem i lokalem archiwalnym. Aulor wykazuje, e z powodu ndznego uposaenia personelu, do archiwum szy najgorsze elementy, wrd urzd nikw archiwalnych rzadko kiedy mona byo spotka kogo z matur gim nazjaln, wycznie byli to seminarzyci. W dwu nastpnych rozdziaach autor daje plastyczn charakterystyk postaci dwch ostatnich kierownikw archiwum Horbaczewskiego i Sprogisa. Horbaczcwskij, wychowaniec pra wosawnej akadcmji, profesor Seminarjum Wileskiego, gdzie wykada tilozolj. logik, wymow cerkiewn, historj powszechn, jzyki grecki. hebrajski, niemiecki i acin. Samouk w pracy archiwalnej, by pilnym, gorliwym urzdnikiem, dcym, aby w pracach archiwalnych wykaza, te

10

Przegld krytyczny

277

w kraju tutejszym istnieje odwieczny rosyjski element zduszony i zga dzony przez katolicyzm*. Inny zupenie typ to Iwan Sprogis. otysz z pochodzenia, Rosjanin z wychowania, z luteranina prawosawny, niedo szy swiaszczennik i nieskoczony student petersburskiej Akademji Duchow nej, renegat i wstecznik". Rozdzia VIII mwi o archiwum podczas wojny, znajdujemy tu wy kaz wywiezionych ksig. W asci Ostatnie siedmiolecie' znajdujemy szkic o dziaalno archiwum pod zarzdem Wydziau Archiww Pastwowych. Z powyszego przegldu wida, ie praca dr. M. posiada bardzo du warto naukow. Jest p i e r w s z prac w jzyku polskim, traktujc obszernie dzieje Archiwum. Napisana jest w sposb sumienny, dokadny, a przytem jasny i przejrzysty. Nie jest to jednake tylko suchy wykaz wzrostu Archiwum, ale studjum z dziejw narodu polskiego pod zaborem rosyjskim. W sposb ywy z duym temperamentem literackim autor kreli nam dzieje rusyfikacji kraju. Jeden zarzut tylko nasuwa si przy czytaniu tej cennej i ciekawej pracy. Autor nie umia pohamowa swego temperamentu literackiego i mwic o Rosjanach czysto uywa zwrotw zbyt ostrych i namitnych, W pracach naukowych krytyka jest nictylko podana, ale nawet koniecz na, nie trzeba jednake nigdy zapomina o zachowaniu spokoju. Jeeli urzdnicy rosyjscy w swych pracach czsto ujawniali nienawi wzgldem nas i wprowadzali do publikacyj naukowych ton polemiczny, czyt my mamy ich w tern naladowa!? K. Cbodynkhu

A. Hruszewskij. Powinno? gorodowoj roboty w wieiikom kniastwie litowskom. urna Mmistierstwa Narodnawo Proswieszczenja, 1914 r. listopad, str 1939. Rozprawa skada si z dwch czci: i) Rozkad pracy okoo budo wy grodw ( ), 2) Spory o wykonanie pra cy okoo grodw ( ). W pierwszym rozdziale swego artykuu autor wskazuje na doniose znaczenie, jakie posiada dla W. X. Litewskiego obowizek budowy i na prawy grodw. Pomimo przywilejw egzekucyjnych, uwalniajcych boja rw W. X. L. od wielu ciarw, obowizek naprawy i budowy grodw ciy po dawnemu nad ludnoci. Pniejsze przywileje np. z r. 1457 11

278

Przegld krytyczny

11

wyranie wspominaj o tern, e pomimo zwolnienia od innych powinnoci, naprawa i budowa grodw nadal obowizuje. Nastpnie autor na podsta wie rde, wycznie drukowanych przewanie Archiwa Jugo-Zapadnoj Ross ii oraz opublikowanych Ksig Metryki Litewskiej wykazuje, na czem polegaa praca nad budow i napraw grodw. Za materja su autorowi rewizje zamkw, oraz literatura rosyjska. Pomija autor zupenie historjografj polsk, wspomina jedynie o rdach Dziejowych0* Nie wyzyska nie literatury historycznej spowodowao pewne niedokadnoci i niecisoci autora. Tak np. autor mwic o t. z. h o r o d n i a eh, nadmienia, e ciany zamku skaday sie z szeregu oddzielnych horodni", nie wyjania przytera, co to takiego byy owe horodnic. Gdyby p. Hruszewski zaznajomi si nieco z literatur polsk, np. z ksik M i c h a a G r a b o w s k i e g o Ukraina dawna i teraniejsza (1850 .), to przekonaby si, e horodnie byy to waciwe budynki, gdzie czasu najcia i wojny, obywatele miejscy i lud z okolic znosili i chowali swoje rzeczy; obowizani te byli broni kadej swojej horodni, wartowa, mie koy i kamienie w pogotowiu, i wart stawi, tak samo, jak zaoga zamkowa na blanku samego zamku* (str. 152). Cay ustp, w ktrym mowa jest o budowlach wewntrz zam ku naley do najmniej jasnych. Nie wyjania nam autor te bliej zdania e horodnie suyy za podstaw do rozkadu pracy przy budowie zamku (str. 21). Z powodu tego, e autor niezupenie zdaje sobie jasno sprawco to s horodnie, nastpuje cay szereg nieporozumie dalszych. Na pod stawie tego, e horodnie nosiy nazw rozmaitych osb bd grup ludno ci, np. w ucku horodnic mieszczan owruckich, h. kozacka, h, wadyk uckiego z Roy?zcz, autor sdzi, e do pow-innoci danej grupy ludzi na leaa budowa tej czci zamku. Ot tak nie byo. Horodnie nosiy na zwy cechw miejskich, albo przysikw, wsi okolicznych, poniewa w tych budynkach ludno tych wsi w czasie wojny znajdowaa wraz ze swym dobytkiem schronienie, a std dopiero wypywa obowizek budowy i na prawy. Std te powstaway rozmaite spory, kto ma prawo do schronie nia w horodniach w czasie pizygody". Po opisaniu samej pracy okoo budowy grodw i jej organizacji autor rozpatruje, jakie warstwy ludnoci byy obowizane do budowy grodw, oraz wypadki zwolnienia przez wielkiego ksicia od tego obowizku. W drugiej czci swej rozprawy autor zajmuje si temi sporami, jakie wynikay z powodu obowizku naprawy grodw, pomidzy po szczeglnemu warstwami ludnoci. Jako wniosek, z rozpatrywanych proce sw, autor wysnuwa pogld, e pooenie ludnoci w XVI wieku w W. X. Litewskiem pod wzgldem ekonomicznym byo bardzo cikie. Lud no dya do oswobodzenia si od podatkw i ciarw, z drugiej za

12

Przegld krytyczny

279

strony konieczno obrony wymagaa tego, aby jak najszersze warstwy lud noci byy podcigane pod obowizek powinnoci budowania grodw. Rozprawa p. Hruszewskiego poruszya ciekawy problemat, ale dosta tecznie go nie rozwizaa, K. Ch.

Jan Jakubowski. Tomasz Makowski sztyebarz i kartograf Nie. wieski, Nr. 1 Wydawnictw Instytutu dla badania ziem wsebodnieb Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa, Nowy wiat 21, r. 1923. Skad gwny w ksigarni Gebetbnera l Wolffa Warszawa, Lublin, Pozna, Krakw, Wilno, Lww. Str. 28. Rozprawa proL Jakubowskiego bya przed kilku laty drukowana w Moskwie, obecnie jednake wyczerpay si ju jej egzemplarze i autor bardzo dobrze zrobi, c wyda swj szkic w nowej szacie. Nowe wydanie znacznie si rni od poprzedniego. Znajdujemy tu wiele ilustracyj oraz dodatkw, ktrych w poprzedniem wydaniu nie byo. Rozprawa prof. I, przynosi cenne szczegy do rozwoju kultury i s/tuki na Litwie. Na pocztku swej pracy autor podaje bardzo ywo i plastycznie skrelon charakterystyk ks. Mikoaja Krzysztota Radziwia, zwanego Sie rotk, uwydatniajc jego zasugi nad rozwojem kultury, a szczeglniej sztuki na Litwie. Niewie za jego ycia sta si ogniskiem ycia kultu ralnego. Wrd licznych pamitek, jakie pozostay po ksiciu Sierotce zasuguj na specjaln uwag armaty, ktre s prawdziwemi arcydzieam1 sztuki ludwisarskiej. Najwaniejsze jednake znaczenie posiada mapa W* Ks. Litewskiego, ktra zostaa wykonana z inicjatywy ks. Sierotki. Podj si tego przedsiwzicia Tomasz Makowski, ktry by gwnym pracowni kiem tego dziea. Mapa obejmowaa Litw w granicach z przed unji lubelskiej, ale miaa oznaczon tak dawn" (z przed r. 1569), jak i now granic. Obok mapy gwnej znajdowaa si na 2 odcinkach szkicowo wyrysowana mapa biegu Dniepru od Czerkas do ujcia rzeki. Pomimo wielkiego ob szaru, jaki mapa obejmowaa, jest ona wykonana jak na owe czasy bar dzo dokadnie, na podstawie wielu zdj astronomicznych, dokonanych na caym obszarze kraju. Do mapy zosta dodany tekst objaniajcy. Naj ciekawszy jest opis Wilna i jego zamkw. Oprcz mapy Makowski wykona bardzo wiele innych sztychw, wrd ktrych szczeglnie due znaczenie posiadaj widoki m. Wilna, umieszczone w P a n e g i r y k u braci S k o r u l s k i c h " (1604). 11*

280

Przegld krytyczny

13

Ostatniem dzieem T. M. byy ilustracje do Hippiki" K. Dorohostajskiego. Koczy prof. J. swj szkic charakterystyka, M., zaznaczajc i nic by on bynajmniej artyst, ale prace jego rysownicze maj znaczenie prze de wszystkiem z tego powodu, e zachoway nam dokadnie widoki miast i zamkw litewskich Ksik proi. J. zdobi liczne ilustracje, przedsta wiajce prace T. M. Wrd nich szczeglnie doniose znaczenie posiada mapa W. Ks. Litewskiego oraz szkice m, Wilna. Z pikn prac prot. J. powinien si zaznajomi kady, kogo intere suje przeszo naszego miasta. Ch.

Piczeta W. Agrarnaja rleforma Sigizmunda Awusta w litewskorusskom gosudarstwle. Czas? pierwaja. Podgoowka i proizwodstwo rteformy. Moskwa, Sinodalnaja Tipografja 1917, sr VI + 328 +2 nlb Czast' wtoraja. Otnoszenie litewsko-russkawo obszczestwa agrarnoj rfrformie i prawiiehtwicnnaja diejotenost' w epochu rieformy. Mo skwa 1917, str. 11+302+U. Od chwili ukazania si gruntownego studjum M, L u b a w s k i e g o : Obastnoje dielenie i miestnoje upraweje litowsko-ru&skawo gosudarstwa (Moskwa 1892), uczeni rosyjscy gorliwie pracuj nad dziejami Li twy. Posiadajc w Moskwie archiwum Metryki Litewskiej, mogli bezpo rednio z najwaniejszych rde czerpa wiadomoci do swych dzie. Wskutek tego w ci^gu lat 30 w publikacjach rosyjskich zjawia si znacz na ilo bd wydawnictw rdowych, bd te prac konstrukcyjnych. Od czasu wspomnianej pracy Lubawskiego badania przeszoci W. Ksistwa Li tewskiego (wbrew tradycji i bez historycznej podstawy zwanego Litowskorusskiem gosudarstwem!) odbyway si przewanie w dwu kierunkach: zajmowano si przede wszy stkiem zagadnieniami ustrojowemi, oraz sprawa mi gospodarczemu Obok Lubawskiego szczeglniej due zasugi na polu badj kwestyj ekonomicznych pooy D o w n a r - Z a p o l s k i j , ktry w dwch swych wikszych pracach zajmowa si kilkakrotnie zagadnieniem pomiery woocznej*. Pomimo prac tego uczonego reforma agrarna na Litwie nie zostaa wyczerpujco zbadana i w ostatnim roku przed wybu chem przewrotu bolszewickiego ukazao si dwutomowe dzieo prof. Piczety, powicone specjalnie temu zagadnieniu. Pc mimo tego, e ju sii lat upyno od chwili ukazania si tej pracy, dotd o ile mi wiado-

14

Przegld krytcyznv

281

nie byo sprawozdania o ksice prof P. w polskich czasopismach 'naukowych, uwaam wic waciwe omwienie tej pracy w pimie, powiconem specjalnie badaniom przeszoci W. Ks. Litewskiego. Praca prof. Piczety opiera si przewanie w drugim tomie na mater jale archiwalnym, bezporednio zaczerpnitym z Metryki Litewskiej, uwzgld nia jednake zarwno wydawnictwa rdowe, jak i obfit literatur nauko* w polsk, rosyjsk i rusk. Due oczytanie autora nic wpyno jednak, e ujemnie na zatracenie samodzielnoci sdu. Korzystajc z prac poprzed nikw autor zachowuje swj pogld zupenie odmienny, dy do stworze nia samodzielnej koncepcji o stosunkach gospodarczych w XVI w. na Li twie. Dlatego te niezalenie od tego, jak wypadnie ocena pracy autora, naley uwydatni jej strony dodatnie, zwrci uwag badaczy polskich na t poyteczn ksik. Rezultaty swych mozolnych poszukiwa pro(. Piczeta rozdzieli na dwie czci, z ktrych katda jest zawarta w oddzielnym tomie. Pierwsza cz mwi o genezie, pracach przedwstpnych i uskutecznieniu reloimy rolnej. Na pocztku ksiki znajdujemy krtk przedmow (V*VI str.), w ktrej autor wylicza motywy, jakie skoniy go do podjcia tej pracy. We wstpie (str. i 16) umieszczony jest rozbir literatury naukowej o reformie rolnej. Tom I dzieli si na dwa wiksze rozdziay: L Pastwo litewsko-ruskie w przeddzie (nakanunie) reformy agrarnej (str. 162ir), II. Wykonanie reformy agrarnej (Proizwodstwo agrarnoj rit formy, str.211-322) Pierwszy rozdzia rozbity zosta na 5 mniejszych paragrafw: I. Polityka zewntrzna i finanse hospodarskie (str, 17 46), IL Drogi handlowe i handel litewski w pierwszej poowie XVI w. (str. 4649), III. Polity ka ekonomiczna rzdu litewsko-ruskiego i stosunek do niej szlachty litewsko-ruskiej, IV. Polityka gospodarcza przed wprowadzeniem reformy agrarnej (str. 100168), V. Folwarki gospodarskie we wociach wschd nich i zachodnich przed wprowadzeniem relormy agrarnej (str. 169211). Drugi rozlzia p.t. Wykonanie reformy agrarnej (str. 211322) dzieli si na 4 paragrafy: Ustawa o wkach (str. 211248), IL Co to jest .w ka"? (str. 249 257), III. Wykonanie reformy (Chd rielormy") (str. 258286), IV. Reforma agrarna i gospodarstwo lene (str. 286322). Zakoczenie (str. 322325). Tom drugi p, t. Stosunek spoeczestwa litewsko-ruskiego do reformy rolnej i dziaalno pastwowa w epoce reform" rozpada si na dwie czci. I. Retor m a agrarna i spoeczestwo litewsko-ruskie (str. 12}6) oraz cz. II. Retorma agrarna i r*d litewskoruski (str. 237299). Czci I skada si z nastpujcych rozdziaw: I. Riforma agrarna i szlachta (.szlachectwo" wedug terminologii autora) (str. 186), II. Reforma agrarna i ludno we wociach (woostooje

282

Przegld krytyczny

15

nasieleje") (str, 87163), III. Reforma agrarna i mieszczanie (str. 164212), IV, Relorma agrarna i koci (str. 213236). Cz I, Reforma agrar na a rzd litewsko-ruski (str. 237 299) skada si z trzech rozdziaw: L Relorma agrarna a dziaalno rzdu (str. 27 279), II. Reforma agrarna i agenci, dokonywujcy reform (str. 280 288), III. Relorma agrarna i administracja prowincjonalna (str. 289 299). Zakoczenie (str. 300302). Na pocztku II tomu autor umieci krtk przedmow, w ktrej usprawiedliwia si, dlaczego nie mg dokoczy swego dziea i nie umieci jednego jeszcze rozdziau p. t. Agrarnaja reforma w diejstwii". Rwnie nie mg autor zaczy do swej pracy dodatkw r dowych. Trudne warunki pracy wydawniczej (w 1917) oraz popiech bardzo ujemnie odbiy si na stronie zewntrznej ksiki. Uderza przedcwszvstkiem niezwykle dua ilo bdw drukarskich. Nie wszystkie jednake niedomagania mona policzy na karb korektora i zecera. Za wiele bar dzo usterek musi odpowiada i sam autor. Na kadej niemal stronicy mona znale jak niedokadno w cytacie. Np. autor stale i zupe nie susznie korzysta z ostatniego wydania Metryki Litewskiej w XXX t. Russkoj Istoriczeskoj Bibl. Mwic jednake o sejmie r. 1551 zupenie bez adnego powodu, chocia ma ten tekst poprawniej przedrukowany w Russ. Istor. Bibl, cytuje podug brzmienia Aktw Zap. Ross., przytem bdnie podaje tom drugi Akt. Zap. Ross. zamiast trzeciego (t. II str, 3 prz. i ) . Szcze* glnicj jednak potworn wprost jest pisownia nazwisk polskich. Wpraw dzie mona wiele z tych bdw usprawiedliwi tern, e zecer Rosjanin nie zna alfabetu aciskiego, znaczna cz jednake bdw wiadczy o temf e autor nazwiska polskie przepisywa bardzo niedbale oto kilka przy kadw. Du b i e n s y Sbior priv. (I 72 przyp. 2). S z e l g o w s k y Przewrt peniedz. w XVI wieku Lww 1892 (I str, 68 prz. 83). Jar o - s h e c w i c z (l. I str. 47 przyp.*), Dsieje starozitna narodu litew skiego" (tame) C z a z k y (I str. 1 prz. 1). Autor podaje Obraz Litwy* Jaroszewicza jako dzieo dwutomowe. Od podobnych bdw, jakich tutaj przytoczylimy dla przykadu malek zaledwie czsteczk roi si wprost caa ksika, nawet w corrigcnda'ch autorowi nie udao si ustrzec od bdw. Np. w tomie I na ostatniej stronicy autor chce poprawi bd na str. 249 przypisek i. Olnacb w Polsce" i poprawia Oonach w Polsce". Ta olbrzymia ilo bdw, ile wiadczca o przygotowaniu rkopisu do druku, jak rwnie i o starannoci korekty, bardzo ujemnie wpywa na stopie zaufania do autora. Jeeli nie umia on dokadnie przepisa druku polskiego, to czy mona mu wierzy, gdy podaje wypisy z trudnych nie raz do odchowania ksig Metryki Litewskiej.

- -

..,,.

i,

rf>-,...^

.^k^J.

16

Przegld krytyczny

2fi3

Wreszcie zaznaczy trzeba, e autor nie zdaje sobie sprawy z ko niecznoci rozwizywania dat redniowiecznych i nie umie sobie zupenie z niemi poradzi. Np. mwic o pokoju pomidzy Polsk a Krzyakami, zawartym w Nieszawie w r. 1424, autor pisze w tekcie swej ksiki; i: odbyo si to: fena quarta intra octavam Ascensiotiis Christi" (t, I str. 56). Termin a ( e s t o E p i p h a n i e u s q u e ad o c t a v a m " autor tumaczy t die w. Jepiphartja*" (t. I str. 73). Po tych uwagach wstpnych przechodzimy do rozpatrzenia treci dziea. Na prac swoj autor patrzy, jak na spenienie nieodzownego zadania historycznej nauki rosyjskiej. Po pracach Lubawskiego i Downara-Zapolskiego przysza kolej na dokadne zbadanie szczegowe reformy agrarnej. We wstpie znajdujemy przegld literatury przedmiotu. Rczbir prac 0 reformie agrarnej, autor rozpoczyna od analizy dzie Czackiego i Jaro szewicza. Najduej zastanawia si nad pracami Downara-Zapolskiego, wyka zujc, i aczkolwiek ten uczony pierwszy zwrci uwag na donioso reformy rolnej w swej pracy: Oczerki po organizacji zapadnoTusskawo krestjanstwa w XVI w. Kijew 1905 e , jednake zarwno geneza, jak i re zultaty reformy nie s wyczerpujco przedstawione. Prof. Piczeta stara si zbada genez reformy na szerokicm podou ekonomicznem i dziejowem i dlatego dy do przedstawienia stanu gospo darczego i politycznego Litwy w XVI st. Autor nie uwzgldnia prawie zupenie stosunku Ksistwa do Korony, za mao zwrci uwagi na wpywy polityczne, kulturalne i ekonomiczne, jakie z Polski musiay przedosta si na Litw. Przy ostatecznem rozpatrywaniu reformy, autor jednake chcc nie chcc musi si liczy z polskiemi wpywami, bo wainie gwnemu wykonawcami (i prawdopodobnie inicjatorami) reformy byli Polacy 1 P i o t r e m F a l c z e w s k i m (ktrego autor prawie zawsze podaje w transkrypcji l ) ) na czele. Pod tym wzgldem od pracy prf. Piczety bardzo dodatnio wyrnia si dzieo Downar Zapolskiego p. t.: Gosudarstwiennoje choziajstwo wiclikawo kniaestwa litowskawo pri Jagiellonach. Kijew 1901 e . Autor tego dziea przestudjowa starannie polsk literatur ekonomiczn i zaznaczy wprawdzie oglnikowo, ale wyraiuie jej wpywy. ') Transkrypcja taka zdaniem moim jest faszywa. W rdach nazwisko to zjawia si w formie acKi , albo i , albo 1 Ta ostatnia forma pochodzi, z tego powodu, e dwik zjawia si w jzyku biao ruskim bardzo rzadko, wystpuje on najczciej albo cbf lub cb* lub eh .: fartucb = cbfartucb, familja cbfamUja, Foma, = Choma. E. 0 . i . Et.iopvcu II . 432. 1908. Wic Chwalczewski jest tylko brzmieniem ruskim nazwiska polskiego Falczewakl Porw. Bo ni t e k i , .Poczet rodw str. 53.

284

Przegld krytyczny

17

Pocztkowe trzy rozdziay pierwszej czci dziea proi. Piczety wlaciwie nic nowego nie przynosz. W pierwszym paragrafie: Polityka zewntrzna i linanse hospodarskie* autor opiera si przewanie na literaturze szczeglniej na pracach Lubawskiego, Finkla i Kolankowskiego, a nawet Soowjowa, lub na rJach powszechnie znanych i wielokrotnie ju zuyt kowanych. Zupenie zbytecznie autor opowiada, nic zupenie nowego nie wnoszc, o wojnach Litwy z Moskw. Rwnie mgby sobie i czytelni kowi zaoszczdzi trudu przy opisywaniu stosunkw Litwy z Tatarami. W zagadnieniach politycznych autor nie orjentuje si zbyt trafnie. Trudno na przykad zgodzi si z autorem na takie np. zdanie: i XVI & - * t. j, Mengli-Gireja (t. I 29). To wyraenie lormalnyj dannika tak si podobao autorowi, e go kilkakrotnie powtarza. Nie wiem czy jest to wasna inwencja autora, czy termin zapoyczony, zastrzec si trzeba przeciwko temu bardzo kategorycznie. O skadaniu upominkw chanom tatarskim przez krlw polskich dawno wiadomo byo i bez cyto wanej przez autora ksiki D o w n a r a Z a p o l s k i e g o .Litowskije upominki tatarskim ordam. Skarbowaja kniga mietriki litowskoj 15021504 Simtieropol. 1898 . Ale pomidzy pojciem daniny" i upominku* istnieje zasadnicza rnica. Czyby autor wiadomie czy podwiadomie identyfi kowa stosunek W. Ks. Litewskiego w XVI w. do ordy z stosunkiem Rusi Moskiewskiej do chanw z przed r. 148c?! A wreszcie zasadnicze pytanie: czy takie ujcie kwestji ma si istotnie przyczyni do wytuma czenia genezy reformy agrarnej? Wystarczyoby oglnikowe przypomnienie o trudnem pooeniu tinansowem W. Ks. Litewskiego z powodu wojen z Moskw i napadw Tatarw, sojusznikw Moskwy. Rwnie nic nowego nic przynosi charakterystyka pooenia finan sowego pastwa Litewskiego. Autor opiera si przewanie na pucach Downara Zapolskiego, Maksimicjki i Kolankowskiego. Przytacza te autor wicie przykadw zistawu majtkw hospodarskie h. Przykady te, zaczerp nite I Metryki Litewskiej, Ksig Zapisie}, s ciekaw ilustracj zastawu dbr hospodarskieb (str. 3 7 38), nie przynosz jednak nic nowego do charakterystyki skarbu W. Ks. Litewskiego. Fatalne wic pooenie gospodarcze W. Ks. Litewskiego w pierwszej poowie XVI st, uwaa autor za pierwsza, przyczyn reformy agrarnej. Reforma ta bya tem wicej podana, ze stosunki handlowe uksztatoway si pomylnie dla eksportu zboa za granic. Stosunkom handlowym powica autor drugi paragraf swej pracy. Rozpatrujc pooenie geogra ficzne W. Ks. Litewskiego i warunki polityczne XVI w., autor dochodzi do wniosku, i handel litewski rozwija si w trzech zasadniczych kierun*

1S

Przegld krytyczny

285

kach: i ) prsez Dniepr i Morze Czarne z Krymem, 2) z Nowogrodem i Rusi pn.-wschodni. 3) z Zachodem Europy. Jednakie z powodu zmiany warunkw politycznych handel z Krymem, Nowogrodem i Rusi pnocno-wschodni straci swoje znaczenie. Istnia wprawdzie i nadal handel z Moskw, jednake nie posiada w tym czasie waniejszego zna czenia. Na pierwsze miejsce natomiast wysuwa si handel z Zachodem, Rozdzia, powiecony handlowi, podobnie jak i poprzedni, nie przynosi nic nowego i waciwie tylko bardzo luno jest zwizany z istotn treci ksiki. Autor czerpie przewanie z literatury i to zarwno dawniejszej, jak Baliskiego i Jaroszewicza, jak i nowszej, szczeglniej z VI tomu Historji UkrainyRosi prof. Kruszewskiego. Woglc pomimo prb w tym kierunku handel Litwy jest jeszcze tematem zupenie nieopracowanym i autorowi nie udao si nic nowego dorzuci. Mwic o literaturze przedmiotu naley przypomnie pikn prac przedwczenie zmarego historyka polskiego I g n . B a r a n o w s k i e g o o roli gospodarczej Dniepru ')* W III rozdziale p. t. Polityka ekonomiczna rzdu w pierwszej poo wie XVI w. i stosunek do niej szlachty, autor, jak i w dwu poprzednich rozdziaach, daleko odbiega cd waciwego zagadnienia, nic przynoszc zgoa nowych rezultatw. W tym rozdziale wicej ni gdzieindziej da si odczu nieuwzgld nienie stosunkw polskich i zachodnio-europejskich. Rozwj przywilejw miejskich uwaa autor za zjawisko jakie niezwyke. Np. mwic o przy wileju Zygmunta Kiejstutowicza z r. 1432, uwalniajcym mieszczan od my ta, uwaa ten przywilej za czyn bohaterski2). Brak uwzgldnienia stosun kw polskich jeszcze silniej uwydatnia si przy rozpatrywaniu przywilejw szlacheckich. Autor zupenie nie bierze pod uwag tego faktu, e szlachta w Polsce dya ju od koca XV w. do swobodnego handlu bez opaty ce i myt* Nieraz interpretacja poszczeglnych ustpw jest zupenie nie cisa. Np. rozpatrujc postulaty ekonomiczne szlachty, autor mwi: Ha * 1 5 6 5 1566 . , , () ) * *

) Ign. B a r a n o w s k i . Rzut oka na znaczenie Dniepru w dziejach gospo darczych Polski. Przegld Historyczny 1916 t. XX str. 269, *)... ' 22 1432 '... Str. 72. *) Ociywisty bd kopisty powinno by ,> () , jak jest w in nych miejscach na tej simej stronicy Russk I stor. BA t. XXX str. 372.

266

Przegld kryryctny

jg

" (I str. 9S). Trudno zrozumie jednake, na jakiej podstawie autor doszed do wniosku o odmo wie krla na proby szlachty. rda wspczesne wiadcz, wrcz prze ciwnie. Odpowiedz na wyej cytowana, prob (31) brzmi dosownie w sposb nastpujcy: . ero pa : () () () () , - , - () . , l)m. Gdzie tu jest wypowiedziom odmowa? Krl powouje si na sejm poprzedni. Wprawdzie na sejmie z r. 1563 sprawa ta nie bya poruszona, ale na sejmie z r. 1559 kwestja przywozu towarw bez opaty myta zostaa rozstrzygnita na korzy szlachty. *). Uchwa t zna prof. Piczcta i cytuje w swej pracy na str. 94. Wobec tego tem wic cej jest niezrozumiay dla mnie wniosek autora o rzekomej odmowie krla na danie szlachty na sejmie 1565 r. Autor dalej wykazuje stopniowy wzrost przywilejw szlacheckich i dochodzi do wniosku, e w przeddzie reformy szlachta W. Ks. Litew skiego zdobya sobie powane ekonomiczne korzyci, ktre musiay ujem' nie wpyn na gospodark pastwow. W ten sposb wedug autora zdobycze szlachty na polu ekonomicznem wpyny na przeprowadzenie reformy gospodarczej. Skarb ksicy, znajdujcy si w trudnem pooeniu ju z powodu wojen z Moskw i Tatarami, by nadwerony jeszcze przez ustpstwa na korzy szlachty, Jedyne wyjcie z tej cikiej sytuacji byo wzmoenie dochodw z dbr bospodarskich. W rozdziale wic IV, autor rozpatruje polityk gospodarcz przed wprowadzeniem reformy agrarnej. Znajdujemy tu analiz retorm z r. 1514 i szczeglniej dokadny rozbir ustawy z r, I29 dla powiatw wile skiego i trockiego. Ostateczny wniosek autora jest taki, e ustawa r. 1529 t nastpne nie zmieniay gruntownie stanu gospodarczego dbr ksicych, ustawy te byy waciwie tylko wskazwkami dla miejscowej administracji, ale nie zwikszay intensywnoci gospodarki rolnej, nie przeistaczay orga nizacji folwarkw hospodarskich. Rozdzia V powica autor rozpatrzeniu folwarkw krlewskich w epoce paed reform. W pierwszym ustpie tego rozdziau znajdujemy opis folwarkw hospodarskich w w. XVI na
') Russ. (stor. Bibl. XXX kol. 371/1 proba 31. ) Ternie koL 271/2 proba 4,

'

20

Przegld krytyczny

287

podstawie materjaw zawartych w Dokumentach Archiwum Ministerium Sprawiedliwoci", ogoszonych przez Downara*Zapolskiego. W dalszych ustpach autor podaje skad ludnoci folwarkw. Zatrzymuje si przedewszystkiem nad czeladzi niewoln i dochodzi do wniosku, e bya ona w XVI w. bardzo nieliczna i jako sia robocza nie odegrywaa wikszej roli. Rwnie w yciu gospodarczem nic odegrywali wikszej roli ogrod nicye. Gwn si robocz bya t. zw. ludno ciaha" ') ( mc), ktra powinna bya spenia specjalne posugi wobec folwarku hospodarskiego. Autor szczegowo opisuje daniny i obowizki, jakie ciyy nad ludnoci wobec dworu, oraz daje tablice statystyczne ludnoci i obo wizkw pr/ez ni penionych Nastpnie autor charakteryzuje inne kategorje ludnoci suebnej, ktre speniay pewne specjalne posugi lub zajmoway si rzemiosami. Wreszcie przechodzi do najtrudniejszego zagadnienia mianowicie klasy b o j a r w . W kwestji tej istniej dwa zasadnicze, sprzeczne z sob pogldy Antonowicza i Lubawskiego. Pierwszy z uczonych uwaa termin .bojar* za rwnoznaczny z pojciem ziemianina-szlachcica, drugi za uwaa bojarstwo za klas o bardzo rnorodnym skadzie i pochodzeniu. ProL Piczeta przechyla si do zdania prof. Lubaw skiego. Po charakterystyce bojarstwa, bez zaznaczenia wyraniej zwizku wewntrznego pomidzy obydwiema czciami pracy, autor przechodzi do waciwego tematu swej pracy i zajmuje si ustaw o wkach. Reform agrarn, dokonan za Zygmunta Augusta, uwaa pror. Pi czeta za przedwczesn; sdzi on, e pomiera wooczna" zostaa ogoszona, zanim dojrzaa cakowicie. Za dowd maj suy uzupenienia pniejsze z dn. 20 padziernika 1557* 2 m3Ja 20 czerwca i 20 padziernika 1558. Aczkolwiek ustawa z r, 1557 bya pod wielu wzgldami podobna do reform poprzednich z r. 1514 i 1529 istniaa jednak tu zasadnicza rnica midzy poprzedniemi ustawami, a ustaw z r. iSS7i '* ta pomiera woocznae miaa charakter niemal oglno pastwowy, a nie lokalny jak tamte. Na charakterystyk ustawy niezawsze mona cakowicie si zgodzi. Wiele jest tam niedomwie i niejasnoci. Autor czsto bardzo o rzeczach znanych rozpisuje si nadzwyczaj szeroko, natomiast tam, gdzie wanie naleaoby si wyjani trudniejsze ustpy jest zbyt lakoniczny. Zaraz ') Uywam tutaj terminu zapoyczonego z .Ustawy zamkw, dzieraw y dworcw naszych Wielkiego Ksistwa Litewskiego, tak w Wileskim, iak Trockim powieciech*. Russk. Istor. Bib XXX kol. 6i0. Znajduje si tam zwrot Wszystkie poddani naszy, ktrzy powinni sub ustawicznie suy, to yest ludzie i a h 1 i, te zostawiamy dla dwornych robt naszych kol. 615). To samo: z i a h l a s u b a , , . |.

286

Przegld krytyczny

21

na pocztku nasuwaj si rne wtpliwoci. Autor pisze: . , " (str. 213). >zkoda, te autor bliej nie uzasadni swego zdania, e ustawa jest traktatem eko nomicznym; na mnie tre ustawy sprawia zupenie inne wraenie. Teorji w ustawie trudno si dopatrze. Skada si ona z caego szeregu artyku w jak to trainie autor zauwayuoonych bez wyranego systemu i jedynie bardzo luiuo z sob zwizanych. I znowu dalej autor ma susz no, gdy mwi, e w ustawie niema wstpu, nie jest wskazany cel, z powodu ktrego ustawa ma by wprowadzona. Dlaczeg wic ustawa ma by traktatem ekonomicznym? Autor nie wyjania nam tego, bo sam zaczerpn, nieprzyznajc si do tego, to zdanie od Downar- Zapolskie go '), ktry znowu opiera si na Oackim. Wprawdzie D.-Z. wymienia swe rdo, jednak nie podaje dokadnie miejsca skd zapoyczy swj pogld. Po sprawdzeniu okazuje si, e D.-Z. nie zrozumia Czackiego'). U Q. znajduje si o Falczewskim ustp nastpujcy: Nasz Falczewski nie uy wajc Vitalisa Mylroncjusza, Mago i innych (autorowie o rzeczy granicznej Autores tinium regundorum) okaza jak na szali zdrowego rozsdku prze waa proste rzeczy zgbienie niepotrzebn czasem erudycj. Dziea tego czowieka godne Smitha Stuarta i Arthoura Jounga dowiody, jak ucze Andrzeja z czycy mg by godnym uprzedzi wiek Trulla i Randalla, a da do statutu i do rozrzdze ekonomicznych wane prawida*. Gdzie ta mowa o teoretycznym traktacie ekonomicznym! Widocznie D.-Z. nie zrozumia tekstu, a w bd go wprowadziy nazwiska ekonomistw, cho cia tu mowa wyranie o wyszoci prostego rzeczy zgbienia" nad niepotrzebn czasem erudycj*. Od D.-Z. bezkrytycznie przyj Piczeta. Wrmy teraz do rozpatrywanego przez nas dziea. Zaraz znowu spotykamy si z niejasnoci i z tern samem zjawiskiem ukrywania swego rda. Rzucone zostao zdanie bez adnej motywacji: - -fc XVI XVII . -" , . . . (str. 213). Autor wic dopatruje si w ustawie wpyww polskiej myli ekonomicznej Bardzo piknie! Ale dlaczeg nie rozwin tego zdania, nie wskaza

') Krestjanskaja riefonna w litowsko-rusikim hoiudarstwie Z. M. N. Prosw. r, marzec. Str. IM. JTideusz C z i c k L O litewskich i polkich prawach t . 1801 itr. 272.

rde? Dlaczego? Odpowied bardzo prosta, bo zdanie to nie jego, ale ywcem zaczerpnite bez powoania si na rdo od D o w n ara -Za p o l s k i e g o . Uczony ten w pracy we] o Gospodarstwie pastwowem W, Ks. Litewskiego za Jagiellonw" (str. 303 prz. 1) zwrci uwag na analogj pomidzy polsk literatur polityczn XVI w. a zasa dami ustawy o wkach. Downar-Zapolski obiecywa napisa specjaln rozpraw o literaturze ekonomicznej w. XVI w Polsce, ale o ile nam wiadomo zamiaru do dnia dzisiejszego nie speni *) Piczeta wogle do duo korzysta z D.-Z. zwaszcza w oglnej charakterystyce ustawy. Rwnie rola gwnego dziaacza P i o t r a F a l c z e w s k i e g o nakrelona iest przewanie na podstawie Downara-Za pol skiego. Obydwaj autorowie do duo miejsca powicaj dziaalnoci rewizorw i mierniczych8). Do tego tematu autor powraca jeszcze w tomie II (str. 280 288), gdzie omawia znanych mu ze rde rewi zorw i mierniczych. Po charakterystyce wykonawcw retormy znajdujemy opis gospodar ki rolnej folwarkw, ogrodw, gospodarstwa rybnego, a nastpnie spoty kamy wyliczenie poszczeglnych kategoryj ludnoci oraz ciarw, jakie maj opaca. Autor przedstawia rozkad ciarw za pomoc odpowied nich tablic, co si bardzo przyczynia do przejrzystoci wykadu. Obok ludnoci wiejskiej znajdujemy take scharakteryzowan ludno miejsk. Pocztkowo rt forma nie obejmowaa t. .ruskich woci", (art 46). Autor na podstawie materjau zarwno ju ogoszonego, jak i rdowego opisuje stan tych woci i reiormy u nich. Co si tyczy analizy ustawy, to trzeba przyzna, e jest ona bardzo szczegowa, nawet drobiazgowa, autor stara si j streci w porzdku rzeczowym. Jednake nie zupenie dobrze autorowi udao si uchwyci zasadnicze rysy retormy. Nie stara si on uj jej istotnej treci. Tym czasem najznamienniejsze jej cechy byy ju w literaturze bardzo dobrze przedstawione. Prof. K u t r z e b a 3 ) zupenie susznie uwydatni bardzo due znaczenie retormy, porwnywujc jej donioso ze znaczeniem kapitu larzy Karola Wielkiego. Nastpnie bardzo trainie zauway prof. K e ') Downar-Zapolski Gosudar. Chozlajstwo stf. prr. 1 wylicza bez porzdku chronologicznego kilka nazwisk Qostomskiego, Modrzewskiego, Skargi Tarnow skiego. Z powodu zbyt wielkiej zwizoci nie mona zrozumie czy autor ma na myli tutaj wpywy czy analogj. Qostomskiego .Gospodarstwo* wyszo po raz pierwszy w r. 1588." Wic o bezporedniem wpywie na pomier wooczn nie moe by mowy. *) Por. Piczeta str. 215 218. Downar Zapolskij Krestjanskaja heforma w litowsko-russkom gosudarstwie M. N. Prosw. 1905 marzec str. 167172. ) Historja Ustroju Polski t II. Litwa 2-gle wyd. str. 6269.

290

Przegld krytyczny

23

reforma Zygmunta Augusta wprowadzaa odrazu te zmiany w rozwoju gospodarczym, ktre w Koronie odbyy si w epoce t. z. kolonizacji nie mieckiej i na przeomie XV i XVI w. Mianowicie pomiera wooczna podobnie jak t, z. kolonizacja niemiecka doya do zamiany ciarw w na* turze na czynsze oraz wprowadzaa trj powk, jednoczenie za, podobnie jak na przeomie XV i XVI st. w Polsce, zaprowadzaa gospodark folwarczn. To byy najwaniejsze cechy poraiery, na ktre historycy dawniejsi zwrcili uwag i przedstawili dokadniej, anieli Piczeta. Chciabym zwrci uwag jeszcze na kilka charakterystycznych rysw ustawy, na ktre podug mnie dotychczas nie zwrcono dostatecznie uwagi. Chodzi mi mianowicie o sto sunek ustawy do ludnoci wociaskiej. Z bardzo wielu artykuw usu wy wida dno do ochrony interesw ludnoci poddanczej. Autorowie ustawy, jako doskonali gospodarze ze Szkoy Bony, rozumieli doskonale, te tylko przy odpowiedniem traktowaniu ludnoci poddanczej mona otrzy ma od niej wiksze korzyci. Dla tego te dc do * ustawa bierze pod opiek poddanych. Artyku 13 zabrania karczem poktnych *. . Charakterystyczny jest art. 42 na mocy ktrego zabrania si szlachcie polowa na polach poddanych krlewskich i niszczy zboa i jarzyny. Mnorie . , , , () , ; , , ". Art. 39 zezwala kobietom i dzieciom zbiera w lasach i puszczach krlewskich jagody, chmiel i .wszelki owoc leny'. W innych artykuach mona znale t sam tendencj do zaopiekowania si ludnoci. Tak w zasadniczych rysach przedstawia si ustawa z r. 1557. Aeby skoczy z ni wypadnie jeszcze kilka sw powiedzie o jej wydaniach. Ustaw z r, 1557 mamy w kilku wydaniach. Ogosi j J a r o s z e w i c z (1845) w dodatkach do II tomu Obrazu Litwy (str. 229), nastp nie zostaa wydana w r* 1846 w Pamiatnikacb, izdannycb Wriemiennoj Komfssi/eju dla rozbora driewnieb aktw (t. II str. 5 0 9 544) oraz w 1. 1848 w III tomie Aktw otnosiaszczycbsia k' istorii Zapadnoj Rossii (nr. 19 str. 72). Wreszcie w r. 1914 XXX t. Russkoj htoriczeskoj Bibliotieki (str. 540 i nn.). To ostatnie wydanie, aczkolwiek nie bez zarzutu jest jednake najpoprawniejsze. W fc A. Z. R. czsto bardzo rusytikowano" tekst i jzyk ruski kancelaryjny z XVI w. zmieuiano na wspcze sny wielkoruski.

 "

291

Uwydatnia si to zaraz w samym A, Z. R. , nr. 19, str. 72. -fc , * 1557 i .

tytule ustawy. Rusk, Ist. Bib1 kol. 542. - *!,. [>] [| ISS7 [][] i .

sie tyczy odtworzenia tekstu, to o ile mona porwna z za czonych tablic, zosta on oddany dosy dokadnie, o ile to mogo by przy pomocy gradanki*. I tu si wkrady jednake zarwno pewne drobne przypadkowe niedokadnoci, jak te i stae wiadome uchybienia. Z pierwszej kategorji usterek mona zanotowa zbyteczne dodanie w arty kule T (kol. 543) znaku twardego w wyrazie ", chocia na za czonej tablicy niema go. Powaniejsz usterk jest stae dodawanie znaku mikkiego po literze n w wyrazach zakoczonych na n i e np. w rko pisie jest 3 , wydawcy pisz 3 p [] , (art. i, kol. 543) samo w innych wyrazach: zamiast jest [ ] (ait. 7 kol. 54s), zamiast jest [ ] (art. u kol. 549) i t. d. Rnica ta ma due znaczenie ionetyczne, kt re naleaoby zachowa w kadym poszczeglnym wypadku, chociaby na wet w rkopisie raz znak mikki by zachowany, a innym razem ten sam wyraz by bez tego znaku. Zaznaczy wypada jednake, e wydawcy Russk Istor. Bibl. wprowadzony przez siebie znak mikki ujmowali w nawiasy. Naogl wic mona powiedzie, e tekst ustawy jest poprawny i mo na si na nim opiera przy badaniach. To te prof. Piczeta zupenie susznie zrobi, aczkolwiek nie oma wiajc zupenie wyda e korzysta z ostatniej edycji ustawy. Po rozpatrzeniu treci ustawy autor w specjalnym rozdziale bada, jaki by obszar wki. Pomimo uwzgldnienia znacznego materjau rdowego autor nie dochodzi jednake do rezultatw cisych. Za wk normaln uwaa autor wk 33 morgow, ale jak to wykazuj liczne przykady w praktyce nie zawsze do tej miary mona byo si zastosowa, bardzo czsto w rzeczywistoci wki byy wiksze lub mniejsze. Dla pomiaru ziem miejskich uywano wki 30 lub 33 morgowe, Wykonanie reformy stanowi tre paragraiu nastpnego. Autor naj pierw podaje oglny schemat przeprowadzenia reformy, a nastpnie zatrzy muje si na poszczeglnych terytorjach. Na podstawie materjau, zaczerp nitego z Metryki Litewskiej, znajdujemy szczegowy opis przeprowadze nia rtiormy w powiecie trockim od u 15561563. W innych powia-

292

Przegld krytyczny

__

25

Uch uskutecznienie reformy trwao jeszcze duej. Ten rozdzia ma wik sza warto od innych, poniewa opiera si przewanie na rdach, przytem w znacznym stopniu na matcrjale archiwalnym. Na podstawie bada autora wykonanie reformy przedstawiao si w sposb nastpujcy: Kancelrja ksica zawiadamiaa specjalnem pismem miejscow administracj. 0 zamiarach przeprowadzenia reformy. W pismie tem byy okrelone obowizki administracji miejscowej wzgldem rewizorw i mierniczych kr lewskich oraz wyszczeglnione ciary miejscowej ludnoci wedug projek towanej reformy. Pomiarowi gruntw podlegay miasta, zamki i woci. Reforma rolna wypeniana bya bardzo powoli. W niektrych wociach zaczto dokonywa pomiarw dopiero po r. 1560. W t. zw. ruskich wociach reforma zrazu polegaa tylko na ozna czeniu ciarw i powinnoci. Ostateczne przeprowadzenie reformy trwao do poowy XVII w. Gwny rezultat pomiarw polega na zaokrglaniu gruntw i zniesieniu szachownicy. Ostatni rozdzia tomu pierwszego autor powica gospodarce lenej. 1 w tym rozdziale znajdujemy do duo materjau zaczerpnitego z archi wum, przewanie jednake autor opiera si na rdach drukowanych. Autor wskazuje na to, e karczowanie lasw pod pola orne, rozpoczyna si dopiero w drugiej poowie XVI w , natomiast ju od pocztku tego stulecia zaczyua si intensywniejsza eksploatacja lasw. Gospodarka lena w lasach ksicych doprowadzaa do czstych konfliktw pomidzy urzdnikami hospodarskimi a szlacht, ktra miaa oddawna prawa wchodw* do puszcz krlewskich. Obszerniej spraw stosunku szlachty do relormy opisuje autor w tomie drugim swej pracy. Rozwaania swoje na temat stosunku reiurmy agrarnej do szlachty, koczy autor wnioskiem bardzo pesymistycznym. Stammelt rzdu do szlachty w sprawie reformy przedstawia si mu wprost tragicznie. Reforma agrarna wedug sw autora, staa si ciosem dla szlachty, ktra bya w tem wzburzona do gbi. ( r He - , * t. H, str. 300 par. take t. Il, str. 8486), Na jakiej podstawie autor doszed do tych wywodw? Za rda su mu przedewszystkiem postulaty szlachty zmudzkiej, ktre autor stale niewiadomo z jakiego powodu cytuje z III tomu Aktw Zapad. Rossii zamiast t. XXX Russ. lstor. Bibl., dalej Dokumenty Min. Archiv- Spraw., rda dzie jowe (w transkrypcji autora t. II, str. 14, prz. 1), Piscowaja Kniga Pinskawo Starostwa, i wreszcie materja archiwalny, zaczerpnity przewanie z Knig Zapisie).

Wnioski autora wydaj mi si (niezupenie umotywowane, a oglny obraz mocno przesadzony. Z czeg autor naprzykad wnioskuje o tern niezadowoleniu szlachty, czyli jak to nazywa z francuska po rosyjsku "? Ze skarg szlachty na naduycia rewizorw i mierniczych, z niezadowolenia szlachty z powodu zamiany ziemi, lub z powodu dania urzdnikw przedstawienia dowodw praw na posiada nie ziemi? Z powodu braku diarjuszw sejmw litewskich nie moemy przed stawi sobie, jaki charakter miay zatargi. W tej iormie, w jakiej prze kazay nam wiadomo rda parlamentaryzmu W. Ks. Litewskiego, zatargi te nie wygldaj bynajmniej gronie. SzlachU wystpuje z probami w tonie zupenie umiarkowanym, krl odpowiada zupenie agodnie. Nie wida adnej scysji. Zreszt i sam autor przyznaje, e wkrtce nastpio zupene pogodzenie szlachty z polityk krla. ( . . . * * U str. 6). Szlachta, zajta innemi sprawami, nie wszczynaa wicej sporw z powodu polityki agrarnej (I I str. 7), Zreszt krl, nie rezygnujc bynajmniej z reformy agrarnej (. U str, n ) , okazy wa wielk yczliwo wzgldem szlachty i stara sic zadouczyni wszyst kim sprawiedliwym daniom. Tak wic, jeeli chodzi o rzekomy kon flikt sejmowy z powodu reformy, to podug mnie przedstawia si on w duo agodniejszej formie, anieli sdzi autor. Nastpnie na podstawie materjau rdowego, autor stara si odtworzy stan rzeczy, jaki zosta wywoany pr?ez wprowadzeuie reformy w ycie. Znajdujemy tutaj obraz wielu zatargw, jakie wyniky z powodu dania urzdnikw krlewskich dostarczenia przez wacicieli dowodw na prawo posiadania ziemi i przy nalenoci do stanu szlacheckiego. Dalej autor na kilku stronicach kreli nam spory szlachty z urzdni kami z powodu niezadowolenia jej i zamiany. Oglny wniosek autora jest nastpujcy: .Chocia rzd stara si za pomoc rnych naddatkw wynagrodzi szkod, jak szlachta poniosa z powodu odebrania jej ziemi lepszego gatunku, jednake te naddatki nie mogy zaagodzi tych szkd, jakie poniosa szlachta z powodu polityki agrarnej" (t II str. 46). I ten wniosek znowu nie jest dostatecznie uzasadniony. Na to, aeby mona byo mwi o tern, czy wogle rekompensata bya sprawiedliwa lub niet trzebaby posiada cakowity materja, ktryby dawa pozna w jaki sposb zostay zaatwione tego rodzaju zatargi. Tymczasem o zdobyciu takiego materjau nie motna nawet marzy. Mamy tylko kilkanacie p r z y k a dw, z ktrych wida, e czsto szlachta bya niezadowolona z dokona nej zamiany, czasami za nie rocia sobie adnych pretensyj. Tymczasem
12

'.'"

' "

' l ' '

'

'

"

'

+'

294

Przegld krytyczny

27

autor wyciga wniosek, e obfito skarg z powodu zamiany dowodzi, te nie byo to przypadkowe uchybienie ze strony agentw, lecz wynikao to prawdopodobnie ze stosowania specjalnego systemu, , OTMiiH-fe, - -fc , , -b . - " (t. II str. 48). Z podobnym pogldem trudno bardzo si zgo dzi. Nic dziwnego, te urzdnicy krlewscy wystpowali w obronie inte resw skarbu, te niejeden mg si posun w swej gorliwoci, nie jeden popeni naduycie. Ale czy mona z tego wnioskowa, te tutaj dziaa specjalny s y s t e m w celu zuboenia szlachty. Rwnie wydaje si to zbyt wielk przesad zdanie, te niecise przestrzeganie prawide reformy agrarnej byo jedn z przyczyn wytworzenia si prolctarjatu szlacheckiego maorolnego lub nieposiadajcego wcale ziemi. Czyi szlachta zagonowa", lub nieposesjonaci nie istnieli w Koronie? Autor posuwa si jeszcze dalej w swym pogldzie na krzywdy szla chty, dokonane pi zez pomier wooczn. U wata on, e reiorma rolna bya bodcem dla szlachty do zawarcia unji z Koron, poniewa jedynie poczenie z Polsk mogo zabezpieczy szlachcic nienaruszalno praw do ziemi (t. II str. 53). Zdaje si jednake, te dzi znane s jut dostatecznie motywy, jakie skoniy szlacht W. Ks. Litewskiego do unji i niema po trzeby ucieka si do tak wtpliwych hypotez, jak wpyw naduy przy wykonywaniu rciormy rolnej. Tembardziej, z* sam autor kilkakrotnie przyznaje, ze rzd, o ile tylko skargi byy umotywowane wynagradza szkody. * , -' " (str. 74)* I dalej: ,, -- -', - 1 (t. II str. 77) samo jeszcze wyraniej na (str. 86 t. II). Jeeli wic Zygmunt August stara si, jak powiada sam autor zaspokoi wszystkie sprawiedliwe i umotywowane proby, to gdziei tu moe by mowa o krzy wdach szlachty z powodu reformy. G.yt nie jest to wyrana sprzeczno [omidzy zdaniem o pokrzywdzeniu szlachty z powodu reformy (t. II str. 4650) a stwierdzeniem yczliwego stanowiska Zygmunta Augusta wobec usprawiedliwionych domaga si szlachty (t. II str. 7374). Szcze glniej razi sprzeczno w streszczeniu tego rozdziau. Zestawny dwa zda nia: 1) - 11 - . " (str. 84), 2) +. -

28

Przegld krytyczny

295

. (tj. Zy gmunt August), , , -* (str 86), Nastpnie autor przechodzi do rozpatrzenia reform; rolnej w stosun ku do ludnoci nieszlacheckiei (woostnoje nasielenje). Temat ujty tutaj jest do wski. Zdawaoby si z tytuu, te autor przedstawi zmian sto sunkw gospodarczych, jaka zostaa spowodowana przez rciorm agrarn, np. czy to trjpolwk, czy te zamian gospodarki naturalnej na (inansow. Nie porusza autor te tak wanych rzeczy, jak sprawa komasacji gruntw i zniesienia szachownicy. Wspomina o tern dopiero przy kocu swego dziea (str. 302), krelc jak zwykle bardzo pesymistycznie skutki reformy, ktra nie tylko bya wedug autora ciosem dla szlachty, ale te . , !, -* (str. 302). jednake w rozdziale powiconym ludnoci nieszlacheckicj tym problematem nie zajmuje si. Interesuj go przewanie podobnie jak i w poprzednim rozdziale specjalnie proby ludnoci do krla w sprawie reformy. Autor daje przykady prb zarw no bojarw, jak i chopw. Oglna ocena stosunku krla do tych kategoryj ludnoci jest bardzo korzystna dla Zygmunta Augusta. Wszystkie podania usiowa on rozstrzygn moliwie przychylnie zarwno wzgldem bojarw, jak i chopw. Nastpny rozdzia jest powicony sprawie miast. Na pocztku autor rozpatruje sprzeczne pogldy Antonowicza, Wadimirskiego Budanowa i Lubawskiego na znaczenie i rol prawa magdebur skiego na Litwie, Wrd sprzecznych pogldw autor zajmuje niezdecy dowane stanowisko, przechylajc si nieznacznie do pogldu Lubawskiego. Wpywy polskie na powstanie samorzdu miejskiego uwaa za niewtpli we, jednakie uwaa, e temu taktowi nie naley przypisywa wikszego znaczenia i nie mona jak Antonowicz dopatrywa si specjalnych jakich celw politycznych w rozpowszechnieniu prawa magdeburskiego na Litwie. ] , , i , , cjrfc yen , , * 41,.. (str. 168). Nastpnie autor podaje nam duszy ekskurs o genezie miast i ich stano wisku. Waciwie jest to ustp zupenie zbyteczny, gdy nie wie si cile z reform agrarn, tembardziej, e autor opiera si przewanie na pracach Lubawskiego Oczerki* i Downar-Zapolskiego Gosudarstwiennoje
12*

206

Przegld krytyczny

29

choziajstwo". Dopiero tam gdzie jest mowa o zmianach, dokonanych przez reform w miastach, materjal jest zaczerpnity z Metryki Litewskiej. Autor rozpatruje miasta zarwno nieuprzywilejowane, jak te i miasta, po siadajce prawo magdeburskie. Waciwie artyku 9 ustawy zastrzega, te miasta na prawie magdeburskim bd uywa swoich przywilejw", jed nake rewizorowie cssto domagali si i od miast pacenia podatkw; z tego powodu dochodzio czsto do zatargw. Autor nastpnie streszcza artykuy 912 ustawy o powinnociach miast uieuprzywilejowanych i po tem na podstawie materjalu rdowego daje konkretne przykady zastoso wania reformy do miast. Miasta nieuprzywilejowane wskutek reiormy rolnej otrzymyway da leko korzystniejsze warunki, poniewa powinnoci i opaty zostay cako wicie uregulowane. Pomimo tego, jak to stwierdza autor, mieszka .v miast nie chcieli na tem poprzesta i dyli do otrzymania prawa magde burskiego zapewniajcego im cakowit autonomj i niezaleno sdow (t. II str. 177). jednake prawo niemieckie zabezpieczao tylko nienaru szalno podatkw i powinnoci, natomiast grunta podlegay pomiarowi, w czem miasto nieraz tracio. Z powodu tego dochodzio czsto do zatar gw i petycyj do krla, ktre Zygmunt August uwzgldnia bardzo ycz liwie. Natomiast miasta nieuprzywilejowane przyjy reform bardzo ycz liwie. Szczeglnie, doniose znaczenie miaa relorma rolna dla woci ruskich. Miasta teraz otrzymyway tam specjalne ustawy ktlewskie, kt re normoway stosunki miejskie. Miasto stawao si odrbn jednostk gospodarczo-administracyjn, na czele ktrej by wjt (str. 182). Autor analizuje rne ustawy, nadane przez krla miastom. ' Wogle autor uwaa, e dla miast nieuprzywiejowanych relorma agrarna miaa znaczenie dodatnie. Specjalny rozdzia powica autor stosunkom kocielnym obydwu obrzdkw (str. 213-236). Reforma agrarna wpyna znacznie na materjalne stosunki kocielne. Przede wszystkiem wskutek reformy zostaa ska sowana dziesicina, a wzamian tego koci otrzymywa okoo dwu wk swobodnych od wszystkich opat. Przy dokonywaniu pomiarw wrazie za brania ziem kocielnych dla zaokrglenia gruntw hospodarskich, kocioom, uarwni ze szlacht, dawano ziemi w innem miejscu. Wogle zamiany nadawane byy prawdopodobnie do hojnie, poniewa nie spotyka si skarg ze strony kocioa na z zamian. Rozpatrujc dalej poszczeglne lakty nadawania ziem, jako zamiany z powodu reiormy, autor wypowiada zdanie: rzd ujawnia zupenie inny stosunek wzgldem katolickiego i prawosawnego duchowiestwa" (t, II itr. 217).

30

Przegld krytyczny

297

Na poparcie swego pogldu autor przytacza kilka przykadw zacho wania si urzdnikw hospodarskich wobec jednego i drugiego duchowie stwa. Oczywicie autor nie moe zacytowa wszystkich wypadkw, daje tylko zaledwie kilka przykadw. Nawet w przytoczonych przez autora przykadach wida, e byli krzywdzeni nietylko popi, ale i ksia katoliccy, . pleban w Miednikach (t, U str. 214), pleban w wiecia nach (str. 217), proboszcz piski (str. 218) i t, d. Z drugiej strony duchowni prawo-" sawni byli nieraz w sposb zupenie zadowalniajcy wynagradzani. Takich (aktw mona przytoczy bardzo duo. Wystarczy przejrze Akta Wile skiej Komisji Archeograiicznej, aeby si przekona jak czsto popi byli wynagradzani za zabrane grunta z powodu pomiery. Np. Zygmunt August wychodzc z zaoenia, e by... cerkow Boaja w nadaniu swoim uhywona nie bya" postanawia aby przydane 3 wki dla cerkwi Ostryriskiej byy wolne od czynszuJ) Rewizorzy zwalniaj popa Semiena od czynszu we wsi okini'). Pop nic by I z tego za jeszcze zadowolony i prosi krla, aby nietylko zatwierdzi wolno od czynszw, ale aeby oprcz ich wolnoci doda cerkwi ziemi. Pcdug wj miaru naleaa si ni u 1 wka, 2 morgi i 21 prtw. Pop domaga sic caych 2 wk. Krl, poniewa zwyk nadania kociow, abo cerkwi Boycb upewnia'1 zga dza si na nadanie caych 2 wk 3 ). Tymczasem autor, chocia nie podaje wszystkich wypadkw zacho wania si urzdnikw krlewskich wzgldem duchowiestwa jednego i drugiego wyznania wydaje bez motyww dostatecznych wyrok na ich postpowanie. Podobnie, jak w stosunku do szlachty autor dopatrywa si jakich specjalnych celw, tak samo i w stosunku do cerkwi prawosawnej dopat ruje sic wiadomego, planowego postpowania, ktre byo objawem swoi stego systemu, ktry jest wynikiem antagonizmu katolicyzmu i prawosawia. , , - , , , , , ) > - - (t. Il str. 219). tym rzekomym antagonizmie autor mwi jeszcze na str. 220, zaznacza-

') Ak. Wil. Arch, Kom. t. XXXII nr. U str. 52. *) Ibidem t. XXXIII nr. 68 str. 56. J ) Ibidem nr. 72 str. 70 Por. moje irtykuy w Przegl. Hist. t. XXII str. W oraz Przegl Histor. t. XXIII str. 128/9.

298

Przegld krytyczny

3j

jc, e rozam pomidzy katolikami a prawosawnymi nie zosta bynaj mniej zaegnany nawet po wydaniu przywileju w 1563 r. Ustp ten dowodzi, e autor nie zupenie dobrze orjentuje si w sto sunkach politycznych W. Ks. Litewskiego. Antagonizmu religijnego w w. XVI nie byo i nie mogo by, leeli nawet wynikay jakie nieporozumienia to pochodziy one raczej z partykularyzmu dzielnico wego, a nic nienawici wyznaniowych. Szczeglniej za panowania Zyg munta Augusta nie byo adnych ladw wani religijnych. Nie mona wprost zrozumie, co autor ma na myli, wypowiadajc naprzykhd takie zdanie: - ,
1 \ \ I ut:.;i*' (.str. 227).

Rozpatrzmy oddzielnie obydwie czci tego ustpu: i) faktyczn, 2) wnioski polityczne. Ad 1. Nie mona si z autorem zgodzi, aby przytoczone przy kady zawsze dowodziy upoledzenia cerkwi prawosawnej. Nawet tak ju zupenie niepodejrzani o jakkolwiek sympatj do katolicyzmu wy dawcy Piscowoj knigi Pinskawo i Kiecka wo kniaestw" znajduj tylko jeden przykad, ktry p r a w d o p o d o b n i e nie by korzystny ( ") dla cerkwi prawosawnej (str. XXIX), inne uwaaj za zupe nie korzystne. A nawet jeeli autor stwierdzi, jak np. w Brzeciu (str. 225), e uposaenie duchowiestwa prawosawnego byo mniejsze cd katolickiego, czy to ma dowodzi jakiej specjalnej polityki. Sam auloi mwi, e .trudno jest powiedzie" (str. 226/7), CZf*^ si tumacz pewne odchylenia od norm stale przyjtych. Dlaczeg wic o kilka wierszy niej wyciqga wnioski czysto polityczne. Jeeli nawet faktycznie uposae nie duchowiestwa prawosawnego byo mniejsze od katolickiego, czy na to nie mogo si zoy bardzo wiele rnorodnych przyczyn, a przedewszystkiem pewna obojtno ze strony spoeczestwa ruskiego na potrzeby cerkwi1). Prof. Piczeta pisze o zym usposobieniu urzdnikw krlewskich do duchowiestwa prawosawnego (str. 220). By moe, e byy nawet przykady jakiej niechcio ktrych autor wspomina, ale z drugiej strony urzdnicy czsto sami rozstrzygali kwestje sporne na korzy duchowie stwa prawosawnego i krl jedynie zatwierdza to, co urzdnicy zarzdzili na wasn rk przed otrzymaniem decyzji krlewskiej *). Wogle rozpa') Por. nasz artyku PrzegL Hlstor. t , str. 99.

1 ra' S V *

Ar

Kom

* * "

'

8tr

- *

nf

- n>

str

70 por

prae

*b

Histor

'

32

Przegld krytyczny

2QQ

trujc stosunek reformy do cerkwi naley zaznaczy, i na podstawie materjau znanego nam i przytoczonych przez autora (aktw n i e m o n a zupenie wycign wniosku o stronniczoci agentw k r l e w s k i c h w z g l d e m c e r k w i . Tembardziej nie jest uzasad niona druga cz cytowanego przez nas zdania proi. Piczety. Ad 2. Podejrzewanie rzdu W. Ks. Litewskiego w drugiej poowie XVI w. o polityk nieprzyjazn wzgldem prawosawia jest absolutnie na niczem nie oparte. Przecie nawet tak nieprzychylni dla Polski badacze cerkwi prawosawnej, jak C z y t o w i c z, K o j a o w i c z , M a k a r i j , A n t o n o w i c z , O r e s t L e w i c k i , H r u s z e w s k i zgadzaj si na to, te za rzdw Zygmunta Augusta panowaa w Polsce wzgldem prawosa wia zupena tolerancja1). Zygmunt August troszczy si o dobro materjahe cerkwi; spoecze stwo prawosawne walczyo po stronie polskiej podczas wojen z Moskw. Nawet ci panowie ruscy, jak np, Roman Sanguszko, Winiowiecki, lub inni, ktrzy stawali w opozycji wzgldem krla, oddali mu wielkie zasugi podczas wojen z Moskw2), lundatorowie cerkwi prawosawnej, jak Hryhory Chodkiewicz, byli najwierniejszymi sugami krla katolika i bronili go przed carem prawosawnym. Przywilej z r. 1563 mia zupenie inne znaczenie, przed kilku laty usiowalimy wykaza, jak naley rozumie jego genez i znaczenie3). Fakt wydania przwileju z r. 1565 i $68 nie moe suy za dowd istnienia w W. Ksistwie Litewskiem nietolerancji. Wogle kilka krotnie wyraane przez autora zdania o rzekomej nietolerancji w W. Ks. Litewskiem za Zygmunta Augusta s frazesami zupenie niczem nic popartemi. Sam zreszt autor podobnie jak w poprzednich rozdziaach musi przy zna, e sam krl jak najrychlej zawsze rozpatrywa wszystkie proby duchowiestwa o krzywdy z powodu zej zamiany: " (t, II str. 235). Podobnie, jak w stosunku do szlachty, tak samo i tutaj w jednym i tym samym roz dziale wida bardzo wyran sptaeczno. aowa wprost naley, e autor zamiast tego, eby ograniczy si do przedstawienia strony taktycznej wda si zupenie niepotrzebnie w uoglnienia polityczne, ktre zgoa nie przyczyniy si do wyjanienia rozpatrywanego przez autora tematu.

') Por. zestawienie tych prie w Przegl. Hietor. i. XXII, str. 6557. *) Por. Przegl. Hlstor. XXII, sir. 95-98. ) Ibidem str. 101-123,

300

PrregUd krytyczny

33

Drug cz drugiego tomu autor powica rozpatrzeniu stosunku rzdu do reformy agrarnej. Autor tutaj opiera si przewanie na materjale archiwalnym. Oglne rezultaty jego poszukiw? s bardzo niepo mylne dla urzdnikw krlewskich, a szczeglniej administracji lokalnej, ktra nie umiaa dobrze urzeczywistni planowanych reform. Pomiern wooczna nie przyniosa spodziewanych rezultatw. Relorma jednake miaa te dodatnie znaczenie, e rozcigna kontrol nad urzdnikami i ukr cia naduycia. W ostatnim rozdziale autor daje ogln ocen reformy. Wedug pref. Piczety 'reforma agrarna bya dobrze pomylan i moga wyda dodatnie rezultaty dla skarbu krlewskiego, faktycznie jednake stao si zupenie inaczej, poniewa bya ona wprowadzona w ycie w trudnych bardzo warunkach politycznych. Krl musia dba przedewszystkiem o pozyskanie szlachty w celach wojennych i rozdawa wiele ziem. ktre na podstawie nowego pomiaru powinny byy przej do skarbu. Rezultatem tego bya szlachetyzacja" pastwa, ktra doprowadzia do unji. Reforma, zamiast tego, aeby podnie znaczenie rzdu, zwik szya znaczenie szlachty i przygotowaa jej , polityczn dyktatur w poczonem pastwie Litewsko-Polskiem" (str. 302). Skutki ekonomiczne relormy byy bardzo doniose, poniewa spowodoway oywienie handlu z Zachodem, napyw monety do pastwa i upadek wartoci. Wszystkie te wnioski, o ile moglimy zrozumie, nie wynikaj bynajmniej z pracy autora, ale s lunie rzuconemi tezami, ktre autor zamierza z czasem udowodni. Musimy zaczeka do tej chwili, chocia wtpi mona, czy uda ich si uzasadni. Autor ma skonno do zbyt miaych uoglnie, ktre nic zawsze s wynikiem logicznym z iaktw przez niego przytoczonych. Jaka bdzie oglna ocena ksiki? P r a c a p r o i. P i c z e t y ma n i e w t p l i w i e b a r d z o duq w a r t o z p o w o d u z e b r a n i a z n a c z n e j i l o c i f a k t w na p o d s t a w i e b a d a a r c h i w a l n y c h . W a r t o j e d n a k e ma t e r ja u f a k t y c z n e g o z o s t a j e o b n i o n a w s k u t e k : 1) nied b a o c i i n i e s t a r a n n o c i w p r z y g o t o w a n i u t e k s t u do d r u k u , 2) o d b i e g a n i a c z s t e g o od t e m a t u i r o z w l e k o c i nad s p r a w a m i l u n o j e d y n i e z w i z a n e m i z n a c z e l n y m p r o b l e m a t e m , 3) z b y t n i e j p o c h o p n o c i d o u o g l n i e n i e d o s t a t e c z n i e u mo.t y w o w a n y c h . Ka^imur^ Chodynichi.

34

Przegl d krytyczny

301

Stadnicki Wacaw. Rok 7863wyroki mierci. Wileskie rda arc/jiwalne wydane pod redakcj Wacawa Stadnickiego nakadem i drukiem Ludwika Cbomiskiego w Wilnie. Wilno 1923 str. LXXXIII+J22a; na str. 54 i 55 dwie fotograf je. Wydawnictwa polskie w zakresie materjaw do powstania stycznio wego przedstawiaj naog luki olbrzymie. Nic w tem dziwnego, skoro ogranicza si musiay przed wojn niemal wycznie do wspomnie ucze stnikw wypadkw, ich prywatnej korespondencji lub co najwyej uam kw dokumentw, odezw i manilestw powstaczych, o ile si one znaj doway w zbiorach, dostpnych dla badaczy polskich w kraju i na emi gracji, Materjay u r z d o w e , akta sdowo-sledcze, wyroki sdw wojen nych dla bada nad rokiem 1863 wagi pierwszorzdnej spoczyway w archiwach rosyjskich, na siedem pieczci zamknitych (o ile o czasy naj nowsze chodzio) dla historykw i wydawcw polskich i zrzadka tylko ukazyway si w publikacjich r o s y j s k i c h . Dopiero radykalna zmiana stosunkw politycznych, jak przyniosa wojna ostatnia, pchna spraw dziaalnoci wydawniczej polskiej w zakre sie materiaw u r z d o w y c h z r. 1863 na tory nowe i umoliwia w tym kierunku publikacje p o l s k i e . Przypomn tu chociaby wydane w' r. 1917 prze? p. Henryka Cederbauma Wyroki audytorjatu polowego -/. lat 1863, 64, 65 i 66 , zawierajce nader cenne rda urzdowe do wypadkw r. 63 w Krlestwie z archiwum genera-gubernatora warszaw skiego,lub porednio do r. 1863 nalece materjay i zestawienia, podane przez p. Wacawa Schmidta w jego cennej publikacji p. t. Geneza pry watnej rosyjskiej wasnoci w b. gubernjach Wileskiej, Grodzieskiej i Mi skiej" (Warszawa 1923 r). Obecnie nauce polskiej przybywa nowa bardzo doniosa publikacja polska do dziejw r. 1863: p. Wacaw Studnicki, dyrektor archiwum pastwowego w Wilnie, ogosi pod wymienionym wyej tytuem Spis przestpcw politycznych, skazanych na mier w gubernjacb- Wileskiej, Kowie skiej, Grodzieskie), Miskie/, Witebskiej, Mohyhwskiej i Augustowskiej od czasu wybuchego (sic) na Litwie powstania do 1-go padziernika (st. st.) 1864 roku* (po ro,: Spisok politic/eskim prestupnikam, kazmonnym . . . " ) . Spis ten wbrew dacie wymienionej innym charakterem pisma doprowadzony jest do koca stycznia 1865 . i, jak ustala wydawca, by sporzdzony w kancelarji audytorjatu polowego przez jednego z kance listw w celach sprawozdawczych na podstawie materjaw urzdowychj posiadanych przez audytorjat, ktry utrzymywa ewidencj nietylko wyro kw audytorjatu, koniirmowanych przez naczelne dowdztwo w Wilnie,

302

PrccgM krytyczny

35

ale i wyrokw, konfirmowanych na prowincji wadz gubernatorw i na czelnikw wojennych miejscowych. Ma on te niewtpliwie wag doku mentu urzdowego i jest w rzdzie wydawnictw materjaw do historii powstania r. 1863/4 na Litwie chronologicznie pierwsz publikacj polsk, opart na rosyjskich rdach archiwalnych, czerpanych z archiww wile skich. P. S. poprzedzi spis" straconych obszerniejszym ustpem, w kt rym poda szereg dokumentw (w czci tylko ju drukowanych) oraz wasne rozwaania rdowe, dotyczce stanu wojennego i uprawnie r nych wadz w kwestjach, zwizanych z wydawaniem i wykonywaniem wyrokw mierci w wymienionym okresie ( 1 io), oraz dzieje tradycji o grobach powstacw, traconych w Wilnie a grzebanych na Grze Zamkowej Wileskiej, doczy za do tego opowiadanie wypadkw z lat 191e 1921 w sprawie krzya na grobach powstacw na Grze Zamko wej, do ktrego wzniesienia wraz z gronem osb najwicej si przyczyni ( 11). W rozdziale 11 wstpu ( 1216) podaje wydawca szczegowy opts rkopisu publikowanego, oraz uwagi o jego pochodzeniu i znaczeniu. Sam spis ze wzgldu na znaczne koszta wydawnictwa, (pomimo susznego przewiadczenia redakcji, zaznaczonego we wstpie, e przekad nigdy nie zastpi oryginau), ogoszony tu zosta w tumaczeniu polskiem, podaje nazwiska w porzdku alfabetycznym i zawiera rubryki nastpujce: 1) liczby porzdkowe (ze wskazaniem liczb porzdkowych oryginau rosyj skiego), 2) nazwisko, imi, imi ojca i stan traconego (co do imienia oj ca to naley stwierdzi, e spis w przeszo 60 wypadkach szczegu tego nie podaje), 3) na mocy czyjej konfirmacji skazany, 4) kiedy i gdzie wykonany wyrok mierci, przez powieszenie czy rozstrzelanie i za co mia nowicie. Nazwisk w spisie mamy 180. Nastpuj przypisy do rkopisu (str. 56aioib), ktre obok podania waniejszych szczegw rkopisu, daj uzupenienia szczegw biograficznych skazacw, sprostowania i wy janienia, czerpane s ze rde urzdowych przewanie, (cho nie wy cznie wbrew zapewnieniu wydawcy czego dowodz przypisy do nazwisk: ks. Gargasa, Leona Platera, ks. Ziemackiego). W kocu podane s doskonae regestry osb (wedug pochodzenia, stanu, wyznania straconych), miejscowoci (z ktrych pochodzili skazacy lub w ktrych egzekucje wy konano), oraz oglna liczba imienna i chronologiczna egzekucyj uzupe niona i doprowadzona przez wydawc (na podstawie innych rde urz dowych) do 1 czerwca 1865. Cao wydawnictwa kbdzie kres rnym baamutnym przypuszcze niom, dotyczcym liczby osb, miejsc i czasu stracenia powstacw na terytorjach, podwadnych Murawjcwowi, i jest pierwszem kisem uzupe nieniem 1 sprostowaniem urzdowem uamkowych zestawie, pracowicie

dokonanych przez Zygmunta Kolumn w Pamitce dla rodzin polskich (Krakw 1868), i przez p. Wad. Zahorskiego w Dziennik u Wileskim* Nr. 91 z dnia 17(30) grudnia r. 1906 oraz przez Stdana Okulicza w je go ^kartkach z )ry" (Wilno 1910). Ze 180 nazwisk skazacw, po* danych w Spisie" p. Studnicki susznie usuwa 8, jako nie nalecych do powstacw, lecz do przestpcw innej kategorji, ukaranych mierci na mocy wyrokw sdw wojennych, dodaje natomiast na podstawie in nych materjalw urzdowych 9 nazwisk powstacw, nie objtych przez spis, tak i oglna moliwie kompletna liczba powstacw, ktrzy po nieli kar mierci od 24 marca 1863 r. jeszcze za czasw Nazimowa, nastpnie przez okres rzdw Murawjewa, a do 1 czerwca 1865 ju za rzdw Kaumiana) daje si ustali na 181. Dziwnym zbiegiem oko licznoci, zarwno pierwsza egzekucja (Kletego Korewy) jak i ostatnia (Jzefa Czerbulanisa) odbya si w Kownie. Najwicej egzekucyj powstacw widziao Wilno (21), na drugicm z kolei miejscu najobficiej zbroczone zostay krwi mczesk Suwaki, gdzie wykonano na powstacach niemal tyle bo 19 wyrokw mierci. Pozatem w Szawlach stracono u , w Kownie i Kalwarji po 9, w omy i Poniewietu po 8 i t. d, (nb. w Kobryniu stracono 3, a nie 2, bo opuszczony zosta Nr, 49), Ogem ze 181 wyrokw wykonano 88 w gra nicach obecnych Rzplitej, pozostaa liczba (93) egzekucyj powstaczych wypada na tery tor ja, do Rzplitej obecnie nie nalece. Zestawienia dalsze wykazuj midzy innemi: 44 b, oficerw i szeregowych armji rosyjskiej, 8 ksiy, 8 prawosawnych (w tej liczbie 4 niewtpliwie Rosjan), 2 y dw, najwiksz liczb wyrokw mierci (72) konfirmowa esobicie Murawjew, z podwadnych mu funkcjonarjuszy wojenny naczelnik oddziau Augustowskiego (23). Dokumenty i wyjanienia p. S. podane we wstpie s nader cenne. Niepotrzebny moe jest tylko zbyt aktualny ton niektrych ustpw. Godnem natomiast uwagi jest stwierdzenie (wbrew wyraanym niekiedy mniemaniom), e w zasadniczej treci swojej wadza Murawjewa niczem si nie rnia od wadzy poprzednika jego Nazimowa peniejsz bya tylko w stosunku do wojsk podlegych i rozszerzona zostaa terytorjalnie na niektre czci gub. Augustowskiej. Brak materjaw nie pozwoli! zapewne wydawcy da bliszych wy janie, do jakiego czasu i na jakie czci gub. Augostowskiej rozcigaa si ta wadza (moe do ustpienia Murawjewa w kwietniu r. 65?). Szkoda, bo naog sprawa jurysdukcji Murawjewowskiej zwaszcza na terytor ium piniejszej gub. omyskiej jest niejasna, i tylko w wietle nowych wyjanie zrozumieby mona naleycie, dlaczego to rne sprawy na te-

304

Przegld krytyczny

37

rytorjum niektrych powiatw b. gub. Augustowskiej sdzone byy przez audytorjat polowy w Warszawie i zyskiway zatwierdzenie namiestnika Krlestwa, (por. Cederbaum 1. c ) . Zgodzi si najzupeniej naley ze wzgldami praktycznemi, ktre skoniy wydawc do ogoszenia .Spisu" i wszelkich allegatw do tego w przekadzie polskim natomiast wyda wa si mog cokolwiek nietrafhemi niektre szczegy transskrypcji (np. ros. e pr/ez pol. e z zachowaniem pol. ie wycznie dla jat'), gdy s one tak sprzeczne z wymow, i prowadz do nieporozumie, i wymagaj ustawicznych wyjanie, zwaszcza w nazwiskach (por. szaek = szajek woenno-ugoownyj str. XVII. XVIII, Losew, z wyjanieniem wydawcy e naley wymawia osiew, str. Xl i t. d.) Skoro wydawca, dbajc o jak najwiksz ciso przekadu, zdecydowa si jednak na zastpienie wyrazw miatieniczeskaja bauda" czy szajka" przez okrelenie oddzia powstaczy", to rwnie bez szkody dla cisoci mg zmodylikowa okrelenie .andarm wieszatiel" na andarm wieszajcy" czy sztyletnik". Lecz okrelenia gubernja* nie powinnoby si nigdzie zamienia na zie mia*. Co do przypisw autora (str. 56a i nast.) to wydaje mi si zbdnem korygowanie bdw innych wydawnictw, ktre poprawione zo stay ju gdzieindziej (np, na str. 63b wydawca prostuje wiadomof pamitnikw" Jakba Gieysztora o nazwisku i dacie mierci Ciechanowicza, ktra jest sprostowana w tyche pamitnikach" t, II, str. 296), Sko ro przypisy, jakemy widzieli sigaj niekiedy do rde nieurzdowycb, moinaby na ich podstawie sprostowa, e Ignacy Zdanowicz (Nr. 172) ukoczy studja matematyczne (nie prawne, jak jest podane w spisie"), oraz zaznaczy, e wedug pamitnikw Gieysztora i napisu na pomniku, wzniesionym przez rodzin w Wilnie, data mierci Zdanowicza miaa by inna, mianowicie 23 grudnia 63 ., por. Gieysztor, Pamitniki t. II, str. 283 (przypisy). Z co waniejszych usterek natury korektorskiej naleaoby sprostowa nastpujce: na str. 11 uzupeni tytu spisu" dodaniem gub. Augustowskiej; na str. VII poprawi niemoliw dat 31.VIII st. st. (11.IX n, st); na str. 3: na rzece Jasioldzie" i(zam. Jacoldzie); na str. 19 i 43 (Nr.Nr. 56 i 143) w Szcreszewie (zam. Szerymowic); na str. 38 (Nr. 126) Ibiany (zam. Izbrany), na str. 21 i 51 Nr. 62 i 173 w Jeziornicy (zam. w Jeziornicach). W spisie lokalnym ( n i a 1 1 3 b ) przy szeregu miejscowoci mniej znanych nie s podane nazwy powiatw, przy innych s znowu; naleaoby moe spraw t usystematyzowa, gdy po oenie Bir, Bohuszewicz, Choroszczy, Jcziornicy, Olszau i t, d. jest rwnie dla pizecitnego czytelnika mao znane, jak Bobt, Dusiat czy Ko brynia. W Kalendarzyku" (spisie chronologicznym) opuszczone jest na zwisko Korzewoja, szeregowca, straconego w Kalwarji 23 listopada 1863 r.

38

Przegld krytyczny

305

S to zreszt usterki drobne, atwe do poprawienia i niemal nieuni knione we wszelkiego rodzaju spisach i zestawieniach. Naog: wydawnictwo przedstawia si dodatnio, jest nader poytecz ne, winno by powitane z radoci i ze szczerem yczeniem, by nadzieja, wyraona na str. 56, i mamy tu tylko pierwszy zeszyt wileskich r de archiwalnych", po ktrym pjd dalsze, zici si moga jak najrychlej, Stan. Kohutkawsli.

Kwartalnik Teologiczny Wileski. Wilno, Rok l, zesz. 1. Redaktor X. Dr. Bolesaw Wilanowski, Prof. Uniw. Stefana Batorego. Z inicjatywy i pod kierunkiem ks. Wilanowskiego, prolesora tutej szego uniwersytetu, powstao w Wilnie wzorowo prowadzone czasopismo naukowe. Obok artykuw zasadniczych posiada bardzo wiele cennych notatek bibljogracznych, odtwarzajcych ruch teologiczny w najszerszem tego sowa znaczeniu u nas i zagranic. Jednane obok rozpraw specjalnych zeszyt 1 posiada kilka artykuw historycznych, w tem cz powicona przeszoci ziem W. Ks. Litewskiego. Na czele numeru umieszczona jest rozprawa X. Dr. Fijaka: X. Dawid Pilcbowski S. T I Pr. Ko. Dr. profesor Akademji Jezuickiej, nastpnie Szkoy Gwnej Wile skiej, Biskup sufragan wileski (nominat 1793, prekon. I kons. 1798 f 1803). Szkic bio'bibljograficzny. Znany i zasuony badacz dziejw kocielnych w Polsce ks. dr. Fijatek daje tutaj krtki, ale bardzo treciwy yciorys profesora literatury i wymowy w pojezuickiej Akademji Wileskiej. Podajc ocenie dziaal no Pilchowskiego autor uwydatnia jego cechy dodatnie, zaznacza, e by on obywatelem niewtpliwie poytecznym, jednake w wietle obecnych rde nie mona o nim twierdzi, i sta si on filarem uniwersytetu. Ks. Fijaek umieci drugi jeszcze szkic w dziale Materjay. Reteraty. Informacje-, p. t. Pierwszy synod diecezji wileskiej w katedrze w, Stanisawa 1520H .". Na podstawie dekretu legata papieskiego Zachar iasza Ferreri z Wicenzy, autor kreli dzieje pierwszego synodu diecezjal nego w Wilnie. Szczeglniej ciekawe s uwagi ks, Fijaka o stosunku wczesnym duchowiestwa katolickiego do schyzmalykw i zwizana z tem sprawa powtrnego chrztu wyznawcw kocioa grecko*wschodniego, Ks. B. 2 o n g o o w i z przedstawi Spraw obsadzenia stolic biskupich * zaborze rosyjskim (1868 1883)" na podstawie materja-

306

Przegld krytyczny

39

w, zaczerpnitych z petersburskiego archiwum Departamentu Wyzna Obcych, oddziau tajnego. Wydobycie tych niezmiernie cennych materia w do polityki pastwa rosyjskiego wzgldem kocioa katolickiego jest du zasug ks. ongoowicza. Autor omawia tutaj projekt niejakiego Bedy Franciszka Dudika, benedyktyna, radcy dworu wiedeskiego, obsa dzenia w czasie midzy r. 1868 a r. 1883 stolic biskupich w Polsce obcokrajowcami, pochodzcemi z Austrji. Zabiegi te zarwno w nuncja* turze wiedeskiej, w poselstwie rosyjskiem w Wiedniu i na soborze 1870 nie wyday adnego rezultaty, rzucaj one jednake bardzo ciekawe wia to na polityk rosyjsk wzgldem Stolicy Rzymskiej, Niezwykle zwizy artyku ks, ongoowicza przynosi bardzo wiele ciekawego materjalu. Inne artykuy historyczne, jak A. P a r c z e w s k i e g o * Kodyfikacja prawa kocielnego i ks. H, L i k o w s k i e g o : Geneza wita transatio S. Ada Werti" w kociele polskim. Rozwizanie sprawy o relikwje w. Wojciecha, bezporednio naszego tematu nie dotycz i winne by om wione w czasopismach specjalnych. .

.ul t i n .

.>

KRONIKA.
Towarzystwo Przyjaci Nauk w Wilnie. Dnia 24 maja r. b. odbyo sie XVI-e Walne Zgromadzenie T-wa pod przewodnictwem Wiktora Staniewicza, profesora Uniw. Stefana Batorego, w obecnoci 65 czonkw, na ktrem zoono srpawozdanie z czynnoci Zarzdu oraz Wydziaw T-wa w r. 1922 i dokonano wyborw. Sprawozdanie kasowe w rubryce wpyww wykazao za r. ub. cz nie 4 188 918 marek, w czcm przeszo poow (2200000) stanowi za siek M. W. R. i O. P, na potrzeby biece i dziaalno wydawnicz T-wa, i tylko reszt otrzymao T-wo z wkadek, zapisw i otiar. Podkreli tu naley, e przed wojn T-wo diwigno si, pozyskao gmach wasny i zbiory oraz wydawao roczniki" i wogle pokrywao wszelkie swoje wydatki wycznie z oi i ani oki publicznej. Z dotacyj znaczniejszych w r. 1922 wpyna tylko suma 7 i p miljonw marek z zapisu . p. Julji Kotkowskiej, jako fundusz elazny, od ktregoodsetki obracane s na bie ce potrzeby T-wa. Zbiory T-wa w r. sprawozdawczym w dalszym cigu si pomnaay. Do bibljotcki instytucje i osoby prywatne zoyy 518 dzie w 660 to mach, (w tej liczbie najwiksz ilo dzie (94) nadesa Instytut Wy dawniczy Bibljotcka Polska w Bydgoszczy), prcz tego 15 redakcyj nadsyao do bibljotcki czasopisma. Ogem skatalogowano do i.1.23 r, 2$ 445 dzie (w okoo 40000 tomach). Niemal drugie tyle dzie pozostaje jeszcze nie skatalogowanych. Na rzecz zbiorw muzealnych 34 ofiarodawcw zoyo 570 okazw, w tern najwicej do dziau numizmatyki (347) i archcologji przed historycznej (49). Na rzecz archiwum 10 ofiarodawcw zoyo 20 to mw rkopisw i okoo 100 lunych kart i pism ulotnych, tak, i obecnie archiwum liczy okoo 300 woluminw, prcz tego za lune dyplomy, karty i pisma, ktre stopniowo s dobierane i w wiksze caoci ukadane. Na 1 stycznia 1923 r. T-wo liczyo ogem 640 czonkw (w tej liczbie honorowych 14, korespondentw 9, protektorw 4, doywotnich oraz zwyczajnych ul%\ Z tego wszake czonkw, ktrzy pozostaj

308

Kronika

w kontakcie z T-wem i opacaj regularnie wkadki czonkowskie liczy naley najwyej 200. Przy tern' zachodzi pewien lakt charakterystycznego przesunicia: gdy przed wojn przewan czci czonkw T-wa stanowili czonkowie zamiejscowi, zamieszkali w b. Kongreswce, w b. Galicji, przedewszystkiem za w b. gubernjach: Wileskiej, Grodzieskiej, Miskiej, Wi tebskiej, a zwaszca Kowieskiej i byt swj materjany T-wo na nieb,na pomocy materjalnej czonkw zamiejscowych przedewszystkiem opierao, obecnie jest inaczej: czonkowie, utrzymujcy kontakt materjany z T-wem s zamieszkali niemal wycznie w Wilnie. Czonkw zamiejscowych, ktrzy sprawami T-wa bliej si interesuj jest literalnie kilkunastu. Naley tedy stwierdzi, e jeeli zainteresowanie sprawami T-wa, zrozu mienie potrzeby poparcia jego celw na miejscu, w Wilnie moe si pogbio, to co do rozlegoci terenu dziaania, co do liczby osb, chc cych przyj T-wu z pomoc, zwaszcza materialn, stanowczo si zacienio i skurczyo. I gdyby nie wydatna pomoc Wydziau Nauki M. W. R. i O. P. najpilniejsze potrzeby T-wa nie zostayby zaspokojoue, a dzia alno wydawnicza usta by musiaa zupenie. Dziaalno ta w r. 1922 wyrazia si w ogoszeniu VII t. Rocz nika" T*wa (z zasiku Wydziau Nauki Min. W. R. i O. P.) oraz pracy p. Witolda Sawiskiego p. t. Przyczynek do znajomoci Hory okolic Wilna" (cz. 1), wydanej, jako tom III osobnych wydawnietw T-wa (kosztem i nakadem autora). S to ostatnie wydawnictwa T-wa o charak terze dawnym. Od tego czasu praca wydawnicza T-wa (jak i wogle naukowa) zerodkowana jest, zgodnie z nowemi warunkami ycia nauko wego w Wilnie, w Wydziaach T-wa i w publikacjach, ogaszanych od r. 1923 przez Wydziay. Wydzia I (hlologji, literatury i sztuki) liczcy 16 czonkw odby w r. 1922/23 5 posiedze (2 organizacyjno-administracyjne i 3 naukowe), Przedmiotem posiedze naukowych byy prace 1) p r o l Pigonia an Nepomucen Rembowski, przyjaciel Sowackiego"; 2) p r o l . Kol bu sze w s k i e g o Literatura krytyczna na emigracji w latach 18301850*, 3) prof. G l i x e l l e g o O redniowiecznych wierszach o zachowaniu si przy stole. Wydzia (nauk matem. - przyrodniczych i lekarskich) liczy 30 czonkw, odby 4 posiedzenia naukowe z nastpujcemi pracami i referatami: Dn. 25. XL 7922: St. K e m p i s t y O funkcjach ograniczonych"; H. J a w o w s k i . O funkcjach nerwowych Litobius torficatus" (rei. pro(. ). Prttfter); p r o l . W. D z i e w u l s k i O wyznaczeniu ruchu soca w przestrzeni'. Dn. 9,XL 1922; p r o l . J. P r i i H e r .Z bada nad wileskiemi formami zalotek (Leucorhinia)"; M. Z n a m i e r o w s k a .

Kronika

309

Watki okolic Wilna (rei. proL ). Prufler); M. O s t r e j k w n a Plusia gamma L. ab, comma" (ref. prof. |. Prufler); K. I W a s z k i e w i c z w na wyznaczeniu ruchu soca w przestrzeni* (rei. prof. Wad. Dziewulski). Dn. 17, Uh 7923: prof. J. P r d e r Materjay do znajomoci motyli puszczy Biaowieskiej"; I. B o w k i e w i c z Studja nad Daphnia pulex de Geer (ref. prof. |. Wilczyski); St. S z e l i g o w s k i Wyznaczenie osta tecznej orbity komety 1904 II (ret. prof. W. Dziewulski). Dn. 29.V.1923i J. B o w k i e w i c z Lynceus acautherhynchus nova species (ref. prof. J. Wilczyski); prol. Br. R y d z e w s k i Z bada nad wapieniem maszto wym nad Kamienn"; A. M a k a r e w i c z w na .Przyczynek do znajo moci rlory kopalnej nad Kamienn"; prof. Wad. D z i e w u l s k i pomiarach zboczenia magnetycznego na ziemiach polskich". Wydzia III (iilozofji, historji i nauk prawno-spoecznych). Kronika czynnoci z r. ub. ob, w zesz. 1 Ateneum Wileskiego". Sprawozdanie z dziaalnoci T-wa w r. 1922 zostao przez Walne Zgromadzenie przyjte do wiadomoci i zatwierdzone. (O odczytach na oglnych posiedzeniach miesicznych T-wa ob. Aten. Wil.*, zeszyt I). Godno czonkw honorowych T-wa Przyjaci Nauk w Wilnie, Walne Zgromadzenie ofiarowao: p, Stanisawowi Michalskiemu i p. Wadysawowi Mickiewiczowi. W wyborach uzupeniajcych do Zarzdu wybrani zosiali: p. Wad, Zab.jiski (ponownie), ktry jest prezesem Zarzdu, oraz p. Witold Sta niewicz (sekretarz). Wysoko wkadek ustalona zostaa: na 3 zp. rocznie od czonkw zwyczajnych lub jednorazowo 60 zp. dla czonkw doywotnich i 1000 zp. dla protektorw. Nagrody. Z funduszw, przeznaczonych przez Wydzia Nauki M W. R. i . ., Wydzia I przyzna nagrod pracy . p. Ludwika Janowskiego p. t. Historjograija Uniw. Wileskiego", Wydzia III za pracom: p. Wach Komarnickiego Polskie prawo pastwowe*, p. Bron. Wrblewskiego Przestpstwa tumu* i Wstp do polityki kryminalnej", p. Wad. Stad nickiego Zarys statystyczny ziem pnocno-wschodnich" i p. Michaa Brensztejna Bibljoteka Uniwersytecka w Wilnie". W przyznaniu nagrd wydziay kieroway si myl, iby wyrnione byy prace z lat ostat nich, ktre bd treci swoj dotycz ziem W. X. Lit., bdi w druku ukazay si na ziemiach dawnej Litwy, bd te przez osob autora zwi zane s z rozwojem dziaalnoci naukowej na miejscu. Dziaalno III Wydziau T. P. N. od 18 maja 1923 r. Na posiedze niu 18/V wygoszone zostay 2 referaty: d-ra W. Staniewicza p.t, Wie Matujzy Bodziszki, studjum gospodarczo-spoeczne", przedstawiony

310

Kronika

przez prot. Zawadzkiego, a znajdujcy si obecnie ju w druku, oraz d-ra R. Mienickiego O Diarjuszu Walnej Rady Warszawskiej w . 1710. Diarjusz ten, opracowany na podstawie tekstw znajdujcych si w rkopimiennych dziaach bibljotek hr. Krasiskich w Warszawie, ks. ks. Czartoryskich w Krakowie, Publicznej w Petersburgu i opaciskich w Sacyi, przedstawia przebieg obrad warszawskiego walnego zjazdu po bitwie potawskiej, ustpieniu z Polski Stanisawa Leszczyskiego i powrocie Augusta II. Do samego diarjusza zaczone zostay instrukcje poselskie, mowy wygaszane w czasie obrad, uniwersa zwoujcy Rad, pertraktacje z posem moskiewskim etc, zaczerpnite zarwno v. wymienionych bibljo tek, jak te i innych, oraz archiww pastwowych. Nad referatem odbya si dyskusja, w ktrej zabierali gos profesorowie Chodynicki, Iwaszkiewicz, Koneczny i Kociakowski. Na posiedzeniu 3/VI Rektor Alfons Parczewski przedstawi roz praw: Pocztki metropolji Gnienieskiej. Tre jej nastpujca: Dotychczasowym kanonem historjograiji polskiej w tej rnaterji jest pogld, ustalajcy pocztek prowincjonalnego ustroju kocielnego w Polsce na rok tysiczny w czasie wdrwki Ottona III do Gniezna. rdow podstaw tego pogldu jest odnony ustp kroniki Thietmara, mwicv o powoaniu Gaudentego- Radyma na urzd arcybiskupa, ktremu zostali poddani biskupi Reinbern koobrzeski, Poppo krakowski i Jan wrocawski. Sprzeczno z tym tekstem, wypywajc z ustpu listu Grzegorza VII do krla Bolesawa Szczodrego, konstatujcego lam, te w Polsce nie byo ustalonej siedziby metropolitalnej, tumaczono zwykle tern, i w czasie burzliwych zamieszek i osabienia pastwa polskiego, ktre po mierci Bo lesawa Chrobrego, a wicej jeszcze po zgonie Mieszka 11 miay miejsce nastpio rozprzenie metropolitalnego zwizku i dopiero Grzegorz VII podj starania o wskrzeszenie go. Przy traktowaniu catego tego kocielnohistorycznego epizodu, historycy polscy, pomijali zwykle dwa bardzo wa ne momenta, ktre koniecznie uwzgldni naley w tej sprawie. Jednym z nich jest oglny historyczny rozwj ustroju metropolitalnego w kociele, drugim to wspczesnych politvczno-koscielnych stosunkw w Niem czech za Ottona III. Tymczasem oba te momenta naley koniecznie wzi pod uwag przv rozwaaniu zjazdu gnienieskiego i pocztkw polskiej metropolji. w zwizku z niemi, cae dotychczasowe traktowanie sprawy, zasuguje na rewizj, Przedewszystkiem wic stwierdzi naley, e historycy nasi w opo wieci swej o pocztkach polskiej metropolji, mieli zawsze przed oczami oglny ustrj metropolitalny i podzia wszystkich tcrytorjw na prowincje kocielne, jakie od pniejszego redniowiecza prawidowo uksztatoway si i dzi s normalnym objawem. Tymczasem we wczesnem redniowie czu byo inaczej. Prawidowy podzia na prowincje kocielne z stalemi stolicami metropoitalnemi, jaki istnia w ostatnich czasach imperjum rzymskiego, w zwiz ku z administracyjno-politycznym jego podziaem, uleg potem rozstrojowi. W pastwie Frankw za Merowingw i w pocztkach Karolingw nastpio

zupene rozprzenie metropolitalnej organizacji. Chrodegang z Metz i Theoduli z Orleanu byli arcybiskupami ad personom, a pamita przy tern naley, le obie te katedry ani przedtem, ani potem nie byy nigdy orodkiem metropolitalnych prowincji. Winlryd Bonifacy aposto Nie miec by rwnie tylko personalnym arcybiskupem Moguncji, dopiero jego nastpca Luli stan jut na czele normalnie zorganizowanej prowincji kocielnej. Anskar za Ludwika I by arcybiskupem hambursko-bremeskim, ale nastpca jego Adalgag by znowu tylko biskupem. Dopiero w X wieku przyszo do skutku zorganizowanie metropolji na pnocy. Organizowanie prowincji kocielnej magdeburgskiej, mimo potgi Ottona I, wymagao 20 lat czasu, skutkiem oporu Wilhelma Mogunckiego. Wogle w owych czasach organizowanie nowych prowincji kociel nych wszdzie poczone byo z trudnociami i tarciami kocielnej i poli tycznej natury. W Irlandji urzdzenie kocielnych prowincji przyszo do skutku dopiero po dugich wiekach chrystjanizmu, w wieku Xli. Jeszcze pniej w Szkocji, bo ledwie 1472 r. Dlacze^oby wic w Polsce zorga nizowanie metropolji miaoby by dzieem zDudowanem nagle, niemal cu downie w sentymentalnej atmosferze przyjini i wrae? Do przeciwnych rezultatw doprowadza nietylko analogja z innemi krajami, ale take uprzytomnienie sobie wczesnej sytuacji Niemiec. Otto dy do wskrzeszenia biskupstwa w Merseburgs ktre Otto 1 na korzy 1 arcybiskupstwa magdeburskiego skasowa. Na przeszkodzie temu stoi mo cno zainteresowany w tej sprawie Gisilcr, arcybiskup magdeburski. W ca ej tej sprawie Otton prowadzi z nim gr dyplomatyczn. Usiuje sko ni go do restytucji, ale unika stanowczego zerwania. Utworzenie arcybiskupstwa w Gnienie, ale tylko czasowo, personal nie, byo ze strony Ottona 1 1 posuniciem na politycznej szachownicy. 1 Stworzenie prowincji kocielnej byoby krokiem, ze stanowiska Ottona 11 1 za daleko idcym. I pniej jeszcze, mogli bywa w Polsce arcybiskupi, ale staej siedziby metropolitalnej i prowincji nie byo. Przemawiaj za tym wywodem nieliczne rda, jakie posiadamy. U Thietmara, ustp, m wicy o zjedzie gnienieskim, rni si pod wzgldem kocielno-prawnym od waniejszego ustpu o stworzeniu magdeburskiej prowincji. Z listu Grzegorza VII do Bolesawa, nie wida adnego ladu o tem, aby dawniej istniaa w Polsce staa metropolitalna stolica. Gdyby tak byo, byaby tra dycja i wiedziaby o niej Grzegorz, tak dobrze o wszystkiem w Europie poiniormowany. Mia nawet po temu okazj, mianowicie gdy jeszcze jako Hildebrand w r, 1057 spotka si na zjedzie w Phlde z jednym polskim biskupem. Z tych wszystkich powodw, autor przychodzi do wniosku, ie w Gnienie Gaudenty-Radym wystpowa jako arcybiskup gnienie ski, ale tylko personalnie. Kocielna prowincja zorganizowan wtedy oie zostaa. Nastpio to znacznie pniej.najprawdopodobniej za Bolesa wa Szczodrego. Wyranie gregorjaskie stanowisko tego krla uatwio rozwizanie wanego dla Polski zadania. Po reteracie wywizaa si dyskusja, w ktrej zabierali gos profeso rowie Chodynicki i Koneczny.

Na 4 posiedzeniach w dn. 29'VI, 4, % 13 /VII odbywaa sie dyskusja nad Instrukcj* Akademji Umiejtnoci. Konkurs. Wydzia III T. P. N. w Wilnie ogasza konkurs na monografj, napisan w jzyku polskim o przeszoci wojewdztwa, powiatu, miasta, lub miasteczka na terenie W. X. Lit.; przyczem, jeli to bdzie monograija miasteczka, to musi obejmowa cao jego dziejw, a do czasw ostat nich, jeli za wojewdztwa, powiatu, czy miasta moe si zamy ka w granicach pewnego okresu, nawet jednego stulecia. Praca zakwalifikowana do odznaczenia zostanie nagrodzona z fundu szu przeznaczonego na ten cel przez p. Euzebjusza Lopaciskiego, w wy sokoci 500 tys. mar. Prace na powysze tematy naley skada do Wydz. III T. P. Nauk w terminie nie przekraczajcym d. 31, XII. 1924 r. (adres: Wilno, Tow. Przyjaci Nauk, Wydz. III, uJ. Lelewela 4). Prac naley przesa opatrzon godem, w zamknitej za kopercie osobno te godo, oraz nazwisko, imi i adres autora.

>

WANIEJSZE OMYKI.
Wiersz lo od gry 6 dou
Wydrukowano By powinno,

rzeczonemu przeciwko

szerzonemu przeciwko swoim zwierz chnikom, podnis zbrojn prawic przeciwko niezadowolenia innych poddanych zasugi okoo str. 303

13 9 8 1

. . * w przypisie 1

niedozwolenia innych zasugi str.

.4F r W

t '* " ^ - -_ i l ' / '

ATHNE DE WILNO
**-' \ i . J *. . * 1 W t i ^ A A A l l A P i n i l f l U T

dition de la Socit polonaise, des sciences et des lettre tle Wilno Section IIL
Publie (*c U subvention du Meistere de l'Instractin ; M l f W *
' ' ' '

et des Cutes.
,

SOMMAIRE DU PRSENT NUMRO. .;

Dissertationsne ^%:t