/

N/

X/

IL US TR 0 WA NA

HISTORJA WOJNY WIATOWEJ

WSZYSTKIE PRAWA ZASTRZEONE

ILUSTROWANA HlSTORJA W^OJNY WIA TO WE]

(1914 1920)

WYDAWNICTWO

ZBIOROWE

TOM III

NAKADEM

SPKI WYDAWNICZEJ ,,WIEDZA

WARSZAWA

WSPCZESNA",
1932.

Sp. z o. o.

WARSZAWSKIE ZAKADY GRAFICZNE WILCZA 60. TELEFON 893-47.

Rozdzia

XVIII.

OGLNE POOENIE PASTW WOJUJCYCH NA POCZTKU 1916 ROKU. Rezultaty kampanji 1915 roku byy ogrom ne i zawayy decydujco na losach caej wojny wiatowej. O ile kampanja 1914 roku pogrze baa przedwojenne przewidywania i plany woj skowe i gospodarcze, o tyle dopiero kampanja 1915 roku pozwolia zorjentowa si w nowej rzeczywistoci, ktra miaa ksztatowa prze bieg wojny wiatowej. Rzeczywisto obalia przedwojenn teorj o krtkotrwaoci nowoczesnej wojny, ktra przeciwnie niepokojco przecigaa si, wpro wadzajc do kolosalnej rozgrywki grony czyn nik czasu. Ten czynnik czasu przedewszystkiem grony by dla pastw centralnych, kt rych pooenie geograficzne i" gospodarcze ra czej sprzyjao prowadzeniu krtkotrwaej woj ny. Niemcy rozumieli to dobrze, na dugo je szcze przed wojn tworzc swj schlieffenow,ski plan piorunujcych dziaa wojennych, kt re miay przynie wspaniae zwycistwo w jak najkrtszym czasie. Jak wiemy, wedug tego planu Niemcy mieli zada kolejne miadce ciosy najpierw Francji na Zachodzie, pniej Rosji na Wscho dzie. Niemcy zrealizowali ten plan tylko cz ciowo. Na Zachodzie zagarnli wprawdzie w 1914 roku znaczny obszar Belgji i Francji, ale nie zamali siy bojowej armji francuskiej, ani odpornoci moralnej caego narodu francu skiego. Nastpne uderzenie, tym razem na Wschodzie, oddao wprawdzie w 1915 roku w rce Niemcw olbrzymie obszary Rosji oraz straszliwie wyniszczyo armj rosyjsk, jed nake dalekie byo od cakowitego zmiadenia kolosa rosyjskiego. Tak wic dwa pierwsze lata wojny, jak kolwiek przyniosy Niemcom formalnie zwyci stwo, w rzeczywistoci byy klsk ich ambit nych i wiatoburczych planw. Byo oczywistem, e do ostatecznego rozstrzygnicia wojny jest jeszcze daleko, e Koalicja posiada jeszcze do si i woli zwycistwa, aby mc przeciga wojn poza granic wytrzymaoci przedewszystkiem gospodarczej pastw centralnych. Zaledwie poowiczne zwycistwa pastw centralnych nie zdoay ugi si moralnych rz dw koalicyjnych: nie wyamao si adne ogni wo z okalajcego piercienia wrogw. Jesieni 1915 roku Niemcy spodziewali si, e Rosja, po straszliwych klskach swojej armji, zabiega bdzie o zawarcie odrbnego pokoju z Niemca mi. Nie brak byo wrd rosyjskich sfer rz dowych ludzi, ktrzy pragnliby wanie w ten sposb zakoczy beznadziejn wojn, ktra wstrzsaa podstawami sabego ju tronu ca rw. Jednake pomimo tych tendency] Rosja nie zdradzia swoich sprzymierzecw: o poko ju nie byo mowy. Rwnie nie sprawdziy si przewidywania generaa Falkenhayna, nie mieckiego szefa sztabu generalnego, na temat Woch, e bd one prawdopodobnie rade, je li bd mogy zlikwidowa imprez w jakikol wiek przyzwoity sposb". Jakkolwiek kampa nja letnia 1915 roku nie przyniosa Wochom ani zwycistwa, ani tern mniej sawy, przecie prowadziy one wojn nadal wytrwale, chocia ostronie. Co do Francji, to postawa jej w cigu 1915 roku sprawia Niemcom nielada niespo dziank. Okazao si, e Francja, pomimo stra szliwych ofiar, zdoln jest do niebywaych wy sikw militarnych na polach walk rwnie, jak gospodarczych wewntrz kraju, za jej wola zwycistwa, porywajca cay nard, bya wprost zdumiewajca. Wprawdzie rok 1915 nie przynis Fran cuzom i Anglikom adnych powaniejszych suk cesw. Zreszt w tym czasie nawet punkt ci koci wojny przenis si na wschd, za front zachodni odgrywa rol drugorzdn. Ale fakt, 507

e na zachodzie Niemcy zmuszeni byli do obro ny, inicjatywa za dziaa zaczepnych przesza w rce Francuzw i Anglikw, by ju dosta tecznym dowodem, i sprzymierzeni na zacho dzie nietylko nie rezygnuj z dalszej walki, ale przeciwnie, korzystajc z tego, e uwaga Niem cw skupia si na Rosji, zbieraj si w sobie do pniejszych, bardziej owocnych dziaa. Za powiadao to dugotrwa wojn, czego najbar dziej obawiali si Niemcy. Tak wic w lutym i w marcu 1915 roku wykonywuj Francuzi i Anglicy pierwsze swo je prby powaniejszego natarcia, aby odci y zagroon przez Niemcw Rosj. Wpraw dzie prby zamania i przerwania niemieckiego systemu obronnego na zachodzie nie powiody si, jednake znacznie podniosy zachwiany po przednio autorytet wojenny sprzymierzonych, rwnoczenie budzc powany niepokj w kie rowniczych sferach niemieckich. Powaniejsz jeszcze prb przerwania niemieckiego frontu na zachodzie byo natarcie francusko-angielskie w kocu wrzenia 1915 r. pomidzy Armentires i Arras oraz w Szampanji pomidzy Reims i Argonami. Tym razem sprzymierzonym nie chodzio o wspdziaanie 2 rozbit ju armja rosyjsk, ale o samodzieln akcj, zakrojon i przygotowan na szerok skal. Moment by o tyle korzystny dla sprzy mierzonych, e pooenie na wschodzie zale dwie pozwalao Niemcem na rozpoczcie trans portu czci swoich si przeciwrosvjskich na front zachodni. Po trzydniowem przygotowa niu artyleryjskiem (po raz pierwszy zastoso wano w czasie wojny wiatowej tak zwany ogie huraganowy na tak wielk skal i na tak ogromnych przestrzeniach), wojska francuskie i angielskie ruszyy do ataku, w wielu miej scach opanowujc pozycje niemieckie. Na p nocnym odcinku Anglicy dotarli do Hulluch pomjdzy kanaem La Basse i Lens, Francuzi za opanowali Souchez oraz posunli si nieco na przd pod Vimy i Givenchy. Po zacitych wal kach udao si jednak Niemcom odzyska znacz n cz utraconych pozycyj. Natomiast w Szampanji sukces Francuzw7 by powaniej szy. Natarcie Francuzw wzdu dregi Souain Somme Py zdoao przerwa front niemiecki, do sabo w tern miejscu obsadzony i stopniowo znacznie rozszerzy uczyniony wy om. I tu jednak zdoali Niemcy opanowa po oenie ju o kilka kilometrw wtyle na drugiej linji obronnej, gdzie oddziay niemieckie zdo ay utrzyma si a do nadejcia powaniej szych posikw, popiesznie ciganych gwnie 508

ze wschodniego frontu. Ale bya ju chwila, kie dy wydawao si, e front niemiecki na zacho dzie zaamanie si, grzebic cay skomplikowa ny system obronny, na ktrym Niemcy oparli plan swojej kampanji przeciwko Rosji. Fakt, e chocia przez chwil wayy si szale zwy cistwa na polach Francji, by znamienny dla kampanji 1915 roku i brzemienny w prognozy dalszej wojny. Poza tern walki na zachodzie w cigu 1915 roku posiaday inne jeszcze oblicze, niemniej grone dla wojennych planw Niemiec. Oto je sienne natarcie francusko-angielskie zademon strowao wiatu zupenie nowy sposb prowa dzenia walki, sposb, ktry odrazu zosta na zwany bitw sprztu". Po raz pierwszy w dzie jach sprzymierzeni niezwykle starannie i w ko losalnej skali przygotowali swoje natarcie pod wzgldem materjalnym. Zgromadzono nieby wa ilo artylerji (w samej tylko Szampanji wprowadzono do walki ponad 5.000 dzia wszel kiego kalibru), przygotowano olbrzymie zapasy amunicji, dziki czemu mona byo zastosowa trzydniowy, straszliwy ogie huraganowy ar tylerji, oraz oddano do rozporzdzenia wojska w niebywaych przedtem ilociach wszelkie znane wwczas rodki techniczne walki. Jesienna bitwa sprztu" w Szampanji staa si drogowskazem dla caej dalszej wojny na zachodzie. Odrazu stao si oczywistem, e zastosowanie jej nie byo jednorazowem, ani tern mniej przypadkowem zjawiskiem, ale wy pywao z nowej metody prowadzenia wojny, zastosowanej przez Koalicj. Metoda ta punkt cikoci w prowadzeniu wojny przesuwaa z pl bitew na tyy, gdzie si mia odbywa ko losalny wycig gospodarczy i techniczny, maj cy zadecydowa o losach wojny. Zastosowanie za tej metody odrazu na tak wielk skal byo dowodem, e Koalicja poczynia ju znaczne po stpy w dziele podniesienia swojej wytwrczo ci przemysowej i przystosowania jej do celw wojny. Od chwili, kiedy wojna na zachodzie na braa cech bitwy sprztu", pooenie militarne pastw centralnych, ktrym po dwch kampanjach letnich nie udao si zakoczy wojny zwycistwem, ulego radykalnej zmianie na ich niekorzy. Ju pierwsze miesice wojny wykazay, e materjalna strona prowadzenia wojny o wiele przekracza te rozmiary, ktre brano za pod staw dla przedwojennych planw militarnych. Ilo ludzi, powoanych pod bro, o wiele prze kroczya wszelkie przewidywania. To samo ty-

Ochotnicy, studenci Uniwersytetu llarrurd'a (St. Zjedn. A. P.), defiluj przed oficerami misji francus kiej w Bostonie.

czyo si zuycia amunicji, broni i wszel kiego sprztu wojennego. Wszystkie pastwa w mniejszej lub wikszej mierze okazay si bezradne wobec ogromu potrzeb wojny, rosn cych w szalonem tempie z dnia na dzie. W naj korzystniejszym jednak pooeniu, narazie przy najmniej, byy Niemcy, najstaranniej i w naj wikszej skali przygotowane do wojny ora?, po siadajce olbrzymi przemys, ktrego charak ter pozwala! atwo przystosowa go do celw wojennych, co te Niemcy- poczy czyni od pierwszych ju miesicy wojny. Zreszt o go spodarczej stronie prowadzenia wojny przez Niemcw pisalimy ju w osobnym rozdziale. Znakomite przygotowanie Niemiec do woj ny oraz atwo, z jak pniej przystosoway do jej potrzeb cale swoje ycie gospodarcze, w pierwszym okresie wojny daway pastwom centralnym ogromn przewag nad nieprzygo towan i zaskoczon ogromem wojny Koalicj, co szczeglnie jaskrawo uwydatnio si na fron cie wschodnim. Ale czas pracowa na nieko rzy Niemiec. Pastwa centralne, otoczone na ldzie acuchem wrogw, od strony za mrz zamknite blokad potnych flot wojennych Anglji i Francji, pod wzgldem gospodarczym zdane byy wycznie niemal na wasne siy i wasne rodki. Wkrtce te poczy odczuwa brak surowcw przemysowych i rodkw yw nociowych. To te plany strategiczne Niemiec musiay uwzgldnia rwnie wzgldy gospo darcze, co pomidzy innemi tmaczy rwnie wysiki Niemiec, skierowane na Bakany (na fta, rodki spoywcze, wolna droga do turec kich surowcw). W tych warunkach, jeli Niemcy przez dugi czas mogy podoa potrze bom wojny, byo to zasug przedewszystkiem niemieckich sfer gospodarczych, ktrych zdol noci techniczne i organizacyjne dokonyway istnych cudw wytrwaoci, pomysowoci i ofiarnoci. Zreszt ta ostatnia bya cech, waciw caemu spoeczestwu i armji nie mieckiej, co pozwolio pastwom centralnym tak dugo opiera si w zupenie ju beznadziejnem pooeniu. Pomimo szczeglnie korzystnego pooenia gospodarczego i militarnego Niemiec na poczt ku wojny, wkrtce ju i im trudno byo spro sta rosncym potrzebom wojny. Ju na po cztku 1915 roku, jak stwierdza admira Al fred Tirpitz (* 1849 t 1930, organizator nie mieckiej floty wojennej i bezwzgldny w cza sie wojny zwolennik prowadzenia walki odzia mi podwodnemi), arm ja niemiecka pocza od czuwa brak dostatecznej iloci pociskw arty
510

leryjskich. Oczywicie, od chwili zastosowania przez Koalicj bitwy sprztu" braki materjaln.e poczy coraz dotkliwiej paraliowa mili tarn potg Niemiec, ktrym pozostawaa ju jedyna tylko nadzieja zwycistwa, a mianowi cie jakie piorunujce i miadce natarcia, ktreby kolejno rozryway ogniwa dawicego acucha przeciwnikw. Bya to jednak saba nadzieja wobec tego, e nawet na pocztku woj ny podobny plan zawid cakowicie. Wojna sprztu" zgoa inne szanse dawaa Koalicji, posiadajcej swobodn czno z ca ym wiatem, ktry, poza wasnemi rodkami gospodarczemi Koalicji, mg by pracowa na jej korzy. To te, jakkolwiek na pocztku wojny Koalicja bya do niej bez porwnania go rzej przygotowana od Niemiec, przecie z bie giem czasu nietylko moga bya dorwna swo jemu przeciwnikowi, ale ostatecznie pobia go w gospodarczo-technicznym wycigu. Francja najszybciej z pomidzy sprzymie rzonych przystosowaa swoje ycie gospodarcze do celw wojny, jakkolwiek utracia bya dwa nacie swoich najbogatszych i najbardziej uprzemysowionych departamentw, okupowa nych przez Niemcw. W cigu 1915 roku roz winli Francuzi do niebywaych rozmiarw swoj wytwrczo wojenn. Tak naprzykad, podczas gdy w kampanji 1914 roku rozporz dzali Francuzi bardzo nieliczn artyleri ci k, ju we wrzeniu 1915 roku mogli byli wpro wadzi do walki okoo dwch tysicy cikich dzia rnego kalibru, stanowicych plon wo jennej ju wytwrczoci rodzimego przemysu. Produkcja karabinw dosza pod koniec 1915 r. do 33.000 dziennie! Produkcja pociskw arty leryjskich i naboi karabinowych zwikszya si od pocztku wojny czternastokrotnie, a w ko cu 1915 roku nawet trzydziestokrotnie. Do ogromnych rozmiarw doprowadzili rwnie Francuzi produkcj samolotw i samochodw. Pierwsze poczy przeto odgrywa coraz powa niejsz rol wywiadowcz, a nawet bojow, sa mochody za poczy odgrywa rol samodziel nego rodka komunikacyjnego, nierzadko prze woc sprawnie i ze znaczn szybkoci nawet due masy wojsk. O rozmiarach wojennej wy twrczoci francuskiej wiadczy moe fakt, e ju w 1915 roku oprcz robotnikw powoano do pracy w fabrykach wojennych przeszo sto tysicy kobiet, co stanowio nielada przewrt w dotychczasowych stosunkach na rynku pra cy, a nawet w stosunkach spoecznych. Fran cja nie cofaa si przed niczem, co miao suy zwycistwu ora francuskiego.

Poza wytwrczoci rodzim niezwykle szybko potrafia Francja zorganizowa rw nie ogromne dostawy wojenne gotowych fa brykatw i surowcw z pastw neutralnych, skd rwnie masowo sprowadzano robotnikw i fachowcw do fabryk we Francji, aby umo liwi tem powszechniejsze powoywanie pod bro wasnych obywateli. W dziele materjalnego przygotowania Francji do wojny sprztu" ogromne zasugi pooy Albert Thomas, piastujcy urzd mini stra uzbrojenia w najciszych latach 1915 1917, jeden z czoowych przywdcw socjaliz mu francuskiego, od 1920 roku dyrektor Mi dzynarodowego Biura Pracy przy Lidze Naro dw (* 1878 t 1932). Zrozumienie, e wojna potrwa dugo i b dzie miaa przedewszystkeim charakter wyci gu techniczno-gospodarczego, nie mniejsze by o w Anglji, ni we Francji. Nie mniejsza te od francuskiej bya angielska wola zwycistwa. I to wanie byo gwn niespodziank dla Niemcw, ktrzy narazie udzili si, e Angij atwo da si nastraszy chociaby walk odzia mi podwodnemi, lub te nalotami niemieckich Zeppelinw nietylko na Pary, ale i na Londyn ! Jak wiemy, Anglja nie bya przygotowana do wojny ldowej w powaniejszych rozmia rach. Bezpieczestwa Metropolji strzega po tna fleta wojenna, za dla celw kolonjalnych cakowicie wystarczaa niewielka armja wer bunkowa, skadajca si z ochotnikw - zawo dowcw. Od pierwszych wic dni wojny musia a Anglja tworzy swoj armj ldow, niemal od podstaw. Tego olbrzymiego dziea podj si genera lord Herbert Kitchener, wczesny minister woj ny (zaton wraz z ca zaog okrtu Hamp shire", storpedowanego przez niemieck d podwodn w 1916 roku), wspaniale wywizu jc si z tego trudnego zadania. Narazie ar mj tworzono wycznie z ochotnikw. W dniu 1 lipca 1915 roku powoanych pod bro ochot nikw byo ju okoo dwch miljonw, pod ko niec za roku liczba ich bya blisk czterech miljonw. W dniu 1 stycznia 1916 roku na froncie we Francji armja angielska liczya ju 1.700.000 ludzi, wobec 118.000 z sierpnia 1911 roku! Zreszt wkrtce ju (w maju 1916 r.) przesza Anglja do systemu armji poborowej, co znakomicie zwikszyo, oczywicie, jej liczeb no. Zadziwiajca szybko, z jak Anglja wy stawia swoj zupenie now armj ldow, niemao zaskoczya Niemcw, ktrzy liczyli si

raczej z moliwoci prowadzenia przez ni wojny na morzu, ale nigdy na ldzie poza drob n armja ekspedycyjn o charakterze demon stracyjnym. To, czego dokonaa Anglja, byo zupenie sprzeczne z dotychczasowemi pogl dami wojskowemi, ktre si bojow wojska widziay w jego tradycji, wieloletniem wyszko leniu i dowiaczonej organizacji. Wydaje si jednak bezsprzecznem, e podobny ekspery ment mg by si uda tylko Anglji, posiada jcej wietn, chocia nieliczn armj zawo dow, stanowic doskonae kadry dla znacz nie wikszej armji ochotniczej i poboi^owej, po siadajcej spoeczestwo zdyscyplinowane, wy sportowane i od wiekw wdroone do walki na morzach i w kolonjach, wreszcie rozporzdzaj cej wwczas, zdawao si, nieprzebranemi rod kami finansowemi, stanowicemi zawsze naj bardziej czarodziejsk rdk. Pod wzgldem wytwrczoci wojennej An glja nieco pniej zorganizowaa si od Fran cji, narazie przedewszystkiem wykorzystywujc dostawy z pastw neutralnych. Kiedy jed nak powszechnie stao si oczywistem, e woj na potrwa dugo, i w tej dziedzinie pocza An glja czyni niebywae postpy. Sprawie tej przedewszystkiem odda si premjer angielski Dawid Lloyd-George (ur. 1863 r., z zawodu adwokat i polityk), piastujcy ten .urzd w la tach 1916 1922. Pod wraeniem wojny sprztu", ktra wszechwadnie ju zapanowaa na froncie zachodnim, przeprowadza LloydGeorge w parlamencie w maju 1916 roku usta w o zaopatrzeniu armji (Minitions act"), ktra zakazywaa midzy innemi strajkw i po woywaa do fabryk fachowcw i fachowych robotnikw. Zawdziczajc tej ustawie oraz niezwykej energji rzdu angielskiego wytwr czo wojenna w Anglji w krtkim czasie osi gna olbrzymie rozmiary, gwarantujc Koali cji posiadanie dostatecznych rodkw materjalnych do prowadzenia wojny. Pod koniec ro ku 1916 w samej Anglji pracuje ju na potrze by armji 2.700 fabryk, a ponadto jeszcze 320 w Kanadzie. Surowce za dostarczane s z ca ego wiata, przedewszystkiem z wasnych kolonij angielskich. Tak wic kampanja 1915 roku, ktra nie przyniosa ostatecznych wynikw, nadaa woj nie charakter dugotrwaego zmagania si bitwy sprztu" wojny na wyczerpanie". Furji wojennej Niemcw, ich doskonaej orga nizacji militarnej i dugotrwaym, precyzyj nym przygotowaniom przeciwstawia Koalicja niezomn wol zwycistwa, systematyczn
511

Ludzie i konie iv maskach

przecitvffazowych.

prac i powoln, ale jake gron celowo dziaania. W tych warunkach jsnem byo, e punkt cikoci wojny ponownie przesunie si na front zachodni, gdzie odtd miay si way losy wiata. Bowiem Rosja, straszliwie ju rozgro miona militarnie i wewntrznie zdezorganizo wana, nic moga bya, oczywicie, odegra po waniejszej roli w wojnie, ktra nabraa no wych cech gospodarczo-technicznych i organi zacyjnych. Istotnymi przeciwnikami Niemiec od pocztku 1916 r. stay si Francja i Anglja, ktre te susznie zagarny rol kierownicz w Koalicji. Tern niemniej jednak i w Rosji od poowy L915 roku rozpoczyna si nowa faza w meto dach prowadzenia wojny. wieo poniesione klski, ktrych jedn z powaniejszych przyczyn byy braki materjalne armji rosyjskiej, oraz w nastpstwie ustabi lizowanie si frontu pozycyjnego, w oglnym
512

charakterze zblionego do wzorw zachodnich, zmusiy zarwno naczelne dowdztwo rosyjskie, jak i rzd do przedsiwzicia energicznych rodkw WT celu podniesienia materjalnego za opatrzenia wojska do w:zgldnie chociaby do statecznego poziomu. Jak wiemy, Rosja bya niemal zupenie od cit od wiata, bdc pod tym wzgldem w poclobnem do pastw centralnych pooeniu. Sa ma bya sabo uprzemysowiona, w dodatku za wojskowo rosyjska przed wojn nie uczynia adnych przygotowa w celu mobilizacji prze mysu w czasie wojny. Teraz wic w Rosji trzeba byo z jednej strony rozwin i przystosowa do nowych ce lw wasny skromny przemys, z drugiej za strony zorganizowa powaniejsze zamwienia w pastwach neutralnych i dowz tych dostaw do Rosji. Zamwienia zagraniczne, napozr stanowice najatwiejsz cz tego zadania, w istocie byy dla Rosji niezwykle trudne do

zorganizowania nietylko ze wzgldw komuni kacyjnych. Przedewszystkiem Rosja spotkaa si z siln i umiejtn konkurencj i to nietyl ko ze strony pastw centralnych, ale nawet ze strony wasnych zachodnich sprzymierzecw, ktrzy znacznie wczeniej opanowali najko rzystniejsze i najlepsze rynki zagraniczne. Powtre wielk zawad bya osawiona korupcja i niedostwo rosyjskiego aparatu pastwowe go. Nawet wewntrz Rosji naduycia i nie udolno byy normalnem zjawiskiem w zaopa trywaniu armji. C dopiero zagranic i to w czasie wojny. To te, jakkolwiek od poowy 1915 roku Rosja pocza jako tako dawa sobie z wielkim trudem rad z zamwieniami w pa stwach neutralnych, jednake do koca wojny pozostaa pod tym wzgldem w ogonie sprzy mierzonych, zbierajc liche i drogie resztki, po zostawione przez innych na rynkach wiato wych. W maju 1915 roku powstaa w Piotrogrodzie Specjalna Rada Obrony", ktra miaa wspdziaa przy zaopatrywania armji. Rw noczenie na stanowisko szefa gwnego kie rownictwa artylerji, instytucji, ktra zaopa trywaa artylerj, powoano zdolnego i ener gicznego generaa Manikowskiego. W czerwcu tego roku stanowisko ministra wojny obj genera Poliwanow7, na ktrego dziaalnoci po kadano wielkie nadzieje. W lipcu znw powo ano najwysz komisj ledcz, ktrej zada niem byo badanie przyczyn brakw w zaopa trzeniu armji. W skad Specjalnej Rady Obrony" wcho dzili: minister wojny, jako przewodniczcy, czonkowie Rady Pastwa i Dumy Pastwowej (parlamentu), nieco pniej za rwnie przed stawiciele zwizkw samorzdu ziemskiego (powiatowego) i miejskiego oraz wojennoprzemysowych komitetw". Te ostatnie powo ano do ycia na skutek uchway zjazdu przed stawicieli przemysu i handlu, ktry odby si w Piotrogrodzie w poowie 1915 roku. Zada niem tych komitetw byo zorganizowanie red niego i drobnego przemysu, niewyzyskanego jeszcze przez wadze wojskowe, i przystosowa nie go do produkcji dla celw wojny. Liczba tych komitetw dosza wkrtce do 200, rozrzu conych po caym obszarze cesarstwa rosyjskie go. Caoci prac kierowa komitet centralny w Piotrogrodzie, ktrego prezesem by wybitny dziaacz polityczny A. I. Guczkow. Obok Specjalnej Rady Obrony", jako or ganu centralnego, powstay rwnie poszczegl ne rady przy ministerstwach, specjalizujce si

w pewnych gaziach zaopatrywania armji. Tak wic powstay rady do spraw transporto wych, opaowych, ywnociowych, sanitarnych i innych. Wszystkie te rodki, przedsiwzite w Ro sji, przyniosy wprawdzie pewne rezultaty, ale nie odrazu i do koca nie w tym stopniu, jak to mona byo przewidywa. Wedug danych generaa J. N. Daniowa, przemys rosyjski w latach 1914 1915 wy kona nowych lub przeprowadzi remont kara binw rcznych w iloci nieco ponad miljon sztuk. W tym czasie zamwienia zagraniczne przyniosy zaledwie 750.000 sztuk, co razem nie dawao nawet dwch miljonw karabinw. Tymczasem potrzeby armji w cigu tych dwch lat wyniosy do czterech miljonw karabinw, co dawao niedobr dwch miljonw kara binw ! Nie lepiej i nie szybciej rozwijaa si pro dukcja pociskw artyleryjskich. Dopiero w li stopadzie 1915 roku osignito liczb 1,5 miljona pociskw miesicznie, co zaledwie odpo wiadao potrzebom pierwszych miesicy wojny (50 parkw lokalnych miesicznie), nie mogo jednak by wystarczajcem przy coraz bardziej komplikujcych si warunkach wojny. Najgorzej i najwolniej si pro dukcja pociskw dla artylerji cikiej, a to ze wzgldu na znaczne trudnoci techniczne, kt rych nie mona byo w Rosji cakowicie po kona. Najlepiej i najszybciej zorganizowaa si produkcja naboi karabinowych. W sierpniu 1914 roku krajowa produkcja wyniosa 60 mi ljonw sztuk, pod koniec za 1915 roku wyno sia ju miesicznie do 100 miljonw sztuk. W tym czasie poczy nadchodzi rwnie i za mwienia zagraniczne, gwnie z Japonji. Wanem dla Rosji zagadnieniem, szczegl nie od chwili utrwalenia si frontu pozycyjne go, byo zorganizowanie produkcji i naprawy karabinw maszynowych, ktrych armja rosyj ska posiadaa nazbyt mao, dzia, szczeglnie cikich, ktrych byo bardzo mao, prze dewszystkiem za masek przeciwgazowych i sprztu gazowego, co byo konieczne wobec rozwoju walki gazowej, jako nowego rodka wojny. W caej tej dziedzinei powaniejsze re zultaty day si zauway dopiero w 1916 roku, jako wynik szczeglnej dziaalnoci pastwa i spoeczestwa.

513

Jakkolwiek kampanja w 1915 r. nie po zwolia Niemcom osign tych rezultatw, ktre zagwarantowayby im ostateczne zwyci stwo, przeciwnie za, wtoczya bieg wojny w o ysko jak najbardziej dla nich niekorzystne przecie rzecz biorc z punktu widzenia wcze snego i powierzchownego sukcesy ora nie mieckiego byy ogromne i zdumiewajce. Armja rosyjska bya odrzucona w gb ce sarstwa na bota poleskie, rozbita, wyniszczo na i zdemoralizowana, a dziaalno jej spara liowana co najmniej do wiosny 1916 roku. Austro-Wgry odzyskay niemal ca Galicj. Z ziem polskich i litewskich Rosjanie byli wy parci, Niemcy za i Austrjacy utrwalali na nich swoj okupacj, obficie czerpic z nich rodki ywnociowe i wszystko, co nadawao si dla ce lw wojny. Serbja bya zamana i okupowana a po granic greck. Czarnogrze musiao si podda. Do pastw centralnych przyczya si Bugarja, oddajc do ich rozporzdzenia 875.000 swoich dzielnych onierzy, ktrych moga bya powoa pod bro (i ktrych w re zultacie powoaa), oraz otwierajc woln dro g do Turcji. Rumunja, steroryzowana zwy cistwami niemieckiemi nad Res j i na Baka nach, musiaa si przynajmniej narazie po wstrzyma od przystpienia do Koalicji. Angielsko-francuska ekspedycja dardanelska nie powioda si. Wrota do Rosji pozostay szczel nie zamknite od strony morza rdziemnego. Pooenie koalicyjnej Armji Poudniowej pod Salonikami na skutek klski Serbw, wystpie nia Bugarji i niechtnej neutralnoci Grecji byo nadwyraz niepewne. Obrona niemiecka na froncie zachodnim z powodzeniem wytrzymaa trzykrotne prby francusko-angielskiej ofensy wy. Nawet niedone militarnie Austro-Wgiy dorzuciy listek laurowy do wawrzynw niemieckich, z wielkiem powodzeniem i wzgld nie sabemi siami powstrzymujc ofensyw no wego przeciwnika Wochw, rwnoczenie podnoszc tern wasny, mocno nadszarpnity, autorytet mocarstwowy. Nakoniec bezwzgld na wojna odziami podwodnemi, jakkolwiek na razie wstrzymana na Atlantyku ze wzgldw politycznych (aby nie drani Stanw Zjedno czonych A. P., w ktrej interesy gospodarcze bezporednio godzia) i przeniesiona na morze rdziemne, tern niemniej jednak objawia Niemcom straszliw i skuteczn now bro, ktr w kadej chwili mogli byli Niemcy po nownie skierowa przeciwko Anglji i jej pot dze morskiej. Szczeglnie mogli by zadowoleni Niemcy 514

z sukcesu, jaki odnieli nad Rosj. Jakkolwiek Rosja nie zostaa zdruzgotana ostatecznie, ani nie udao si jej skusi odrbnym pokojem, jed nake jej wojenne klski przygotowyway grunt dla zgoa innego rozwizania, w co Niem cy wierzyli ju w 1915 roku, a mianowicie rewolucji. Oczywicie trudno byo Niemcom przewidzie te formy, w ktre ostatecznie wy laa si rewolucja rosyjska, ale, znajc, jak nikt inny w Europie, stosunki rosyjskie, wi dzieli zjawiska, zapowiadajce burz nad go w kolosa rosyjskiego. A rewolucja w Rosji tak czy inaczej ostatecznie musiaa sparalio wa militarn aktywno Rosji. Przewidywa nie rewolucji rosyjskiej byo te jedn z przy czyn, dla ktrych Niemcy zrezygnoway z osta tecznego wykoczenia" Rosji, skieroway za w 1916 roku cay swj impet przeciwko Fran cji, swojej najgroniejszej przeciwniczce. Istotnie wewntrzne pooenie polityczne Rosji ju pod koniec 1915 roku byo nader nie pewne. Klski wojenne, nieudolno, a nierzad ko i za wola carskiej biurokracji, intrygi sfer dworskich, czsto bliskie zdrady stanu, chaos wewntrz pastwa, fatalny stan zaopatrzenia armji, oraz niepojte w kraju rolniczym, ktry od pocztku wojny mia przerwany eksport, trudnoci aprowizacyjne w wikszych miastach i rosnca droyzna wszystko to wywoywao niezadowolenie i ferment w onie spoecze stwa, powoli wsczajcy si i do szeregw armji. Powszechne niezadowolenie i ostra kryty ka panujcego systemu rzdw przejawiy si w dwch kierunkach. Od dou odradzay si wrd proletarjatu miejskiego radykalne kie runki rewolucyjno-spoeczne, ostrzem swojem skierowane nietylko przeciwko ustrojowi poli tycznemu, ale i socjalnemu. Wrd inteligen cji za i mieszczastwa rosyjskiego gwatow nie rozwija si kierunek patrjotyczno-demokratyczny, pragncy za wszelk cen doprowa dzi wojn do zwyciskiego koca i widzcy w politycznych rzdach caratu najpowaniej sz zawad na drodze do zwycistwa. Narazie ten ostatni kierunek zdawa si growa w spo eczestwie rosyjskiem, wprowadzajc w bd nawet dyplomatw francuskich i angielskich, widzcych w nim najpewniejszego sprzymie rzeca Koalicji. Mona byo jednak przewi dzie, e wlad za zwycistwem kierunku pa triotycznego i spoecznie umiarkowanego nad cignie od dou grony radykalizm midzyna rodowy, dla ktrego prcletarjat rosyjski by niezwykle podatnym gruntem rozwojowym.

Chwiejcy si carat pragn gron dla siebie energj spoeczn wyadowa w innym kierunku. Zreszt popychay go do tego nie ubagane koniecznoci wojny. Tern si tuma czy pewien zwrot w rzdach ku wikszemu li beralizmowi, majcemu sprowadzi podane uspokojenie umysw, oraz przycignicie spo eczestwa do bezporednich prac w dziele obro ny pastwa. Miao to by klap bezpieczestwa dla nastrojw rewolucyjnych. Ale spoeczestwo, przedewszystkiem za politycy i partje demokratyczne, ktrym po zwolono si organizowa i pracowa dla wojny, raz zakosztowawszy, jak smakuje chociaby drobny udzia w rzdach, musiay wczeniej, czy pniej uczu gd penej wadzy. A udzia w tych pracach tembardziej podnieca apetyt, e pozwala z bardziej bliska podglda sabe strony caratu i krytykowa je na swoj ko rzy. Konflikt by nieunikniony.

Aby zakoczy ogln analiz rezultatw kampanji 1915 roku, przyjrzyjmy si, jak ro l w caoksztacie wojny wiatowej odgrywaa Rosja w tym tak cikim dla siebie okresie czasu. Wspominalimy ju parokrotnie, e w ci gu 1915 roku gwnym teatrem wojny byl front wschodni. Na Rosj zwalio si 60% wszystkich si, jakiemi w tym czasie rozporz dzay pastwa centralne. Bya to wic odwr cona sytuacja z 1914 roku, kiedy w podobnem pooeniu znalaza si Francja. Dziki temu Francja i Anglja, straszliwie wyczerpane po kampanji 1914 roku, uzyskay caoroczny wy poczynek, ktry pozwoli im ponownie zorgani zowa i udoskonali swj aparat wojenny i przygotowa si do dugotrwaej wojny, obli czonej na systematyczne wyczerpanie przeciw nika. Tak wic Rosja carska, jakkolwiek sama poniosa straszliwe klski, ktre stay si

Francja. Widok zbombardowanego

przez Niemcw

miasta Roye. 515

wkrtce ppwodem jej ostatecznej zguby w mo rzu krwi rewolucji bolszewickiej, przecie kl sk swoj i zgub pooya podwaliny pod przy sze zwycistwo Koalicji, wspartej na miejsce Rosji przez Stany Zjednoczone A. P. Wedug danych, zaczerpnitych z dziea generaa Daniowa (Russia in the war of 1914 1918"), stosunek si pastw central nych na zachodnim i na wschodnim frontach by nastpujcy: Na pocztku wojny w 1914 r. pastwa cen tralne wystawiy:

przeciw Rosji 50 dywizyj piechoty i 13 kawalerji; przeciw Francji 83 dywizje piechoty i 1 kawalerji. We wrzeniu 1915 roku: przeciw Rosji 137 dywizyj piechoty i 24 kawalerji; przeciw Francji te same 83 dywizje piechoty i tylko 1 kawalerji. Cyfry te daj istotny obraz tej roli, jak z poytkiem dla Koalicji odegraa Ro sja w 1915 roku.

Rozdzia

XIX.

KAMPANJA 1916 ROKU. Plany wojenne obu stron walczcych. Na przeomie lat 1915 i 1916 najwamejszem zadaniem pastw centralnych byo opra cowanie nowego planu wojny w oglnoci, w szczeglnoci za planu kampanji 1916 roku. Dwie pierwsze kampanje letnie cakowicie pogrzebay wszelkie przedwojenne plany Nie miec. Kolejne uderzenia przeciwko Francji i przeciwko Rosji nie day zdecydowanych wy nikw, to znaczy nie zmusiy przeciwnikw do kapitulacji, jakkolwiek wszystkich frontach pastwa centralne uzyskay poowiczne sukce sy swojego ora. Dla Niemiec stao si jasnem. e Koalicja impetowi niemieckiego1 imperjalizm-u przeciw-stawia wytrwa i systematyczn obron,- kt^ rej duchem coraz bardziej; stawaa si Wielka Brytan-ja i ktra obliczona bya n* dugotrwa wojn, powoli wyczerpujc ograniczone siy i zasoby pastw centralnych. Dugotrwaej wojny na wyczerpanie" najbardziej obawiay si Niemcy. Naleao przeto za wszelk cen sposb prowadzenia woj ny dostosowa do koniecznoci jak najszybsze go doprowadzenia jej do rozstrzygajcych wy nikw. Oczywicie o rwnoczesnem zlikwido waniu" wszystkich przeciwnikw nie mogo by nawet mowy. pastwa centralne posia day ju w Europie a cztery teatry wojny: zachodni francusko - angielsko - belgijski, wschodni rosyjski, woski, i wreszcie ba kaski francusko-angielsko-serbski. Nale ao przeto zadecydowa now kolejno i cha rakter uderze na poszczeglnych teatrach woj ny z zasadniczym celem kolejnego wyprowadza nia z wojny przeciwnikw, amania ogniwa po ogniwie acucha, ktry coraz bardziej zacie nia si wok pastw centralnych. Genera Hindenburg, dowdca niemieckie go frontu Wschodniego, i szef jego sztabu ge nera Ludendorff zgadzali si wprawdzie ze zdaniem, e rozstrzygajce w losach wojny wy padki rozegraj si na Zachodzie, jednake uwaali, i przedewszystkiem naley ponownie uderzy nai-Rosj, aby j ostatecznie rozgromi i zmusi do kapitulacji i w ten sposb zyska w nastpstwie zupen swobod dziaania na Zachodzie. Zalecali przytem dziaania przeciw ko Rosji poprzez Rumunj (bez wzgldu na to,, czy w sojuszu z ni, czy te majc j przeciw sobie) w celu rozbicia caego poudniowego skrzyda Rosjan i opanowania Ukrainy, cennej dla Niemcw, jako ogromny spichlerz zboowy. Natomiast szef austrjacko-wgierskiego sztabu generalnego, genera Conrad von Htzendof (w 1916 roku otrzyma tytu marsza ka polnego),- usilnie popierany przez swj rzd, uwaa za najbardziej celowe skierowanie wsplnych wysikw niemiecko-austrjackieh przedewszystkiem przeciwko Wochom. Zaleca on wielk ofensyw, ktra, wyszedszy z Tyro lu, z okolic Tiydentu, na tyy przeciwnika, ru naby z impetem na Wenecj, zaamujc cay front woski. Sdzi on, e moliwe tam do osi gnicia zwycistwo zmusi Wochw do kapitu lacji, co znakomicie zapocztkuje dalsze kolej ne likwidowanie przeciwnikw. Oczywicie koncepcja ta wypywaa z chci dowdztwa austrjacko-wgierskiego prowadzenia wojny po linji najmniejszego oporu. Oba te projekty nie znalazy aprobaty ze strony szefa sztabu niemieckiego, generaa Falkenhayna, faktycznego kierownika niemieckiej strategji, a porednio i caoksztatu prowadze nia wojny przez pastwa centralne. Falkenhayn posiada wasn koncepcj, ktr rozwin w referacie, zoonym cesarzowi Wilnelmowi w dniu Boego Narodzenia w 1915 517

roku. Ze wzgldu na to, e koncepcja ta uzyskaa aprobat najwyszych czynnikw w Niemczech i staa si podstaw do niemiec kich planw kampanji 1916 roku, porednio decydujc o dalszym kierunku prowadzenia wTojny przez pastwa centralne chocia po bienie zapoznajmy si ze wzmiankowanym re feratem. Oglne pooenie pastw centralnych tak gen. Falkenhayn charakteryzuje: Wskutek trwaego pozbawienia pl w glowych w pnocno-wschodniej czci kraju

czego nie wolno pomija. Stanowi je niesycha ny nacisk, jak i Anglja wci jeszcze wywiera na swych sojusznikw. Wprawdzie udao si podway i angielsk potg, czego najlepszym dowodem jest planowane przejcie Anglji do systemu powszechnej suby wojskowej. Jest to jednak rwnie dowodem, do jakich ofiar Anglja jest gotowa, byle tylko osign zamie rzony cel, t. j . trwae usunicie poza nawias ry wala, ktrego uwaa za najgroniejszego". ' ...Prba porozumienia, wyszedszy z Nie miec, wzmocniaby tylko ch walki Anglji;

Tabory ywnociowe francuskie w pobliu frontu. Francja jest pod wzgldem wojskowym i go spodarczym osabiona niemal a do granic mo liwoci. Sia zbrojna Rosji wprawdzie nie jest zupenie zdruzgotana, lecz jej zdolno do dzia a ofensywnych jest tak dalece zamana, i nie moe oy w dawnej mocy. Wojsko serbskie mona uwaa za zniszczone. Wochy bez sprzecznie uznay, e w okrelonym czasie nie mog liczy na ziszczenie swych zbjeckich ape tytw i prawdopodobnie byyby rade, gdyby mogy zlikwidowa ca imprez w jakikolwiek przyzwoity sposb. Jeli z tych przesanek ni gdzie nie wysnuto wnioskw to przyczyn tego s rne zjawiska, w ktre szczegowo nie potrzeba wnika. Tylko najbardziej zasadni518

uwaaaby ona to stosownie do wasnego sposobu mylenia za dowd osabienia nie mieckiego ducha wojennego". Anglja, przywyka trzewo odmierza szanse, nie moe si spodziewa, by nas zmoga rodkami czysto wojskowemu Idzie ona oczy wicie na wojn na wyczerpanie. Nie mogli my obali nadziei Anglji, e w ten sposb poo y nas na opatki. Std to wrg czerpie swe siy do dalszej walki i do popdzania swych so jusznikw. Chodzi o to, aby go pozbawi tych nadziei". Na dusz met proste wyczekiwanie de fensywne (co samo w sobie jest moliwe) nie prowadzi do celu. Wskutek przewagi w lu-

dziach i sprzcie dopywaj naszym wrogom o wiele wiksze siy ni nam. Przy tym sposo bie postpowania mogaby kiedy nadej chwi la, w ktrej prosty stosunek si pozbawiby Niemcy wszelkich nadziei. Moc wytrwania jest u naszych sprzymierzecw ograniczona, nasza wasna rwnie nie jest nieograniczona. Czasu nie wolno traci. Trzeba uzmysowi Anglji bezowocno jej zamysw". ...Najbliszym sposobem byaby prba ostatecznego pobicia Anglikw na ldzie. Nie mam tu na myli wyspy, na ktr jak susz nie stwierdza nasza marynarka nasze od dziay nie mog si dosta. Nasze wysiki mo g l'aczej by skierowane tylko przeciw tym miejscom na kontynencie, w ktrych Anglja sama walczy. Na waciwym kontynencie Eu ropy jestemy cakiem pewni swych si i dziaa my znanemi wielkociami. Wskutek tego narazie naleaoby wykluczy przedsiwzicia na Wschodzie, gdzie co prawda Anglja rw nie bezporednio mogaby by trafiona". Ale Falkenhayn jest zdania, e dziaania na Wschodzie (Saloniki, kana Sueski, Irak, Mezopotamja) maj dla Niemiec znaczenie o tyle tylko, o ile podwaaj autorytet Anglji wrd ludw rdziemnomorskich i wschod nich. Z tego te wzgldu naley unika wszel kiego ryzyka. A sity sprzymierzecw nie mieckich nie gwarantuj bezwzgldnego powo dzenia, o wydatniejszej za pomocy ze strony Niemcw nie ma mowy ze wzgldw komuni kacyjnych. Zreszt nawet powodzenie nie usprawiedliwioby ryzyka, gdy Anglja, kt ra potrafia strawi Antwerpj i Gallipoli, wy trzymaaby rwnie klski w tych odlegych okolicach". Pozostaje wic tylko cile europej ski kontynent. Dalej Falkenhayn rozpatruje moliwo uderzenia na angielski odcinek frontu we Fran cji. We Flandrji wszelkie dziaania w okresie zimowym s niemoliwe. Na innych odcinkach angielskiego frontu wielka ofensywa niemiec ka wymagaaby uycia okoo 30 dywizyj. Tym czasem po cigniciu posikw z frontu wscho dniego i macedoskiego oglne odwody niemiec kie na zachodnim froncie wyniosyby zaledwie do 26 dywizyj. W tych waiamkach rozpocz cie ofensywy przeciwko Anglikom oznaczaoby pozbawienie caego frontu zachodniego powa niejszych odwodw, co stanowioby powane niebezpieczestwo na wypadek ofensywy fran cuskiej, osabioby inne fronty oraz uniemoli wioby Niemcom okazanie pomocy sojusznikom, w razie ich zaatakowania. Zreszt na pod

stawie dowiadcze z czasw ofensywy fran cusko - angielskiej w 1915 roku prby ma sowego przeamania przeciwnika, duchowo sil nego, dobrze uzbrojonego, co do liczby niewiele sabszego, nie mog nawet w razie nagromadze nia najwikszej iloci ludzi i sprztu liczy na powodzenie". Stwierdziwszy, e nawet przeamanie lo kalne frontu w warunkach wojny pozycyjnej daje si atwo zlikwidowa przeciwnikowi, wo bec czego rezultat nie opaca ogromnych a ko niecznych strat takiego przedsiwzicia, Fal kenhayn wywodzi dalej: Rwnie nie mona doradza prby na tarcia sabszemi siami na angielski odcinek frontu. Byoby to polecenia godne, gdyby by w dosigalnej bliskoci jaki cel. Celu takiego niema. Celem musiaoby by zawsze niemal doszcztne przepdzenie Anglikw z kontynen tu, wyparcie Francuzw za Somm. Jeli si co najmniej takiego wyniku nie osignie, ww czas natarcie bdzie bezcelowe. A jeliby zo sta osignity, to mimo to cel ostateczny nie bdzie pewny. Trzeba si bowiem liczy z tern, e nawet i wwczas Anglja nie da za wygrane, a zreszt Francja nie bdzie tem gboko do tknita. By to osign trzebaby rozpocz no we dziaania. A jest rzecz wtpliw, czy Niemcy rozporzdzayby jeszcze potrzebnemi ku temu siami." Co do powikszenia tych si przez stworzenie nowych formacyj Falkenhayn stwierdza, e si to nie da osign w krtkim czasie. Wynikiem powyszych rozwaa jest wic, e nie mona zaleca natarcia na front angielski z zamiarem uzyskania tam rozstrzyg nicia, chyba, eby si ku temu przydarzya sposobno w czasie przeciwnatarcia. Zapew ne, jest to fakt smutny ze stanowiska naszych uczu wobec tego naszego gwnego wroga w tej wojnie. Mona go jednak przebole, jeli so bie uwiadomimy, e wojna, prowadzona wasnemi siami przez Anglj na kontynencie eu ropejskim, jest dla niej waciwie pobocznem dziaaniem. Istotn jej broni s tu wojska francuskie, rosyjskie i woskie. Jeli tym unie moliwimy walk, wwczas bdziemy mieli przeciwko sobie tylko Anglj. A trudno przy puci, aby w tych warunkach wytrwaa ona swych zamysach niszczycielskich. Nie ma my wprawdzie pewnoci, e wwczas ustpi, istnieje natomiast wielkie prawdopodobie stwo. A wicej w wojnie rzadko si osiga". Rwnoczenie zaleca Falkenhayn parali owanie Anglji rodkami politycznemi na jej 519

wasnym terenie i na terenie pastw jeszcze neutralnych. Natomiast wojna podwodna jest takim samym rodkiem wojennym, jak kady inny. Naczelnemu kierownictwu wojny nie wolno po wstrzyma si odnajcia wobec niej stanowiska. Wojna ta wymierzona jest przeciw najczulsze mu punktowi w organizmie wroga, stara si bo wiem odci mu dowz morski. Jeliby speniy si stanowcze zapewnienia naszej marynarki, e nieograniczona wojna odziami podwodnemi zmusiaby Anglj w przecigu roku 1916 do ustpienia, to monaby nawet pogodzi si z wrog postaw Stanw Zjednoczonych A. P. Przystpienie ich do wojny nie mogoby tak prdko mie decydujcych nastpstw, iby mo go skoni Anglj do dalszej walki, gdyby ujrza a wyaniajce si na swej wyspie widmo go du i wielu innych jeszcze nieszcz. Pewien cie przysania jednak ten radosny obraz przy szoci. Czy marynarka si nie myli? Dowiad cze dostatecznych na tern polu niema. Te, kt re posiadamy, nie s zbyt zachcajce. Z dru giej jednak strony podstawy oblicze przesu way si na nasz korzy wskutek wzmoenia liczby odzi podwodnych i wikszego wyszkole nia ich obsady. To te ze stanowiska wojsko wego nie daoby si usprawiedliwi dalszego zrzekania si uycia tego przypuszczalnie naj skuteczniejszego rodka wojennego. Wobec bezwzgldnego postpowania Anglji na morzu, maj Niemcy prawo bezwzgldnego jego uy cia. Amerykanie, jako tajni sojusznicy Anglji, nie uznaj tego prawa. Czy jednak, wobec sil nego politycznego uzasadnienia stanowiska Niemiec, zdecyduj si na czynne wystpienie na kontynencie europejskim jest wtpliwe. Jeszcze bardziej jest wtpliwe, czy w czas zdo aj wkroczy wystarczajcemi siami. Zrze czenie si wic nieograniczonej wojny odziami podwodnemi byoby zatem wedle zapewnie jedynie miarodajnych rzeczoznawcw wy rzeczeniem si pewnego powodzenia o niezmie rzonej wartoci ze strachu przed inn, napraw d cik, lecz tylko moliw szkod. A to nie jest dopuszczalne wobec pooenia, w jakiem si Niemcy znajduj". Powyszy ustp referatu Falkenhayna, ktrego tekst przytaczamy wedug urzdowych rde pastwowego archiwum Rzeszy Nie mieckiej, jest niezwykle charakterystyczny dla niemieckiego sposobu mylenia i dla metod, kt rym po dzi dzie hoduje imperjalizm nie miecki ! Nastpnie Falkenhayn zastanawia si nad 520

spraw jak naley postpowa wobec narz dzi Anglji na kontynencie". Odrzuca on austrjacki projekt uderzenia na Wochw, moty wujc to tern, i warto ora woskiego jest tak nika, e caemu frontowi woskiemu na daje znaczenie o charakterze raczej lokalnym. Nawet wycofanie si Woch z wojny nie wy woaoby na Anglji powaniejszego wraenia", caoksztatowi za pooenia pastw central nych nie ulyoby w powaniejszej mierze. Zre szt Falkenhayn wierzy, e wewntrzno-polityczne stosunki we Woszech wczeniej lub p niej i tak ostatecznie sparaliuj wszelk ak tywno Wochw. To samo dotyczy Rosji. Wedle wszelkich wiadomoci mno si szybko wewntrzne kom plikacje w temi olbrzymiem pastwie. Jeli na wet moe nie wolno spodziewa si rewolucji w wielkim stylu, to naley przecie ufa, i Ro sja wskutek swych trudnoci wewntrznych w stosunkowo krtkim czasie bdzie zmuszona do ustpienia. Przyjmujc oczywicie, e nie uda si jej tymczasem swej reputacji wojsko wej naprawi. Tego jednak nie naley si oba wia. Przeciwnie, kada prba tego rodzaju przyspieszy tylko wewntrzny rozkad. A zre szt wobec warunkw atmosferycznych i tere nowych wykluczon jest dla nas a do kwietnia ofensywa, majca na celu osignicie roz strzygnicia na wschodzie, jeli nie chcemy do prowadzi do przemczenia onierzy, niepro porcjonalnego do wynikw, czego zreszt nie wolno nam czyni ze wzgldu na problemat uzu peniania wojska. Co do kierunku w gr wcho dzi mogyby tylko bogate obszary Ukrainy. Komunikacje, wiodce tam, nie s pod adnym wzgldem wystarczajce. Przesank byoby, e albo musielibymy by pewni przystpienia Rumunji, albo zdecydowani j zwalcza.. I jed no i drugie nie jest obecnie na czasie. (Wtrci my tu od siebie, co przez to rozumia Falken hayn. Rumunja zrcznie lawirowaa politycz nie, unikajc wyraniejszego zadeklarowania si. Z drugiej znw strony Niemcom zaleao na wywiezieniu z Rumunji znacznych zapasw ywnoci i nafty, wieo tam zakupionych, a niezwykle cennych ze wzgldu na coraz wik sze braki w aprowizacji Niemiec i rodkach pdnych, koniecznych wobec motoryzacji armji, oraz rozwoju lotnictwa i odzi podwodnych). Uderzenie na Petersburg, ktry w razie szcz liwego przebiegu dziaa musielibymy zaopa trywa z naszych szczupych zapasw, nieobiecuje rozstrzygnicia. Marsz na Moskw wie dzie nas w niezmierzone dale. Dla adnego

z tych przedsiwzi nie rozporzdzamy wystarczajcemi siami. A wic i Rosja odpada, jako przedmiot natarcia. Pozostaje jedynie Francja". Francja dosza w swych wysikach pra wie do granic wytrzymaoci zreszt z po dziwu godn ofiarnoci. Jeli uda si nard francuski uwiadomi, e pooenie wojskowe jest beznadziejne, wwczas przebierze si mia ra, i wytrcony zostanie Anglji z rki jej naj lepszy or. Nie potrzeba do tego wtpliwego w wynikach i przechodzcego nasze siy maso wego przeamania. Rwnie i ograniczonemi siami mona przypuszczalnie osign cel. Wtyle za francuskim odcinkiem zachodniego frontu znajduj si w dosigalnej odlegoci ce le, dla ktrych utrzymania dowdztwo francus kie zmuszone jest powici ostatniego nawet onierza. Jeli to uczyni to siy Francji skrwawi si, gdy nie ma ona innego wyjcia bez wzgldu na to, czy cel osigniemy, czy te nie". Jeli tego nie zrobi i cel wpadnie w nasze rce to moralne nastpstwa bd dla Fran cji olbrzymie. Niemcy nie bd zmuszone wy da ze siebie tyle dla operacji, cile ograniczo nej w przestrzeni, by a inne fronty zostay ry zykownie ogoocone. Mog one z pen otuch wyczekiwa prawdopodobnych dziaa odcia jcych Francj, ba! mog spodziewa si, e zaoszczdz tyle si, by na natarcia odpowie dzie przeciwuderzeniami. Pozostanie zawsze w naszej mocy prowadzi ofensyw szybko albo powoli, przerwa j na czas jaki, albo te wzmocni stosownie do naszych potrzeb. Ce le, o ktrych tu mowa, to Belfort i Verdun". To, co powyej powiedziaem, tyczy si obu twierdz. Jednak na pierwszestwo zasu guje Verdun. Wci jeszcze znajduj si tam linje francuskie w odlegoci okoo 20 kilome trw od niemieckich pocze kolejowych. Wci jeszcze stanowi Verdun najpotniejsz podpor wszelakiej prby nieprzyjacielskiej, by zapomoc stosunkowo niewielkiego uycia si zachwia caym frontem niemieckim we Fran cji i Belgji. Usunicie tego niebezpiecze stwa jako cel poboczny jest ze stanowis ka wojskowego tak cenne, i mniejsz wag przypisa naley przy natarciu na Belfort, e tak powiem, pobocznemu politycznemu sukceso wi, polegajcemu na oprnieniu przez nieprzy jaciela poudniowo-zachodniej Alzacji". Tak wic plan Falkenhayna, wyoony w powyszym referacie, a skierowany ponow nie przeciwko Francji, polega mia nie na

przemagajcem uderzeniu wszystkiemi rozporzdzalnemi silami, ani nie na operacji przeo mu frontu pozycyjnego z nastpujc po niej wojn ruchow, lecz na wyczerpaniu armji francuskiej dugo podsycan, w staym wiel kim ogniu utrzyman wojn na wyczerpanie. Miano przystawi pomp ssc do organizmu wojska francuskiego, ktra miaa mu tak du go ssa krew, a stanie si bezsilnym. Koncep cja ta, jak wiemy ju, zyskaa aprobat cesa rza i rzdu za wyjtkiem tylko nieograniczonej wojny odziami podwodnemi, ktrej narazie za niechano, zadawalajc si ich ograniczon dzia alnoci. Przeprowadzi to kanclerz Rzeszy Niemieckiej Bethmann-Hollweg, uwaajc ry zykown ze wzgldw pi litycznych nieograni czon wojn odziami podwodnemi, jako ostatni atut w rkach niemieckiego naczelnego dowdz twa.

Pod wzgldem opracowania planu kampanji na rok 1916 Koalicja bya w o wiele gor szeni pooeniu od pastw centralnych, gdzie Niemcy odgryway zdecydowan rol kierow nicz. Przeciwnie narazie jeszcze adne z pastw Koalicji nie uzyskao moralnej prze wagi nad innemi, i kierownictwo wojny po dawnemu byo rozczonkowane i trudne do uz godnienia. Jednake zrozumienie szkodliwoci std wypywajcej byo w obozie koalicyjnym coraz powszechniejsze. W obliczu wsplnego wroga, straszliwych ofiar i przecigajcej si wojny zanikay powoli midzykoalicyjne anta gonizmy, na ich za miejsce wyrastao zau fanie i poczucie braterstwa broni. Oczywicie byo to jeszcze dalekie od poddania si wsplne mu i jednolitemu kierownictwu, narazie jed nak przejawiao si w coraz sprawniejszem i owocniejszem uzgadnianiu wsplnych dziaa koalicyjnych. To te w cigu kampanji 191(5 roku po raz pierwszy dziaania Koalicji nabra y charakteru mniej lub wicej zwizanej i przemylanej planowoci. W dniach 6 9 grudnia 1915 roku w Chantilly zwoano midzykoalicyjn narad gwnodowodzcych lub ich przedstawicieli. Na naradzie tej genera Joffre, ktry wanie otrzyma naczelne dowdztwo wszystkich armij francuskich (dotd dowodzi tylko znajdujcemi si we Francji), przeforsowa nastpu jce zasady, ktre miay obowizywa wodzw armij koalicyjnych: 1. Rozstrzygnicie wojny moe by osig nite tylko na gwnych teatrach wojny (ro521

syjski, anglo-francuski i woski), dlatego te na drugorzdne teatry wojny naley kierowa jak .najmniejsze iloci wojsk. Na Gallipoli przeprowadzi si ewakuacj, ostatecznie rezy gnujc z forsowania cieniny Dardanelskiej. W Salonikach pozostaje ekspedycyjny korpus angielsko - francuski (Armja Poudniowa) w ustalonym skadzie 4 francuskich, 5 brytyj skich i 6 serbskich dywizyj. 2. Rozstrzygnicie wojny naley widzie w uzgodnionych dziaaniach na gwnych tea trach wojny, aby nie pozwoli przeciwnikowi na kolejne przerzucanie sw-oich wojsk z jedne go frontu na drugi. 3. Na kadym z gwnych teatrw wojny, a do rozpoczcia oglnego i uzgodnionego na tarcia, naley prowadzi dziaania lokalne, ma jce na celu wyczerpanie ywej siy przeciw nika. 4. Kade z pastw sprzymierzonych po winno by przygotowane powstrzyma na swo im froncie wasnemi siami ofensyw przeciw nika i okaza pomoc w penych granicach mo liwoci innemu pastwu, jeli ono bdzie za atakowane. Oczywicie narada w Chantilly nie moga

zastpi jednolitego kierownictwa siami zbrojnemi Koalicji. Dlatego te wypracowane na niej oglne zasady dziaania na rok 1916 byy do pynne i bozbawione wskaza, dotyczcych konkretnych celw. Przebija z nich jedno tyl ko zasadnicze denie, aby drog wzajemnego porozumienia i wspdziaania unikn kolej nych poraek, w zadawaniu ktrych tak celo wao dowdztwo niemieckie. Zachcone wynikami konferencji w Chan tilly rosyjskie dowdztwo naczelne wysuno projekt wsplnego decydujcego dziaania w tym punkcie, gdzie Niemcy najmniej mogli byli spodziewa si ataku. Za taki punkt uwa ali Rosjanie pwysep Bakaski, gdzie, we dug ich planu, angielsko-francuska armja salonicka w sile do 10 korpusw powinna rozpo cz natarcie poprzez Serbj w kierunku W gier i Budapesztu rwnoczenie z arm j rosyj sk, ktrej ofensywa raz jeszcze skierowaaby si na Wgry. Oczywicie plan rosyjski by wyranie sprzeczny z zasadami dziaania na gwnych teatrach wojny i mia na celu wy cznie rosyjski interes, a mianowicie odzyska nie przez Rosj autorytetu kosztem sabej sto sunkowo Austrji i przy pomocy sojusznikw.

Ranni jecy niemieccy eskortowani przez onierzy

angielskich.

522

Dowdztwa francuskie i angielskie tak te zro zumiay plan rosyjski, bezwzgldnie odrzuca jc go. Ostatecznie uzgodniony koalicyjny plan kampanji 1916 roku by bardzo prosty. Pa stwa koalicyjne bez popiechu i z najwiksz starannoci przygotowyway si do ofensywy generalnej na gwnych teatrach wojny. Ofen sywa ta, pomylana, jako bitwa rozstrzygaj ca, miaa rozpocz si w" czerwcu 1916 roku po przybyciu na kontynent wieo sformowa nych oddziaw angielskich (w tym czasie na czelne dowdztwo angielskie po generale Frenchu powierzono generaowi Haig) oraz po dostatecznem wypoczciu i zreorganizowaniu si wojsk rosyjskich. Kierunki lokalne tej wspl nej ofensywy byy do obojtne dla Koalicji. W wytworzonej sytuacji moga by mowa jedy nie o natarciu frontowem, nie byo za warun kw dla jakichkolwiek powaniejszych mane wrw strategicznych. Wobec tego ofensywa w kadem miejscu speniaa swoje zadanie, to znaczy wyczerpywaa yw si przeciwnika i zuywaa jego ograniczone zasoby materjalne. Tak wic, narazie pozostawiajc nadal inicjatyw w rkach pastw centralnych, Koa licja gromadzia ludzi, dziaa, sprzt wszelaki i amunicj w rozmiarach dotd nieznanych, aby utrzyma jak najwiksze napicie ognia wielkiej walki nawet jeli zajdzie potrzeba w cigu wielu miesicy, kolejno na wschodnim, zachodnim i woskim frontach. Wedug prze wiadczenia Koalicji maszyna i liczba, stosowa ne planowo, systematycznie i konsekwentnie, miay rozstrzygn losy wojny. Z powyszego widzimy, e kampanj 1916 roku zakroia Koalicja na wielk skal, stosu jc metody wojny na wytrzymanie" i wojny sprztu". By to moment najwyszego rozma chu wojskowego Anglji i Francji, ktre po ro ku zbroje i organizacji poczy przewysza przeciwnika zarwno liczb, jak i rodkami materjalnemi tak, e wydawao si, i zastoso wanie tych nowych metod wojny przyniesie zdecydowane rezultaty ju po pierwszej kam panji. Koncepcja wojenna Koalicji, zrodzona w Anglji i we Francji, bya zupenie suszna, jak si okazao, ale wymagaa znacznie dusze go okresu czasu, nili to wwczas przypuszcza no. Rzeczywisto dowioda, e organizm wo jenny Niemiec posiada niespoyte wprost siy i odporno tak, e straszliwe metody wojny na wytrzymanie" zaamay ten nard imperjalis-

tw dopiero pod koniec 1918 roku. Trzeba byo a trzech letnich kampanij po konferencji w Chantilly, aby wypompowa dostateczn ilo krwi niemieckie, wyczerpa do ostatka za soby materjalne Niemiec i zaama ich podzi wu godn wytrzymao moraln. Kampanja 1916 roku miaa wic by za ledwie wstpem do dugotrwaej wojny na wytrzymao". Okres od stycznia do czerwca 1910 r. W pocztkach 1916 roku cay front za chodni we Francji rozpada si na dwa odcin ki, a mianowicie angielsko-belgijski i francu ski. Pierwszy z nich, cigncy si od morza Pnocnego pod Nieuport do Pronne na prze strzeni okoo 180 kilometrw, obsadzony by przez 6 dywizyj belgijskich i 39 dywizyj angiel skich. Poniewa w tym czasie dowdztwo an gielskie nie miao jeszcze wystarczajcego za ufania do swoich wojsk, popiesznie organizo wanych i sabo wyszkolonych, przeto na odcin ku tym znajdoway si rwnie wojska francu skie w iloci 18 dywizyj, z ktrych 4 zajmoway front armji belgijskiej (2 dywizje w pierwszej linji i 2 dywizje w charakterze odwodw) i 14 front armji angielskiej (w tem 9 dywizyj w pierwszej linji). Razem przeto na pnoc nym odcinku frontu zachodniego siy belgijskoangielsko-francuskie wynosiy 63 dywizje. Ze strony niemieckiej ten sam odcinek frontu zajmowao zaledwie 30 dywizyj, znaj dujcych si w pierwszej linji, i 2 dywizje w charakterze lokalnych odwodw. Siy te po dzielone byy pomidzy (liczc od pnocy) 4, 6 i 1 armje niemieckie. Drugi odcinek zachodniego frontu, rozci gajcy si na przestrzeni zgr 500 kilometrw od Pronne (oba odcinki rozgraniczaa rzeka Somma) do granicy szwajcarskiej, zajmowaa wycznie armja francuska. Na swoim odcin ku posiadali Francuzi w pierwszej linji 58 dy wizyj i 29 dywizyj odwodach, razem 87 dy wizyj. Niemcy na froncie tym posiadali 70 dywi zyj w pierwszej linji (po cigniciu ju cz ci swoich si z frontu wschodniego) i 17 dy wizyj w odwodach razem 87 dywizyj (liczc od pnocy armje 2, 7, 3, 5, C, A, B), a wic tyle, ile ich posiadali Francuzi. Pod koniec 1915 roku wywiad francuski pocz otrzymywa niejasne wiadomoci o mo liwoci wielkiej ofensywy niemieckiej na fran523

c'iiskim froncie. Pod koniec stycznia 1916 roku wywiad francuski wykry znaczne oywienie na linjaoh kolejowych, prowadzcych na tyy niemieckie, szczeglnie za w okolicach Verdun. Zmusio to dowdztwo francuskie do zwrcenia troskliwej uwagi na t cytadele caego frontu francuskiego, ktra, jak sdzili Francuzi, mo ga by naraona na lokalne ataki Niemcw. Domys ten potwierdzay listy, przychwycone u jecw niemieckich, w ktrych bya mowa o bliskiej ofensywie 5 armji niemieckiego na stpcy tronu, o przegldzie wojsk przez cesa rza, ktry mia si odby w kocu lutego bez porednio w bliskoci Verdun i o pokoju, ktry nastpi natychmiast po zwycistwie Niemcw. Jednake dane wywiadu francuskiego byy tak niejasne i sprzeczne, e, jak stwierdza to w swojem dziele genera Ptain (pniejszy wdz naczelny armji francuskiej w 1917 r . j , dowdztwo naczelne miao do rozstrzygnicia pytanie, czy ofensywa niemiecka nie rozwinie si raczej na wschodzie, ni na zachodzie". W dniu 10 lutego wdz naczelny, genera Joffre, zwracajc si do dowdztwa angielskie go w sprawie projektowanych dziaa oddzia w7 francusko-angielskich nad Somm, pisa: ...albo sprzymierzeni utrzymaj inicjatyw dziaania w swoich rkach a do przyszego la ta, albo te przeciwnik przeprowadzi na wiosn potn ofensyw przeciwko Rosjanom". W dniu 18 lutego genera Joffre znw pi sze do generaa Haig'a, gwnodowodzcego armj angielsk: ...jeli Niemcy uprzedz nas w ofensywie na Rosjan, okaemy im pomoc wasnem natarciem, ktre Francuzi i Anglicy prze prowadz nad Somm". Jak widzimy przeto, sprzymierzeni liczyli si raczej z moliwoci ponownego uderzenia niemieckiego na Rosj. Liczc si z koniecznoci wasnego natar cia w celu odcienia zaatakowanych Rosjan, genera Joffre wymg na dowdztwie angielskiem obietnic znaczniejszego wzmoenia si angielskich we Francji. Pod koniec 1915 roku Anglicy zdoali ju sformowa okoo 70 dywizyj, z ktrych, jak wie my, na pocztku I91fi loku byo we Francji zaledwie 39 dywizyj w sile okoo 4fi().0()() ludzi. Pozostae dywizje byy czciowo zatrzymane w Anglji, czciowo za rozrzucone na innych drugorzdnych teatrach wojny i w kolonjach. Znaczne rwnie siy angielskie znajdoway si w Egipcie, ktremu ju waciwie nic nie za graao ze strony Turkw. Zgodnie z dan Joff're'owi obietnic, armja angielska we Francji miaa si powikszy w marcu 1916 r. do 42 dy 524

wizyj, w poowie kwietnia do 47 dywizyj i w kocu czerwca do 54 dywizyj. Tak wic pocztek 1916 roku zuyty by przez dowdztwa francuskie i angielskie na szczegowe opracowywanie planu oglnej let niej ofensywy. W dniu 14 lutego na ponownie obradujcej konferencji midzysojuszniczej w Chantilly ostatecznie oznaczono termin tej ofensywy na dzie 1 lipca, okrelajc jej kie runek po obu stronach rzeki Sommy. Ofensyw francusko-angielsk miaa poprzedzi w dniu 15 czerwca ofensywa Rosjan, ktrzy powinni byli odcign w ten sposb cz si niemiec kich z zachodniego frontu. Rzeczywisto znacznie pokrzyowaa te plany. Zamiast przewidywanej na zachodnim froncie ciszy a do lata, w lutym ju nastpia ofensywa niemiecka na Verdun. Dowdztwo niemieckie, starannie opraco wujc plan operacyj pod Verdun, rwnoczenie przeprowadzao potrzebne do tego przygotowa nia, ktre pocztkowo miay by ukoczone do dnia 12 lutego 191.6 roku. Ofensyw miaa wy kona 5 armja, podlegajca rozkazom niemiec kiego nastpcy tronu, ktrej grup uderzenio w stanowiy VII korp. rezerwowy oraz XVII! i III korpusy linjowe, od koca 1915 roku powoli cigane z rnych frontw i gromadzo ne na gbokich tylach dla uzupenienia ich i wyszkolenia w specjalnych obozach. Transport tych wojsk pod Verdun, jak rwnie ogromnej iloci artylerji cikiej i naj ciszej, wojsk technicznych i amunicji by za koczony ju w pocztkach lutego. Cay trans port odby si w szczeglnej tajemnicy i przy zrcznem maskowaniu ruchw wojsk. Grupa uderzeniowa uszykowaa si w skim froncie pomidzy rzek Moz a rwnin Wovre, aby natarcie wykona na pnocnowschodni rg Verdun. Po stronie niemieckiej, naprzeciw przezna czonego do szturmu dwudziestokilometrowego odcinka fortecznych pozycyj francuskich, na froncie, zajmowanym przez V korpus rezerwo wy niemiecki (od Consenvoye nad Moz do Or nes), pozornie nic si nie zmienio i, jak mwi genera Potain nic nie zdradzao oywionej dziaalnoci Niemcw, ktra w istocie panowaa na odcinku przyszego ataku". Na odcinku tym skoncentrowali Niemcy wszystkiego 8 wieych dywizyj uderzeniowych oraz 542 cikie (w tern 27 najciszego, pot nego kalibru) i 306 polowych dzia i haubic, ktre miay wspomaga szturm trzech korpu sw uderzeniowych. Rwnoczenie grupa arty-

leryjska, skadajca si z 60 cikich i 136 po lowych dzia, miaa wspdziaa z pomocniczem uderzeniem XV korpusu, za grupa, ska dajca si ze 101 cikich i 80 polowych dzia, miaa wspomaga dywersyjne dziaania VI korpusu na lewym brzegu Mozy. Caa ta masa artylerji, skadajca si wogle z 1.225 dzia, w najwikszej tajemnicy ustawianych od dnia 4 stycznia na odcinku kor pusw uderzeniowych, bya ponadto jeszcze wzmocniona 22 cikiemi, 74 redniemi i 56 lekkiemi minomiotaczami. Pod wzgldem zaopa trzenia amunicyjnego kada baterja posiadaa na swojej pozycji od 3 do 4 kompletw, to zna czy na baterj dzia polowych wypadao po 3.000 pociskw, na baterj polowych haubic po 2.100 pociskw i na baterj cikich haubic po 1.200 pociskw. Artylerja kadego z korpusw uderzeniowych bya zorganizowana w oddzielne grupy A, B i C. Do kadej grupy byy przydzielone dla wywiadu i korygowania ogniem po 2 do 3 oddziay balonw i po jednej eskadrze samolotw. Niemcy pokadali wielkie nadzieje na wy-

nikach swojego przygotowania artyleryjskiego. W rozkazie dowdztwa 5 armji niemieckiej z dnia 4 stycznia w sprawie przygotowania ca ej operacji znajdowao si zdanie: Decyzja opanowania twierdzy Verdun metod przypie szon opiera si na dowiadczonej potdze ci kiej i najciszej artylerji". Poza artylerja korpusy uderzeniowe wzmocnione byy rednio jednym pukiem tech nicznym na kad atakujc dywizj i wyposa one znaczn iloci materjaow wybuchowych i granatw rcznych. Co do dowdztwa francuskiego to ono, jakkolwiek doniesienia wywiadu byy niejasne i czsto sprzeczne, oceniao jednak naleycie doniose znaczenie twierdzy Verdun, stanowi cej na froncie francuskim potne wizado, i std zawsze liczyo si z moliwoci skiero wania natarcia Niemcw wanie na ten punkt. To te twierdz Verdun systematycznie wzmac niano, przyczem pierwsza linja umocnie polo wych zostaa wysunita na 5 do 7 kilometrw przed linj staych fortyfikacyj, a to w tym celu, aby uniemoliwi niemieckiej artylerji

Po ataku Anglikw na okopy niemieckie. Jecy. 525

cikiej bombardowanie samego orodka twier dzy. Jednake takie oddalenie przednich linij francuskich okazao si niewystarczajce, gdy niemieckie dziaa 10- i 15-centymetrowe z po wodzeniem bombardoway orodek twierdzy, samo miasto, dworzec i koszary, za niemiecka artylerja najcisza 21-, 38- i 42-centymetrowemi dziaami bez trudu rujnowaa elazo-betonowe fortyfikacje przedwojenne. W lutym 1916 roku cay rejon umocniony Verdun rozciga si na znacznej ju przestrze ni dookoa waciwej twierdzy. W rozporz dzeniu Francuzw byty cztery inje obronne. Trzy pierwsze inje polowe wysunite byy przed waciw twierdz, czwarta za cigna si na linji staych fortw, jako gwna linja oporu. Gubernatorem (komendantem) twierdzy Verdun by genera Herr. Pocztkowo siy jego na 120-kilometrowym froncie twierdzy wyno siy 53 bataljony linjowe i 34 terytorjalne (II, VII i XXX korpusy) przy 130 dziaach polo wych i 140 cikich, przyczem te ostatnie byty przewanie starego, nie szybkostrzelnego typu. Stopniowo jednak dowdztwo francuskie, oceniajc naleycie znaczenie Verdun, poczo wzmacnia siy twierdzy, wyposaajc j rw noczenie w wiksz ilo artylerji i rodkw technicznych. W chwili rozpoczcia si wielkie go natarcia niemieckiego Francuzi posiadali nastpujce ugrupowanie si. Na lewym brze gu Mozy znajdowaa si grupa wojsk (VII kor pus), skadajca si z 29 dywizji linjowej i 67 dywizji terytorjanej, przy 202 dziaach polo wych i 92 cikich, co dawao rednio na jeden kilometr frontu 2 bataljony piechoty i 15 dzia polowych oraz 6 cikich. Na prawym brzegu Mozy, liczc od lewego skrzyda, znajdoway si: XXX korpus, ktrego 72 dywizja zajmo waa front dziesiciokilometrowy, 51 dywizja front dziewiciokilometrowy, 14 dywizja za pozostawaa w odwodzie, i II korpus, w ska dzie 132, 3 i 4 dywizyj, ktry zajmowa pozo stay odcinek frontu. Grupa wojsk prawego brzegu posiadaa 186 dzia polowych i 152 dzia a cikie. Na odcinku XXX korpusy rednio na jeden kilometr frontu wypadao po ptora bataljona piechoty i 7 dzia polowych oraz 8 cikich. W oglnych odwodach dowdztwa twier dzy znajdoway si 37 i 48 dywizje. Poza tem w pocztkach lutego genera Joffre skoncen trowa w okolicach S-te Menehould XX, I i XIII korpusy, jako rezerwy, dajce si uy zarw no w Szampanji, jak i pod Verdun.
526

Niemcy w celu opanowania Verdun przy pieszonym atakiem skoncentrowali swoj ca 5 armj, ktra zaja 15-kilometrowy odcinek na prawem skrzydle niemieckiem na wschod nim brzegu Mozy, na ktrym poprzednio znaj dowa si V korpus rezerwowy. Ten znw prze sun si nieco na wschd, zajmujc w celu obrony 9-kilometrowy odcinek. Nastpny 6-kilometrowy odcinek zaj XV korpus, ktry mia wykona pomocnicze natarcie. Celem natarcia niemieckiej grupy ude rzeniowej (5 arm ja) byo opanowanie pierw szej i drugiej linji francuskiej, a z nich popro wadzenie dalszego ataku na fort Douaumont i na odcinek pomidzy nim a Moz. W tym cza sie V korpus mia pozostawa na swoich pozy cjach, wic ze sob siy francuskie, podczas gdy ssiedni XV korpus mia naciera pomoc niczo. Atak niemiecki, poprowadzony siami sze ciu i p dywizyj (60 bataljonw), mia prze rwa pozycje francuskie, obsadzone zaledwie dwiema dywizjami, a mianowicie 72 i 51 w cznej sile 30 bataljonw i przy znacznie sabszej artylerji. Atak niemiecki rozpocz si niespodzie*wanie w dniu 21 lutego 1916 r. O godzinie 7 minut 15 na czterdziestokilometrowym froncie artylerja niemiecka rozpocza niezwykle in tensywny ogie, ktry trwa bez przerwy w ci gu dziewiciu godzin. Pod straszliwem dziaa niem ognia artylerji niemieckiej pierwsza i druga linje obronne Francuzw zostay nie mal doszcztnie zburzone. Nawet stae forty i gbokie wntrze twierdzy ucierpiao bardzo powanie, co w znacznym stopniu zdezorgani zowao cay system obrony. O godzinie 16 mi nut 15 ruszya wreszcie do szturmu z linji Consenvoye Azannes i piechota niemieckiej gru py uderzeniowej. Szturm prowadzili Niemcy drobnemi grupami piechoty bez przerwy, dniem i noc. Naprno XXX korpus francuski, wzmoc niony nawet 37 dywizj i polow 14 dywizji (razem 18 bataljonw), czyni rozpaczliwe wy siki, aby zorganizowa naleyty opr. Po za citych i niezwykle krwawych walkach w dniu 24 lutego Niemcy opanowali ostatecznie pierw sz i drug linj francusk. Dn. 25 lutego opa nowali Niemcy fort Douaumont, najpotniej szy filar pnocno-wschodniego frontu twier dzy. Wreszcie w dniu 27 lutego zdobyli Niem cy Champneuville i Louvemont. Rwnie i po mocnicze natarcie Niemcw, majce za punkt wyjcia Etain, rozwijao si pomylnie na rw-

ninie Wovre, gdzie oddziay niemieckie p*4J<?? szy pod wzgrza, pooone pomidzy ' $ i Chambres. Najcisze chwile przeywali obrocy Ver dun w nocy z dn. 23 na 24 lutego, kiedy nat enie ataku Niemcy osigno byo swj naj wyszy poziom. Dywizje francuskie, straszli wie zdziesitkowane, niezdolne ju byy sta wia oporu nacierajcemu wrogowi. To te giibernater twierdzy, genera Herr, zameldowa wieczorem dnia 24 lutego wodzowi naczelnemu, e pooenie wojsk francuskich pod Verdun na prawym brzegu Mozy jest tak tragiczne, i na ley pki czas uratowa ich szcztki, przepra wiajc je popiesznie na lewy brzeg rzeki. Ale genera Joffre, ktry tyle ju razy skada do wody niezwykego hartu ducha i niezomnej energji. i tym razem nie uleg tej saboci, kt rej poddao si dowdztwo twierdzy. Odpowied Joffre'a, jak grom. spada na dowdcw fran cuskich pod Verdun, ratujc ich z pod wpy ww szerzcej si ju psychozy klski: Kady dowdca, ktry w obecnych warunkach da i'ozkaz do odwrotu, stanie przed sdem wojen nym !". Decyzja ta zawaya na losach Verdun, a kto wie moe i caej dalszej wojny. Rwnoczenie Joffre z niespoyt energj wzi si do ratowania tak bardzo zagroonego pooenia pod Verdun. XX korpus, jedna z naj lepszych jednostek bojowych francuskich, z najwikszym popiechem skierowano pod Verdun tak, e ju od dnia 24 lutego pocz si koncentrowa pod fortem Deuaumont. Za nim na pomoc poday I i XII korpusy, ktrych ddziay poczy przybywa na pole walki od dnia 25 lutego. Niezalenie od tych rodkw zaradczych Anglicy zajli pod Arras cay odcinek 10 armji francuskiej, ktr w ska dzie czterech korpusw (XXI. XIV. XXIII i XV) popiesznie poczto przewozi kolejami pod Verdun, gdzie miay przyby w dniach 2S i 29 lutego.

fre do Verdun swojego przedstawiciela w oso bie generaa Castelnau. ktry, przybywszy na miejsce o godzinie 5 rano dnia 25 lutego, na tychmiast wydaje rozkaz: Obrona linfi Mozy powinna by przeprowadzona na jej prawym brzegu". Tego samego dnia przybywa rwnie do Verdun genera Ptain ze sztabem 2 armji w charakterze nowego dowdcy caego obszaru bojowego pod Verdun, otrzymawszy uprzednio bezwgldny rozkaz ocalenia za wszelk cen tej najwaniejszej pozycji caego frontu francu skiego. Od dnia tego nastpuje radykalny prze om. Francuzi wzmacniaj swoj obron. Za rwno w wojsku, jak i wrd dowdcw nast puje odprenie moralne. Zlikwidowana zosta a moliwo wielkiej klski. Ostatnim powaniejszym sukcesem Niem cw byo zdobycie w dniu 25 lutego potnego forto Douaumont. Dostpu do fortu broniy oddziay wieo przybyego XX korpusu fran cuskiego. Jak stwierdza to genera Potain, kor pus ten po bohatersku walczy wok wsi Dou aumont. powstrzymujc silne natarcie III kor pusu niemieckiego, ktry posuwa si po lesi stych, zanieonych rwninach, otaczajcych fort od wschodu i od zachodu. XX korpus, nie znajc zupenie okolicy, tern atwiej zosta od rzucony przez Niemcw, wobec czego wycofa si poza wzgrze, na ktrem znajdowa si fort Douaumont, sdzc, e jego garnizon zdoa po wstrzyma dalsze natarcie Niemcw. Jednake w forcie niewiele ju pozostao z garnizonu. To te 24 brandenburgskiemu pu kowi piechoty, ktremu torowaa drog z nie zwyk miaoci szturmujca T kompanja porucznika Brandisa. udao si wedrze do for tu i opanowa go, zabierajc do niewoli szczu p garstk pozostaych przy yciu Francuzw. Zdobycie fortu Douaumont oraz wycofa nie si z przednich linij II korpusu francuskie go pozwolio Niemcom znacznie wysun na Poniewa jeszcze do dnia 25 lutego linja przd swoj artylerj na linj Louvemont francuska raz po raz bya przerwana przez fort Douaumont. aby w dniu 29 lutego rozpo Niemcw, ktrzy odrzucali oddziay francuskie cz bombardowanie fortu Vaux, ktro miao a na linj fortw starych, przeto wdz naczel porzedzi nowe wielkie natarcie grupy uderze ny Joffre bez przerwy stara si podtrzyma niowej. ducha francuskiej obrony, ponawiajc swoje A tymczasem 2 arm ja francuska pod do poprzednie rozkazy: Wszyscy powinni sta wdztwem generaa Ptain (obejmujca obec twarz ku pnocy na froncie pomidzy Moz nie cay obszar Verdun) rozpocza energicz a rwnin Wovre. Bez wahania zuyjcie cay ne prace nad organizacj celowej obrony, w du XX korpus...". ym stopniu wykorzystywuje kolumny samo Obawiajc si. e rozkazy jego moe nie chodowe do przewozu wojsk, amunicji i wszel s naleycie rozumiane przez zdenerwowanych kiego sprztu bojowego po tak zwanej ..witej w ogniu walki dowdcw, wysya genera Jof

drodze", prowadzcej z Bar - le Duc do Verdun. W okresie stosunkowej ciszy pod Verdun od dnia 27 lutego do 6 marca samochody te prze wiozy do Verdun ogem okoo 190.000 ludzi, 23.000 tonn amunicji i 2.500 tonn rnego sprztu. Co si tyczy pierwszego natarcia niemiec kiego pod Verdun w dniach 21 25 lutego to wyniki jego, pomimo ogromnych strat, jakie poniosy obie strony, byy do nieznaczne. Niemcy opanowali pierwsz i drug linje fran cuskie rednio na gboko 5 6 kilometrw. Jedynym powanym wynikiem byo zdobycie fortu Douaumont, ktiy, pooony na wzgrzu, panowa nad ca rwnin dookoa Verdun na prawym brzegu Mozy. Na niepowodzenie planw niemieckich przypieszonego" zdobycia Verdun zoyo si wiele przyczyn. Przedewszystkiem przesuni cie terminu natarcia z pocztkowo projektowa nego dn. 12 lutego na 21 pozwolio Francuzom znacznie wzmocni zaog twierdzy i rodki obrony, co byo wywoane zebraniem w midzy czasie wanych wiadomoci przez wywiad fran cuski. Po drugie Niemcy zwrcili zbyt ma uwag na skrzyda swojego natarcia, wyposa ajc je przedewszystkiem w sabsz, anieli byo potrzeba, artylerj, ktra te nie moga zmusi do milczenia artylerji francuskiej na lewym brzegu Mozy, skd zadawaa powane straty szturmujcym kolumnom niemieckim. Wynikiem tych bdw byo niepowodzenie pierwszego natarcia, co znw w konsekwencji wcigno powoli Niemcw w dugotrwa i wy czerpujc obie strony walk forteczn. Kiedy pod koniec lutego walki pod Verdun zacichy Niemcy musieli rozstrzygn, co dalej czyni. Wbrew do silnej opozycji wrd wy szych dowdcw, szef sztabu generalnego Falkenhayn zdecydowa si poprowadzi natarcie w dalszym cigu. Zrozumia jednak, e ponow ne natarcie nie bdzie miao rwnie widokw powodzenia dotd, dopki nad polem walki pa nowa bdzie artylerja francuska z lewego brzegu Mozy, szczeglnie dajca si Niemcom we znaki ze wzgrza Marre. To te nakaza roz poczcie przygotowawczego natarcia na lewym brzegu Mozy, co jednak okazao si ju spnionem. Zgodnie z tym rozkazem w dniu 6 marca niemiecki VI korpus rezerwowy rozpocz atak na lewym brzegu Mozy, ktrego celem byo opa nowanie wzgrz pod le Mort - Homme oraz wzgrza 304, stanowicych wze francuskich 528

fortyfikacyj lewobrzenych, skd gwnej nie mieckiej grupie uderzeniowej na prawym brze gu wci zagraa flankowy ogie artylerji francuskiej. Zacite, krwawe walki cigny si bez przerwy a do dnia 20 marca, przynoszc Niem com zaledwie poowiczne sukcesy. Niemcy, krwawo okupujc kady swj krok, zdobyli w tym czasie lasy Corbeaux, Cumires, wzg rza le Mort - Homme i Malancourt. Natomiast panujce nad prawym brzegiem Mozy wynio soci pod Esnes i wzgrze Marre, ktre da way artylerji francuskiej doskonale warunki obserwacyjne i ktre stanowiy przeto gwny cel caej operacji niemieckiej, pozostay w r ku Francuzw. Rwnoczenie w dniach 8 11 marca na prawym brzegu Mozy prowadzili Niemcy bez skutku zacity atak na linj Hardaumont fort Vaux. Widzimy std, e, o ile w pierwszem natarciu wysiki Niemcw skierowane by y wycznie niemal na rodek frontu Verdun, o tyle znw drugie natarcie skierowane byo przeciwko obu skrzydom. W ostatnim tygodniu marca Niemcy po wstrzymali znw swoje ataki pod Verdun. Tym razem chwilow cisz spowodowao nieoczeki wane natarcie Rosjan na odcinku jeziora Narocz, ktre wywoao chwilow konsternacj w naczelneni dowdztwie niemieckiem. Kiedy jednak pooenie na wschodzie wyjanio si z korzyci dla Niemcw, znw rozpoczto dal sze dziaania przeciwko twierdzy verdimskiej. Z racji chwilowej przerwy w dziaaniach ponownie wypyna sprawa zasadnicza, czy naley ofensyw t prowadzi. Istniay powa ne dane, e atak na Verdun nie opaca si, a przeto naleaoby go zaprzesta. Jednake meldunki poszczeglnych dowdcw niemiec kich z pod Verdun, za maemi wyjtkami, na dal byy optymistyczne. Wierzono jeszcze w zwycistwo. Skoro wic obliczenia, czynione przez dowdztwo naczelne, wypady niekorzyst nie dla armji francuskiej, Falkenhayn zdecy dowa si na dalsz operacj, opierajc si na przewiadczeniu, e w tym mynie verdimskim" siy Francuzw cieraj si szybciej, ni Niemcw. By to fatalny bd Falkenhayna, ktry w wynikach swoich straszliwie zemci si na Niemcach. Gwn niemal przewag Niemcw w czasie caej wojny stanowia ich niebywaa zdolno byskawicznych i niespodziewanych uderze, dziki czemu na wyznaczonych zgry odcinkach frontu uzyskiwali znaczn przewa-

g. Tak byo i z pierwszom natarciem pod Ver dun. Skoro jednak atak zawid pokadane w nim nadzieje naleao go przerwa bez wzgldnie. Bowiem w dalszych walkach na nie korzy Niemcw odpada decydujcy dla nich czynnik zaskoczenia i szybkoci. Z biegiem cza su siy obu przeciwnikw wyrwnyway si. Kolosalne za straty, ponoszone przez obie stro ny, chociaby nawet Koalicja ponosia je w wikszym stopniu, byy dla niej o wiele mniej grone, ni dla Niemcw, a to ze wzgldu na

wasn ofensyw wczeniej, ni w ustalonym poprzednio terminie 1 lipca. Dalsze operacje pod Verdun straciy ju wszelki sens strategiczny. Niemcy ataki swoje prowadzili ze znacznie zwonym celem wyczer pania rezerw Francuzw i ich materjalnych rodkw walki. Bya to wic walka na wyczer panie. W cigu 131 dni pod Verdun cigay si coraz to nowe siy dwch jednakowo ju po tnych pod wzgldem technicznym przeciwni kw, topniay w tych straszliwych walkach na

Krl Ferdynand z nastpc tronu ks. Karolem na froncie. olbrzymi rezerwuar ludzki Koalicji, z ktrego bez trudu moga czerpa uzupenienia. Rwnie i po stronie Koalicji popeniono wielki bd. atwo byo, jak pi-agno tego fran cuskie dowdztwo naczelne, pod Verdun przej wycznie do obrony, a korzystajc z zaanga owania w tym punkcie znacznych si niemiec kich, samemu przej do wielkiego natarcia na pnocnem angielsko-francuskiem skrzydle za chodniego frontu. Anglicy jednak stanowczo oparli si tej koncepcji, nie zgadzajc si na maej przestrzeni, odchodziy na tyy, uzupe niay si i odpoczyway, znw powracay do tej prawdziwej rzeni ludzkiej i tak a do koca, to znaczy do chwili, kiedy angielsko-franeuska ofensywa nad Somm zmusia Niemcw do za przestania obkaczych atakw na verdusk twierdz. Przerw w dziaaniach, jaka nastpia w ostatnim tygodniu marca, obie strony wy korzystay dla podcignicia nowych posikw.

Francuzi podwieli pod Verdun cz swojej

529

10 armji, zastpionej przez Anglikw, za Niemcy dalsze wiee cztery dywizje. W dniach od 30 marca do 8 kwietnia Niem cy poprowadzili swoje trzecie natarcie. Na le wym brzegu Mozy po cikich walkach i z wielkiemi stratami nie zdoali wprawdzie usado wi si na upragnionych wzgrzach, ale opa nowali zato wszystkie prowadzce na nie drogi. Na prawym brzegu chwilowo zdobyli Niemcy wiosk Vaux, aie wkrtce kontratak Francu zw odebra im ten wany punkt. W cigu dn. 9 i 10 kwietnia Niemcy po nowili atak, tym razem rwnoczenie na obu brzegach rzeki. Jedynym wynikiem tych walk byo zdobycie wsi le Mort - Homme, ktr jed nak w dniu 20 kwietnia ponownie odebrali Francuzi. Do koca czerwca jedynemi dalszemi suk cesami Niemcw w cigle ponawianych, zaar tych atakach byo zdobycie wzgrza 304 na le wym brzegu Mozy, na prawym za brzegu for tw Vaux i Thiaucourt oraz wTsi Fleury. Oczy wicie kad pid zdobywanej ziemi obie stro ny okupoway wprost potokami krwi, w osta tecznym za wyniku Niemcy byli panami pierwszej, drugiej i czci trzeciej linji obron nej Francuzw oraz dwch cakowicie zburzo nych fortw, co razem stanowio pas terenu, gbokoci do 7 lub 8 kilometrw ! W cigu tych dugotrwaych walk straty Francuzw wyniosy potworn liczb 440.000 ludzi w,zabitych, rannych i jecach. W cigu tylko lutego i marca stracili Francuzi 55.000 zabitych i 80.000 rannych i chorych! Straty Niemcw byy o wiele mniejsze. Na zakoczenie opisu tych walk przytoczy my niezwykle charakterystyczny ustp z dziea niemieckiego autora E. O. Volkmanna Wielka Wojna": Verdun, ktry podczas wiosny i a do la ta 1916 roku stanowi prawdziwe ognisko woj ny, sta si probierzem wartoci obydwch naj lepszych wojsk wiata. Tu zderzya si ywio owa nienawi dwch narodw, ktre sn nie mog y w spokoju obok siebie. W pustkowiu pola walki, na ktrem cigna si miesicami bez przerwy w ponurej jednostajnoci i z le dwo dostrzegalnemu przemianami nowoczesna bitwa, zmierzya si sia duchowa obydwch narodw. Do ostatecznego starcia nie doszo jednak. W innem miejscu nastpiy wypadki, ktre przewyszyy napiciem walki o Verdun i wkocu przymiy je".
530

Drugorzdne teatry wojny w pierwszej polowie 1916 r. Na froncie wschodnim pocztek 1916 roku upyn w zupenej niemal ciszy. Korzystajc z tego Rosjanie, przygotowywali si do wiel kiej ofensywy letniej, ktra, jak wiemy, wy znaczona bya w dniu 14 lutego na konferencji midzysojuszniczej w Chautilly na dzie 1 lip ca dla frontu zachodniego i na dzie 15 czerw ca dla frontu wschodniego. W dniu 24 lutego w rosyjskiej kwaterze gwnej w Bobrujsku odbya si narada z udzia em dowdcw frontw w celu cisego opraco wania planu przyszej ofensywy. W tym czasie Rosjanie posiadali ju szcze gowe dane co do wielkiego natarcia niemiec kiego na Verdun, co, zgodnie z uchwaami midzysojuszniczemi w Chautilly, nakazywao do wdztwu rosyjskiemu rozpoczcie dziaa odciajcyh, aby uniemoliwi Niemcom dalsze przewoenie wojsk z frontu wschodniego na za chodni. Pomimo wczesnej pory roku zadecydo wano natychmiast rozpocz tak ofensyw z tern, e w wypadku powodzenia miaaby si ona rozszerzy do rozmiarw, nakrelonych dla ofensywy letniej, a wic majcej charakter de cydujcej rozgrywki. Ofensyw zdecydowano poprowadzi le wem skrzydem frontu pnocnego i prawem skrzydem frontu zachodniego na odcinku od Dwiska poprzez jezioro Narocz do jeziora Wiszniewskiego w oglnym kierunku na Wilno. Jako termin natarcia wyznaczono dzie 18 20 marca, kiedy powinno byo zakoczy si przegrupowanie wojsk. Z gwn ofensyw miay wspdziaa na tarcia pomocniczego od strony Jakobstadtu na Poniewie i od strony Smorgoni na Wilno. W szczliwym wypadku ofensywa moga bya odci ca wilesk grup wojsk niemieckich od Kowna i od przepraw na Niemnie. Jakkolwiek w pocztkach ofensywy Rosja nie zebrali na swoich pnocnym i zachodnim frontach do powane siy, uzyskane czcio wo przez cignicie wojsk z frontu poudnio wego, jednake w rzeczywistoci w dziaaniach marcowych wzio udzia na froncie pnocnym niewiele jwnad cztery korpusy, na froncie za zachodnim okoo omiu korpusw. Pozostae wojska czciowo byy przezbrajane japoskiemi karabinami w miejsce zupenie ju zuytych rosyjskich, czciowo pozostaway w gbokich odwodach dla wzmocnienia ofensywy w7 wypad-

Gert. Berthelot szef misji francuskiej w Rumunji w asycie swego sztabu w rozmowie z oficerami rosyjsk.

ku jej powodzenia, wreszcie wiele z nich zaj mowao bierne odcinki ogromnego frontu. Co do si niemieckich to trudno jest ci le je ustali, gdy rda niemieckie znacznie si midzy sob rni. Falkenhayn twierdzi, e na caym froncie rosyjskim Niemcy posia dali nie wicej ni 600.000 ludzi. Ludendorff stwierdza, e od pocztku ofensywy rosyjskiej siy te wzrosy dziki popiesznie podwoonym odwodom. rda rosyjskie podaj cyfry nieco wiksze, szczeglnie co do pnocnego skrzyda Niemcw. W kadym razie nie ulega wtpli woci, e przewaga liczebna i to, prawdopodob nie, do znaczna bya po stronie rosyjskiej. Niemcy znw posiadali przewag w artylerji, karabinach maszynowych i rodkach technicz nych. Faktyczne uderzenie wykonywaa 2 arm ja rosyjska dwiema grupami: jedn w sile piciu korpusw wzdu linji kolejowej Postawy wiciany i drug w sile trzech korpusw po midzy jeziorami Narocz i Wiszniewskiem. Na prawem skrzydle 2 armji dziaa od strony Widzw XIV korpus 1 armji, a jeszcze

bardziej na pnoc oddziay 5 armji od strony Dwiska i Jakobstadtu. Natarcie Rosjan rozpoczo si w 2 i 1 armjach w dniu 18 marca, za w 5 armji w dniu 21 tego miesica, jakkolwiek do tego czasu nie ukoczono jeszcze ostatecznego przegrupo wania wojsk i nie podcignito na front arty lerji w dostatecznej iloci. Popiech ten wy woany by wiadomociami o ruszeniu lodw na Niemnie, ktre zrujnoway tymczasowo odbu dowane przez Niemcw mosty kolejowe, co gro zio odciciem frontowych wojsk niemieckich od dalszych tyw. Obfite roztopy wiosenne ogromnie utrud niay natarcie Rosjan. Zreszt utrudniay rw nie i obron Niemcw, ktrzy, wedug meldun kw niemieckich, walczyli bohatersko we krwi i w biocie", gdy woda zalaa wszystkie okopy. Drogi byy rozmike i zrujnowane. To te kor pusy rosyjskie nacieray w odosobnieniu, nie mogc nawiza wystarczajcej cznoci mi dzy sob. Brak cznoci doprowadzi do tego, e kady korpus walczy na wasn rk, czsto dziaaniami swojemi utrudniajc tylko pooe531

nie ssiednich korpusw. To te, pomimo, e, jak stwierdza to Ludendorff, wojska rosyjskie wykazay ogromn wytrzymao i ofiarno w natarciu, w podobnych warunkach caa ope racja nie daa adnych wynikw pozytywnych. W kierunkach od Jakobstadtu i Dwiska Rosjanie wogle nie osignli adnych sukce sw. Na odcinku Widzy jezioro Narocz woj ska rosyjskie osigny wprawdzie chwilowe powodzenie o charakterze lokalnym, ale ju dnia 30 marca, nie wykorzystawszy nawet zgromadzonych rezerw, Rosjanie powstrzymali swoje natarcie, a to ze wzgldu na wiosenne roztopy, ktre uczyniy niemoliwem wszelkie dalsze posuwanie si. Oczywicie marcowa ofensywa Rosjan nie moga mie wikszych widokw powodzenia ze wzgldu na naj fatalniej sza dla dziaa wojen nych por roku. Jakkolwiek bya ona zakrojo na na szerok skal, w gruncie rzeczy jednak z natury swojej miaa charakter wycznie po mocniczy w stosunku do frontu zachodniego. W jedynym tylko wypadku ofensywa rosyjska moga osign znaczniejsze wyniki, a miano wicie, gdyby Niemcy dla swojej operacji pod Verdun cignli byli z frontu wschodniego wiksz ilo wojska, ni na to pozwalaa ostrono. Ale, jak si okazao, niemieckie do wdztwo naczelne pozostawio na froncie wschodnim akurat tyle wojska, aby mc, cho cia z wielkim trudem i z momentami tragicznemi, jak to stwierdza Ludendorff, przeciw stawi si ze skutkiem natarciu Rosjan. Ostatecznie marcowe natarcie Rosjan mia o nastpujce wyniki: pod wpywem ofensy wy rosyjskiej Niemcy przerwali swoje ataki na Verdun w czasie od dn. 22 do 30 marca, co pozwolio Francuzom znakomicie wzmocni swj system i rodki obrony. Poza tern za do wdztwo niemieckie przekonao si, e byo w bdzie, uwaajc ju armj rosyjsk za ca kowicie niezdoln do dziaa zaczepnych. Wi docznie robak rewolucyjnych nastrojw dugo musia toczy olbrzymi organizm wojska ro syjskiego, aby ostatecznie go rozoy i uczyni niezdolnym do dalszej walki. To te Niemcy, nauczeni smutnem dowiadczeniem marcowem, nietylko zaniechali dalszego osabiania swoich wojsk na wschodzie, ale przeciwnie, nawet po czli przerzuca na swj front na pnoc od Prypeci te oddziay niemieckie, ktre dotychczas wspomagay wojska austrjacko-wgierskie na poudnie od niej. Z drugiej znw strony niepowodzenie ofen sywy marcowej przeciwko frontowi niemiec 532

kiemu fatalnie oddziaao na psychik nietylko wojska rosyjskiego, ale i jego dowdztwa. Po gbi si jeszcze nieledwie zabobonny strach Rosjan przed potg militarn Niemcw, z kt rymi walka, jak dowodzio tego dotychczasowe dowiadczenie, zawsze koczya si dla Rosjan niepowodzeniem. Wpyno to zdecydowanie na charakter rosyjskich planw pniejszej let niej ofensywy.

Rwnoczenie niemal z marcow ofensy w Rosjan na pnocy rozpocza si rwnie, na specjaln prob generaa Joffre'a, ofensy wa Wochw nad Isonzo, ktra miaa odciy pooenie Francuzw pod Verdun. Bya to zkolei pita ju ofensywa woska. Jednake i tym razem, jak poprzednio, Wosi nie zdoali prze ama frontu wojsk austrjacko-wgierskich, ktre na tym teatrze wojny, w przeciwiestwie do innych, wykazywali zdumiewajc, nieugi t postaw bojow. Ofensywa Wochw wkrt ce te zakoczya si bez adnych wynikw.

O tureckim teatrze wojny pisalimy ju poprzednio, to te obecnie, jedynie w celu upla stycznienia caoksztatu kampanji 1916 roku, w zarysie tylko podamy przebieg rozgrywaj cych si tam wypadkw. Turecki teatr wojny rozpada si na pi oddzielnych gwnych frontw: anatolijski, pnocno-kurdystaski i poudniowo-kurdystaski (oba ostatnie tworzyy kaukaski front rosyj ski), mezopotamski i syryjski. Wsplno dziaa wojennych Rosjan i An glikw przeciwko Turcji na azjatyckim tea trze wojny zmuszaa ich do jak najcilejszego uzgadniania swoich operacyj, a to tembardziej, e rosyjski kaukaski front i angielski mezopo tamski stykay si ze sob na terytorjum sabej i nawp tylko samodzielnej Persji, tworzc waciwie prawie nieprzerwany olbrzymi front od morza Czarnego do zatoki Perskiej, okra jcy Turcj od pnocnego-wschodu i od wschodu. Rosjanie, ktrzy na froncie kaukaskim po siadali stosunkowo nieznaczne siy, dugie za i niedogodne drogi komunikacyjne, nie mogli oczywicie pomc Anglikom w Mezopotamji, gdzie, jak ju wiemy, angielski korpus ekspe dycyjny, rozbity pod Ktesyfonem, zosta oto czony i wzity do niewoli przez Turkw pod Kut

el Amara nad Tygrysem. Rosjanie przeto mu sieli sami w tym czasie utrzymywa si w Per sji, ubezpieczajc si przed skierowaniem na front kaukaski znaczniejszych sil tureckich. Anglicy natomiast mogli w peni odciy po oenie Rosjan na froncie kaukaskim, a to z te go wzgldu, e, panujc na morzach, z atwo ci mogli byli utrzymywa czno ze swojemi wojskami w Mezopotamji, dowolnie wzmac nia je posikami i zaopatrywa. W tym czasie pooenie Turkw poprawi o si o tyle, e cakowite fiasko ekspedycji dardanelskiej, pogrom Serbji oraz przystpienie Bugarji do wojny rozwizywao im rce na za chodzie i pozwalao przerzuca swoje rezerwy, dotychczas skoncentrowane gwnie pod Kon stantynopolem, na dowolny front azjatycki, wykorzystywujc kolej bagdadsk, popiesznie wykaczan do uytku w Mezopotamji, gdzie do czasu wojny nie bya jeszcze uruchomion. W pocztkach lutego 1916 roku wywiad koalicyjny ustali, e kolej t przewo Turcy do dziewiciu dywizyj w kierunku Adany i Aleppo. Z tych punktw wojska tureckie z a twoci mogy by skierowane, albo dalej ko lej do Palestyny i Syrji, albo rwnie kolej do Nissibina (kracowya stacja, do ktrej do chodziy ju pocigi w kierunku Bagdadu), skd drogami gruntowemi albo do Armenji na front kaukaski, albo te w gb Mezopotamji przeciwko Anglikom. Na skutek tych wiadomoci dowdztwo ro syjskie wystpio z propozycj, aby desant an gielski, wspomagany przez flot brytyjsk, wy sadzi si na rdziemnomorskiem wybrzeu tureckiem pod Aleksandrett, skd atwo byo opanowa blisko pooone wzy kolejowe Adan i Aleppo, odcinajc w ten sposb drogi tu reckie, prowadzce z Anatolji do Syrji i Mezo potamji, a porednio i Armenji (kaukaski front). Rosjanie proponowali wysadzenie w tym punkcie omiu dywizyj angielskich, mo tywujc to rwnie tem, e przerwanie kolei bagdadskiej najlepiej zagwarantuje bezpie czestwo Egiptu i kanau Sueskiego, ku.kt rym zmierzay wysiki tureckiej armji pale styskiej. Anglicy cakowicie odrzucili koncepcj ro syjsk. Pod wraeniem katastrofalnego niepo wodzenia wyprawy dardanelskiej wogle zwt pili w skuteczno powaniejszego desantu, a to .tembardziej, e w owym czasie niemieckie o dzie podwodne w duej iloci grasoway ju na morzu rdziemnem, co stanowio powan trudno dla zorganizowania wikszych trans

portw morskich. Poza tem Anglicy obawiali si ogaaca z wojsk swoich Egipt, ktrego mahometaska ludno nie budzia dostatecznego zaufania, co do stuprocentowej lojalnoci po odejciu oddziaw angielskich. Bya to wic sprawa politycznego prestige'u Wielkiej Bry tan j i. Tak wic rosyjska prba wsplnego dzia ania na szerok skal nie udaa si. W dal szym cigu Rosjanie i Anglicy prowadzili ope racje na wasn rk, jedynie zorganizowaw szy w celu porozumiewania si radjotelegraficzn czno pomidzy rosyjskim korpusem ekspedycyjnym w Persji i angielskim w Mezo potamji. Pomimo to jednak pooenie Koalicji wo bec Turcji znacznie poprawio si w 1916 roku, a to dziki znacznym zwycistwom Rosjan, kt rzy zdobyli ogromn poa terytorjum tureckie go Erzerum Trebizonda Erzyndan oraz okupowali pnocne prowincje neutralnej Persji. Zwycistwami temi Rosjanie cignli na siebie znaczniejsz cz si tureckich, ktre je sieni 1916 roku wynosiy ju na froncie kau kaskim 27 dywizyj wtedy, kiedy rwnoczenie przeciwko Anglikom w Mezopotamji i na fron cie syryjskim (Suez, Arabja i Palestyna) po zostawili Turcy wszystkiego 18 dywizyj. Oczywicie takie ustosunkowanie si turec kich na frontach rosyjskim i angielskim byo niezwykle na rk Anglikom, ktrzy jednak nie potrafili z tego skorzysta i w cigu caego ro ku 1916 nie zdobyli si na powaniejsze dzia ania przeciwko wzgldnie sabym siom tu reckim. Zrezygnowawszy z wielkiej wsplnej z An glikami operacji przeciwko Turkom, Rosjanie ograniczyli si do samodzielnego dziaania na froncie kaukaskim. Ofensyw rosyjsk rozpocz noc z dnia 9 na 10 stycznia 1916 r. II korpus turkiestaski, nacierajc na odcinku mniej wicej wzdu granicy tureckiej od morza Czarnego do Olt, w dwa dni za pniej natar rwnie I korpus kaukaski. Ofensywa rosyjska bya dla Turkw zupe n niespodziank. Rosjanie bowiem przygoto wali si do niej starannie, ale w najgbszej ta jemnicy. Zreszt pora roku zdawaa si by zupenie nieodpowiedni do zaczepnych dziaa wojennych. Mrozy dochodziy do 25 st., gry pokryte byy gbokiemi niegami, panoway ostre wiatry i zadymki. Moment zaskoczenia zadecydowa o powo533

dzeniu Rosjan, ktrzy zreszt wykazali nieby wa wytrzymao, prowadzc dziaania w te renie grskim w najciszym okresie zimy. Front turecki zosta rozerwany. Rozbite wojska tureckie cofay si w stron twierdzy Erzerum. Wedug danych wywiadu rosyjskie go, w twierdzy tej zapanowa chaos i powszech ny upadek ducha, co wryo atwe jej zdoby cie, z drugiej jednak strony Turcy poczli po piesznie przerzuca swoje wojska pod Erze rum z Konstantynopola i frontu mezopotamskiego, co wskazywao na moliwo ich prze ciwnatarcia. Naleao przeto spieszy si ze zdobyciem twierdzy erzerumskiej, ktra stano wia klucz caego armeskiego teatru wojny. Ale dowdztwo rosyjskie zwlekao, nie mogc si zdecydowa na szturm, uwaajc Erzerum wprawdzie za twierdz przestarza, ale bogato wyposaon w artylerj i stanowic wietne pozycje obronne z racji swojego geograficznego pooenia na szczytach gr armeskich. To za trzymanie si ofensywy rosyjskiej po pierw szych jej znacznych powodzeniach pozwolio Turkom ponownie zorganizowa swoje wojska oraz przygotowa si do obrony Erzerumu. Wreszcie Rosjanie zdecydowali si na po nowne dziaanie. Generaowi Judeniczowi po wierzono zdobycie Erzerumu. Wojska rosyj skie podeszy z wielkim trudem pod linj for tw erzerumskich i po przygotowaniu artyleryjskiem, zreszt bardzo slabem, gdy poza dziaami polowemi i grskiemi Rosjanie zdoali przetransportowa z Sarakamysza zaledwie 16 dzia cikich, rozpoczy generalny szturm, ktry trwya pi dni. Po krwawych walkach, w ktrych z reguy o powodzeniu decydowaa walka wrcz, noc z dnia 15 na 16 lutego Ro sjanie ostatecznie zdobyli Erzerum. Tak wic w czasie od dnia 10 stycznia do 16 lutego Rosjanie zdoali nietylko rozbi 3 armj tureck, zdoby potn twierdz erzerumsk, zagarn do niewoli kilkanacie tysicy jecw tureckich, ale ponadto w rce Rosjan wpady wszystkie zapasy wojenne Turkw, na gromadzone w ogromnej iloci w Erzerumie. Straty Rosjan w cigu caej operacji wyniosy 16.000 zabitych, i*annych i odmroonych, co sta nowi liczb bardzo znaczn, jeli wemiemy pod uwag szczupe siy obu stron, walczcych na tym nawp dzikim i grzystym teatrze wojny. Straty Turkw byy jeszcze wiksze, na co zo ya si szczeglnie wielka ilo odmroonych i na mier zamarznitych Turkw w czasie odwrotu.
134

W tym czasie, kiedy na prawem skrzydle rosyjskiem I korpus kaukaski i II turkiestaski prowadziy opisan ofensyw, IV koi'pus kaukaski prowadzi natarcie w rodku, gdzie w poowie stycznia rozbi Turkw pod Melazgirt, zajmujc pnocne wybrzea jeziora Wan i nacierajc dalej w kierunku Bitlisa, za od dzielna grupa rosyjska z powodzeniem prowa dzia natarcie po drugiej stronie jeziora Wan, pomidzy tern jeziorem a granic persk. Zimowa kampanja rosyjska przeciwko Turcji, ktra poniosa dotkliwe straty i klski, znacznie podniosa autorytet wojenny Rosji na Wschodzie, co znalazo swj wyraz w zawartem w dniu 4 marca 1916 roku porozumieniu angielsko-francusko-rosyjskiem co do celw woj ny w Maej Azji. Porozumienie to w razie zwy cistwa zapewniao Rosji uzyskanie Konstan tynopola i cienin oraz pnocnej Armenji za wyjtkiem Trebizondy. Anglja miaa otrzyma niektre prowincje neutralnej" Persji. Los miejsc witych" zarwno chrzecijaskich (Palestyna), jak i muzumaskich (Mekka i Medyna) nie by wprawdzie ostatecznie roz strzygnity, zdecydowano jednak odebra je Turcji. Zwycistwo rosyjskie w duej mierze po prawio pooenie Anglikw na bliskim wscho dzie. Turcja zmuszona bya gros swoich si przerzuci przeciwko Rosji, co spowodowao od prenie sytuacji pod Salonikami, przyczynio si do fiaska tureckiej ekpedycji na Suez i Egipt oraz pozwolio Anglikom utrzyma si w Mezopotamji. Nie czekajc nadejcia znaczniejszych po sikw tureckich Rosjanie w cigu caego lu tego i marca nadal prowadzili natarcie, ktre wysuno ich na linj Rize (nad morzem Czarnem) Memachatun (o 120 km. na poudnio wy-zachd od Erzerumu) Bitlis. Pomidzy jeziorami Wan i perskiem Urmia posuwali si rwnie Rosjanie na poudnie, pragnc natar ciem na Mosul poczy si z Anglikami. W cigu kwietnia Rosjanie przeprowadzili ponown ofensyw, tym razem przeciwko Trebizondzie. Ta ostatnia posiadaa dla Rosjan ogromne znaczenie ze wzgldu na prowadzce od niej drogi w gb Armenji, co pozwalao na zaopatrywanie wojsk w bezdronym naog kraju od strony morza i przy pomocy floty czar nomorskiej. Aby umoliwi operacje przeciwko Trebizondzie naczelne dowdztwo rosyjskie przerzu cio na Kaukaz z zachodniego frontu dwie bry gady pastunw (piechota kozacka) oraz dwie

dywizje rezerwowe, tworzc nowy V korpus kaukaski. Nadmorska grupa wojsk rosyjskich, na cierajca od strony Rize i wspomagana dziaa niami floty czarnomorskiej, ju w dniu 15 kwietnia dotara na odlego 15 km. od Trebizondy. Ale Rosjanie nie decydowali si odrazu przystpi do szturmu silnych pozycyj turec kich. Szturm wyznaczono dopiero na 19 kwiet.nia. Ze zwoki tej skorzystali Turcy, by noc z dnia 15 na 16 kwietnia cichaczem opuci Trebizond. Odwrt Turkw nie by spostrzeony przez Rosjan. Dopiero w dwa dni pniej de legacja ludnoci greckiej, ktra obawiaa si

rzyszyo rwnie rosyjskiemu korpusowi eks pedycyjnemu w Persji generaa Baratowa. Pooenie Persji w czasie wojny wiatowej byo nad wyraz cikie. Saba gospodarczo i mi litarnie, le zorganizowana i rozdarta wewntrznemi sporami staa si Persja terenem zaciekych intryg obu stron walczcych. Wpy wy angielsko-rosyjskie walczyy z wpywami niemiecko-tureckiemi, a walka ta dalek bya od form i zwyczajw dyplomatycznych, panu jcych w Europie. W celu wywarcia nacisku na rzd perski z jednej strony Anglja i Rosja wprowadzay swoje wojska na terytorjum per skie, z drugiej za strony agenci niemiecko-

Czog. Chwil ukazania sie czogw gen. sztab niemiecki nazwa czarnym dniem Niemiec"

bombardowania miasta przez Rosjan, uwiado mia ich o istotnym stanie rzeczy. Trebizonda zostaa zajta przez wojska rosyjskie bez jed nego strzau. W cigu ofensywy na Trebizond na pozo staych odcinkach frontu Rosjanie w dalszym cigu posuwali si naprzd, powoli, ale syste matycznie. W tym czasie znaczne powodzenie towa

tureccy tworzyli najemne bandy zbrojne, re krutowane przewanie z pord rozbjniczych plemion Kurdw, ktre przeciwstawiay si od dziaom koalicyjnym, toczc z niemi czsto for malne walki. Rzd perski lawirowa, jak mg, aby zapewni Persji neutralno, ale nie mg przeciwdziaa temu chaosowi, jaki zapanowa, i walkom, ktre toczyy si na ziemiach pa stwa neutralnego". 535

Zwycistwa Rosjan nad Turkami oraz po stpy korpusu generaa Baratowa kazay rz dowi perskiemu bardziej liczy si z Koalicj. Zaproponowa przeto rzdom Rosji i Anglji za warcie sojuszu przeciwko Turcji, ale postawi tak wielkie dania oraz prowadzi tak zrczne pertraktacje, e sprawa tego sojuszu nie docze kaa si rozwizania. Od pocztku ofensywy przeciwko Turkom dowdztwo rosyjskie obawiao si, aby Turcy, ktrzy wanie zadali w Mezopotamji dotkliw klsk Anglikom i otoczyli ich w Kut el Ama2*a, nie przerzucili stamtd znaczniejszych ilo ci swoich wojsk. W tym celu generaowi Baratowowi polecono zagrozi drogom, prowadz cym z Mezopotamji do Armenji, oraz postara si o nawizanie bezporedniej cznoci z An glikami. Rosyjski korpus ekspedycyjny rozpo cz przeto natarcie z pnocnej Persji w kie runku Bagdadu oraz na poudnie, gdzie znaj dowa si orodek wpyww niemieckich wrd wojowniczych plemion Bachtjarw. Ostatecz nie Rosjanie opanowali daleko wysunite na poudniowy zachd i na poudnie punkty, a mia nowicie Bidar, Karmanszah, Kaszan, a wre szcie Ispahan w dniu 20 marca 1916 r. Z t chwil wpywy niemieckie w Persji zostay pod cite ostatecznie. Osignwszy te wyniki, genera Baratow powstrzyma swoje natarcie. Ale Anglicy, kt rych pooenie w oblonym Kut el Amara byo coraz cisze, usilnie domagali si dalszej ofen sywy Rosjan. Wobec tego w kwietniu Rosjanie ponowili swoje natarcie w kierunku Bagdadu, majc ju przeciwko sobie coraz wicej oddzia w tureckich, rwnie grasujcych w neutral nej" Persji. W maju Rosjanie zbliyli si ju do granicy tureckiej, a nawet jedna sotnia ko zakw zdoaa wedrze si do Mezopotamji i do tara do angielskiej kwatery gwnej, dajc tern dowd, e istnieje moliwo wsplnych dziaa rosyjsko-angielskich. Ale dowdztwo angielskie nie zdecydowao si na wyprawienie swoich wojsk w kierunku Karmanszaha na spotkanie Rosjan. Dziki temu problem wspl nych dziaa na szersz skal nie zosta rozwi zany. Waciwej cznoci nie nawizano. Po dawnemu dziaania Rosjan i Anglikw byy rozczonkowane i prowadzone bez cilejszego ze sob zwizku. Kampanja letnia Okres od maja do wrzenia 1916 r. Po niepowodzeniu marcowej ofensywy Wochw nad Isonzo woski wdz naczelny, ge536

nera Cadorna, zamierza w kwietniu przyst pi do szstej zkolei ofensywy w tern samem miejscu. Plany jego pokrzyoway doniesienia wywiadu o znacznych siach austrjackich, kon centrujcych si na lewem skrzydle Wochw w okolicach Trydentu. Istotnie w tym punkcie szef sztabu austrjacko-wgierskiego, genera Conrad von Htzendorf, zamierza rozpocz wielk ofen syw przeciwko Wochom, w ktrym to celu skoncentrowa 18 dywizyj piechoty (okoo 400.000 ludzi), tworzcych now armj arcyksicia Eugenjusza, a cignitych czciowo z rosyjskiego, czciowo za z bakaskiego frontu. Armj t wyposaono w bardzo znacz n ilo artylerji, szczeglnie cikiej. Ofen sywa miaa si rozpocz w kwietniu, po zaan gaowania si Wochw we wasn ofensyw nad Isonzo. Jednake koncentracja wojsk arcyksicia Eugenjusza dokonywaa si bardzo powoli i bez zachowania nalenej tajemnicy. Dziki temu ofensywa zamiast w kwietniu, rozpocza si w maju, w dodatku za nie bya ju niespo dziank dla dowdztwa woskiego. Od poczt ku wic zawid gwny i decydujcy moment zaskoczenia. Austrjacy pragnli przerwa lewe skrzy do woskie pomidzy jeziorem Garda i rzek Brent, to znaczy w punkcie, gdzie front austrjacki najbardziej wysuwa si ku poudnio wi, aby natarciem na Wenecj zaj tyy gw nej masie wojsk woskich i przeci ich linje komunikacyjne, prowadzce do kraju. W dn. 15 maja wojska austrjacko-wgierskie rozpoczy gwatowne natarcie pomidzy Arsiero i Asiago, narazie majc za cel zdobycie szczytw Setto Comuni, panujcych nad dolin pomidzy rzekami Adyg i Brent. Wojska woskie, nie mogc powstrzyma natarcia austrjackiego, poczy stopniowo wy cofywa si na froncie szedziesiciokilometrowym. Pooenie stao si grone. Szereg fortyfikacyj nadgranicznych dosta si ju w rce Austrjakw. Genera Cadorna, rozumiejc ca e niebezpieczestwo ofensywy przeciwnika, zwrci si natychmiast do generaa Joffre'a, aby ten wpyn na Rosjan w sensie przypie szenia ich ofensywy, zamierzonej na lato. Tymczasem Austrjacy posuwali si wci, odrzucajc Wochw coraz bardziej na pou dnie. Lada chwila droga na Wenecj moga bya stan otworem dla wojsk arcyksicia Eugenjusza. Genera Cadorna raz jeszcze wszczyna alarm, dajc natychmiastowego

wspdziaania ze strony Rosjan. Alarm ten poskutkowa, i rzeczywicie Rosjanie przed wczenie rozpoczli zamierzon ofensyw Brusiowa. W dniu 30 maja Austrjacy zajli ju Arsiero i Asiago. Front woski by ju przerwany ostatecznie, a sami Wosi odrzuceni na ostat nie grzbiety gr, zagradzajce drog do doliny rzeki Po. W tem miejscu jednak arcyksia Eugenjusz powstrzyma swoje natarcie, aby doczeka si nadejcia artylerji cikiej. Sko rzysta z tego genera Cadorna, aby umocni pozycje swoich wojsk oraz podwie w wytwo rzon luk frontu znaczniejsze posiki. Austrjacy nie mieli ju czasu ponowi swo jej ofensywy, ktra moga bya ostatecznie roz gromi Wochw. Bowiem w pierwszych dniach czerwca rozpocza si ofensywa rosyjska, i sa mi ponieli pod uckiem dotkliw klsk, co zmusio ich do popiesznego przerzucania zpowrotem swoich dywizyj na front wschodni. Wochy byy ocalone. Genera Cadorna znw systematycznie mg by si przygotowywa do nowej, sidmej ju, ofensywy wasnej.

Jak wiemy, zgodnie z postanowieniami konferencji midzysojuszniczej w Chantilly, generalna ofensywa Koalicji miaa si rozpo cz 15 czerwca na froncie wschodnim i 1 lip ca na frontach zachodnim i woskim. Jednake tragiczne pooenie Wochw oraz dalsze prze rzucanie ze wschodu przeciwko nim dywizyj austrjacko-wgierskich przyczynio si do przy pieszenia dziaa rosyjskich. W dniu 4 czerwca wojska rosyjskie poudniowo-zachodniego frontu rozpoczy ofen syw odciajc w stosunku do Wochw7 z tem, e gwne uderzenie wykonaj wojska frontu zachodniego, rozcigajcego si na p noc od Prypeci. Jakie byo pooenie obu stron walczcych na froncie wschodnim w tym momencie? Front dugoci okoo 1.200 km. rozciga si od zatoki Ryskiej do granicy rumuskiej na tej linji, na ktrej obie strony umocniy si byty pod koniec 1915 roku. Po stronie rosyjskiej linj frontu zajmo wao 11 armij, w skadzie bardzo jeszcze nie penym po poprzednich klskach, o cznej sile niespena 2 miljonw bagnetw i szabel. Cay front rosyjski podzielony by na trzy oddzielne fronty, ktrych dowdztwa posiaday znaczn samodzielno.

Rosyjski front pnocny (genera Ruzskij), majcy za zadanie ochron drg, prowa dzcych do Piotrogrodu, rozciga si od zatoki Ryskiej do miasteczka Widz (na pnoc od je ziora Narocz) na przestrzeni 340 km., przewa nie osonity Dwin. Wojska tego frontu ska day si z 13 korpusw i okoo 8 dywizyj kawalerji, co wynosio niespenia p miljona ludzi. Dalej na poudnie rozciga si a do Pi ska na przestrzeni 450 km. rosyjski front za chodni (genera Ewert), osaniajcy drogi na Moskw. W skad tego frontu wchodziy 23 kor pusy i do 7 dywizyj kawalerji, razem okoo 750.000 ludzi. Na froncie tym Rosjanie posia dali na dwch odcinkach skoncentrowane znaczniejsze siy: na odcinku wiciaskim oko o 9 korpusw i na odcinku wileskim 7 kor pusw. Na poudnie od Prypeci a do granicy ru muskiej cign si na przestrzeni 450 km. rosyjski front poudniowo-zachodni (genera Brusiow, ktry zastpi na tem stanowisku nieudolnego generaa Iwanowa), w skadzie 19 i p korpusw i 12 dywizyj kawalerji ra zem ponad p miljona ludzi. Front ten osa nia drogi na Kijw i Odess. Wojska jego by y rozoone wzdu frontu bardziej rwno miernie. Po stronie przeciwnej front rozpada si na obszar niemieckiego naczelnego dowrdztwa frontu wschodniego (genera Hindenburg) od zatoki Ryskiej mniej wicej do Prypeci i ob szar naczelnego dowdztwa austrjacko-wgierskiego na poudnie od poprzedniego a do gra nicy rumuskiej. Lewe skrzydo caego frontu mniej wicej do Niemna zajmoway trzy armje niemieckie, stanowice bezporedni grup Hindenburga. Odcinek od Niemna do Prypeci zajmoway ar mje niemieckie grupy ksicia Leopolda Bawar skiego. Na poudnie od Prypeci do Dubna zajmo waa front grupa armij niemieckiego generaa Linsingena, pozostajcego pod naczelnem do wdztwem austrjacko-wgierskiem, a mianowi cie (liczc od pnocy) niemieckie armje gene raw Ironau i Geroka oraz 4 armja austrjacko-w'gierska. Prawe skrzydo caego frontu zajmowaa grupa armij arcyksicia Frydery ka (od Dubna do granicy rumuskiej), w ska dzie (liczc od pnocy): 1 armja austrjaekowgierska, 2 armja austr.-wg., niemiecka ar mja poudniowa" i 7 armja austr.-wg. Cao si niemiecko-austrjackich wynosia 127 dywizyj piechoty i 21 kawalerji. Z tego 537

dwie trzecie, podobnie, jak i po stronie rosyj skiej, znajdoway si na froncie niemieckim na pnoc od Prypeci. Liczbowo trudno jest usta li dokadne siy niemiecko-austrjackie. We dug danych rosyjskich (dane kwatery gw nej) wynosiy one 1.061.000 ludzi, z czego na pnoc od Prypeci 620.000. General Palkenhayn przytacza liczb 600.000 ludzi dla frontu na pnoc od Prypeci, z czego naleaoby wno si, e istotnie cao si pastw centralnych na froncie wschodnim wynosia okoo jednego miljona ludzi. Oczywicie po stronie rosyjskiej bya ogromna przewaga liczebna, nieledwie dwu krotna. Naley jednak wzi pod uwag, e Rosjanie wikszo si trzymali w pierwszej linji frontu, Niemcy za i Austrjacy w rezer wach przyfrontowych, co dawao im mono znacznie skuteczniejszego od Rosjan manewro wania. Poza tern Rosjanie, jak wiemy, posia dali bardzo sab w porwnaniu z przeciwni kiem artylerj cik i wogle pod wzgldem uzbrojenia, rodkw technicznych i amunicji stali od niego znacznie niej. Naley te wzi

pod uwag i to, e pozycje niemieckie i austrjackie w tym czasie byy ju doprowadzone do stanu znacznej obronnoci, dziki ogromnej pracy technicznej, jak woono w nie w cigu zimy i wiosny. W momencie rozpoczcia ofensywy Rosja nie nie byli do niej jeszcze przygotowani. Jak wiemy, pierwsze uderzenie mia wykona front poudniowo-wschodni, ktrego siy stanowiy zaledwie jedn trzeci wszystkich si rosyj skich. Gwna masa znajdowaa si jeszcze na pnocy, gdzie bya skoncentrowana do ofensy wy marcowej. Wprawdzie po pierwszem ude rzeniu na poudniu miao nastpi gwne ude rzenie na odcinku frontu zachodniego, ale w tym wypadku odpada ju moment zaskocze nia, do ktrego Koalicja przywizywaa tak wielk wag w swojej ofensywie generalnej. Zreszt nawet na froncie poudniowo-zachodnim armje rosyjskie nie ukoczyy jeszcze swojego przegrupowania i ostatecznych przy gotowa. Prawda czas nagli Wosi byli w krytycznem pooeniu. Genera Brusiow, ktrego armje miay

's/'

i p'i'4">w*'-*.,.4!3l*Jir?iir

^ -^
HM
lf\ 1 /r\/w fit

^
PwftM Pil 9./YH)

wykona pierwsz ofensyw, skonstruowa na der prosty plan dziaaniu. Kada z jego czte rech armij (liczc od pnocy 8, 11, 7 i 9 armje) miaa dokona przerwania frontu prze ciwnika na obranym przez siebie odcinku. Gwne uderzenie na uck przypadao 8 armji, rozporzdzajcej te najwikszemi siami. Szczegowych planw nie opracowano. Nie za pewnione te wzajemnego wspdziaania ar mij. Kada miaa dziaa na wasn rk. Brusiow nie wyznaczy nawet dalszych planw ofensywy. Rozkaz jego brzmia pprostu: Roz bi yw si przeciwnika i zaj jego umoc nione pozycje". Tak wic stosunkowo sabemi siami, nie wiele przewyszajcemu siy Austrjakw, Brusiow chcia prowadzi ofensyw na froncie du goci 350 km. i te oddzklnemi, niezwdzanemi ze sob natarciami. Jedyne powaniejsze szan se posiadali Rosjanie w kierunku Wodzimie rza W oyskiego, gdzie skoncentrowano w 8 ar mji znaczniejsze siy, zreszt w celu uatwienia liczniejszej ofensywy ssiedniego od pnocy frontu zachodniego. Pozycje austrjackie, na ktre miao by wykonane natarcie rosyjskie, skaday si z dwch lub nawet trzech linij obronnych, po tnie umocnionych. Pierwsza linja zwykle .skadaa si z trzech rzdw okopw, przed ktremi znajdowao si do szesnastu rzdw za grd z drutu kolczastego. Linj okopw osa nia rwnolegy do nich ogie karabinw ma szynowych, ukrytych w umiejtnie maskowa nych gniazdach na skrzydach, z reguy posia dajcych betonowe umocnienia. Druga linja znajdowaa si w odlegoci od piciu do sied miu kilometrw od pierwszej, trzecia za w od legoci 8 do 11 km. Wojska austrjackie byy rozoone rwnomiernie, posiadajc na tyach regularnie rozmieszczone rezerwy. Natomiast stan moralny wojsk austrjackowgierskich w tym czasie znw uleg znaczne mu pogorszeniu, a to z racji wycofania na front woski co najlepszych oddziaw. Co do wojsk rosyjskich to, jakkolwiek ca zim i wiosn zuyto na gruntown reor ganizacj zarwno wojska w polu, jak i caego aparatu wojennego wewntrz kraju, warto bojowa Rosjan znajdowaa si ju pod znakiem zapytania. Mnoyy si wypadki niesubordy nacji, a nawet otwartych buntw. Tak naprzykad na Wielkanoc w XXXII korpusie, wcho dzcym w skad 8 ai-mji, rozegray si pierw sze - i ; ,bratania si" z przeciwnikiem, Wojna i system rzdzenia robiy sw:oje. Na-

og jednak biorc, wypadki te byy jeszcze spo radyczne. W masie swojej wojsko rosyjskie zachowywao nadal subordynacj, wytrzyma o i ofiarno bojow, chocia gangrena mo ralna robia ju wyrane postpy. We wszystkich armjach rosyjskich poudniowo-zachodniego frontu przygotowanie ar tyleryjskie rozpoczo si o wicie dnia 8 czerw ca. W dniu 5 czerwca ofensywa rosyjska bya ju w peni. 8 arrnja rosyjska (genera Kaledin, p niejszy bohater walk p r a c i w bolszewickich na Kaukazie), zajmujca front 185 km. i liczca 13 dywizyj piechoty i 7 kawalerji (170.000 lu dzi i 582 dziaa), majca za przeciwko sobie 1 armj austrjacko-wgiersk (arcyksi J zef Ferdynand), w ktrej skad wchodzio 12 dywizyj piechoty i 4 kawalerji (116.000 lu dzi i 547 dzia), rozpocza swoje natarcie ran kiem 5 czerwca. Grup uderzeniow stanowiy

onierzi rumuscy w okopach. dwa korpusy (XL i VII), w skadzie 80 batajonw i 257 dzia, nacierajce na odcinku 16kilometrowym Nosowicze Koryto. XL kor pus ju o godzinie 17-ej opanowa pierwsz linj obronn przeciwnika i wdar si na g boko 2 km. frontu. Pozostae korpusy w pierwszym dniu ofensywy nie osigny wy nikw. W nastpnych dniach natarcie Rosjan, prowadzone najintensywniej przez XL korpus, rozwijao si coraz pomylniej. 2 i 70 dywizje austrjacko-wgierskie, rozbite i zdemoralizo wane, w panice cofay si na Luck. Wieczorem dnia 7 czerwca XL korpus rosyjski, zaciekle cigajcy przeciwnika, wkroczy do Lucka, do konawszy przerwania frontu na 30 kilometrw w gb. Sforsowawszy Styr w dniu 8 czerwca, Rosjanie nacierali dalej na zachd w stron Wodzimierza Woyskiego oraz na pomocny 539

zachd w stron Kowla i na poudniowy za chd ku granicy austrjackiej. Gwatowne prze rwanie frontu pod uckiem otwierao Rosja nom ogromne moliwoci. Ale i dowdztwo nie mieckie nie tracio cazsu. Z popiechem poczli Niemcy przerzuca swoje oddziay na pomoc zagroonemu znw sojusznikowi. Okoo poo wy czerwca w luce, ktra si wytworzya po przerwaniu frontu pod uckiem, zjawiy si pierwsze oddziay niemieckie, a mianowicie 11 bawarska i 108 dywizje piechoty, cignite z frontu Hindenburga. Za niemi przybyway inne, prowadzc przeciwnatarcie pomidzy Wodzimierzem Woyskim i Sokalem. Pooe nie zmienio si radykalnie. Rosjanom brak ju byo rezerw, aby sprosta takiemu przeciwni kowi, jak Niemcy. To te natarcie 8 armji ro syjskiej osabo, a nastpnie cakowicie zaama o si. Niemcy i tym razem uratowali sytuacj. Natarcie ssiedniej od poudnia 11 armji rosyjskiej (genera Sacharow) osigno znacz-

Okopy rumuskie.

Opatrywanie

rannych.

nie mniejsze rezultaty i sprowadzio si do prze rwania frontu pod Sokoowem dnia 5 czerw ca. Do dnia 9 czerwca genera Sacharow pro wadzi bez wikszego skutku natarcia na swojem lewem skrzydle, zamiast na prawem, gdzie powinien by wspdziaa z nacierajc sku tecznie 8 armj. Natarcie 11 armji rosyjskiej naog z po wodzeniem powstrzymywaa 2 arm ja austrjacko-wgierska generaa Bem - Ermoli'ego, ma jcego dodany do pomocy jeden korpus niemiec ki. Na tym odcinku siy rosyjskie byy zreszt sabsze (134 bataljony przeciwko 164), szcze glnie pod wzgldem artylerji (382 dziaa prze ciwko 471 dziaom austrjackim, w tern 159 ci kich). Dalej na poudnie natara w dniu 6 czerw540

ca 7 arm ja rosyjska (167.000 ludzi i 326 dzia), majc przeciwko sobie niemieck armj po udniow gen. von Bothmera (84.000 ludzi i 325 dzia). Rezultat natarcia, ktre Rosjanie zaciekle ponawiali do 11 czerwca, sprowadzi si do pytkiego przerwania frontu pod Jazowcem. Przeciwnatarcie Niemcw zlikwidowao sukces Rosjan i powstrzymao dalsze ich dzia ania. Na lewem skrzydle rosyjskiem natara 9 armja generaa czyckiego (180.000 ludzi, 489 dzia i 28 samolotw), majc przeciwko sobie 7 armj austrjacko-wgiersk niefortun nego generaa Pflanzer - Baltina (112.000 lu dzi i 500 dzia, w tem 100 cikich). Pozycje austrjackie byy wyjtkowo dogodne ze wzgl dw terenowych i starannie umocnione. Natarcie rozpoczo si w poudnie dnia 4 czerwca po gwatownym ogniu artyleryjskim i zastosowaniu przez Rosjan ataku gazowego. W pierwszym okresie natarcia do dn. 10 czerw ca Rosjanie zadali Austrjakom dotkliw kl sk, dokonywujc przerwania ich frontu. W tym dniu po raz drugi Austrjacy ponieli klsk, i wojska ich poczy bezadnie cofa si na Koomyj i Czerniowce. Noc z dnia 10 na 11 czerwca caa 7 armja austr.-wgier., roz dzielona przez Rosjan na dwie czci, rozpo cza odwrt. Pnocne jej skrzydo, opuciw szy Zaleszczyki i prawy brzeg Dniestru, cofao si w oglnym kierunku Horodenki, poudnio we za poza Prut. Pod wieczr dnia 13 czerwca prawe skrzy do rosyjskiej 9 armji posuno si ju byo na 15 km. w gb frontu przeciwnika, rodek na 50 km., podczas gdy lewe skrzydo prawie e pozostao na miejscu. Dnia 13 czerwca Rosjanie ponowili natar cie, ktre jednak rozwijao si bardziej powoli, a to z racji ulewnych deszczw, wezbrania rzek i fatalnego stanu drg. Jednake dnia 17 czerw ca Rosjanie zajli Czerniowce, za dnia nastp nego sforsowali rzek Prut, opanowujc silne tyowe pozycje Austrjakw. Z powyszego widzimy, e wielka ofensy wa Brusiowa waciwie ograniczya si do suk cesw na obu skrzydach, to znaczy na Woy niu w kierunku Wodzimierza Woyskiego i na Bukowinie w kierunku Koomyi. Ale zato sukcesy te byy ogromne i przerodziy si w druzgoczc klsk dla Austrjakw. Do powiedzie, e ju pierwsze trzy dni ofensywy rosyjskiej przyniosy Austrjakom kolosalne straty 200.000 ludzi zabitych, rannych, a przedewszystkiem wzitych do niewoli! 4 armja

austrjacko-wgierska na Woyniu i 7 armja na Bukowinie rozpady si i waciwie przestay istnie. W rce Rosjan, poza jecami, wpady znaczne iloci dzia, broni, sprztu wojennego i zapasw wojennych. Pooenie frontu austrjackiego byo tak cikie, e w kadej chwili grozio ogln kata strof dla Austro-Wgier. Zrozumiao to do wdztwo niemieckie. Zrozumia rwnie gen. Hotzendorf, znw uderzajc w pokor przed Falkenhaynem. e nie zaama si cay front austrjacki byo to zasug niemieckiej Armji Poudniowej i posikowanych przez ni 1 i 2 armij austrjacko-wgierskich, ktre powstrzymay w rodku ofensyw rosyjsk. Pozostay jednak grone skutki lokalnych klsk na Woyniu i na Bukowinie. Dowdztwo niemieckie, aczkolwiek z cikiem sercem, zde cydowao si przerzuci z zachodu na wschd znaczniejsze posiki wanie w chwili, kiedy go towaa si nowa ofensywa angielsko-francuska nad Somm i nie wygasy byy jeszcze rozpacz liwe wysiki Niemcw pod Verdun. Aie wobec moliwoci katastrofy austrjackiego sprzymie rzeca wszelkie wzgldy i nadzieje musieli Niemcy odoy na bok. Generaowi niemieckiemu Linsingenowi powierzono oglne dowdztwo, poza jego wa sn grup niemieck na poudnie od Prypeci, nad 4 i 1 armjami austr.-wg. oraz oddano mu do rozporzdzenia znaczne posiki niemieckie, wyadowujce si z pocigw na Hnji Wodzi mierz Woyski Sokal. Dnia 16 czerwca Linsingen wykona potne przeciwnatarcie, ktre powstrzymao i zaamao impet 8 armji rosyj skiej. Znacznie trudniej byo opanowa sytuacj na Bukowinie, gdzie 7. armja austr.-wg. by a zupenie rozbita, brak za byo czasu, aby na jej miejsce wprowadzi powaniejsze jednostki bojowe niemieckie. To te musiano si zadowo li posikowaniem resztek tej armji dywizjami niemieckiemi, ciganemi z Francji i z pnoc nego frontu, ktre dorywczo ratoway pooe nie na najbardziej zagroonych odcinkach. Oczywicie o jakiem powaniejszem prze ciwdziaaniu nie mogo by mowy. To te do piero w cigu lipca posikom niemieckim udao si ostatecznie opanowa gron sytuacj. Zapobieono cakowitemu rozpadniciu si frontu austrjackiego, co jeszcze kilka tygodni przedtem byo straszliwie gron moliwoci dla pastw centralnych. W rezultacie wytwo rzyy si trzy ogniska walki: na Woyniu,

w Galicji i na Bukowinie. Impet ofensywy ro syjskiej stopniowo zamiera, jednake przez dugi jeszcze czas niebezpieczestwo nie byo zaegnane. W cigu lipca i sierpnia Rosjanie wci podsycali swoj ofensyw, ale zdecydowanego zwycistwa wicej ju nie uzyskali. Naog w Galicji posunli si o dalsze 20 do 30 km. te renu, a wreszcie wojska niemiecko-austrjackie powstrzymay ich na Hnji Halicz Zoczw Horochw, cofajc dobrowolnie dotd nieugi t Armj Poudniow niemieck, nazbyt wy sunit ku wschodowi na skutek odwrotu austrjackich skrzyde. Drugiem ogniskiem walki by obszar Ko wla, ku ktremu parli wci Rosjanie. Dziki posikom niemieckim powstrzymano Rosjan nad Stochodem, gdzie wywizay si dugo trwae i zacite walki.

Oficerowie rumuscy badaj jecw austriackich. Wreszcie trzeciem ogniskiem walk by nie zwykle wany wze kolejowy Baranowicze, ku ktrym zmierzay wysiki wojsk rosyjskiego frontu zachodniego. Jakkolwiek ofensywa Brusiowa na poudniowo-zachodnim froncie, przyspieszona z ra cji pooenia na froncie woskim, miaa by tyl ko przygrywk do gwnego uderzenia na p noc od Prypeci wojsk frontu zachodniego w rzeczywistoci cay wysiek Rosjan ograni czy si waciwie do ofensywy Brusiowa. Wprawdzie od pocztku jej wci front zacho dni czyni przygotowania i kolejno wyznacza daty natarcia, ale dopiero w poowie lipca ge nera Ewert zdecydowa si na natarcie na Ba ranowicze. Natarcie nie powiodo si. Ewert jednak ponawia je wci w tym samym punk cie bez wikszego powodzenia. Chwiejne i spnione dziaania Rosjan na 541

pnocy pozwoliy Niemcom przerzuci stamtd znaczne iloci swoich wojsk na pomoc Austrja kom, co znw miao doniosy wpyw na zaama nie si ofensywy hrusiowskiej. Wrmy jeszcze do Bukowiny, gdzie poo enie byo najtrudniejsze do opanowania przez posiki niemieckie. Tam te 9. armja rosyjska najduej prowadzia ze skutkiem swoje natar cie a do poowy lipca, opanowujc prawie ca Bukowin i zajmujc front Dolina Delatyn Worochta. Wcigu 36-ciodniowych walk 9. armja rosyjska poza tern wzia do niewoli okoo 90.000 jecw austrjackich, 84 dziaa, 272 ka rabiny maszynowe i znaczne iloci wszelakiej zdobyczy wojennej.

a wielk rol. Dla zlokalizowania skutkw klski austrjackich armij pastwa centralne zmuszone byo zewszd cign posiki. Niem cy z zachodniego frontu cignli okoo 11 dywizyj piechoty, Austrjacy za z woskiego 6 dywizyj. A by to przecie moment walk pod Verdun i Trentino! Nawet dwie dywizje tu reckie sprowadzono na front wschodni przeciw ko Rosjanom! Oczywicie osabio to siy pastw centralnych na innych frontach, co po zwolio Koalicji wyrwa inicjatyw z rk prze ciwnika. Rosj ofensywa Brusiowa drogo koszto waa. W cigu pierwszej tylko poowy czerw ca straty Rosjan na samym tylko poudniowozachodnim froncie wyniosy 497.000 ludzi we dug danych rosyjskich. Genera Brusicw na lea bowiem do tego typu, zreszt czstego, do wdcw rosyjskich, ktrzy dla najmniejszego nawet sukcesu nie wahali si powica caych hekatomb ofiar w ludziach! Te ogromne straty zmusiy Rcsj w na stpstwie do powoania dla prowadzenia dal szej wojny ponad 2 miljony rekrutw i pospoli tego ruszenia oraz ponad 200.000 koni. Te no we dodatkowe powoania pod bro pogbiy je szcze grone niezadowolenie spoeczestwa ro syjskiego i wojska, ktre szybko poczo si zblia do katastrofy rewolucyjnej.

Rumuska wrtylerja w drodze na pozycje.

Od poowy lipca natarcie Rosjan zamaro. Austrjacy z pnocnego skrzyda rozbitej 7. armji, wzmocnionego wieemi posikami, utwo rzyli now 3. armj, ktrej dowdztwo obj genera Keves, przybyy z frontu woskiego. Zwycistwa 9. armji rosyjskiej na Buko winie miay doniose znaczenie polityczne. Do tychczas niezdecydowana i ostrona Rumunja pod wpywem zwycistw rosyjskich, ktrych echo przedzierao si przez granic, i w prze wiadczeniu, e wicej ju nie grozi jej pioru nujce uderzenie pastw centralnych od pno cy z Bukowiny teraz moga ju bya da uj cie swoim nastrojom, yczliwym dla Koalicji. Przystpienie jej do wojny byo przesdzone. O wynikach ofensywy Brusiowa rnie sdz historycy wojny wiatowej. Naog jed nak zgodni s w tern, e ofensywa ta dla sa mych Rosjan nie miaa doniosych wynikw i zawioda pokadane w niej nadzieje, jako de cydujcej rozgrywki. Natomiast nie ulega wtpliwoci, e dla caoksztatu wojny odegra 542

Pod Verdun maj upyn w drobnych wal kach lokalnych, jednake Niemcy systematycz nie przygotowywali si do powaniejszej ope racji. W tym czasie dotychczasowy komen dant Verdun general Ptain otrzyma stano wisko dowdcy rodkowych armij francuskichjego za stanowisko obj genera Nivelle (1856 1924), ktry rwnie obra metod obrony aktywnej. Cay ten okres walk o Ver dun jest ciekawy jedynie z racji olbrzymiej ilo ci artylerji, ktr obie strony uyway przy najdrobniejszych nawet prbach ataku. W tym okresie jedynym panem pola walki by ogie artyleryjski, coraz bardziej doskonalcy sic. W dniach 4 7 maja Niemcy wykonali atak na wzgrze 304", ale, pomimo, e w ata ku wspomaga ich ogie stu bateryj dzia ci kich, zdoali opanowa tylko jog;) pnocn cz. Zupenie bez rezultatu byo natarcie na le Mort-Homme, wykonywane w dniach 5 10 maja rwnie przy olbrzymiem wspdziaaniu artylerji. Ze swojej strony Francuzi zaatakowali

w dniu 22 maja przy wspdziaaniu 51 bateryj cikich szcztki fortu Douaumont, ktry opanowali po zacitej walce, ale ju w dniu 24 maja zestali wyrzuceni stamtd gwatownym kontratakiem Niemcw, ktrzy tego samego dnia zdoali nareszcie opanowa na lewym brze gu Mozy wzgrze 304", le Mort-Homme i Cumieres. W gruncie rzeczy pooenie prawie nie ulego zmianie. Rozpoczcie si ofensywy rosyjskiej oraz widoczne ju przygotowania do generalnej ofensywy Koalicji na wszystkich frontach powinne byy skoni dowdztwo niemieckie do przerwania operacji pod Verdun, ktra straci a ju zgoa wszelki sens strategiczny, a staa si natomiast straszliwym upustem krwi dla obu stron walczcych. Ale Falkenhayn, wci wierzc w decydujce dla wojny znaczenie upadku twierdzy verdunskiej, postpi inaczej. Oto, korzystajc z paru tygodni, ktre dzieliy go od rozwinicia si cg^nej ofensywy Koalicji, pragn czas ten wyzyska na ostateczny atak na Verdun i jego upadkiem uprzedzi zamiary Koalicji. To te w czerwcu, pomimo odwoania z za chodu znacznych si na pomoc Austrjakom, Niemcy przystpili znw do gwatownego szturmu, ktry chwilowo ponownie wtrci Francuzw w cikie pooenie. Gwny atak odbywa si na prawym brze gu Mozy. Po piciodniowem przygotowaniu artyleryjskiem, w czasie ktrego zuywano do 150.000 pociskw dziennie, w dniu 7 czerwca Niemcy ruszyli do wciekego wprost szturmu, zdobywajc fort Vaux, a nastpnie poprowa dzili atak przeciwko Thiaumont, Fleury i Souville, ktrych upadek zmuszaby Francuzw do. opuszczenia prawego brzegu Mozy. To te wy siki Niemcw osigny tam maksimum swo jego napicia. Niemcy skoncentrowali tam niebywa dotd liczb artylerji, ktra poprze dzia atak 12 wieych pukw straszliwym og niem pociskw gazowych, ktrych liczba wy niosa podobno 200.000! Dopiero jednak 24 czerwca Niemcy zdobyli Thiaumont i Fleury oraz podeszli pod Souville. Kontratak Francu zw z dnia 30 czerwca odebra im tylko Thiau mont. Po walkach tych Niemcy parokrotnie po nawiali jeszcze ataki, ale zawsze bez skutku tak, e wreszcie zaniechali ich, tembardziej, i rozwina si4 waciwie oglna ofensywa Koa licji. Pod Verdun zapanowaa cisza a do pa dziernika.

Wielka ofensywa francusko - angielska nad Somm pierwotnie bya pojta znacznie szerzej, nili to okazao si moliwe w rzeczywi stoci, przyczem wedug projektw konferencji w Chantilly miaa odegra rol decydujcej bi twy na zachodzie. Jednake rozwj dziaa pod Verdun do nieprzewidzianych rozmiarw, jakkolwiek osabi rwnie i siy Niemcw7 na caym froncie, nazbyt powanie nadszarpn si ami f rancuskiemi, aby mogy byy jeszcze bra .powaniejszy udzia w ofensywie nad Somm. To te ostatecznie zwono skal projekto wanej ofensywy, powierzajc jej wykonanie gwnie armji angielskiej, ktrej stan w owym czasie doprowadzono do 56 dywizyj piechoty, Francuzom za pozostawiono jedynie rol dru gorzdn. Oglny plan ofensywy polega na przea maniu frontu niemieckiego na linji Bapaume Cambrai i natarciu przez dokonany wyom wielkiej grupy manewrowej na niezwykle wa ny wze komunikacyjny Cambrai Le Cateau Valenciennes Maubeuge. Anglicy niezwykle starannie przygotowali t operacj. Na swoich bliskich tyach zgro madzili ogromne zapasy amunicji, sprztu wo jennego i ywnoci. W pasie przyfrontowym przeprowadzili ca sie odng kolejowych, wskotorowych bocznic, linij tramwajowych i nowych drg bitych. Zbudowali mnstwo do skonaych schronw betonowych, zamaskowa nych przej i transzej. Natarcie miay prowadzi 3. i 4. armje angielskie (26 dywizyj piechoty) na pnoc od Sommy, pomidzy wsi Maricourt a Hbuterne, na froncie 25-ciokilometrowym, w kierunku Bapaume, oraz 6. armja francuska generaa Faillol w skadzie 14 dywizyj piechoty, poza ktremi w rezerwie znajdoway si ponadto 4 dywizje piechoty i 4 dywizje kawalerji, na frncie 12-stokilometrowym po obu brzegach Sommy od Maricourt do Toucaucourt. Na po udnie cd Sommy skoncentrowana bya ponow nie sformowana 10. armja francuska, przygo towana na wypadek szczliwego przeamania frontu. Francuzi niemniej starannie przygotowali si do ofensywy od Anglikw. Szczegln za uwag powicili zgromadzeniu i zorganizowa niu potnej artylerji oraz lotnictwa. To te w cigu pierwszych dni bitwy lotnicy francus cy zupenie oczycili niebo od samolotw nie mieckich, znakomicie utrudniajc tern dziaa nie niemieckiego wywiadu. Oglne kierownictwo nad caoksztatem
543

dziaa spoczo w pewnych rkach generaa Focha, pniejszego marszaka, naczelnego wo dza armij koalicyjnych i zwycizcy w wojnie wiatowej. OfensywTa nad Somm rozpocza si 24 czerwca i trwaa bez przerwy do 18 listopada. Przez cay ten czas walka nie ustawaa ani na chwil, zmieniajc jedynie napicie i charak ter. To wzbieraa do rozmiarw kolosalnych dziaa o celach wikszych lub mniejszych, to znw rozdrobniaa si w mnstwie drobnych, ale zaciekych potyczek o poszczeglne wsie, farmy, wzy oporu, a nawet poszczeglne ro wy strzeleckie, by znw nabra bardziej ogl nego charakteru. Kiedy za na poszczeglnych odcinkach ustaway ataki i piechota gboko krya si po rowach, rozpoczyna si huragano wy ogie artylerji, ktry kruszy nietylko wszelkie umocnienia obronne, ale przedewszystkiem nerwy i wytrzymao psychiczn obro cw. Ofensywa angielsko-francuska uderzya w 2. armj niemieck generaa Fritza von Be Iowa. Ale ju w kocu lipca Niemcy sformo wali na pnoc od Sommy now armj genera a Gallwitz'a, ktry rwnoczenie obj dowdz two i nad armj Belowa. Nowa armja otrzy maa nazw 2. armji, za numer armji Belowa zmieniono na 1. Ofensyw rozpocz 24 czerwca straszliwy ogie artylerji angielsko - francuskiej po obu brzegach Sommy, ktry bez przerwy trwa do 30 czerwca. Cae chmury dymw i gazw mie szay si z kurzem i pyem, wznoszonym przez setki tysicy pkajcych pociskw dziaowych i pokryway cae ogromne pole bitwy. Wkrt ce ju Niemcy odczuli skutki znacznej przewa gi artyleryjskiej po stronie przeciwnika, co bardziej jeszcze byo dotkliwe ze wzgldu na bezwzgldn przewag Francuzw rwnie i w powietrzu. Dopiero 1 lipca, po tak ogromnem i dugotrwaem przygotowaniu artyleiyjskiem, rozpo cz si atak piechoty angielskiej i francuskiej. Niemiecka pierwsza Hnja obronna waciwie ju nie istniaa: okopy, ludzie i dziaa wszy stko stao si pastw huraganowego ognia dzia. Sojusznicy nacierali pod potn oson ognia swojej artylerji, niby pod paszczem z ognia i elaza, na znacznych przestrzeniach niemieckich okopw znajdujc przewanie szczupe garstki oguszonych obrocw, ktrzy z reguy nie mogli nawet uczyni uytku ze
544

swojej broni, do tego stopnia byli osabieni i steroryzowani moralnie. Ale tu i wdzie garstki Niemcw, ocala ych z oglnego pogromu, prboway stawia zacity opr, oczywicie bezskuteczny, ale dro go kosztujcy nacierajc piechot przeciwni kw. Najduej stawiali opr Niemcy wrd gruzw wsi i miasteczek. Tam walczono zaja dle granatem rcznym, noem, a nawet opatk oniersk i walki te, podsycane wci z obu stron wieemi posikami przecigay si caemi tygodniami i miesicami. Opierajc si na tych niewygasajcych ogniskach oporu zorganizowali Niemcy now linj obronn, na ktrej zaamaa si ofensywa Anglikw. Jedynie pod Fricourt zdobyli An glicy kilka kilometrw terenu, co byo sukcesem zupenie niewspmiernym do rozmiarw ofen sywy. W bitwie nad Somm okazao si, e wie o i popiesznie sformowane dywizje angiel skie nie posiadaj jeszcze wystarczajcego wy szkolenia ani dowiadczenia bojowego, co zade cydowao o losach caej ofensywy. Francuzi, rozporzdzajcy wojskiem o bezporwnania wyszej wartoci bojowej, zdoali osign znacznie wiksze rezultaty. Ale sa mi, jako czynnik w tej ofensywie drugorzdn odgrywajcy rol, oczywicie, nie mogli wpy n swojemi dziaaniami na caoksztat opera cji, tembardziej, e chwiejno i powolno na tarcia angielskiego paralioway ich wasne moliwoci. Wojska francuskie przeamay front nie miecki pomidzy Mariecourt i Soycourt i po gbiy wyom a do linji kolejowej Bapaume Peronne, dochodzc niemal do tego ostatniego miasta. Ale natarcie Francuzw osabo, kiedy, przekroczywszy stref, zniszczon przez artyerj, napotkali na wiey opr. Aby przea ma te nowe lin je oporu Francuzi podcignli swoj artylerj jak mogli najbliej w straszli wie zrujnowane poprzednio pola bojw. Oczy wicie jednak na nowych i niedogodnych pozy cjach artylerja francuska, zmuszona budowa sobie dopiero umocnione pozycje i schrony, nie moga dziaa tak skutecznie, jak poprzednio, kiedy pracowaa na pozycjach miesicami caemi budowanych, zaopatrywanych i maskowa nych. Francuzi, zajwszy niewielki zreszt ob szar, zmuszeni byli na nim zaczyna prac od

^k

Teatr na froncie.

pocztku w obliczu niedajcych si przeama dalszych linji obronnych niemieckich. W dniu 6 lipca ofensywa angielsko-francuska zatrzymaa si ostatecznie na linji Contalmaison Montauban Hardecourt Feuillrs Biaches Estres. Narazie Niemcy zaegnali niebezpiecze stwo, przywracajc cigo swojego umocnio nego frontu i lokalizujc skutki natarcia so jusznikw. Poczwszy od 6 lipca bitwa nad Somm nabraa nowego charakteru. Zamiast wielkiej, zwartej ofensywy oglnej sprzymierzeni pro wadzili teraz szereg natar lokalnych, ktrych celem byo poszerzenie dokonanego poprzednio, a wskiego przeomu, przedewszystkiem na pnoc od Sommy. Gwnemi orodkami walki byy teraz na angielskim odcinku kt pod Pozires i las Foureaux na pnocny zachd od Lonqueval, na francuskim za odcinku obszar pomidzy Maurepas i Somm na pnocnym jej brzegu. Walki te, trwajc do 23 sierpnia, day sprzymierzonym nieznaczne tylko wyniki. An glicy zdobyli nieznaczny teren pod Pozires

i Lonqueval, Francuzi za pod Hardecourt Hem i na poudniowym brzegu Sommy pod Es tres. Nacg jednak pooenie pozostao bez zmiany. Obrona niemiecka, pomimo przewagi przeciwmika liczebnej i w sprzcie bojowym, stana na wysokoci zadania. Od koca sierpnia bitwa nad Somm ponowmie zmienia swj charakter. Anglicy i Francuzi znw przechodz do oglnego, zwar tego natarcia w wielkim stylu, usiujc za wszelk cen przeama ostatecznie front nie miecki, a nastpnie manewrem wielkiej masy wojska sprowadzi bitw do decydujcych roz strzygni. By to moment dla pastw centralnych tak tragiczny, e mona go porwna jedynie z po oeniem we wrzeniu 1914 roku. Rwnocze nie z now wielk ofensyw angielsko-francusk nad Somm rozpoczyna si natarcie Wo chw nad Isouzo, Rosjanie znw czyni stra szliwe wysiki, aby zama front w Galicji i na Woyniu, za Rumuni, ktrzy wanie przyst pili do wojny, prawie bez walk wkraczaj do bezbronnego austrjackiego Siedmiogrodu. Zda wao si, e zblia si kiytyczny moment dla pastw centralnych, coraz bardziej ciskanych 545

elazn obrcz przeciwnikw. Jednak i tym razem onierz niemiecki uratowa pooenie, niweczc szerokie plany Koalicji. Od dnia 24 sierpnia a do koca wrzenia Anglicy i Francuzi prowadzili olbrzymi atak na obu brzegach Sommy od Thiepval do Estres. Bez przerwy pracowaa artylerja i pie chota, atak nastpowa po ataku, walczono za jadle o kad pid ziemi, o kady okop, o rui ny kadego nawet okopu, o wyobione w ziemi pociskami leje. Do poowy wrzenia ataki sojusznikw naog byy mao skuteczne. Niemcy utracili wprawdzie szereg drobnych punktw, kilka wsi, a waciwie ich ruin, przeszo w rce prze ciwnikw, ale nigdzie nie mona byo zama niemieckiego ducha oporu. Dopiero w poowie wrzenia chwilowo jakgdyby zachwiaa si postawa obronna Niem cw na pnocnym brzegu Sommy. Dnia 12 wrzenia Francuzi zdobyli Bouchavesnes, g boko wdzierajc si w pozycje niemieckie, poczem rozszerzyli swoje powodzenie na cay od cinek pomidzy Thiepval i Rancourt. Po chwilowem powodzeniu Francuzw obrona niemiecka znw zdoaa opanowa poo enie. Z kocem wrzenia ataki sprzymierzo nych ponownie zaamay si i ostatecznie usta y na linji Thiepval Courselette Gueudecourt Morval Rancourt Boucha vesnes Clry. W padzierniku impet sprzymierzonych widocznie ju osab. Energja ich i zapa by y na wyczerpaniu, jakkolwiek a do koca li stopada sojusznicy wci jeszcze ponawiali ju to oglne natarcie, ju to szereg lokalnych ata kw. W czasie tych pniejszych walk najgort sze ataki sprzymierzonych uderzay w linje nie mieckie pod Beaucourt, Le Sars, Sailly i na po udniowym brzegu Sommy pod Ablaincourt, gdzie chwilowo pooenie Niemcw bywao na wet cikie, nigdzie jednak nie dopucili do przerwania swojego frontu. Zbliaa si zima, a z ni koniec powaniej szych dziaa wojennych. Kampanj letni 1916 roku mogli byli uwaa sprzymierzeni za cakowicie waciwie stracon, gdyby nie fakt, e wytoczya ona ogromn ilo krwi niemiec kiej, w duym stopniu nadwyrya ich posta w bojow, przedewszystkiem za przekonaa Niemcw o tragicznym dla nich fakcie, e nie uda si przerwa zdecydowanemi zwycistwa mi wojny, ktra wyranie nabraa cech woj ny na wytrzymanie". 546

Jeli chodzi o zdobycz terenow to bit wa nad Somm nie daa Koalicji prawie ad nych wynikw, bez wartoci bowiem by ten skrawek ziemi, ktry wydarto Niemcom z tak ogromnym nakadem ofiar ludzkich i strat ma ter jalnych. Jeli jednak chodzi o punkt widzenia, je dynie waciwy w czasie wojny na wytrzyma nie" to wyniki bitwy nad Somm byy dla Koalicji pocieszajce. Niemcy sti'acili w niej okoo p mil jona ludzi ( !), szczeglnie za do tkliwe straty ponieli wrd oficerw. A prze cie o to gwnie chodzio Koalicji, ktra do brze wiedziaa, e rezerwy ludzkie pastw cen tralnych s nader ograniczone i bliskie ju wy czerpania. Strat, poniesionych nad Somm, nie mogli ju Niemcy wyrwna. Straty Koalicji byo, oczywicie, wiksze, jako strony atakujcej i to w dodatku tak wy borowe wojska, jak niemieckie. Wedug da nych oficjalnych straty Anglikw wyniosy 410.000 ludzi, Francuzw za 341.000. Koali cja bya jednak na to przygotowan, wiedzc, e jej rezerwy ludzkie s dalekie jeszcze od wy czerpania, a jeli chodzi o Anglikw to za ledwie dopiero napoczte. Bitwa nad Somm poza tern, e zadaa nieuleczalne rany ywemu organizmowi woj ska niemieckiego, bya pierwszem zjawiskiem przewagi technicznej sprzymierzonych, co spo wodowao rozpowszechnienie si w wojsku niemieckiem poczucia niszoci i braku zaufania do wasnej potgi militarnej. Z drugiej jednak strony onierz niemiecki nabra niebywaego hartu ducha, dowiadczenia bojowego i wytrzy maoci, co zadecydowao o dugiej jeszcze obro nie pastw centralnych przeciwko rosncej na sile Koalicji. Rwnoczenie z bitw nad Somm nadal toczyy si walki o Verdun z niesabncem wci napiciem. Zaraz po rozpoczciu si ofensywy angielsko-francuskiej, jako fragmen tu generalnej ofensywy Koalicji na wszystkich frontach, Falkenhayn zrezygnowa, przynaj mniej narazie, ze zdobycia tej potnej cytadeli caego frontu francuskiego i nakaza cile biern obron pod Verdun. Nie stumio to jednak potnego ogniska walki, ktre sami Niemcy nieogldnie rozpa lili. Francuzi, ktrzy od duszego czasu sto sowali obron czynn, teraz stali si sami stro n atakujc i powoli poczli zyskiwa pi-zewag nad Niemcami.

Po zacitych i dugotrwaych walkach w dniu 24 padziernika Francuzi odebrali Niemcom fort Douaumont, co w caej Francji wywoao niebyway entuzjazm. Do faktu te go powszechnie przywizywano wielkie nadzie je, pragnc w nim widzie radykalny zwrot w pooeniu wojennem. Oczywicie fakt ten w rzeczywistoci nie posiada wikszego zna czenia, poza sukcesem lokalnym, jednake by wyrazem sabncego jednak oporu Niemcw.

dla obu stron, poza ogromnemi stratami w lu dziach, amunicji i sprzcie bojowym. Jeszcze po rozpoczciu si ofensywy Brusiowa na wschodzie Austrjacy prowadzili na dal w cigu czerwca swoje natarcie pomidzy B rent i Adyg. Jednake z kadym dniem pooenie Austrjakw stawao si coraz bar dziej ryzykowne.

Front serbski.

Nastpca tronu Aleksander; w towarzystwie ministrw: spraw wewntrznych ugoszcz niadaniem bezdomnego chopca. '

wojny

W czasie od 4 do 16 grudnia Francuzi od zyskali cay szereg utraconych poprzednio pun ktw, posuwajc swoje linje a po Ornes na prawym brzegu Mozy, przyczem Niemcy po nieli znaczne straty. Te sukcesy Francuzw atwo mogy byy przerodzi si w powan klsk Niemcw, do czego jednak- nie doszo, gdy Francuzom za brako rezerw do wyzyskania zwycistwa. W drugiej poowie grudnia 1916 r. bitwa o Verdun zakoczya si prawie bez rezultatu

Wosi, ktrzy od pocztku swoich dziaa wojennych spotykali si z samemi niepowodze niami, ostatnio za wprost zaamali si moral nie pod wpywem gronej ofensywy austrjackiej na Wenecj powoli poczli powraca do rwnowagi duchowej, a to tern atwiej, e ofen sywa rosyjska, zmuszajca Austrjakw do przerzucenia wszystkich zbdnych si z Tryden tu i z nad Isonzo do Galicji i na Woy, znako micie pomniejszao niebezpieczestwo, groce armjom woskim, ktre w razie powodzenia
547

leden. Pogrzeb cesarza Franciszka Jzefa u- dniu 21 listopada 1016 rolni

dziaa przeciwnika w kierunku Trydent Wenecja mogy by odcite od kraju, a nawet cakowicie osaczone. To te w miar, jak wojska austrjacko-w gierskie odchodziy z frontu woskiego na wschd, Wosi podsyali na front coraz wiksze odwody, co wytworzyo wkrtce ju rac dysproporcj si przeciwnikw. Kiedy dysproporcja ta staa si ju gro n, a wojska woskie w sposb widoczny okrze py moralnie Austrjacy rozpoczli w dniu 21 czerwca odwrt ku Trydentowi, rezygnujc z ambitnych planw generaa Conrada von Htzendorfa, pragncego na Wochach odzyska utracone laury wojenne Habsburgw. Austrjacy wycofali si w porzdku na przygotowan umocnion Hnj obronn, prze biegajc w pobliu trydenckiej granicy austrjackiej po stronie woskiej przez gr Pasubio i miasteczko Arsiero. Wosi pozwolili Austrjakom spokojnie wy kona odwrt, w ktrym nie utracono ani jed nej nawet baterj i dzia cikich. Dopiero, kie dy Austrjacy zatrzymali si na swojej linji obronnej, Wosi rozpoczli natarcie, ale, oczy wicie, byo to ju spnione, i Austrjacy bez trudu utrzymali swoje pozycje. Wwczas Wosi zrezygnowali z natarcia na tym odcinku frontu, z wielk za energj, wielkiemi masami wojska i przy uyciu znacz nej artylerji rozpoczli swoj szst ofensyw nad Isonzo w dniu 6 sierpnia. Tym razem uzyskali Wosi swoje pierwsze powaniejsze zwycistwo. Przedewszystkiem zadecydowaa o tern raca dysproporcja si obu przeciwnikw. Austrjacy utracili po zacitej obronie przedmocie Gorycji i same miasto, tak dugo bronione w cigu piciu poprzednich na tar woskich. Zdobycie Gorycji wywoao entuzjazm we Woszech i rozbudzio nadzieje Koalicji na armj wosk. Jednake wkrtce ju okazao si, e byo to powodzenie lokalne, nie pocigajce za sob powaniejszych skutkw, Nastpne bitwy nad Isonzo, ktre wywizay si we wrze niu, padzierniku i na pocztku listopada roz wiay wszelkie nadzieje. Front austrjacko wgierski nie da si przeama, co spowodowa o, e chwilowe zainteresowanie frontem wos kim wywToane austrjack ofensyw trydenc k i wosk nad Isonzo ustpio wobec wielkich wydarze na innych teatrach wojny.

W najciszym momencie dla pastw cen tralnych, kiedy Brusiow naciera na wscho dzie, Francuzi i Anglicy nad Somm i pod Ver dun, Wosi za zdobywali Gorycj, w dniu 27 sierpnia 1916 r. Rumunja wypowiedziaa woj n Austro-Wgrom, przystpujc do Koalicji. Rumunja sdzia, e szybko ju zblia si katastrofa pastw centralnych, przeto bez wi kszego ryzyka i tanim kosztem bdzie moga ze bra owoce zwycistwa podobnie, jak to si stao przed niewielu laty pod koniec wojny ba kaskiej. Pastwa centralne, wyczerpawszy wszyst kie moliwoci przecignicia Rumunji na swo j stron, a chociaby zapewnienia sobie jej dalszej neutralnoci, ju od poowy lipca byy pewne przystpienia Rumunji do Koalicji. Li czyy jednak na to, e Rumunja nie rozpocznie dziaa wojennych wczeniej, ni w poowie wrzenia, to znaczy po zakoczeniu niw. Sta o si jednak inaczej. Pastwa centralne, kt re organizoway obron przeciwko nowemu przeciwnikowi na poow wrzenia, zostay w grony sposb zaskoczone biegiem wypad kw. Sojusz z Rumunja by niezwykle korzyst ny dla Koalicji z racji jej geograficznego po oenia. Jednak korzyci naleytej Koalicja nie potrafia osign z tego sojuszu, a to z ra cji racej rozbienoci, jaka istniaa w pla nach wojennych Anglji i Francji z jednej stro ny i Rosji z drugiej. Ta ostatnia uwaaa za konieczne natychmiastow wielk ofensyw armji rumuskiej i specjalnej araiji rosyjskiej z Dobrudy na Bugarj, przy rwnoczesnem natarciu na ni znacznie wzmocnionej Armji Poudniowej w Salonikach. W ten sposb Ro sjanie pragnli doprowadzi do pogromu Bugarji, a nastpnie Turcji, zagroonej od strony europejskiej. Osta si plan francusko - an gielski, polegajcy na ofensywie rumuskiej na Siedmiogrd austrjacki, co zagraao tyom umocnionego prawego skrzyda austrjackiego na Bukowinie i otwierao Koalicji drog na Budapeszt i dalej na Wiede, przy rwnoczes nem osanianiu Rumunji od strony Bugarji przez specjaln armj rosyjsk w Dobrudy. Zreszt wykonanie tego planu nie byo dokad ne. Rosjanie oddali do rozporzdzenia dowdz twa rumuskiego jeden tylko korpus, skierowa ny do Dobrudy, i nie wzmocnili naleycie swo jego lewego skrzyda na Bukowinie. Armja rumuska zgodnie z planami mobilizacyjnemi powinna bya wystawi 400 stotysiozn armj, podzielon na 20 dywizyj.
549

W rzeczywistoci jednak z powodu braku uz brojenia Rumunja nie powoaa pod bro wi cej, ni 250.000 ludzi, przyczem zaledwie poo wa dywizyj bya wyposaona w szybkostrzeln artylerj polow i pewn ilo haubic polowych, reszta za posiadaa dziaa starego typu i to wycznie tylko polowe. Artylerji cikiej Ru muni waciwie nie posiadali. Pod wzgldem technicznym byli te niezwykle skromnie wy posaeni. Koleje rumuskie byy w bardzo zym stanie. W kocu za naley podkreli,

Po dugich debatach midzykoalicyjnych na pocztku lata 1916 r. zdecydowaa Koalicja znacznie wzmocni swoj Armj Poudniow, ktra w owym czasie zajmowaa ufortyfikowa ny obz w Salonikach. Armja ta miaa popro wadzi pod dowdztwem generaa francuskie go Sarrail'a now ofensyw przeciwko Bugarji, aby pobudzi Rumunj do wystpienia, wspomc nastpnie jej dziaania, a rwnocze nie trzyma przy gardle Grecj, ktrej germanofilski krl Konstanty skonny by do wyst-

Wejcie do Monasteru wojsk francuskich, ktre odbiy 2U dziaa i 3000 jecw ivzietych do w dniu poprzednim przez wojska nicmiecko-bulaarskie.

e dugotrway pokj, a co za tern idzie brak dowiadczenia bojowego w duym stopniu obni a warto bojow oficerskiego skadu armji rumuskiej, ktrej w podobnych warunkach powierzya Koalicja zupenie samodzielne dzia ania na jednym z najwaniejszych teatrw wojny. Jak przekonamy si pniej, wynik musia by tragiczny dla Rumunji, a tern sa mem dla Koalicji.

pienia przeciw Koalicji, i popiera Wenizelosa, yczliwego dla Koalicji, ktry przygotowy wa pod jej ochron zamach stanu i detroniza cj Konstantego. Skad Armji Poudniowej osign ju by 300.000 ludzi, w tern 10.000 bohaterskich Ser bw, nanowo sformowanych, doskonale przez Koalicj wyekwipowanych, wypocztych, wie o przewiezionych z wyspy Korfu, gdzie znaj dowaa si armja serbska od czasu jej straszli wego pogromu.

550

Na pocztku lata sojusznicy posunli si na pnoc od Salonik i zajli front od morza Egejskiego, wzdu granicy greckiej i dalej od jeziora Florina przez Albanj a do morza Adrjatyckiego, przyczem lewe skrzydo w Albanji zajy wojska woskie. Ofensywa miaa si rozpocz 10 sierpnia, jednake opniono j z racji panujcych w od dziaach koalicyjnych gronych epidemij. Uprzedzio j tedy natarcie Bugarw w dniu 15 sierpnia na odcinek frontu na pnoc od greckiego portu Kawalla. Natarcie to odrzu cio sprzymierzonych a nad rzek Strum, je zioro Tahynos i port Orfani. Bugarzy wic w pocigu za sprzymierzonemi wkroczyli na terytorjum greckie. Stojcy w charakterze ob serwacyjnym pod Kawall IV korpus grecki zachowa si neutralnie, odda si pod opiek Niemcw i zawar umow, na mocy ktrej roz brojono go, przewieziono i internowano w Niemczech. Rwnoczenie prawe skrzydo Bugarw nataro z Monastyru przez Florin na poud nie, jednak we wrzeniu przeciwnatarcie sprzy mierzonych odrzucio ich na poprzednie stano wiska nad granic serbsk. W cigu padziernika i listopada wojska koalicyjne poprowadziy szereg energicznych dziaa i w rezultacie, nieznacznie przekroczy wszy granic serbsk, 18 listopada zdobyy Mo nastyr. Ale dalsze natarcie, prowadzone w cigu grudnia, nie dao ju Koalicji adnych rezultatw. Nie miao te wpywu na przebieg dziaa na froncie rumuskim. Natomiast pod wzgldem politycznym ge nera Sarrail odnis znaczne sukcesy na tere nie Grecji, przygotowujc jej przystpienie do Koalicji. W pocztkach padziernika wojska koalicyjne obsadziy stolic Ateny i zwizany z niemi port Pireus. Pooenie krla Konstan tyna, ktry pragn ju tylko zachowa neu tralno, stawao si coraz ciszem. Partja Wenizelosa podnosia gow. Byo oczywistem, e zblia si koniec neutralnoci greckiej. W czasie gwatownej kampanji letniej w Europie nie wygasay rwnie ogniska wal ki na odlegych teatrach wojny, jakkolwiek po dawnemu nie miay powaniejszego wpywu na przebieg decydujcych wydarze. Po znacznych zwycistwach rosyjskich w czasie ofensywy zimowej, po zajciu Erzerumu, Bitlisa, Muscha i Trebizondy, po sukce sach w Perji, kampanja letnia nie przyniosa

ju wikszego powodzenia Rosjanom. Niezna cznie tylko zdoali si posun poza osignit w zimie linji, a nawet na niektrych odcinkach utracili szereg punktw. Rwnie w Persji po obu stronach jeziora Urmja utrzymaa si rw nowaga pomidzy przeciwnikami. Lato 1916 roku ^ostatecznie rozwiao nadziej Rosjan prze bicia si w stron Mezopotamji i poczenia si z Anglikami, nacierajcemi na Bagdad. Z jed nej strony przeszkodziy temu warunki tereno we tego odlegego i grzystego teatru wojny, z drugiej znw strony Turcy zdoali ju okrze pn po poprzednich klskach i lepiej zorgani zowa systematyczn obron, a wreszcei niema o przyczynio si stanowisko Anglikw, nie chtnie odnoszcych si do wielkich i miaych przedsiwzi i dziaajcych powoli, systema tycznie i bez wikszego ryzyka. W Mezopotamji, po nieudanej wyprawie na Bagdad w 1915 r., ktra skoczya si kapi tulacj w kwietniu 1916 r. angielskiego kor pusu ekspedycyjnego w Kut el Amava nad Ty grysem, Anglicy unikali obecnie wikszych przedsiwzi, wzmacniajc ustawicznie swo je angielsko - indyjskie wojska i systematycz nie przygotowujc wielk ofensyw na Bagdad w roku nastpnym. Na palestyskim teatrze wojny, po kwiet niowej nieudanej wypraw na kana Sueski tureckiego korpusu ekspedycyjnego pod do wdztwem niemieckiego pukownika von Kressa, rwnie przygotowywali Anglicy powa niejsz ofensyw na Palestyn w roku nastp nym, budujc w tym celu kolej przez pwysep Synai. Turcy za, zrezygnowawszy z marszu na Sues i Egipt, niewykonalny ze wzgldu na olbrzymie odlegoci od swojej bazy operacyj nej i braku wszelkich dogodniejszych warun kw komunikacyjnych, ze swojej strony prze szli do cisej obrony i osaniania drogi do Pa lestyny. Od pocztku wojny a do lata 1916 roku floty wojenne obu stron walczcych nie rozwi ny powaniejszej w sensie operacyjnym dzia alnoci. Po stronie niemieckiej rozwiay si na dzieje, zrodzone na pocztku wojny, e uda si wyrwna niekorzystny dla Niemiec stosunek si morskich obydwch stron dziaalnoci nie- . mieckich odzi podwodnych, zakadaniem za grd minowych, puszczaniem na morze swobo dnie pywajcych min i wyprawami lekkich okrtw wojennych. Dopiero po wyrwnaniu 551

sil Niemcy decydoway si na wyprowadzenie swojej floty na morze. Stao si inaczej. W tych rnorodnych dziaaniach flota niemiecka poniosa dotkliwe i bezpoyteczne straty. Natomiast flota gielska, zadawalajc si odleg blokad wy brzey niemieckich, bynajmniej nie przestaa istnie. Anglicy zamknli cala zatok Nie mieck i od strony Kanau i od strony Orkad. Zadanie bo speniaa flota angielska przez saut fakt swojego trwania na posterunkach, moga

Wiosn 1916 roku dowdztwo floty pene go morza obj admira Scheer, ktry zdecydo wa si za wszelk cen wywabi flot angiel sk i zmusi j do bitwy, miao swoj posu n on tak daleko, e dopyn a do wybrzey angielskich, ostrzeliwujc szereg portw. Ta prowokacja floty niemieckiej poskutkowaa. Flota, angielska opucia swoje porty i odlege stanowiska, podejmujc wypraw wglh zato ki Niemieckiej. W ten sposb zupenie przy padkowo dla Niemcw doszo do zetknicia si

Wejcu do Monasteru wojsk francuskich i rosyjskich pod dowdztwem generaa Le Blots i Piderieksa. przeto zrezygnowa z decydujcej bitwy, ktra zawsze stanowi yzyko. Kiedy pooenie gospodarcze Niemiec na skutek przecigajcej si wojny i coraz ostrzej szej blokady angielskiej poczo si stawa co raz groniejsze w Niemczech zmieniono za sadniczy pogld na rol floty w toczcej si wojnie. Za wszelk cen naleao rozerwa nie znone okowy blokady angielskiej. Skoro za wiody inne rodki zdecydowano si wypro wadzi flot na pene morze, szukajc szczcia w wielkich bitwach morskich. Narazie czynio no ostrone wypady, ktre jednak nie doprowa dziy do powaniejszych star.
552

obu flot wojennych. Zreszt Anglicy z prze jtego i odcyfrowanego radiotelegramu nie mieckiego wiedzieli, e flota niemiecka w cao ci opucia bya porty, i w przyblieniu znali kierunek jej reisu. W dniu 31 maja 1916 r. niemal cala flota niemiecka znajdowaa si w drodze z Wilhelms haven w kierunku pnocnym ku Skagerrakowi, majc nadziej natrafienia na jak eska dro angielsk. Rwnoczenie angielska wiel ka flota" pyna ze swojej bazy Scapa Flow do zatoki Niemieckiej w tym samym, co Niemcy celu. Gwne siy angielskie poprzedzaa stra przednia pod admiraem Beatty, zoona

z dwch eskadr krownikw i jednej eskadry okrtw linjowych. Okoo godziny 16 minut 30 okrty stra nicze obu flot przeciwnych rozpoznay si wza jemnie. Natychmiast obie floty zwrciy si przeciwko sobie. Po raz pierwszy w dziejach zetkny si ze sob rwnie potne floty wo jenne. Narazie wywizaa si walka stray przednich. Pierwsi Niemcy nadyli z gwnemi siami swojej floty. Admira Beatty okoo godziny 19-ej rozpocz odwrt, pociga jc za sob ca flot niemieck pod uderzenie gwnych si angielskich, dowodzonych przez admiraa Jellicoe, ktre wyoniy si pomidzy atakujcemi admiraa Beatty'ego okrtami niemieckiemi a wybrzeem Jutlandji (std pocho dzi nazwa bitwa jutlandzka")- Bya godzina 20-ta i wanie niemiecki admira Scheer za mierza by przerwa pocig za Beatty'm. Poczone floty angielskie, ziejce ju og niem, tworzyy pkole, otaczajce flot nie mieck od pnocnego zachodu i pnocnego wschodu. Gdyby przewaajca liczebnie flota angielska pyna dalej ku poudniowi, mogaby osaczy flot niemieck, odcinajc jej drog od wrotu do macierzystych portw. Admira Scheer nie mia wyboru musia przyj bi tw w warunkach niekorzystnych zreszt dla siebie. Pierwszy moment zaskoczenia, zanim flo ta niemiecka nie uszykowaa si do bitwy, ura towa atak niemieckiej flotylli torpedowcw. Nastpnie flota niemiecka wzia kurs na pou dnie rwnolegle do floty angielskiej, podaj cej pkolem od strony pnocno-wschodniej w tym samym kierunku. Wywizaa si bitwa w penym biegu. Pooenie okrtw niemiec kich byo o tyle niekorzystne, e, znajdujc si od zachodu w stosunku do floty angielskiej, byy widocznie na tle zorzy wieczornej, podczas gdy okrty angielskie rozpyway si w gstnie jcym mroku. Wobec tego admira Scheer, pragnc oderwa si od o wiele przewaajcej liczebnie floty angielskiej i znajdujcej si w dogodniejszych ponadto warunkach, uczyni zwrot w prawo i pody wprost na zachd. Anglicy poniechali pocigu, pync nadal ku poudniowi, a nastpnie na poudniowy zachd. O godzinie 21 Anglicy odgradzali ju flot nie mieck od jej wasnych portw. Wobec tego okrty niemieckie zawrciy, pragnc przeama linj angielskiej floty i wy walczy sobie drog powrotn. Wcieke na tarcie niemieckich torpedowcw odnioso sku tek. Flota angielska rozstpia si, pozosta

wiajc wolne przejcie. Cz si angielskich skierowao si na pnocny wschd, za siy gwne na poudnie. Flota niemiecka, korzy stajc z ciemnoci, pen par podya ku swo im portom. Admira Jellicoe obawia si bitwy nocnej, to te po bokach niemieckiej floty dzia ay tylko lekkie okrty angielskie, staczajce drobne potyczki. Admira Jellicoe dy do stoczenia pomylnej dla Anglikw bitwy dopie ro o wicie. Noc jeszcze flota niemiecka bez powa niejszych ju strat dotara do Horns - Ritt, nie daleko na pnoc od zatoki Helgolandzkiej. Admira Scheer sam ju bitwy nie prag n, nie widzc szans powodzenia w walce ze znacznie silniejsz flot angielsk. Od myli o wszelkiej bitwie ponownej szczeglnie odwo dzi go fakt, e niemieckie okrty wywiadow cze, ktrych i tak byo niewiele, poniosy dotkli we straty i brak im ju byo amunicji, co zna cznie pomniejszao ich warto bojow. Scheer pragn wic tylko jak najkorzystniej wycofa swoj flot z niebezpiecznego pooenia. Rwnie i admira Jellicoe nie stara si 0 wznowienie walki. Wpyny na to powane straty, jakie poprzedniego dnia poniosa bya flota angielska, oraz rozproszenie w pocigu nocnym okrtw, ktre nieatwo byo skupi w krtkim czasie do bitwy. Tak wic bitwa jutlandzka", najwiksza, jak znaj dzieje wojen morskich, zakoczya si bez decydujcego rezstrzygnicia. O rozmiarach tej bitwy wiadcz nastpu jce dane. Po stronie angielskiej w bitwie jut landzkiej brao udzia: 28 dreadnoughfw (najwiksze pancerniki), 9 krownikw lin jowych, 30 lekkich krownikw i 72 torpe dowce, nie liczc okrtw pomocniczych i wy wiadowczych. Po stronie niemieckiej brao udzia: 16 dreadnoughfw, 5 okrtw linjo wych, 5 krownikw linjowych, 11 lekkich krownikw i 72 torpedowce, nie liczc okr tw pomocniczych i wywiadowczych. Flota angielska przewyszaa niemieck nietylko liczebnie, ale rwnie szybkoci swo ich okrtw oraz si ognia artyleryjskiego. W bitwie jutlandzkiej Anglicy stracili 3 lnjowe i 3 pancerne krowniki, Niemcy za 1 okrt linjowy, 1 krownik linjowy i 4 lekkie krowniki. Poza tern obie strony straciy po kilka torpedowcw. Pod wzgldem tonnau straty wyniosy: 117.000 tonn dla Anglikw i 60.000 tonn dla Niemcw. Anglicy stracili 7.000 ludzi, Niemcy za tylko 3.000. Bitwa jutlandzka bya dla Niemcw jas553

krawym dowodem, e flota ich nie moe wsp zawodniczy na penem morzu z potn flot angielsk. Flota niemiecka skazana bya od td na bezczynno we wasnych portach, strze onych przez nadbrzene fortyfikacje, co byo tern boleniejsze dla Niemcw, e ju po upy wie paru miesicy wyrwnali wszelkie straty, poniesione w bitwie z Anglikami. Rozwianie nadziei, pokadanych we flocie niemieckiej, znakomicie wzmogo w Niemczech wpywy zwolennikw wojny podwodnej, ktrej ze wzgldw politycznych i w obawie przed Stanami Zjednoczonemi poniechali byli Niem cy. Bezporednim skutkiem bitwy jutlandz kiej byo wznowienie przez Niemcw wojny podwodnej pod koniec 1916 roku i to w skali znacznie wikszej, ni poprzednio. Niemieckie odzie podwodne, siejc wszdzie zniszczenie,

poczy dociera do morza Biaego i wybrzey Murmanu, utrudniajc komunikacj na p nocnym szlaku z Rosji do Europy zachodniej, wypuszczay si na ocean Atlantycki, gdzie gra soway szczeglnie w okolicach wysp Kanaryj skich i Madery. W odpowiedzi na to Koalicja zaostrzya blokad godow" pastw centralnych, co znw spowodowao Niemcw do zastosowania duych statkw podwodnych do celw handlo wych. Taka naprzykad wielka d podwod na Deutschland" nietylko dotara do Amery ki, ale powrcia po dwch miesicach z 4.000 tonn adunku. W cigu caego roku 1916 koalicyjna flo ta handlowa stracia 1.125 okrtw (z czego 964 zatopionych przez niemieckie odzie podwo dne) o cznym tonnau ponad 2 miljony tonn !

B^BfEtS ^^

faaagfcffeal ' * 2 HSw

M wyruszy m front, tona zastpuje go sprawujc obowizki wonego magistrackiego. 554

I I . I I W I L I C Z.tt.Jy CraKcxoe. Wilcza tO.

Rozdzia

XX.

KAMPANJA PRZECIW RUMUNJI JESIENI 1916 KOKU. Kampanja letnia 1916 roku wytworzya bya dla pastw centralnych pooenie niezwy kle cikie, ktre mona byo porwna jedynie z momentem po bitwie nad Marn w 1914 r., kiedy zdawao si, e w druzgoccej klsce za amuje si ostatecznie caa potga militarna Niemiec. Obecnie niebezpieczestwo byo bo daj, e jeszcze groniejsze, a nadewszystko bar dziej realne. Na Zachodzie bitwy nad Somm i pod Ver dun zmuszay Niemcw do kolosalnych ofiar, aby uchroni front od przeamania, do czego zmierzay bez przerwy trwajce uderzenia Francuzw i Anglikw, ktrych przewaga w lu dziach i w sprzcie bojowym rosa z miesica na miesic bez jakichkolwiek widokw zrw nowaenia tej przewagi ze strony Niemcw. Na Wschodzie Rosjanie, nie liczc si z wasnemi stratami, raz po raz wstrzsali frontem austrjackim, ktry, pomimo rozpaczliwej pomocy Niemcw, w kadej chwili grozi ostatecznem rozpadniciem si. Nawet na froncie woskim, gdzie dotd Austrjacy doskonale dawali sobie rad, obecnie ponieli oni pierwsz porak, ktra atwo i zasadniczo moga bya zmieni po oenie na tym teatrze wojny. Na Poudniu, na froncie macedoskim, koalicyjna arm ja salonicka rosa na siach i w najbliszej ju przy szoci, w zwizku z moliwoci przyczenia si Grecji do przeciwniemieckiej Koalicji, mo ga bya sta si powanem niebezpieczestwem dla Bugarji i Turcji, a to tembardziej, e ta ostatnia poniosa wanie dotkliwe klski na froncie kaukaskim. Poczwszy od czerwca pooenie pastw centralnych stale pogarszao si; a wreszcie pooenie to doszo do najbardziej tragicznego napicia w dniu 27 sierpnia, kiedy Rumun ja wypowiedziaa wojn pastwom centralnym, ktre nie widziay nawet moliwoci wystawie nia powaniejszych si przeciwko temu nowe mu przeciwnikowi. Sposb prowadzenia wojny przez generaa Falkenhayna, szefa niemieckiego sztabu gene ralnego, to znaczy faktycznego wodza naczelne go, okaza si zgubnym dla pastw centralnych. Cakowicie zawiody nadzieje, e czste ciosy, ale zadawane z umiarkowan si i bez wik szego rozmachu (aby unikn ryzyka), wyczer pi fizycznie i psychicznie bojow energj Ko alicji. Przeciwnie nawet metoda ta okazaa si raczej poyteczn dla Koalicji, rozporzdza jcej wikszemi zasobami ludzkiemi i materjalnemi, ni dla Niemiec, ktrych rezerwuar ludz ki by ju na wyczerpaniu, a zasoby materjalne ograniczone bezwzgldn blokad morsk. Popeniane bdy byy ju tak widoczne, e powoli genera Falkenhayn pocz traci zaufa nie nietylko w armji, lecz i wrd najwyszych czynnikw pastwowych, przedewszystkiem za u samego cesarza Wilhelma. Podobnie, jak jesieni 1914 roku, znw sta o si aktualnem zagadnienie zmiany osoby sze fa sztabu generalnego. Wwczas niefortunne go generaa Moltkego zastpi Falkenhayn, kt ry teraz sam zkolei mia ustpi miejsca nowe mu czowiekowi. Czowiekiem tym mia by Hindenburg, ktry swrojemi czynami wojennemi przeciwko Rosjanom zdoa wysoko wydwign swj autorytet wodza, zyskujc szerok popularno w armji i w spoeczestwie. W dniu 29 sierpnia 1916 roku Hindenburg otrzyma nominacj na stanowisko szefa szta bu generalnego. Rwnoczenie jego wsppra cownik, genera Ludendorff, zaj stanowisko wspodpowiedzialnego pierwszego kwatermi strza generalnego. Oprnione przez Hindenburga stanowi sko dowdcy wschodniego frontu zaj marsza ek ksi Leopold Bawarski. Rwnoczenie ponownie wypyna sprawa rozcignicia do555

wdztwa niemieckiego, ktre w tym momencie obejmowao ju front od zatoki Ryskiej a po Brody na pnocny-wschd od Lwowa, na cay front przeciwrosyjski, a wic i na armje austrjacko-wgierskie. Wobec wypowiedzenia wojny przez Rumunj oraz na skutek cikich dowiadcze rosyj skiej ofensywy Brusiowa, ambicje rzdu i do wdztwa Austro-Wgier znacznie zmalay, co pozwolio ostatecznie rozcign obszar nie mieckiego dowdztwa rwnie i na grup armij generaa austrjackiego Bhm-Ermolli'ego, zo on z 2 i 3 armij austro-wgierskich i niemiec kiej amiji poudniowej, a wic a po Karpaty. Dowdztwo formalne nad nowym frontem rumuskim otrzyma austrjacki nastpca tro nu, arcyksi Karol, pniejszy cesarz, ktre mu jednak dodano do boku, jako szefa sztabu, niemieckiego generaa von Seeckta, faktyczne go kierownika dziaa. Pod rozkazy arcyksicia Karola oddano dwie armje: 1 armj austrjacko-wgiersk i wieo sformowan 9 ar mj niemieck pod dowdztwem generaa Falkenhayna, byego szefa sztabu generalnego. Obie te armje poczy si koncentrowa w Sied miogrodzie. Po stronie Bugarji dowdztwo przeciwko Rumunom nad oddziaami bugarskiemi, niemieckiemi i tureckiemi obj niemiecki genera Mackensen, bohater synnej bitwy pod odzi i zwycizca Serbw. Dowdztwo frontu poud niowego przeciwko koalicyjnej armji salonrckiej spoczywao rwnie w rku niemieckiego generaa Otto von Belowa. Wreszcie w Turcji kontrol wojskow sprawowa szef niemieckiej misji wojskowej, genera Liman von Sanders. Tak wic jedynie armje austrjacko-wgierskie na froncie woskim pozostay poza kierownic twem niemieckiem, co zreszt wywoane byo jedynie tern, e wobec Wochw postawa wojsk austrjackich, narazie przynajmniej, bya dosta tecznie pewna i nie budzia obaw w dowdztwie niemieckiem. Nie wiadczyo to, oczywicie, na zbyt korzystnie o wartoci bojowej wojska wo skiego. Jak widzimy przeto, w trzecim roku wojny autorytet militarny Niemiec zdoa niemal ca kowicie podporzdkowa im znacznie sabszych sprzymierzecw, co dawao pastwom central nym znakomit korzy jednolitego i spry stego kierownictwa w przeciwiestwie do Ko alicji, ktra bardzo powoli i ze znacznie wikszemi trudnociami realizowaa zasad jednoli tego kierownictwa. 556

Hindenburg, obejmujc stanowisko szefa sztabu generalnego w tak cikim dla pastw centralnych momencie, zdecydowanie od poczt ku dy do zasadniczej zmiany sposobu prowa dzenia wojny. Zadanie to byo niezwykle trud ne. Bdca w penym rozwoju kampanja let nia narazie uniemoliwiaa wprowadzenie ra dykalniejszych zmian w sposobie prowadzenia ju rozpocztych dziaa wojennych. Jedynym wyjtkiem bya kampanja przeciwko Rumunji. Nowy front rumuski naleao dopiero orga nizowa, co pozwalao odrazu Hindenburgowi na zastosowanie swoich wasnych koncepcyj wojennych. Poza tern front rumuski, jak wie my, stanowi w danym momencie najwiksze niebezpieczestwo dla pastw centralnych. Std te Hindenburg zdecydowa si skierowa swj gwny wysiek najpierw przeciwko Ru munji, ktra poza wszystkiem ncia ponadto Niemcw swojemi zasobami rolniczemi (coraz groniejsza blokada!) oraz bogatemi rdami naftowemi. Jak wiemy, natychmiast po wypowiedze niu wojny Rumuni wkroczyli do austrjackiego Siedmiogrodu trzema armjami (1, 2 i 3), pra gnc odrazu i tanim kosztem opanowa t pro wincj, ktra stanowia gwny cel polityki ru muskiej. Armje te, liczce razem okoo 11 dywizyj piechoty i 1 dywizj kawalerji, co sta nowio gros si rumuskich, skaday si z naj lepszych jednostek bojowych i najstaranniej wyposaonych. Przeciwko Bugarji Rumuni wystawili znacznie sabsz jedn tylko 4 armj (okoo 6 dywizyj piechoty, gwnie skadajcych si z oddziaw pospolitego ruszenia), ktra ochra niaa linj Dunaju oraz wikszemi siami skon centrowana bya w Dobrudy, gdzie rwnie wspdziaa z Rumunami jeden korpus posi kowy rosyjski. To tak znaczne osabienie p nocnej granicy bugarskiej na korzy dziaa ofensywnych w Siedmiogrodzie byo wywoane przewiadczeniem dowdztwa rumuskiego, i koalicyjna armja salonicka, zagraajca pou dniowym granicom bugarskim, nie pozwoli Bugarom na skoncentrowanie powaniejszych si przeciwko Rumunji. Falkenhayn, przewidujc susznie jeszcze przed wypowiedzeniem wojny, takie wanie postpowanie Rumunw, opracowa wasny plan dziaania przeciwko Rumunji. Wykorzy stujc saby front Rumunw na Dunaju i w Do brudy, postanowi skierowa ofensyw oddzia w bugarskich, tureckich i niemieckich, ktre najszybciej daway si zorganizowa pod do-

wdztwem Mackensena, wanie na Dobrudz, a to w tym celu, aby zaskoczy Rumunw i za grozi obejciem ich stolicy Bukaresztu, co zmu szaoby ich do cignicia powaniejszych sil z Siedmiogrodu, a tern samem pozwolioby pa stwom centralnym zorganizowa obron W gier na tym nowym, w danym momencie naj groniejszym froncie. Zamierzona ofensywa Falkenhayna na Dobrudz miaa wic charak ter czysto dywersyjny i pomocniczy. Hindenburg, obejmujc stanowisko szefa sztabu generalnego, zasta gotowy ju plan Fal kenhayna. W duej mierze wykorzysta go, ale zmieniajc zasadniczo jego charakter. Hinden burg pragn unikn tego, eby do saba li czebnie i tylko w drobnej mierze skadajca si z oddziaw niemieckich armja Mackensena nie bya naraona ze strony Rumunw, a nawet i Rosjan na pobicie w czasie, kiedy stanowiaby waciwie jedynego przeciwnika Rumunji. To te Hindenburg zarzdzi, aby najpierw za wszelk cen zorganizowa obron Wgier i opanowa pooenie w Siedmiogrodzie, w na stpstwie za tego dopiero rzuci armj Mac kensena na Dobrudz, oo miao zapocztkowa generaln ofensyw przeciwko Rumunji. Jedy nie zaraz po wypowiedzeniu wojny przez Rumunj Mackensen mia nieznacznie przekro czy granic Dobrudy i zaj wane punkty Tutrakan i Sylistrj, aby przygotowa w ten sposb najkorzystniejsze warunki dla pniej szej ofensywy. Falkenhayn pragn w stosun ku do Rumunji zastosowa system obrony, Hin denburg za przeciwnie zdecydowa si na sze roko zakrojon akcj zaczepn. Jak wiemy, Rumunja wypowiedziaa woj n Austro-Wgrom w dniu 27 sierpnia, a w pierwszych ju dniach wrzenia Macken sen poprowadzi swoj przedwstpn ofensyw na Dobrudz, siami 3-ej armji bugarskiej, wzmocnionej nieznacznie oddziaami tureckiemi i niemieckiemi. 4-ta armja rumuska w Dubrudy nie bya jeszcze przygotowan do dzia a nawet obronnych; do tego stopnia nie prze widywano w Rumunji (zreszt pod wpywem opinji dowdztwa koalicyjnej armji salonickiej) jakichkolwiek dziaa zaczepnych ze sti'ony Bugarji. Piorunujce uderzenie Mackense na zamao saby opr Rumunw, ktrzy ponie li dotkliw klsk. Bugarzy zajli Tutrakan, wane ze wzgldw strategicznych ufortyfiko wane przedmocie na Dunaju, biorc do nie woli dwie rozbite dywizje rumuskie. Poczt kowy impet natarcia Mackensena znacznie p niej osab, tak, e ostateczny jego cel, linj ko

lejow Cernavoda Konstanca, opanowaa 3 armja bugarska dopiero pod koniec padzier nika. Tymczasem rwnoczenie na gwnym froncie rumuskim w Siedmiogrodzie wypadki rozgryway si zgoa odmiennie. Przeciwko gwnym siom rumuskim w Siedmiogrodzie narazie dziaay nieliczne tyl ko i sabe oddziay pograniczne austrjacko-wgierskie, ktre oczywicie nie mogy byy zor ganizowa powaniejszego oporu. Jedynie dla nich moliwem byo opnianie w miar mono ci posuwania si Rumunw w gb terytorjum wgierskiego, aby umoliwi koncentracj po-

Rasputin. spiesznie podwoonych oddziaw 9 armji nie mieckiej i 1 armji austrjacko-wgierskiej. W tych warunkach wiee wojska rumuskie bez trudu mogy byy prowadzi natarcie w jak najszybszem tempie, uprzedzajc koncentracj gwnych si przeciwnika. Stao si jednak ina czej. Brak naleytego kierownictwa, mae do wiadczenie dowdcw rumuskich, a wreszcie sabe wyszkolenie wojska i niedostateczne jego wyposaenie wszystko to sprawio, e marsz Rumunw w Siedmiogrodzie, jakkolwiek czyni atwe postpy, jednake z kaiygodn powolno ci, niczem nieusprawiedliwion. Rwnoczenie na prawem skrzydle 3 ar mji rumuskiej 9 armja rosyjska, liczc na po557

wane wspdziaanie Rumunw w Siedmio grodzie, rozpocza ponown ofensyw na Bu kowinie, pragnc wraz z Rumunami przedrze si przez Karpaty na rwnin wgiersk.

e i tym jeszcze razem pastwa centralne szczliwie opanoway tragiczne ju pooe nie byo wyczn win Rosjan i Rumunw, ktrzy nie potrafili wykorzysta niezwykle sprzyjajcyh warunkw i powolnoci swoich dziaa pozwolili przeciwnikowi nietylko zor ganizowa opr, ale nawet wasn, potn ofensyw. Pomidzy 3 arm j rumusk a 9 armj rosyjsk, operujc na Bukowinie, istniaa do znaczna luka na linji Jakobeny Suczawa, w ktrej czno utrzymywaa jedynie kawalerja rosyjska. W t to luk skierowao si piei'wsze przeciwnatarcie wojsk austrjackoniemieckich, ktre zaamao wspln ofensyw Rosjan i Rumunw na Dorna Watr i dalej na

M. Rodzianko prezes Dumy''.

W tym celu Rosjanie przerzucili na Bukowin znaczne siy, zupenie realnie liczc si z moli woci rozbicia prawego skrzyda austriackie go i przedarcia si na upragnion rwnin w giersk. By to moment dla pastw centralnych nie zwykle grony. Zdawao si, e Wgry, tak roz-

M. Milukow.

Ksie Lww Szef I rzdu rewolucyjnego.

paezliwie bronione w cigu dwch pierwszych lat wojny, tym razem bd stracone ostatecz nie, co atwo mogo byo sta si pocztkiem ca kowitego pogromu Austro-Wgier.
558

Bistrit, a wreszcie cakowicie powstrzymao j w dniu 26 wrzenia, zanim nowi sprzymie rzecy zdoali osign zdecydowane rezultaty. Niemao przyczynio si do tego nieuzgodnione kierownictwo dziaa w jednym kierunku sprzymierzonych armij rumuskiej i rosyj skiej. Tymczasem gwne siy pastw central nych w Siedmiogrodzie ostatecznie skoncentro way si i przygotoway do natarcia. 9 arm ja niemiecka pod dowdztwem generaa Falkenhayna zaja front pod Sybinem (Hermannstadt), za 1 armja austrjacko-wgierska na pnocny-wschd od niej pod Maros Vasarhely. Obie te aroije liczyy wwczas 26 dywizyj pie choty i okoo 8 dywizyj kawalerji, z czego na Niemcw przypadao 16 dywizyj. Rwnocze nie przeciwko 9 armji rosyjskiej na Bukowi nie dziaaa podawnemu 7 armja austrjacko-

wgierska, wzmocniona w najkrytyczniejszym momencie trzema dywizjami nieinieckiemi, ktre, zdjte z frontu zachodniego, pocztkowo byty skierowane przeciwko posuwajcym si bez oporu w Siedmiogrodzie Rumunom. W tym samym czasie grupa generaa Mackensena, dziaajca, jak wiemy, w Dobrudy, liczya oko o 9 dywizyj piechoty i 2 dywizje kawaler j i, skadajce si z oddziaw tureckich, niemiec kich, a gwnie bugarskich. W chwili rozpoczcia si ofensywy niemiecko-austrjackiej front rumuski rozciga si od Sybina przez Alpy Transylwaskie ( 1 ar mja), nastpnie przechodzi koo Fogaros (2 ar mja), a wreszcie prawem skrzydem (3 armja) osign ju by zachodnie stoki Karpat Wscho-

tracc tak atwo zdobyte poprzednio terytorjum przeciwnika, a co najwaniejsze zmu szeni przez 1 armj austrjacko-wgierska do wycofania swojej prawoskrzydowej 3 armji na

poudnie, tracc czno z 'ssiadujc od p nocy 9 armja rosyjsk. Gron luk, jaka wytworzya si pomi dzy Rosjanami i Rumunami, genera Leczyckij, dowdca. 9 armji rosyjskiej, usiowa osoni pocztkowo sam kawalerj, kiedy za okazao si to niemoliwe, pocz pcha w ni jeden kor-

M. A. Kere?iski.

dnich w okolicach rde i grnego biegu Marosu. W dniu 26 wrzenia 9 armja niemiecka rozpocza gwatowne natarcie. W wyniku trzy dniowej zacitej bitwy pod Sybinem 1 armja rumuska zostaa rozbita i odrzucona w prze cz Roter - Turm (Czerwonej Wiey). Doko nawszy tego zadania, 1 armja niemiecka za wrcia na pnocny-wschd i zkolei rozbia pod Fogaros 2 armj rumusk. W dniu 10 pa dziernika zaja Brasov (Kronstadt), poczem odrzucia Rumunw w pograniczne gry. Wykorzystywujc zwycistwa Niemcw, rwnie i 1 armja austrjacko-wgierska natara na 3 ar mj rumusk, odrzucajc j w przecze kar packie. Rumuni na caym froncie siedmiogrodz kim przeszli do odwrotu ku swoim granicom,

M. N. Czhcidzc.

pus za drugim, popiesznie podwoone z tyw i z innych odcinkw frontu. Powoli wic front rosyjski wydua si ku poudniowi poza Dor na Watra a do miejscowoci Okna. Z wielkim
559

trudem na odcinku tym Rosjanie opanowali grone pooenie, likwidujc niebezpieczestwo obejcia caego lewego skrzyda rosyjskiego na Bukowinie. Pod koniec padziernika pocig niemiecki w Siedmiogrodzie usta. Rumuni bez wikszych ju przeszkd wycofywali si poza swoje gra nice. Osignite ju rezultaty gwnie przez 9 armj niemieck byy ogromne: Siedmiogrd by oswobodzony, a 1 i 2 armje rumuskie do tkliwie pobite. Ale wynik ten nie mg zado woli Hindenburga. Bd co bd armja ru muska istniaa jeszcze, a posiadajc cae, nie mal nienaruszone, terytorjum swoje, atwo mo ga bya powetowa swoje klski, wzmocni si i zreorganizowa przy pomocy sprzymierze cw, aby w nastpstwie nonownie zagrozi pa stwom centralnym, ktre ponadto posiaday wci nazbyt dug linj frontu przeciwko Rumunji. Front ten naleao za wszelk cen skr ci i ustabilizowa w najdogodniejszych dla Niemcw warunkach. Z drugiej strony do dalszych dziaa za chcay Hindenburga wzgldy gospodarcze: Niemcom potrzebne byo zboe rumuskie i ru muska ropa naftowa. Zdecydowano przeto, pomimo spnionej pory roku, poprowadzi da lej dziaania ofensywne, aby wykoczy" Rumunj i wyrwna front na poudnie od Buko winy na linji rzek Trotus, Seret i ujcia Du naju do morza Czarnego. Najprostszy kierunek natarcia z poudnio wo-wschodniego kta Siedmiogrodu na Galacz, co odcinaoby ca Wooszczyzn wraz ze znajdujcemi si tam armjami rumuskiemi, by niemoliwy do zrealizowania ze wzgldu na ogromne trudnoci przy forsowaniu przeczy grskich w Karpatach Wschodnich. Wobec te go Hindenburg zdecydowa si na operacj trudniejsz pod wzgldem strategicznym, ale bardziej zato realn pod wzgldem taktycznym. Natarcie miao by poprowadzone w za chodniej Wooszczynie przez przecze Wulkan i Szurduk w Alpach Siedmiogrodzkich, przy rwnoczesnem natarciu Mackensena od pou dnia wzdu lewego brzegu Dunaju. W tym celu Mackensen w dn. 27 padzier nika powstrzyma swoj ofensyw w Dobrudy, osigajc front, przebiegajcy o jeden prze marsz dzienny na pnoc od linji kolejowej Cernavoda Konstanca, poczem, pozostawiwszy na tym froncie do sab grup wojsk, gw ne swoje siy wycofa zpowrotem na teryto rjum bugarskie i skoncentrowa pod wistowem (Sistov) na prawym brzegu Dunaju,
560

przygotowujc si do przeprawy na brzeg wooski. Ponown ofensyw rozpocza 9 armja nie miecka w dniu 11 listopada. W cikich wal kach i ze znacznemi stratami Niemcy przebili si przez przecze grskie, zadajc Rumunom ponown klsk pod Targujiul w dniach 16 i 17 listopada. Dnia 23 listopada Niemcy osignli ju front wzdu rzeki Oltu od Rymnika (Rymnicu Valcii) a do Caracalu, przecinajc w ten sposb ca zachodni Wooszczyzn prawie a po Dunaj. Pod Caracalu Rumuni ponieli znw dotkliw porak, w wyniku ktrej Niemcy za garnli do niewoli znaczny oddzia rumuski. Tego samego dnia Mackensen bez wik szych trudnoci przeprawi si przez Dunaj pod wistowem (Sistov) i poprowadzi swoj ar mj Dunaju" na Bukareszt. W dniu 30 listopada lewe skrzydo 9 armji niemieckiej podeszo ju byo pod Pitesti, za armja Dunaju" do uj rzeki Ardzis (Argesu) w bezporedniej ju bliskoci Bukaresztu. Podczas, kiedy na Wooszczynie rozgry way si te wypadki z piorunujc szybkoci, rwnie i 1 armja austrjacko-wgierska, acz nieznaczne, czynia jednak postpy, wypierajc 3 armj rumusk coraz bardziej na poudnie i poszerzajc tern luk pomidzy Rosjanami i Rumunami. Wobec tak gronego pooenia Rosjanie po czli przerzuca w Karpaty coraz wiksz ilo korpusw, a wreszcie poczli przewozi tam ca 8 armj z Woynia. Narazie Rosjanie usio wali, jak wiemy, opanowa pooenie na swojem wasnem lewem skrzydle, kiedy za to uda o im si, pragnli skoncentrowa w poudnio wej Bukowinie siln grup uderzeniow, ktra gwatownem natarciem w Karpatach zagrozi aby tyom nacierajcych wojsk austrjackich w Siedmiogrodzie. Jednake zarwno wasne niepowodzenia, jak i oczywista ju konieczno odwrotu Rumunw z caej Wooszczyzny, zmu siy Rosjan do poniechania ofensywnych zamia rw, przeduenia za swojego frontu na terytoi'jum rumuskiem przez Focsani a do Galacza, aby na linji tej dopomc Rumunom po wstrzyma swj odwrt. W dniu 1 grudnia nagle pooenie zmieni o si na korzy Rumunw, zreszt nie na du go. Oto prawe skrzydo 9 armji niemieckiej, posuwajce si na Bukareszt rwnolegle do na tarcia armji Dunaju" Mackensena, nie mogo nady za t ostatni. Skorzystali z tego Ru muni i, wzmocnieni oddziaami nadcigajce go na pomoc IV korpusu rosyjskiego, gwatow-

nie natarli na wysunite naprzd oddziay Mackensena pod Coman. Zdawao si, e cay plan niemiecki, misternie zbudowany i dotd z matematyczn dokadnoci realizowany, za amie si pod tern niespodziewanem, rozpacz]iwem uderzeniem Rumunw, walczcych ju nieledwie pod murami swojej stolicy. Ale i tym razem Niemcy opanowali pooenie, dziki po piesznej pomocy nadcigajcych oddziaw prawego skrzyda 9-ej armji niemieckiej oraz przy wspdziaaniu wieo przybyej dywizji tureckiej. W dniu 4 grudnia Rumuni bez walki opu cili stolic Bukareszt, nie chcc naraa tego piknego miasta na skutki bombardowania nie mieckiego. Tego samego dnia oddziaom au-

mieckiej w Rumunji Rosjanie rozpoczli w po owie listopada siami 9-ej i wieo przybyej w Karpaty 8 armji rozpaczliw ofensyw na froncie od Worochty a do Ocna nad Trotueem.

Babcia rewolucji Brzeszkowska. Ofensywa ta, jakkolwiek drogo kosztowaa Ro sjan, nie przyniosa im powaniejszych sukce sw poza taktycznemi, czysto lokalnemi, a w poowie grudnia zamara ostatecznie, front za i tu zaskrzep w pozycyjnej wojnie.

Gener. Kornioff. strjacko-niemieckim udao si wreszcie przebi przez Karpaty od strony Brasova (Kronstadt), co wystawio Wooszczyzn na nowe uderzenie od pnocy. W dniu 17 grudnia, po cikich walkach ]>ocigowych z cofajcymi si Rumunami, wzmocnionymi znacznemi posikami rosyjskiemi, Niemcy osignli front od uj rzeki Zabala, przez Buzan a do Cemavody. Z pocztkiem 1917 roku Niemcy osignli ostatecznie zamierzon linj frontu wzdu rzek Trotus i Seret na lewym brzegu Dunaju, na prawym za brzegu Dunaju, osigajc w Do brudy jego ujcia do morza. Na linji tej front ustabilizowa si, przeksztacajc si rwnocze nie wT typowy front pozycyjny. W czasie ostatniego okresu ofensywy nie

W. KB. Cyryl Olbrzymie powodzenie kampanji przeciw ko Rumunji miao dla pastw centralnych niedajce si wprost ogarn, bogosawione skut ki dla losw wojny na dugi czas. Niebezpie561

czesbwo, tak grone na pocztku wrzenia, zo stao ju w grudniu ostatecznie zlikwidowane. Niepewno na prawem skrzydle frontu przeciwrosyjskiego na Bukowinie przestao istnie dziki przecigniciu tego frontu wpoprzek Rumunji i oparcia go o morze Czarne. Wikszo terytorjum rumuskiego znalaza si w rkach pastw centralnych, ktre zboem rumuskiem znakomicie podreperoway swj katastrofalny ju stan aprowizacyjny, dziki za rumuskiej ropie naftowej mogy rozwin swoje lotnictwo i odzie podwodne oraz w motoryzacji armji ja ko tako dotrzymywa kroku swoim zachodnim przeciwnikom. Ponadto za korzystnem dla pastw centralnych byo to, e Rosja, wobec znacznego wyniszczenia armji rumuskiej i po zbawienia jej terytorjum, z ktrego mogaby czerpa zasoby ludzkie i materjalne, si rzeczy musiaa przej na wasne, nadmiernie ju wy czerpane barki gwny ciar obrony nowego frontu rumuskiego. Fakt ten sta si powa n przyczyn wzmoenia si fermentw rewo lucyjnych w armji i w spoeczestwie rosyjskiem, ktre widziao, e straszliwe ofiary id na marne, wpdzajc Rosj w coraz gorsze po oenie militarne i gospodarcze. Tak oto upragnione przystpienie Rumunji do wojny stao si dla Rosji nowym tylko ciarem. Aby umoliwi Rumunom powstrzymanie swojego odwrotu oraz samym nadcign im z pomoc w cigu listopada i grudnia prowa dzili Rosjanie zaarte, acz zupenie bezowocne, ataki na Woyniu i nad Scochodem, ktrych je dynym celem, pomimo straszliwych ofiar, byo odcignicie uwagi Niemcw od frontu rumu skiego. Jak wielki ciar spad na barki Rosjan, wiadczy o tem fakt, e na front, przebiegajcy od Dorna Watra przez terytorjum rumuskie a do morza, musieli skierowa Rosjanie ca swoj wyborow 9 armj, ponadto za dowdz twa 4 i 6 armij, ktre organizoway przyby wajce zewszd posiki. Razem na froncie ru muskim skoncentrowali Rosjanie 35 dywizyj piechoty i 13 dywizyj kawalerji, co stanowio wwczas niemal jedn czwart si, ktremi Ro sja rozporzdzaa na caym froncie od morza Batyckiego do morza Czarnego !

Charakterystyczn cech kampanji 1916 roku byo widoczne ju osabienie militarnej potgi pastw centralnych w stosunku do Koa licji, ktrej siy, oglnie biorc, wzrastay w szybkiem tempie. Siy pastw centralnych wyczerpyway si nieproporcjonalnie szybko w stosunku do strat Koalicji. W dodatku, a co byo najwaniejsze, pastwa centralne posia day rezerwy ludzkie i zasoby materjalne ju na wyczerpaniu, podczas gdy Koalicja zaledwie je napocza. Kampanj 1916 roku Niemcy rozpoczli i zakoczyli dwiema wielkiemi operacjami ofensywnemi : pod Verdun i w Rumunji. Du gotrwaa, bo blisko rok trwajca, bitwa o Ver dun nie daa Niemcom adnego rezultatu, po mimo, e straty ich, wynoszce w zabitych, ran nych i wzitych do niewoli do 600.000 ludzi ! byy zupenie niewspmierne do strat Francu zw, ktrzy utracili okoo 350.000 ludzi. Ofen sywa w Rumunji, ktra przyniosa pastwom centralnym ogromny wprawdzie sukces mili tarny i gospodarczy, miaa jednak t ujemn stron, e, wobec coraz dotkliwszej szczupoci si ludzkich, znacznie osabia pooenie Niem cw nad Somm, gdzie skierowane byo gwne uderzenie angielsko-francuskie. Cofn si z nad Sommy Niemcy nie mogli, nie majc je szcze na tyach przygotowanej nowej linji obronnej. Linj tak, nazwan linj Hindenburga, poczli Niemcy przygotowywa dopiero od jesieni 1916 roku po smutnych dowiadcze niach ubiegego roku. Narazie przeto Niemcy, nie posiadajc dostatecznych si do wykonania wasnego przeciwnatarcia, musieli z konieczno ci stosowa jedynie rozpaczliw obron nie mal doszcztnie zrujnowanej linji obronnej nad Somm. W rezultacie Niemcy niemal w caoci utrzymali swoje pozycje po procznej bitwie, ale kosztem olbrzymich ofiar, ktre ostatecznie wyczerpay siy niemieckie (straty oglne nad Somm wynosiy: Anglicy 22.000 oficerw i 476.000 onierzy, Francuzi 241.000 oficerw i onierzy, Niemcy za okoo 300.000, w ozem okoo 100.000 dostao si do niewoli sojuszni kw!). Straty Koalicji nad Somm byy wik sze jeszcze, ale atwe do uzupenienia, a sukce sy jej, chocia nieznaczne terenowo i strategicz nie, miay doniose znaczenie moralne, wydzie rajc z rk Niemcw dotychczas niezachwiany niemal prymat zwycistwa. Na pozostaych frontach udao si wpraw dzie pastwom centralnym powstrzyma gene raln ofensyw Koalicji, jednake wszdzie

Zapoznalimy si z przebiegiem dziaa wojennych na wszystkich frontach w cigu 1916 roku. Jaki by oglny rezultat tej kampanji? 562

Oddzia artylerji wrd ruin pod Akropolisem.

fronty ich zostay powanie nadszarpnite, a si y do tego stopnia wyczerpane, e nie mogy ju na natarcia odpowiada przeciwnatarciami, z koniecznoci ograniczajc si do cisej i co raz bardziej beznadziejnej obrony. Wszystkie operacje 1916 roku, planowane z szerokim rozmachem strategicznym, w rze czywistoci, za wyjtkiem tylko rumuskiej, sprowadziy si do mniejszych lub wikszych walk taktycznych, nabierajc coraz bardziej charakteru wojny na wyczerpanie. Szerokie plany Niemcw pod Verdun, Francuzw i Anglikw nad Somm, Rosjan pod uckiem na Woyniu, Austrjakw w Trentino, a wreszcie Wochw nad Isonzo wszyst kie te plany sprowadziy si do walk o charak terze czysto taktycznym, ktre pod koniec 1916 roku nie wprowadziy adnych istotnych zmian w tem pooeniu strategicznem, ktre byo ju na pocztku tego roku. Tak przedstawiaa si sprawa z punktu widzenia zewntrznego, niejako terytorjalnego na mapie nie mona byo uwidoczni ad nych zmian istotnych w pooeniu obu stron walczcych. Jednake z punktu widzenia gbszej strategji, jako stosunku militarnych si stron wal czcych, zachodziy powane zmiany, znaczone miljonami napozr bezuytecznych ofiar: pa stwa centralne wyczerpyway si do tego stop nia, e w wytworzonych warunkach nie mogy ju rachowa na ofensyw wasn na jakim kolwiek froncie. Inicjatywa wojenna widocz nie przesza w rce Koalicji. Aby ponownie j uchwyci, musieli Niemcy szuka nowych ele-. mentw wojny poza polami bitew. Elementem tym wkrtce staa si rewolucja rosyjska, kt r te niemiecki sztab generalny potraktowa odrazu, jako zupenie okrelon pozycj w swo ich planach operacyjnych. Rewolucja, ktra powoli wycofywaa Rosj ze skadu aktywnych czonkw Koalicji, miaa si sta tym nowym czynnikiem, przy pomocy ktrego raz jeszcze Niemcy chcieli pokusi si o zwycistwo. Po stronie Koalicji rok 1916 da znacznie wicej, ni poprzednie lata przykadw uzgod nionych dziaa armij sojuszniczych. Jednake uzgodnienie to byo dalekiem od tego, czego wy magaa wojna, toczona w coraz to wikszej skali i na coraz wikszej iloci poszczeglnych frontw. W stosunku za do Rumunji wykaza a Koalicja klasyczny przykad jak najgorsze go nieuzgodnienia dziaa zarwno wojsko wych, jak i politycznych. Byo oczywistem, e system wsplnego kierownictwa o typie

midzysojuszniczej konferencji w Chantilly w praktyce nie moe da podanych i koniecz nych rezultatw. Sprawa przeto jednolitego wsplnego kierownictwa ponownie nabraa dla Koalicji niezwykej aktualnoci. Po stronie pastw centralnych sprawa jed nolitego kierownictwa przedstawiaa si o wie le lepiej. Od chwili, kiedy Hindenburg zaj stanowisko szefa niemieckiego sztabu general nego, Niemcom w praktyce podporzdkowali si wszyscy sprzymierzecy, co niemal dokad nie pokrywao si z systemem jawnego jednoli tego dowdztwa. Sprawa ta znacznie pogor szya si wraz ze mierci w kocu tego roku sdziwego cesarza Austro-Wgier, Franciszka Jzefa I (* 1830 t 1916, panowa od 1848 ro ku!). Mody, ambitny nastpca jego, cesarz Ka rol (jako arcyksi nastpca tronu dowodzcy siedmiogrodzk grup armij) ponownie zdoa usamodzielni Austro-Wgry pod wzgldem wojskowym, co w nastpstwie fatalnie odbio si na losach wojny dla pastw centralnych. Charakterystyczn cech kampanji 1916 roku jest gwatownie wzrastajca rola techniki w wprowadzeniu wojny, co oczywicie przes dzao osignicie militarnej przewagi przez Koalicj, rozporzdzajc olbrzymiemi rodka mi i zasobami swojego przemysu. W cigu te go roku w szybkiem tempie rozwija si zasto sowanie gazw bojowych. Pod Verdun i nad Somm bitwa sprztu", zapocztkowana przez wojn pozycyjn, osiga ju zdecydowany cha rakter. Niemcy pod Verdun, a w wikszej je szcze mierze Francuzi nad Somm, po raz pierwszy zastosowuj masowo lotnictwo, jako bezporedni bro nowoczesnej bitwy. Wre szcie w bitwie nad Somm Anglicy wprowadza j do walki w dniu 15 wrzenia 1916 r. pod Courcelette zupenie now bro czogi, ktre po raz pierwszy rzucaj do ataku odrazu w licz bie 79 (17 z nich uszkodzia artylerja niemiec ka zanim jeszcze rozpoczy atak, 14 za pozo stao rozbitych na pclu walki). Poza tem rok 1916 wysun olbrzymie znaczenie motoryzacji armji, po raz pierwszy zastosowanej na Zacho dzie na szerok skal. Rok 1916 stanowi rwnie przeom w pro wadzeniu przez Niemcw wojny podwodnej. Dotd Niemcy ze wzgldw politycznych nie decydowali si na prowadzenie bezwzgldnej wojny podwodnej. Przebieg kampanji 1916 r. oraz niefortunna prba wyjcia na morze wiel kiej floty niemieckiej, zakoczona bitw jut landzk, ostatecznie przewayy w Niemczech szal na rzecz jak najbezwzgldniejszej wojny
563

podwodnej, z ktr w coraz tragiczniejszych warunkach wojny ldowej czono nadmierne nadzieje. Walki pod Verdun, nad Somm, czciowo za i na froncie rosyjskim wykazay ca trud no przeamania frontu pozycyjnego, przej cia od wojny pozycyjnej do wojny manewro wej. Okazao si, e przy nowoczesnych rod kach wojny takie przeamanie jest moliwem dopiero wtedy, kiedy poprzedzi je dugotrwaa, planowa i doprowadzona do koca walka na wyczerpanie wszystkich si i rodkw strony

dwoma biegunowo rnemi przykadami nowo czesnej sztuki wojennej : pierwsza wojny po zycyjnej, druga wojny manewrowej.. Rok 1916 stanowi przeom, ktry od ko rzeni poderwa militarn potg pastw cen tralnych i naodwrt, siy wojenne Koalicji do prowadzi do kulminacyjnego rozwoju. By tu rok, ktry zdecydowanie przesdzi o przyszem zwycistwie Koalicji. By to rok, ktry osta tecznie dowid, e wojn nowoczesn prowa dz nie armje, lecz narody, e o zwycistwie decyduje nie doskonao wojskowego przygo-

Rasputin w otoczeniu wierzcych". bronicej si na umocnionych pozycjach stalego frontu. Taka walka na wyczerpanie cign a si nad Somm a do listopada, kiedy Niem cy ostatecznie wyczerpali tam wszystkie nie mal swoje rodki walki w celu umoliwienia prowadzenia wasnej kolosalnej ofensywy w Rumunji. By to moment, w ktrym jeszcze jedno potne uderzenie wyprowadzioby armje angielsko-franeuskie poprzez rozwalony front niemiecki na swobodny obszar, dajcy mono szeroko zakrojonych manewrw. Ale wwczas okazao si, e zarwno Anglicy, jak i Fran cuzi nie rozporzdzaj ju narazie odpowiedniemi siami do owocnego zakoczenia kolosal nej bitwy nad Somm. Bitwa na wyczerpanie upucia zbyt wiele krwi obu stronom walcz cym. Tak wic Somma i Rumunja stay si 564 towania do wojny, lecz zespolony i dugotrway wysiek fizyczny, moralny, umysowy i gospo darczy caego narodu, ktry lata cae swojego ycia bez reszty powica celom wojny. Std te nowym zupenie czynnikiem woj ny staa si moralna wytrzymao narodw, jako podstawa ich kolosalnego wysiku i bez granicznych ofiar. Znaczenie tego nowego czynnika wojny pierwsi zrozumieli Niemcy. Pod koniec 1916 roku gen. Ludendorff, prawa rka Hindenburga, organizuje te przy sztabie generalnym nowy specjalny oddzia propagan dy wojennej. Odtd paraliowanie wytrzyma oci moralnej narodw wrogich oraz podtrzy mywanie moralne wasnych staje si jednym -/. koniecznych rodkw prowadzenia wojny. Oglne wyniki wojenne 1916 roku wyka-

zay rzdom pastw centralnych, e waciwie wojna jest ju przegrana, e moliwo zwyci stwa ley ju w sferze cudw historycznych. To te w grudniu tego roku pastwa centralne pragn wykorzysta swoje wietne zwycistwo w Runnmji oraz zaamanie si oglnej ofensy wy Koalicji i przerwa wojn z jak najwik szym dla siebie zyskiem i honorem. Ta ch zy

sku w obliczu oczywistego ju w niedalekiej przyszoci zwycistwa Koalicji zaprzepaszcza pokojowe zamiai^y pastw centralnych. Wa runki, wysunite za kuligami wojny przez dy plomacj niemieck, byy nie do przyjcia dla Koalicji, ktra te przeszia do porzdku dzien nego nad niefortunnemi pomysami pokojowemi pastw centralnych.

565

Rozdzia

XXI.

PROKLAMACJA DWCH CESARZY Z DN. 5 LISTOPADA 1916 ROKU W SPRAWIE POLSKIEJ. Rok 1916 by dla sprawy polskiej przeo mowym. Twarde koniecznoci wojny, wbrew nawet intencjom pastw wojujcych, wysuwa y j od pocztku wojny na aren midzynaro dow, a w 1916 roku nabraa ona form zupe nie konkretnych, ktre w nastpstwie, drog cigych ewolucyj doprowadziy nietylko do faktycznego, ale i prawnego odrodzenia Pa stwa Polskiego w traktacie wersalskim. Wszystkie posunicia pastw zaborczych w sprawie polskiej do roku 1916 miay charak ter drobnych podstpw wojennych", ktre zmierzay wycznie do zapewnienia sobie lo jalnoci, yczliwoci, a nawet wspdziaania ludnoci polskiej, na ziemiach ktrej toczya si wojna. Taki charakter, jak ju wiemy, miaa na pocztku wojny synna odezwa do Polakw wielkiego ksicia Mikoaja Mikoajewicza, ro syjskiego wodza naczelnego. Podobny charak ter miay posunicia austrjacko-niemieckie na pocztku wojny, ktrych rezultatem byo zale galizowanie samorzutnie powstaych Legjonw Jzefa Pisudskiego i Naczelnego Komitetu Na rodowego. Tylko w Austro-Wgrzech koataa si gbsza koncepcja polityczna w sprawie pol skiej, ktra pragna pozyska dla korony Habsburgw ziemie polskie b. zaboru rosyjskie go pod postaci takiej lub innej unji dualistycz nej, czy trialistycznej (patrz rozdzia, powi cony sprawie polskiej). Ale i ta koncepcj na potykaa na nieprzezwycione trudnoci nie tylko ze strony imperjalistycznych Niemiec, wierzcych w swoje zdecydowane zwycistwo, ale nawet w ramach cesarstwa naddunajskiego. Dla Niemiec i dla Rosji, dopokd obaj ci przeciwnicy wierzyli jeszcze w zwycistwo, nie mogo byo istnie powaniejsze ujcie sprawy
566

polskiej, ktra sprowadzaa si jedynie do wy korzystania nastrojw wrd ludnoci polskiej w czasie wojny, a po wojnie do takich lub in nych zdobyczy terytorjalnych. Stanowisko to radykalnie zmieni przebieg wypadkw wojennych w 1916 roku, ktry ze sprawy polskiej uczyni konieczno, jeden z wanych czynnikw wojny. Paradoksem dziejowym, ktrego uspra wiedliwieniem zreszt by dobrze pojty interes wasny i sabo nawet maskowana perfidja po lityczna, stao si to, e inicjatyw w sprawie polskiej podjy Niemcy, odwieczny i najgro niejszy wrg polskoci. Inicjatorem wykorzystania sprawy pol skiej w Niemczech by wczesny kanclerz Rze szy Niemieckiej, Bethmann Hollweg, i jego dwaj zaufani wsppracownicy, radca legacyjny Rietzler w Berlinie i Mutius wT Warszawie, oraz niezalenie od kanclerza niemiecki wojen ny genera-gubernator w Warszawie, Beseler. Obaj ci inicjatorzy rozumieli od pocztku ju 1916 roku, e wojna, jeli nawet nie bdzie przegrana przez pastwa centralne, to w ka dym jednak razie nie przyniesie im przewidy wanych poprzednio rezultatw. Kiedy pertraktacje, prowadzone zakulisowo z dworem rosyjskim na temat odrbnego po koju z Rosj, spezy na niczem, kanclerz Beth mann Hollweg zrozumia, e sprawa polska, co do ktrej Berlin hamowa poprzednio rzd wie deski, nie stanowi ju przeszkody w porozu mieniu si z Rosj, skoro cesarz Mikoaj zdecy dowa wojn a do ostatecznego zwycistwa. Z drugiej znw strony Bethmann Hollweg nie przewidywa, aby w najlepszym nawet wy padku or niemiecki zakoczy wojn w takich warunkach, ktre umoliwiyby Niemconr ane ks j wikszej poaci ziem polskich b. zaboru ro-

Lfe*?*^

Piotrogrd. Paloc TaurydzkL syjskiego, a to tembardziej wobec istnienia sprzecznych interesw Austro-Wgier, pragn cych w tej lub innej formie przyczy do siebie jak najwikszy obszar Polski. Aby wic zawczasu rozstrzygn faktem dokonanym" spraw polsk z jak najwiksz dla Niemiec korzyci, Bethmann Hollweg wy sun koncepcj utworzenia ju w czasie wojny buforowego" pastwa polskiego z ziem b. za boru rosyjskiego, okrojonego znacznie na za chodzie na rzecz Niemiec. Wedug tej koncep cji, owo buforowe" pastwu polskie miao by cile uzalenione od Rzeszy Niemieckiej pod wzgldem gospodarczym, wojskowym i polityki zagranicznej. Tak wic Bethmann Hollweg, nie liczc si z moliwoci cakowitego i for malnego wczenia wikszej czci Polski do Niemiec, pragn uczyni to samo, ale pod pa szczykiem ..buforowej samodzielnoci", ktr zreszt, przy sprzyjajcych okolicznociach, jak wierzy, monaby w przyszoci unieszko dliwi". Analogiczna koncepcja genera-gubernatora warszawskiego Beselera wychodzia z za oe czysto wojskowych Doceniajc naleycie tragiczni1 pooenie wojenne Niemiec, pragn Beseler znale polityczny pretekst do wyzy skania na rzecz Niemiec rezerwuaru ludzkiego I), zaboru rosyjskiego, ktry w zachodniej cz ci niemal zupenie by nietknity mobilizacj rosyjsk, a w pozostaych czciach wyzyskany przez Rosjan do nieznacznie. Dla Beselera malekie i uzalenione od Niemiec pastewko polskie oznaczao okrelon ilo dywizyj wie567

ego i doskonaego onierza polskiego, ktry mgby jeszcze przeway szal zwycistwa na stron pastw centralnych. Koncepcja polskiego pastwa buforowe go", opartego o Rzesz Niemieck przez du szy czas nie daa si zrealizowa, pomimo za biegw w tym kierunku kanclerza, oraz Beselera, ktry rozsya swoje memorjay do cesa rza Wilhelma, do szefa sztabu generalnego Falkenhayna i do wszystkich wpywowych osobi stoci. W Niemczech zabiegi te rozbijay si z dwch przyczyn. Sfery wojskowe, ktre mia y wwczas decydujcy gos w polityce niemiec kiej, po pierwsze ze wzgldw imperialistycz nych i nacjonalistycznych nawet sysze nie chciay o samym wyrazie niepodlego" w stosunku do Polakw, po drugie za nie chcia y utrudnia sobie zabiegw o pokj odrbny z Rosj, w co jeszcze wierzyy w pierwszej po owie 1916 reku i czego najgorcej' pragny, aby tern umoliwi sobie zwycistwo na Zacho dzie nad gwnymi przeciwnikami Niemiec. Z drugiej znw strony Austro-Wgry przeciwstawiay swoj wasn koncepcj, re prezentowan przez ministra spraw zagranicz nych Burjana, a ktra polegaa na wczeniu w tej lub innej formie ziem polskich do monarchji habsburgskiej wzamian za ustpienie Niemcom uprzemysowionej, zachodniej czci Krlestwa Polskiego wraz z Suwalszczyzn. Latem 1916 r. koncepcja kanclerza Bethmanna Hollwega nabraa nowych widokw po wodzenia. Dotychczasowy przebieg kampanji pocz w niemieckich sferach wojskowych szerzy na strj pesymistyczny co do ostatecznych wyni kw wojny. Straszliwa wojna na wyczerpanie, zapocztkowana przez Koalicj, rozwiaa mi ra zwycistwa niemieckiego. Fachowcy woj skowi poczli rozumie, e przy posiadanych przez pastwa centralne zasobach ludzkich i materjalnych, ktre byy ju bliskie cakowi tego wyczerpania, los wojny jest ju przes dzony na korzy Koalicji. Naleao wic za wszelk cen przedewszystkiem znale wie ych ludzi, wiey er dla armat, co obiecywaa bethmannowska koncepcja polska. Dowdca frontu wschodniego Hindenbm-g wraz ze swoim wsppracownikiem Ludendorffem, zyskujcy sobie coraz wiksz popularno w spoeczestwie i mir w sferach decydujcych, pomimo caej swojej rasowej" awersji do pol skoci i sprawy polskiej, ze wzgldu na moli wo wykorzystania polskiego rezerwuaru
568

wieych si ludzkich, gorco poparli koncepcj kanclerza i Beselera. Zwolennik paktowania z Rosj i bezwzgldny przeciwnik koncepcji kanclerza, dotychczasowy szef sztabu general nego Falkenhayn, nie wchodzi w rachub, ze wzgldu na jego zdecydowan ju dymisj z te go stanowiska, ktre mia obj Hindenburg. Tak oto niepowodzenia wojenne nietylko sko niy sfery wojskowe do pogodzenia si z kon cepcj Bethmanna Hollwega, ale nawet kazay im odtd wzi inicjatyw w sprawie polskiej w swoje rce. Rwnie niepowodzenia wojenne skoniy rzd austrjacko-wgierski do wikszej, ni przedtem ustpliwoci politycznej w stosunku do Niemiec. Austro-Wgry nie mogy sta wia zbyt wygrowanych i ambitnych wyma ga sojusznikowi, ktry wieo uratowa mo narchic naddunajsk od straszliwej klski w czasie rosyjskiej ofensywy Brusiowa. W dniach 11 i 12 sierpnia 1916 roku kan clerz Bethmann Hollweg wraz z niemieckim se kretarzem stanu spraw zagranicznych Jagowem przy okazji rewizyty austrjacko-wgierskiego ministra spraw zagranicznych Burjana w Wiedniu przeprowadzili decydujce pertrak tacje w sprawie polskiej. Bethmann Hollweg wysun nastpujce postulaty: Obaj cesarze, to znaczy Wilhelm nie miecki i Franciszek Jzef austriacko-wgier ski, moliwie jak najprdzej opublikuj prokla macj, powoujc do ycia Krlestwo Polskie z dziedziczn monarchj, przyczem samo ukon stytuowanie pastwa odoone bdzie do czasu pniejszego, po ukoczeniu wojny, podczas kt rej Polska pozostanie terenem okupacyjnym lub etapowym. Niektre, ale tylko bezwzgld nie konieczne czci Krlestwa bd odczo ne od nowego pastwa do Niemiec dla mili tarnego zabezpieczenia ich granicy oraz caa gubernja suwalska. Administracj wewntrz n pozostawi si nowemu pastwu polskiemu. Pod wzgldem zagraniczno-politycznym przy czy si Polska do przymierza obu cesarstw z tern jednak, e Polska pozbawiona bdzie wasnej samodzielnej polityki zagranicznej (by to najistotniejszy postulat Niemiec, pozwala jcy na powoanie dywizyj ]X)lskich na rzecz pastw centralnych). Naczelne dowdztwo i inspekcj'a armji polskiej spoczywa bdzie w rkach Niemiec. Pastwo polskie bdzie w czone do niemieckiego obszaru celnego, a wic zespoli si z Niemcami gospodarczo. A wre szcie postulat bardzo wany adnej cz ci dotychczasowych posiadoci polskich obu

cesarstw nie odda si nowemu pastwu pol skiemu. Minister Burjan w imieniu rzdu austrjacko-wgierskiego zaakceptowa plan Bethmanna Hollwega, ale ze swojej strony wysun nast pujce postulaty, a mianowicie zastrzeenie rwnie Austro-Wgrom ze wzgldw wojsko wych ,,poprawki" dawnej granicy z Krle stwem Polskiem, na co Bethmann Hollweg si zgodzi, przyczenie do nowego pastwa pol skiego jak najwikszych obszarw na wscho dzie, na co kanclerz w zasadzie zgodzi si, wa runkujc jednak ten postulat jego csigalnoci w pokoju z Rosj, a wreszcie rwnorzdno uprawnie gospodarczych Niemiec i Austro-Wgier w nowem pastwie polskiem, kt re posiadaoby wasny obszar celny, wobec kt rego to postulatu Bethmann Hollweg zapropo nowa zbadanie tej sprawy przez rzeczoznaw cw. Wreszcie w dyskusji pomidzy przedsta wicielami obu mocarstw przewidziano przeje cie kolei elaznych w Polsce przez towarzystwo akcyjne niemiecko-austrjacko-wgierskie. Oczywicie w tern ujciu nowe pastwo polskie nabraoby w'ybitnych cech protektoratu niemieckiego, o co wanie chodzio kanclerzowi Niemiec. Zgodnie z tern Niemcy poczy si do maga przekazania im Legjonw polskich. For malnie przekazanie Legjonw polskich generagubernatorowi Beselerowi, jako organizatoro wi wojska polskiego, nastpio w kwietniu 1917 roku ju po dymisji komendanta Jzefa Pisud skiego. O wynikach konferencji wiedeskiej na tychmiast poinformowano Hindenburga, ktry tego jeszcze miesica obj szefostwo sztabu generalnego, to znaczy faktycznie naczelne do wdztwo pastw centralnych. Pomimo jednak konferencji wiedeskiej Bethmann Hollweg, bdc sam inicjatorem proklamowania pastwa polskiego, przez dugi czas zwleka z realizacj wasnej koncepcji, po mimo cigego przynaglania ze strony dowdz twa naczelnego, ktre nie chciao tracie drogie go czasu, potrzebnego do sformowania armji polskiej, ktra miaa wzi udzia ju w ofen sywie wiosennej pastw centralnych. Zwoka kanclerza wywoana bya nowemi nadziejami, ktrym da si uwie, na moliwo zawarcia z Rosj odrbnego pokoju. Nie chcia przeto drani Rosjan w tym momencie. Na pocztku padziernika Hincienburg zgadza si czeka jeszcze na proklamacj pa r tygodni, ale zaleca rwnoczenie prowadzi dalsze pertraktacje z rzdem austrjacko-w-

gierskim, w przeciwnym bowiem razie straci si znowu kilka tygodni, posiadajcych warto dla wojskowego wyzyskania ludu polskiego, co moe dla wyniku wojny mie cikie konse kwencje". W swoich pamitnikach Aus meinem Le ben" Hindenburg przyznaje si, e od chwili objcia szefostwa sztabu generalnego nalega wraz z Ludendorffem i Beselerem na jak naj szybsze wykonanie ukadu wiedeskiego, ae by mona byo do pocztku walk przyszej wio sny uy w pierwszej frontowej linji, jako ta ko wywiczonego wojska", powoanego pod bro przez nowe pastwo polskie. Dla Hinden burga potrzeba wieego materjau ludzkiego dominowaa nad wszystkiemi innemi wzglda mi, naw7et nad jego wasnym imperjalizmem. Zreszt lekcewaco i bez skrupuw pociesza si, e zwyciskie" przy pomocy polskiego onierza Niemcy mogyby si potem, po zawarciu pokoju, zaatwi z postawion spra w polsk". W dniu 18 padziernika w siedzibie nie mieckiego dowdztwa naczelnego w Pszczynie zebraa si konferencja czynnikw wojskowych i politycznych Niemiec i Austro-Wgier. Hin denburg i Ludendorff nalegali tam z najwik sz energj na natychmiastowe ogoszenie pro klamacji w celu przeprowadzenia w Krlestwie Polskiem werbunku. Austrjacko-wgierski szef sztabu generalnego Conrad von Htzendorff przestrzega pesymistycznie i to bardzo usilnie przed zudzeniem, e uda si Polakw pocig n do walczenia po stronie armij pastw cen tralnych, ale ze stanowczym optymizmem wy stpi w obronie projektu genera-gubernator Beseler, przyobiecujc niemieckiemu naczelne mu dowdztwu na kwiecie roku 1917 cztery do piciu dywizyj polskich, gotowych do boju, a pniej wicej. Domaga si w tym celu dwch rzeczy: "bezzwocznego wydania prokla macji i zniesienia podziau Krlestwa na dwie okupacje przez przyczenie austrjackiego genera-gubernatorstwa lubelskiego do niemiec kiego genera-gubernatorstwa warszawskiego. Poniewa do tego czasu ostatecznie roz wiay si nadzieje porozumienia z Rosj, prze to kanclerz Bethmann Hollweg zgodzi si na konferencji tej na niezwoczne wykonanie swo ich projektw. W dniu 5 listopada 1916 roku rwnocze nie ogoszono proklamacj dwch cesarzy w Warszawie i w Lublinie. W Warszawie ogoszenie proklamacji od byo si w sposb uroczysty w samo poudnie
569

na zamku krlewskim. Po przemwieniu wstpnem, genera-gubernator Beseler odczyta po niemiecku tekst proklamacji, nastpnie za tu maczenie polskie odczyta! porucznik hr. Ht ten - Czapski, z pochodzenia Polak. Ze strony zaproszonych na t uroczysto przedstawicieli spoeczestwa polskiego w odpowiedzi przema wia rektor Brudziski, gorcy aktywista, to znaczy zwolennik wykorzystania mocarstw cen tralnych dla sprawy polskiej. W Lublinie w sposb rwnie uroczysty tekst proklamacji po niemiecku odczyta austrjaeko-wgierski genera-gubernator Kuk, po polsku za szef administracji cywilnej Madej ski. W imieniu Polakw przemawia Jan Stec ki, rwnie aktywista.

bd pene sawy tradycje wojsk polskich daw niejszych czasw i pami walecznych towarzy szy broni w wielkiej obecnej wojnie. Jej orga nizacja, wyksztacenie i kierownictwo uregulo wane bd we wsplnem porozumieniu. Sprzymierzeni monarchowie, biorc na leny wzgld na oglne warunki polityczne Eu ropy, jako te na dobro i bezpieczestwo wa snych krajw i ludw, ywi niezomn nadzie j, e obecnie speni si yczenia pastwowe go i narodowego rozwoju Krlestwa Polskiego. Wielkie za, od zachodu z Klestwem Polskiem ssiadujce mocarstwa z radoci ujrz u swych granic wschodnich wskrzeszenie wol nego, szczliwego i wasnem narodowem y ciem cieszcego si pastwa. Z najwyszego rozkazu Jego Cesarskiej Moci Cesarza Niemieckiego". () Genera-gubernator v. Beseler". Proklamacja, odczytana w Lublinie, miaa analogiczn tre. Uzupenieniem niejako proklamacji dwch cesarzy byo ze strony Austro-Wgier odrczne pismo cesarza Franciszka Jzefa do austrjackiego premjera Dr. Krbera z dnia 4 listopada 1916 r., w ktrem cesarz stwierdzi, e jest je go wol, aby w chwili, kiedy powstaje pastwo polskie, ,-iiada rwnolegle z tym rozwojem take krajowi Galicji prawo samodzielnego urzdzenia swoich spraw krajowych a do pe nej miary tego, co si zgadza z jego przynale noci do caoci pastwowej i z jej pomylno ci". Oznaczao to rozszerzenie autonomji Ga licji w ramach monarchji austrjacko-wgierskiej. Krok ten wywoany by ze strony Au stro-Wgier koniecznoci zagodzenia tego ujemnego wraenia, jakie proklamacja musia a wywrze wrd licznych Polakw zwolenni kw rozwizania sprawy polskiej wycznie w zwizku z Austro-Wgrami, a dla ktrych powstajcy protektorat niemiecki nad Krle stwem Polskiem niemal cakowicie przekrela ich dotychczasowe nadzieje. W dniu 9 listopada, co wiadczy o popie chu niemieckiego dowdztwa, genera-gubernatorowie Beseler i Kuk ogosili odezw do ludno ci Krlestwa, wzywajc do tworzenia armji do walki z Rosj. W odezwie tej owiadczali, e pastwa centralne ze wzgldu na toczc si wojn chwilowo zatrzymuj administracj no wego pastwa polskiego w swoich rkach, ale e s gotowi da Polakom ju teraz, stopnio wo, te urzdzenia pastwowe, ktre maj po rczy ti"wao ugruntowanie, uksztatowanie

Demonstracje uliczni za wojn a do zwycistwa".

Proklamacja pastw centralnych, ogoszo na przez Beselera, brzmiaa: Do mieszkacw warszawskiego GeneraGubernatorstwa ! Przejci niezomn ufnoci w ostateczne zwycistwo ich broni i yczeniem powodowani, by ziemie polskie przez waleczne ich wojska cikiemi ofiarami rosyjskiemu panowaniu wy darte do szczliwej przywie przyszoci, Jego Cesarska Mo Cesarz Niemiecki oraz -J^) Ce sarska i Krlewska Mo Cesarz Austrji i Apo stolski Krl Wgier postanowili z ziem tych utworzy pastwo samodzielne z dziedziczn monarchj i konstytucyjnym ustrojem. Do kadniejsze oznaczenie granic Krlestwa Pol skiego zastrzega si. Nowe Krlestwo znajdzie w cznoci z obu sprzymierzonemi mocarstwa mi rkojmi, potrzebn do swobodnego si swych rozwoju. We wasnej armji nadal y
570

i bezpieczestwo pastwa" przedewszystkiem za wojsko polskie". Stacie wic przy nas, jako ochotnicy, i pomcie nam uwieczy zwycistwo nasze nad waszym prze ladowc!". W dniu 12 listopada wydal ju Beseler szczegowe rozporzdzenie, dotyczce przepi sw o dobrowolnem wstpowaniu do armji pol skiej. Przewidzia w tern rozporzdzeniu mun dury i sztandary z polskiemi odznakami narodowemi, zastrzega jednak, e armja polska, aeby mie zapewnione na zasadach prawa midzynarodowego stanowisko wojska pa stwa wojujcego, musi by tymczasowo przy czona do wojska niemieckiego pod wzgldem naczelnego kierownictwa i ustosunkowania prawnego". Rdze nowej armji polskiej miay stano wi dotychczasowe Legjony polskie (korpus po sikowy), ktre miano przekaza z pod dowdz twa austrjacko-wgierskiego dowdztwu nie mieckiemu. Jakkolwiek Niemcy od pocztku wojny od nosili si do iegjonw polskich z wyran nie chci za ich orjentacj filoaustrjack, a. raczej

przeczuwajc w nich zupenie niezaleny duch polskiej siy zbrojnej teraz, ze wzgldu na dobro rozpocztej akcji werbunkowej, poczli Niemcy wprost kokietowa legjonistw, usiu jc uczyni z nich przynt dla spoeczestwa polskiego. W tym te celu do szeregu miast w krlestwie sprowadzono legjony z Barano wicz, do akcji za werbunkowej starano si uy oficerw i podoficerw legjonowych. Jednake wojskowe nadzieje zawiody Niemcw cakowicie. Z waciw sobie grubo skrnoci nazbyt przejrzycie obnayli Niem cy swoje istotne cele proklamowania Krlestwa Polskiego. Spoeczestwo polskie bynajmniej nie pragno dostarczy Niemcom obfitego eru dla armat koalicyjnych wzamian za wicej ni iluzoryczn samodzielno okrojonego pastew ka buforowego. Zdrowy instynkt narodowy zbyt by silnym zarwno w legjonach polskich, jak i w caem spoeczestwie. Niemiecki wer bunek zawid cakowicie. Zamiast piciu czy szeciu dywizyj, o ktrych marzy Beseler do koca listopada stawio si zaledwie kilku set ochotnikw. Rzeczywisty rezultat listopadowej prokla-

"F

Piotrogrd.

Demonstracje

wolnociowe

przed pomnikiem

cesarza Aleksandra

III.

571

macji cesarzy Niemiec i Austro-Wgier by zu penie inny od zamierzonego przez jej autorw. Rezultatem tym byo znakomite i doniose uwy puklenie midzynarodowego charakteru spra wy polskiej i uwiadomienie jej politykom eu ropejskim, podczas, kiedy pastwa centralne spraw polsk pragny zaatwi w analogiczny do Rosji sposb, to znaczy, traktujc zagadnie nie polskie, jako swoj wyczn wasno. Jednostronne rozstrzygnicie losu ziem polskich b. zaboru rosyjskiego oraz akcja wer bunkowa na obszarze okupowanym w czasie wojny byo wyranie niezgodne z przepisami konwencji midzynarodowej w Hadze, co te zelektryzowao opinj publiczn w pastwach Koalicji przeciwniemieckiej, tern samem poru szajc z martwoty spraw polsk. Proklamacja przeto listopadowa, jakkol wiek sama w sobie nie bya obowizujca z punktu widzenia prawa midzynarodowego i zmierzaa do zgoa innych celw w rzeczy wistoci uczynia dla sprawy polskiej bardzo wiele, wycigajc j na aren midzynarodow z tego zapomnianego ju przez wszystkich la musa historycznego, w ktrym dotd solidarnie jej strzegy rzdy wszystkich trzech pastw zaborczych, Niemiec, Rosji i Austro-Wgier. Proklamacj w sprawie polskiej notyfiko way mocarstwa centralne pastwom neutral

nym, co bardziej jeszcze podkrelio jej mi dzynarodowy charakter, to na celu za angaowanie stolicy Apostolskiej w tej spra wie, co, wobec znacznych wpyww katolicyz mu w Polsce, zwikszyoby szanse pomylnego rozwoju akcji werbunkowej. Jednake dyplo macja watykaska posiadaa zbyt wiele do wiadczenia i rutyny politycznej, aby si bya pozwolia zaangaowa w tej sprawie na ko rzy pastw centralnych. To te na not nie mieck sekretarz stanu Kardyna Gaspari od powiedzia w dniu 7 listopada jedynie oglni kowo, e stolica wita bdzie zawsze gotowa do udzielenia poparcia urzeczywistnieniu upra wnionych da Polakw, jak rwnie do obro ny ich interesw religijnych". Owiadczenie to bardziej jeszcze popchn o spraw polsk na tory polityki midzynaro dowej. Dalszy zawrotny przebieg wypadkw woj ny wiatowej spraw polsk, raz wypuszczon na aren midzynarodow, wynosi do coraz wikszego znaczenia, a zakoczy j cay wiat powojenny wicemi postanowieniami Trak tatu Wersalskiego. Ale tego wyniku ostatecz nego, oczywicie, najmniej spodziewali si Niemcy i sam kanclerz Bethman Hollweg, nie wierzcy nigdy w potg sprawiedliwoci dzie jowej.

572

Rozdzia

XXII.

OGLNE POOENIE PASTW WOJUJCYCH NA WIOSN 1917 ROKU. Zima 1916 1917 roku bya okresem krytycznym dla militarnej potgi Niemiec. Jakkolwiek Niemcy w wyniku ostatniej kampanji utrzymay w swoich rkach ogromne zdo bycze terytorjalne, ktre nawet zdoay rozsze rzy kosztem Rumunji, jakkolwiek liczne fron ty pastw centralnych wytrzymay jeszcze tym razem napr oglnej ofensywy Koalicji jed nake zima mina w Niemczech pod znakiem powszechnego przemczenia wojn i coraz wy raniejszego zaniku wiary w zwycistwo, co paraliowao dotychczas niezwycionego du cha wojennego narodu niemieckiego. Wojna wycisna ju bya z narodu nie mieckiego wszystkie zasoby ludzkie. Pod bro powoano ju wszystkie roczniki od 15 do 45 wcznie. Dowdztwo naczelne domagao si dalszego powoania oglnego pospolitego rusze nia mczyzn od 15 do 60 roku ycia, na co jed nak nie zgadzay si czynniki polityczne. To te w obliczu przewidywanej ofensywy Koalicji Niemcy zdoay wystawi do wiosny 1917 roku zaledwie 13 wieych dywizyj i to kosztem zna cznego osabienia kadrw armji oraz kontyn gentu uzupenie. Fiasco werbunku polskiej armji, ktr w przewidywaniu obliczali Niem cy na pi do szeciu dywizyj, tembardziej uwy puklao groz pooenia wojennego Niemiec. Przewag armij koalicyjnych obliczano ju w stosunku do armij pastw centralnych na 40%. Spoeczestwo niemieckie byo ju pozba wione niemal wszystkich swoich si ywotnych. Kady zdrowy Niemiec od modziutkiego chop ca do starca, jeli nie walczy na froncie pra cowa wewntrz kraju wycznie dla wojny. Wojna na wyczerpanie, na ktrej Koalicja opieraa swoje nadzieje, szerzya w spoecze stwie niemieckiem znuenie i zniechcenie, kt re dopeniaa straszliwa groza pl bitew nad Somm i pod Verdun. Najgroniej przedstawiay si mnoce si szybko objawy rozkadu moralnego na tyach, wewntrz Niemiec. Blokada coraz to cilej sza doprowadzaa cae spoeczestwo do stanu chronicznego wygodzenia. ycie gospodarcze wypaczao si dla celw wojny, dziaajc coraz mniej sprawnie. Odporno psychiczna naro du niemieckiego, tak zdumiewajca w pierw szych latach wojny, powoli wyczerpywaa si. Wzrastaa dezercja i wiadome uchylanie si od suby frontowej. Wzrastaa liczba tak zwanych dekownikw". Rwnoczenie gd, ponoszone ofiary, stra szliwa groza wojny i beznadziejno toczcej si wojny szerzyy w spoeczestwie niemiec kiem brutaln ch uycia za wszelk cen. W zastraszajcy sposb pocza si panoszy w kraju lichwa wojenna, owo osawione paskarstwo", wszelkiego rodzaju naduycia, bo gacenie si na koszt pastwa. Moralno spo eczna powoli gucha na te objawy rozkadu i zguby. A na tle tych zjawisk powoli rozprzgaa si narodowa jedno niemiecka pierw szych lat wojny. Wzrastay antagonizmy po midzy poszczeglnemi warstwami spoecznemi, a w zwizku z tern zaostrzaa si przytu miona dotd przez wojn walka partyjna. Coraz groniej zim 1917 roku zaznacza y si braki w oglnem kierownictwie wojny. Czynniki polityczne i wojskowe staway si so bie coraz bardziej obce. Rniono si w pogl dach na sposb prowadzenia wojny i na zasad nicze nawet jej cele. Pomidzy kanclerzem Rzeszy Niemieckiej Bethmannem Holwegiem, ktremu z prawa naleao si zasadnicze wyty czanie kierunkw prowadzenia wojny w zale noci od pooenia politycznego, a dowdztwem
573

naczelnem w osobach Hindenburga i Luden dorffa przychodzio do cigych tar i nieporo zumie. Poczwszy od koca 1916 roku najenergiczniejszym bodcem w coraz gorzej funkcjonu jcej maszynie pastwowej sta si Luden dorff, czowiek elaznej woli". Zrealizowa on tak zwany program Hindenburga'', majcy na celu usprawnienie wojennej produkcji prze mysowej, aby jako tako wyrwna coraz wik sz przewag Koalicji w sprzcie bojowym, amunicji i rodkach technicznych. Nie obeszo si jednak bez wielkich i do niosych w skutkach ofiar. Z oddziaw fron towych trzeba byo odkomenderowa z powro tem do przemysu 125.000 wykwalifikowanych

Demonstracje uliczne za wojn a do zwycistwa".

robotnikw. Poza tern zapewniono olbrzymie zyski przedsibiorstwom prywatnym i wysokie zarobki robotnikom. To szafowanie pienidz mi pastwowemi osigno wprawdzie dora ne korzyci wojenne, ale poderwao sawn przed wojn niemieck uczciwo handlow, szerzc powszechn demoralizacj i ch uy cia. Nad caem yciem na tyach rozpostar swoje drapiene szpony rosncy w potg wo jenny paskarz". Przeciwko paskarzom" wzrastao w kraju niezadowolenie spoecze stwa, ktre w masie swojej opanowane zostao chci szybkiego wzbogacenia si i uycia. Na froncie za szerzyo si i ozgoryczenie i niena wi do tych wszystkich, ktrzy, dekujc si na tyach, bogacili si, tworzc now klas posia dajc i szeroko yjc. Szczeglnym ciarem dla Niemiec stay si Austro-Wgry, ktre od mierci swojego sdzi 574

wego cesarza Franciszka Jzefa w dniu 21 li stopada 1916 roku same podobne do ptrupa wymagay ze strony swojego niemieckie go sprzymierzeca nadludzkich wprost wysi kw w celu ich podtrzymania zarwno pod wzgldem wojskowym, jak i gospodarczym oraz politycznym. W dodatku wewntrzne stosunki, panujce w Austro-Wgrzech, zatruway ca atmosfer wojenn pastw centralnych. W Czechach separatyzm i sabota osigny nieznane wprost w dziejach rozmiary, rozsa dzajc nietylko armj austrjack, ale i ca ma szyn pastwow, systematycznie hamowan i psut w najdrobniejszych nawet keczkach. Pastwowo austrjacko-wgierskiej monarchji chwiaa si i trzeszczaa, lada chwila gro c katastrof. Naduycia, korupcja, sabota, nieudolno lub lekkomylno stay si zjawis kami powszechnemi. Smutne resztki armji au strjacko-wgierskiej powoli dopalay si w tym ogniu wewntrznym, ktry trawi ca monar ch j Habsburgw. Mody cesarz Karol, ambitny, ale bez do statecznego przygotowania do swojej niezmier nie cikiej i odpowiedzialnej roli, rozumia, e korona jego chwieje si, a pastwo lada chwila grozi katastrofalnem runiciem pod wzgldem militarnym i rozsprzeniem si pod wzgldem politycznym. Za wszelk cen pragn obda rzy swoje skoatane pastwo bogosawionym pokojem, ktry uratowaby jego koron. Przedewszystkiem wic dy do usamodzielnienia si od Niemiec, rozumiejc, e, dopki trzymaj one w swoich rkach Austro-Wgry, nie dopu szcz do wycofania si ich z wojny, chociaby prowadzc je na oczywist zgub. Bowiem dla Niemiec wycofanie si Austro-Wgier byoby rwnoznaczne z wasn klsk wojenn. A Niemcy znacznie mniej od Austro-Wgier, a cilej od Habsburgw mogy byy liczy na wzgld zwyciskiej Koalicji. Cesarz Karol przedewszystkiem otoczy si nowymi ludmi, niezaangaowanymi zbytnio w stosunki i przyja z Niemcami. Dotychcza sowy wdz naczelny arcyksi Fryderyk, zre szt nigdy nie odgrywajcy powaniejszej roli przy swoim szefie sztabu Conradzie von Hoetzendorffie, zosta odwoany. Cesarz sam sta n na czele armji, poczem Conrada pozbawio no szefostwa sztabu, powierzajc mu dowdz two frontu tyrolskiego. Ustpienie Conrada byo faktem o doniosem znaczeniu, gdy gene ra ten by najbardziej wpywow osobistoci w Austro-Wgrzech i faktycznym acz niefor tunnym kierownikiem wojny. Tak czy inaczej

wybitn osobisto Conrada zamieniono na skromn i sab osob generaa von Arz, ktry by wprawdzie zdolnym i szczliwym dowdzc frontowym, ale nie posiada dostatecznej energji i ambicji na stanowisko, oprnione po Conradzie. To te wkrtce stanowisko szefa sztabu generalnego stracio wszelkie znaczenie, a sam cesarz obj faktyczne kierownictwo armji, Genera von Arz zadowoli si skromn ro l doradcy i sugi swojego monarchy. Odtd zasadzie jednolitego dowdztwa w pastwach centralnych zosta zadany dotkli wy cios. Hindenburg atwo mg podporzd kowa swoim koncepcjom niefortunnego kole g austrjackiego, ktrego musia cigle rato wa, a ktry zadawala si decydujc swoj rol wewntrz Austro-Wgier. W najgorszym razie Hindenburgowi przysugiwao odwoywa nie si do rzdu i samego cesarza Austro-W gier, a nawet porednictwo cesarza Wilhelma, Wobec oporu wodzacesarza przewanie by Hindenburg bezsilnym.

W zupenie innem pooeniu znajdoway si pastwa Koalicji przeciwniemieckiej. Pod wzgldem politycznym wielkim sukcesem Koa licji byo zapewnienie sobie materjalnej pomo cy ze strony Stanw Zjednoczonych A. P., kt rych ycie gospodarcze w znacznej mierze cier piao z racji przeduajcej si wojny wogle, w szczeglnoci za wojny podwodnej, ktre wic zainteresowane byy w tern, aby Koalicja jak najprdzej zakoczya wojn zwycistwem. Pomoc materjalna ze strony Stanw Zjedno czonych cznie z olbrzymim wasnym wysi kiem gospodarczym Francji i Anglji osigny ju byy znakomite rezultaty, wyraajce si w coraz widoczniejszej przewadze technicznej i materjalnej armij koalicyjnych na Zachodzie w stosunku do armij pastw centralnych. Rw nie kolosalny rezerwuar ludzki Koalicji po zwoli jej osign i utrwali nieznaczn prze wag liczebn nad przeciwnikiem, ktrego siy wyczerpyway si w coraz szybszem tempie. Nawet armja rosyjska, jakkolwiek toczo na ju od wewntrz gangren rewolucyjn, osigna bya w tym czasie swj maksymalny rozwj zarwno pod wzgldem liczebnym, jak i pod wzgldem materjalnego wyposaenia woj ska. Szeroka wsppraca rosyjskich organizacyj spoecznych oraz sojusznikw zachodnich pozwoliy ministerstwu wojny przezwyciy jako tako ten grony kryzys materjalny, jaki

armja rosyjska przeywaa w cigu dwch pierwszych kampanji wojennych. Na przeo mie lat 1916 i 1917 wasna produkcja wojenna Rosji osigna swoje maksimum. Pocz wszy od kwietnia 1917 r. produkcja ta zaamu je si, poczem w coraz szybszem tempie obnia si. Jednake pod powlok zewntrznej po mylnoci mnoyy si w armji rosyjskiej gro ne objawy gangreny moralnej, ktra powoli ogarniaa spoeczestwo i wojsko. Maszyna pastwowa Rosji, jakkolwiek posiadaa wicej, ni kiedykolwiek podczas wojny materjaw pdnych, pomimo wszystko dziaaa coraz go rzej, powodujc coraz czstsze i coraz groniej sze zgrzyty. Klasycznym objawem rozkadu or ganizmu pastwowego bya coraz wiksza de zorganizacja rodkw komunikacyjnych, ktra nie pozwalaa na sprawne zaopatrywanie woj ska na froncie, jakkolwiek na tyach zgroma dzono gigantyczne zapasy. Tak naprzykad na pocztku lutego 1917 r. zapasy aprowizacyjne frontu pnocnego obliczano zaledwie na dwu dniowe zapotrzebowanie, co w kadej chwili grozio katastrof w razie dalszego pogarsza nia si stosunkw komunikacyjnych. Rozprzgaa si rwnie owa synna dy scyplina wojska rosyjskiego. Mnoyy si w za straszajcy sposb objawy dezercji, nieposu szestwa, nawet lokalnych buntw onierskich (jak naprzykad w 3. armji), narazie krwawo umierzane w zarodku. onierz, masowo od rywany od swoich pokojowych warsztatw pra cy, le wyszkolony i sabo zwizany z tradycj armji pokojowej, le odziany, czsto godny, marnujcy swoje siy i zdrowie w beznadziejnej wojnie pozycyjnej coraz czciej uwiada mia sobie, e win tego ponosi ustrj, ktry nie potrafi zorganizowa na potrzeby swojej armji kolosalnych bogactw olbrzymiego pa stwa. Podziemna agitacja rewolucyjna ogarna ju bya ca armj. Wojsko z najwysz uwa g ledzio bieg wypadkw politycznych we wntrz kraju. Wrd mas onierskich coraz wiksze niwo zbieraa propaganda radykalnie rewolucyjna, natomiast oficerstwo modsze, skadajce si ju niemal wycznie z rezerwi stw i oficerw produkcji wojennej, w coraz wikszym stopniu ulegao wpywom umiarko wanych prdw rewolucyjno-patrjotycznych. Wszystko to osabiao warto bojow ar mji rosyjskiej, nai*azie jednak byo na tyle zja wiskiem podziemnem, e dowdztwo naczelne nie liczyo si z niem w swoich planach wojen575

nych na najblisz kampanj letni. Byl to fa talny bd, ktry straszliwie zemci si na nie udolnym i lekkomylnym caracie. Zim 1916/17 roku, kiedy opracowywano oglne plany najbliszej kampanji, w onie Ko alicji nastpi szereg zmian na najwyszych stanowiskach kierowniczych, co oczywicie od bio si ujemnie na caoksztacie tych planw i na ich pniejszem wykonaniu. We Francji w zwizku z katastrof Ru mun ji nastpia najpierw rekonstrukcja, a na stpnie upadek rzdu Briand'a, po ktrym ster pastwa obj Ribot. Rwnoczenie niemal in trygi polityczne spowodoway ustpienie gene raa Joffre'a ze stanowiska wodza naczelnego. Nastpc jesjo zosta genera Robert Nivelle (* 1854 11924), obroca Verdun. Genera Ni velle nie uzyska jednak szerokich kompetencyj swojego poprzednika i zakres jego wadzy po nownie ograniczy si na stanowisku wodza na czelnego tylko do wojsk, walczcych we Fran cji. Dziki temu oglne kierownictwo wojn znw, jak to byo w pierwszym okresie wojny, przeszo w rce ministra spraw wojskowych, ktry stanowi czynnik wycznie polityczny i ulegajcy z natury rzeczy wpywom politycz nym. W Anglji utworzono pod przewodnictwem Lloyd - George'a, ktry w latach 1916 1922 piastowa stanowisko premjera, specjalny Ko mitet Wojny, skadajcy si z premjera oraz ministrw: wojny, marynarki, skarbu i uzbro jenia. Komitet ten odegra rol, jakgdyby, dyrektorjatu, stanowicego najwysz wadz kierownicz w sprawach prowadzenia wojny. Oglne dyrektywy strategiczne po dawne mu opracowywaa staa midzysojusznicza kon ferencji w Chantilly. Plan Koalicji kampanji 1917 roku, ogl nie biorc, sprowadza si do tego, aby, w peni wyzyskujc swoj liczebn i materjaln prze wag, nada kampanji charakter decydujcej rozgrywki. Na konferencji w Chantilly w dniach 15 i 16 listopada 1916 roku zdecydowano rozpo cz na wszystkich frontach rwnoczenie wiel k ofensyw ju w pocztkach 1917 roku, aby tym razem nie da sobie wyrwa z rk inicja tywy, co mogoby nastpi, gdyby ofensyw od oono do wiosny, to znaczy do czasu, kiedy Niemcy mieli ukoczy formowanie swoich ostatnich 13 nowych dywizyj. Plany koalicyjne rozdzielay kampanj 1917 roku na dwa etapy: 1) zimowy, kiedy na wszystkich frontach sprzymierzeni mieli pro
576

wadzi bez przerwy drobne lokalne natarcia, ktre miay przeciwnika zmczy, zdemorali zowa i nie pozwoli mu na wydzielenie dosta tecznych odwodw na kampanj letni i 2) let ni, kiedy na wszystkich frontach rwnoczenie miao by wykonane miadce natarcie decy dujce.

W przededniu kampanji 1917 r. sfery kie rownicze Niemiec naleycie oceniay tragiczne pooenie wojskowe i gospodarcze pastw cen tralnych. Jedyny jeszcze ratunek widziay w prowadzeniu bezwzgldnej wojny odziami podwodnemi, co, jak wierzono w Niemczech, miao zniechci do wojny Anglj, odgrywaj c rol najenergiczniejszego bodca wojenne go po stronie Koalicji. Jednake bezwzgldna wojna podwodna, o ktrej Niemcy przemyliwali od 1915 roku, narazie prowadzc j mniej lub wicej ostro nie i chwiejnie, posiadaa t stron ujemn, e atwo moga bya sprowokowa pastwa do tychczas neutralne, wywoa entuzjastyczne oburzenie po stronie Koalicji, tern samem za w onie pastw centralnych moga bya spowo dowa ostateczne rozgoryczenie spoeczestw, nie wierzcych ju w celowo dalszego prowa dzenia wojny. Aby wic unikn tych ujemnych skutkw, Niemcy, same nie wierzc w swj krok, posta nowiy wystpi z obudnemi propozycjami pokojowemi, ktrych oczywiste odrzucenie przez Koalicj miao niejako usprawiedliwi rozpo czcie nastpnie nieograniczonej wojny pod wodnej zarwno przed wiatem, jak i wasnemi narodami. W dniu 12 grudnia 1916 r. pastwa cen tralne, jako czwrprzymierze Niemiec, AustroWgier, Turcji i Bugarji, wystpiy z propo zycj wszczcia rokowa pokojowych. Przy wczesnem pooeniu wojennem, kiedy armje pastw centralnych nie byy jeszcze ostatecz nie rozbite i okupoway olbrzymie obszary zdo bytych ziem pastw koalicyjnych przyjcie propozycyj niemieckich, postawionych w spo sb rwnoczenie perfidny i peen buty, ozna czaoby nie co innego, jak kapitulacj Koalicji i przyznanie, jeli nie wszystkim pastwom centralnym, to w kadym razie Niemcom znacz nych korzyci terytorjalnych, politycznych i go spodarczych. To te Koalicja nie moga bya postpi inaczej, ni postpia, w najostrzejszej formie odrzucajc propozycj niemieck, opar-

t na istniejcem pooeniu wo jen nem. Tak wic propozycje niemieckie osigny jedynie zamierzony cel propagandowy. Ten sam los w kilka tygodni pniej spot kao zainicjowane przez dyplomacj niemieck porednictwo prezydenta Stanw Zjednoczo nych Wilsona. Teraz sfery kierownicze Nie miec zdecydoway, e maj rozwizane rce, aby rozpocz bezwzgldn wojn odziami podwodnemi. Dnia 9 stycznia 1917 roku cesarz Wilhelm podpisa dekret o prowadzeniu z najwiksz energj nieograniczonej wojny odziami podwodnemi". Liczono si wprawdzie w Niem czech z tern, e skutki tej wojny mog spowo dowa przyczenie si Stanw Zjednoczonych A. P. do Koalicji, jednake sfery wojskowe, przedewszystkiem za kierownictwo marynar ki wojennej lekcewayy to niebezpieczestwo. Pod wzgldem gospodarczym Stany Zjednoczo ne i tak wspomagay Koalicj, Niemcy za, z racji blokady angielskiej, nie mogy byy ko rzysta ju z amerykaskiego importu. Stany Zjednoczone nie posiaday armji, ktraby mo ga zaway na szali wypadkw w Euro pie. Niemcy znali wprawdzie zdumiewajce zdolnoci organizacyjne Amerykanw, uwaali jednak, e dla stworzenia armji strac oni cay rok czasu, kiedy, na skutek prowadzenia wojny podwodnej, nie bdzie ju mowy nawet o prze wiezieniu liczniejszego wojska z Ameryki do Europy. A tymczasem kierownictwo marynar ki niemieckiej zapewniao, e w cigu piciu miesicy bezwzgldnej wojny podwodnej wy spiarska Ang'lja bdzie zmuszona do zawrce nia z dotychczasowej drogi". Sprawa prowadzenia nieograniczonej woj ny podwodnej staa si niezwykle popularn w spoeczestwie niemieckiem, umiejtnie kierowanem propagand militarystyczn. Samo spoeczestwo we wszystkich swoich warstwach domagao si wprost od rzdu wystpienia na t barbarzysk, okrutnie krwaw i niszczy cielsk drog prowadzenia wojny. Tak oto na rd niemiecki, synny przed wojn ze swojego humanitaryzmu" kultury" i moralno ci", w czasie wojny pogry si w zbiorowej psychozie okruciestwa i bezwzgldnoci, e dzie 1 lutego 1917 r., kiedy dekret cesarski o wojnie podwodnej wchodzi w ycie, sta si w caych Niemczech wielkiem, radosnem wi tem wojennego entuzjazmu! Wyniki pocztkowe bezwzgldnej wojny podwodnej byy dla Niemiec wspaniae i prze kroczyy, najmielsze oczekiwania. Liczba mie

sicznie topionych okrtw wydatnie przekro czya przecitn ilo 600.000 tonn, ktr prze widyway obliczenia admiralicji niemieckiej. Spowodowao to w Niemczech nowy wybuch entuzjazmu, ktry na pewien czas podsyci do gasajcy ju pomie wiary w ostateczne zwy cistwo. Wobec pocztkowego powodzenia podwod nej wojny na morzach Hindenburg i Ludendorff zdecydowali prowadzi na ldzie wycz nie tylko walk obronn, aby przetrzyma ko nieczny czas, w ktrym niemieckie odzie pod wodne zmusz Anglj do wycofania si z wojny. Z tej to chci zyskania na czasie a do od dziaania na przebieg wojny dziaalnoci odzi podwodnych zrodzi si pomys, aby oprni we Francji wypchnity ku zachodowi uk po midzy Arras i Soissons i wycofa si na now linj frontu, budowan starannie i wedug naj nowszych wymaga techniki wojennej, poczw szy od jesieni 1916 roku, ktr zwano pozycj Zygfryda" lub pozycj Hindenburga", a kt ra cigna si od Arras przez Saint Quentin do Vailly pod Soissons, czyli po ciciwie dotych czasowego uku frontu. Dziki temu Niemcy znacznie skracali swj front, co pozwalao im na wydzielenie z je go obsady powaniejszych odwodw, ktrych w owym czasie tak bardzo brak byo niemiec kiemu dowdztwu naczelnemu. Usuwano rw nie niebezpieczestwo, w jakiem od czasu bi twy nad Somm znajdoway si wojska nie mieckie w swoim wysunitym na zachd wor ku pomidzy Arras i Soissons. Niema te ko rzyci byo dla Niemcw popltanie gotowych ju planw koalicyjirych wiosennego natarcia, co zmuszao sztaby francuski i angielski do mo zolnego opracowania nowych zarzdze opera cyjnych w zwizku z zupenie nowem poo eniem. Znajc zamiary Francuzw i Anglikw po prowadzenia ponownej ofensywy nad Somm, dowdztwo niemieckie zdecydowao dokadnie zniszczy cay teren pomidzy star a now linj frontu, aby na dugo uniemoliwi w tein miejscu przeciwnikowi wszelkie natarcie, poczeni wielkim i szybkim skokiem wty oprni zniszczony teren. Oczywicie byo to przedsiwzicie nader ryzykowne, wymagajce do czasu bezwzgldnej tajemnicy precyzyjnie wypracowanych planw, a nastpnie bez zarzutu sprawnego i dokad nego ich wykonania. W przeciwnym bowiem razie powaniejszy pocig sprzymierzonych 577

Ofiary rewolucyj. mg by zakoczy si klsk Niemcw, zanim mieliby czas umocni si na nowych pozycjach. Dowdztwo niemieckie nie cofao si rw nie, jak to byo i z wojn podwodn, przed ca la groz zarzdzonego zniszczenia, ktrego ofia r miaa pa cywilna ludno francuska, ogar nita przez wojn na tym terenie. W dniu 4 lutego 1917 r. wydano rozkaz rozpoczcia straszliwego dziea zniszczenia na caym tak zwanym obszarze Alberich". Po midzy dn. 16 a 20 marca wojska niemieckie niespodziewanie wykonay wspaniay odwrt na przygotowan linj pozycji Zygfryda". Dziki niezwykej sprawnoci, z jak Niemcy dokonali odwrotu, dowdztwo francu skie, cakowicie zaskoczone, nie zdoao zorga nizowa naleytego pocigu. 3 armja francu ska, ktr rzucono wlad za cofajcym si prze ciwnikiem nie dokonaa niczego, sama ponoszc znaczne straty, a j bez trudu powstrzymali Niemcy przed swojemi nowemi pozycjami. Dzie 1 lutego 1917 roku, data rozpoczcia bezwzgldnej wojny podwodnej, nabra donio sego znaczenia dziejowego ze wzgldu na swo je skutki, a mianowicie przystpienie Stanw Zjednoczonych A. P. do Koalicji przeciwniemieckiej. Wikszego jeszcze znaczenia dziejowego ze wzgldu na ogrom swoich skutkw nabra dzie 18 marca 1917 roku, w ktrym to dniu wybu cha rewolucja w Rosji, powoli drca pod glebie rosyjskie poczwszy od drugiego roku wojny. Pierwsz t rewolucj marcow dokonay czynniki spoecznie umiarkowane, politycznie demokratyczne, nawskr narodowe, powiedz my, te same czynniki, ktre w spniajcej si zgr o sto lat Rosji reprezentoway ideologj twrcw Wielkiej Rewolucji francuskiej z ko ca XVIII stulecia. Czynniki te, oglnie biorc mieszczasko-demokratyczne, ktrych organi zacja polityczna trwaa ju od czasu rewolucji 1904 1905 r., ostatnio za znacznie okrze pa dziki wsppracy na rzecz wojny w orga-

578

nizacjach spoecznych i samorzdowych, miay za sob narazie olbrzymi wikszo opinji spo ecznej w Rosji, przynajmniej tej opinji, ktra umiaa sygnalizowa swoje istnienie. To te samowadny carat, uwikany w bez nadziejn wojn, opierajcy si na przegniych wizaniach zgangrenowanej biurokracji, nieposiadajcy ju w armji powolnego narzdzia swojej wadzy, przesta istnie w cigu zale dwie omiu dni rewolucji, nazwanej wwczas z dum przez Rosjan bezkrwaw". W grun cie rzeczy rewolucja marcowa miaa raczej cha rakter zamachu stanu, dokonanego od gry przez doskonale zorganizowan kamaryl woj skowo-polityczn sfer demokratycznych i patrjotycznych. Zreszt rewolucja marcowa nie bya niespodziank ani dla spoeczestwa rosyj skiego, ani dla samego caratu, ktry moe tyl ko udzi si co do jej wyniku i rozmiarw. Pierwszym, jakgdyby, sygnaem tej rewolucji byo zabjstwo w dniu 30 grudnia 1916 roku w Piotrogrodzie witego starca" Rasputina, wyuzdanego p-mnicha, aferzysty i szarlata na, ktry odgiywa ogromn, acz ponur, rol na dworze carskim, stajc si symbolem zgangrenowanego samowadztwa. Niezwykle atw i niemal bezkrwaw re wolucj marcow uwieczya abdykacja cara Mikoaja II, jego uwizienie narazie w Carskiem Siole oraz utworzenie Rzdu Tymczaso wego, w skad ktrego weszy ywioy mieszczasko-demokratyczne i umiarkowanie so cjalistyczne, a ktry odrazu zamanifestowa swj patrjotyzm i bezwzgldn wol poprowa dzenia dalej wojny a do zwycistwa. Na czele Rzdu Tymczasowego stan, jako prezes rady ministrw i nieledwie dyktator, przywdca partji trudowikw" Aleksander Kierenskij (ur. w 1881 r.), z zawodu adwokat, wietny mw ca, doktryner, frazesowicz, czowiek saby, za rozumiay i lekkomylny. Napozr wic, z punktu widzenia przebie gu wojny wiatowej, nic nie zmienio si nazewntrz w Rosji: nowy rzd rewolucyjny, bio rc spadek po caracie, podj rwnie zadanie dalszego prowadzenia wojny. Jedyn zmian zewntrzn, w co wierzono narazie zarwno w Rosji, jak i wrd sojusznikw zachodnich, miaa by zdwojona energja nowego rzdu w prowadzeniu wojny oraz patrjotyczny entu zjazm narodu, wyzwolonego z acuchw cara tu i chwytajcego za bro w obronie swojej wieo uzyskanej wolnoci, podobnie, jak to uczyni nard francuski w czasie swojej Wiel kiej Rewolucji.

To zudzenie, oparte w gruncie rzeczy na nieznajomoci swoistej psychiki spoeczestwa rosyjskiego, jego warunkw bytu i jego socjal nego podglebia, byo przyczyn, dla ktrej Ko alicja odniosa si do rewolucji marcowej i no wego Rzdu Tymczasowego z ca yczliwoci i zaufaniem. W Londynie i w Paryu entuzjaz mowano si wprost wspania bezkrwaw" rewolucj rosyjsk, gboko wierzc w to, e do piero Rosja rewolucyjna bdzie chciaa i potra fi wydoby z kolosa rosyjskiego maksimum si do zgniecenia przeciwnikw. Teraz wojna mia a szybko potoczy si ku ostatecznemu i cako witemu zwycistwu Koalicji. Dla Niemcw rewolucja rosyjska nie by a niespodziank. Niemcy lepiej, ni jakiekol wiek pastwo w Europie, obeznani ze stosun kami rosyjskiemi, od duszego ju czasu mo liwo jej brali pod uwag w swoich planach wojennych, obliczonych na dalsz met. Dowdztwo niemieckie z atwoci mogo byo wykorzysta pierwszy moment zamiesza nia i dezorganizacji, wynikych wskutek rewo lucji, aby zada decydujcy cios armji rosyj skiej. Ale Niemcy, opierajc si na swojej zna jomoci Rosjan, obrali zgoa inn metod wy korzystania rewolucji rosyjskiej. Zamiast ude rzy na zdezorganizowanych Rosjan, co mogo by byo wywoa istotny entuzjazm patrjotyczno-rewolucyjny, postanowili przeczeka czas, konieczny dla dalszego rozwoju fermentu rewo lucyjnego w Rosji, samemu podsycajc go i przypieszajc potnemi rodkami materjalnemi i organizacyjnemi, jakiemi Niemcy roz porzdzali w Rosji. Dowdztwo niemieckie wie dziao, e raz rozpoczta w Rosji rewolucja b dzie fermentowaa nadal a do cakowitego roz stroju aparatu pastwowego i armji. Przewidywania Niemcw byy suszne. Od pocztku rewolucji marcowej pod pokrywk form demokratyczno-patrjotycznych pocz roz wija si bakcyl najradykalniejszej rewolucji socjalnej, ktremu w gruncie rzeczy niedo ny i lekkomylny Rzd Tymczasowy pozwala rozwija si swobodnie, nie rozumiejc jego straszliwej niszczycielskiej potgi, powodowa ny czcz frazeologj demokratyczn i rewolu cyjn, tpem doktrynerstwem i typowo rosyj sk pryncypjalnoci". T poywk, na ktrej od pocztku rewo lucji marcowej fermentowa grzybek rewolu cji bolszewickiej, bya rada (sowiet) robotni czych i onierskich delegatw w Piotrogrodzie, ktra szybko pocza nabiera cech, jakgdyby, drugiego rzdu rewolucyjnego w Rosji, zysku579

jc coraz szersze i pewniejsze oparcie w rozegzaltowanych, ciemnych masach zbiedzonego proletariatu miejskiego, w cierpicej wiecznie na gd ziemi biedocie wiejskiej, a przedewszystkiem w olbrzymich masach onierskich, zamao uwiadomionych, a nazbyt ju sponie wieranych przez wojn, aby si oprze zdradli wym wpywom bolszewickiej demagogji rewo lucyjnej. W bardzo krtkim czasie piotrogrodzki centralny sowiet", zarwno, jak i wszdzie sa morzutnie powstajce sowiety" lokalne zosta y opanowane przez najradykalniejszy w Ro sji kierunek, a mianowicie przez rosyjsk socjalno-demokratyczn robotnicz partj bol szewikw (maksymalistw), ktrej wodzem by

Natychmiast po powrocie do Rosji Lenin z olbrzymi energj, z bezwzgldn i nieznajc kompromisw wol, a wreszcie z wielkiem znawstwem roboty" rewolucyjnej i psychiki narodu rosyjskiego staje na czele dziaalnoci organizacyjnej i propagandowej bolszewikw, rwnoczenie formujc w swoim piotrogrodzkim organie Prawda" aktualne wskazania i cele ideologiczne. Narazie jednak, po pierwszych tygodniach bezadu i dezorjentacji, jakgdyby zewntrznie powracaa Rosja do normy. Pierwsze objawy rozprzenia w armji zostay opanowTane. o nierz rosyjski poniecha bratania si" na przedpolach okopw z nieprzyjacielem i ponow nie da si uj w karby jakiej takiej dyscy

Mikoaj II i Nastpca tronu przed

abdykacj.

Lenin (prawdziwe nazwisko Wodzimierz Uljanow, ur. w 1870 r., zmar w 1924 r., jako pre zes rady komisarzy ludowych), przebywajcy do czasu rewolucji zagranic. W Niemczech odrazu zorjentowano si, jak donios rol odegra mog owe sowiety" oraz opanowujcy je bolszewicy w dziele zniszczenia demokratycznej rewolucji marcowej i jej pa triotycznego ustosunkowania si do wojny. To te w kwietniu ju 1917 roku rzd niemiecki organizuje przewz w zaplombowanych wago nach przez terytorjum niemieckie Lenina oraz dwustu wybitnych dziaaczy bolszewickich ze Szwajearji do Rosji. W dniu 15 kwietnia he niu przyby ze swoim sztabem do Piotrogrodu, lekkomylnie wpuszczony przez Rzd Tymcza sowy, zesp rozgadanych papierowych wodzw rewolucji marcowej, grajcych, niby prowin cjonalni aktorzy, lichy melodramat swojej wspaniaej, wielkiej i bezkrwawej" rewolucji. 580

pliny. Nowe wadze republikaskie z wielkim haasem zabray si do dziea zreorganizowa nia armji i pastwa w imi prowadzenia dal szej wojny, w czem sekundowaa entuzjastycz nie gra" spoeczestwa. Wdz rewolucji mar cowej Kierenskij upaja si wasnemi butnemi i penemi wojennego zapau sowami, zalewa jc armj i ca Rosj nieprzebranemu potoka mi swojej rewolucyjno-adwokackiej wymowy. Koalicja triumfowaa, wierzc w sowa, py nce z Rosji, i na nich budujc swoje plany wo jenne. Od dou jednak propaganda bolszewicka czynia ogromne postpy. Dotrzymywaa jej kroku organizacja oficjalnych sowietw" i za konspirowanych komrek (jaczejek). Postpy, ktre czynili bolszewicy, byy szczeglnie gro ne na terenie armji i floty. Ta ostatnia naj szybciej zbolsze wizo waa si, stajc si gwn podpor nowej powoli narastajcej rewolucji.

Co do wojsk ldowych to zbolszewizowaniu najszybciej ulegay fronty pnocny i zachodni, gdzie zaopatrzenie w ywno wojska byo naj gorsze bodaj i gdzie skieroway si gwne wy siki bolszewikw. Ju w kwietniu na zjedzie delegatw armij frontu zachodniego w Misku przewag zyskay elementy bolszewickie. Prze wodniczcym zjazdu, zreszt otwarcie jeszcze tolerowanego przez rzd i wadze wojskowe, zo sta bolszewik Pozern, wielk za wpyw wy war pniejszy bolszewicki dygnitarz wojsko wy Frunze. Byy to oczywicie sygnay alar mowe, ktrych jednak nie sysza rozgadany Rzd Tymczasowy, narkotyzujc siebie, spoe czestwo rosyjskie i sojusznikw haszyszem wielkich bohaterskich sw. Dla scharakteryzowania szybkich post pw propagandy bolszewickiej w armji rosyj skiej, przytoczymy nastpujce dane, wedug rosyjskiej kwatery gwnej. Od pocztku woj ny do wybuchu rewolucji w kocu lutego 1917 roku liczba dezerterw, zarejestrowanych przez wadze wojskowe, wyniosa ogem 201.384. Od pocztku rewolucji do 28 maja 1917 r. liczba dezerterw wyniosa 89.680, za od 28 maja do 28 czerwca w cigu jednego tylko miesica 24.372, przyczem w tym ostatnim okresie reje strowano ju naog do niechlujnie, patrzc przez palce na rosncy zanik dyscypliny. Jakkolwiek rozwj wypadkw rewolucyj nych w Rosji zda w kierunku cakowitego rozprzenia armji i aparatu pastwowego, tern niemniej jednak sia inercyjna kolosa ro syjskiego bya tak ogromna, e w cigu lata 1917 r. Rosja republikaska, upojona rewolu cyjnym entuzjazmem, potrafia raz jeszcze rzu ci swoje wojska do natarcia, ktre nie dao wprawdzie spodziewanych wynikw, a dla sa mej Rosji republikaskiej okazao si ponad siy, przypieszajc rewolucj bolszewick, jed nake dla losw wojny miao o tyle doniose znaczenie, e zwizao na wschodzie 80 dywizyj niemieckich (prawie trzeci cz wszystkich rozporzdzalnych si niemieckich), co dla pastw centralnych odbio si ujemnie na prze biegu walk na zachodzie, gdzie ostatecznie przy gotowywano ostatni akt tragedji wojny wia towej.

otrzymaa niejako rekompensat w postaci Sta nw Zjednoczonych A. P., ktre przystpiy do wojny przeciwko pastwom centralnym. Do ranie miao to znaczenie raczej moralne, w nie dalekiej jednak przyszoci armja ameryka ska miaa decydujco zaway na losach wojny na zachodzie Europy. Przystpienie Stanw Zjednoczonych do Koalicji byo prost konsekwencj rozpocztej przez Niemcw nieograniczonej wojny odzia mi podwodnemi, ktrych niszczycielska dziaal no nietylko wobec okrtw wojennych, ale rwnie i przedewszystkiem wobec okrtw handlowych, a nawet pasaerskich pozatem, e godzia w najywotniejsze interesy gospo darcze Ameryki wywoaa ponadto humani tarne oburzenie opinji publicznej w Stanach Zjednoczonych, co przewayo szal decyzji pre zydenta, rzdu i parlamentu (midzy innemi zatopienie przez niemieck d podwodn an gielskiego okrtu Lusitania" wraz z 1.134 pa saerami, pomidzy ktrymi zgino wielu oby wateli Stanw Zjedn. A. P.). W chwili przystpienia do wojny, Stany Zjednoczone posiaday sabo wyszkolon, na przestarzaej organizacji opart armj wer bunkow, liczc wszystkiego okoo 200.000 lu dzi, ktra nie posiadaa w dodatku adnych po waniejszych rezerw. Armja ponadto bya roz rzucona drobnemi oddziaami po caym ogrom nym obszarze Stanw Zjednoczonych, nie po siadajc nawet sprystej, dorodkowej orga nizacji. Poza t armja regularn bya jeszcze tak zwana gwardja narodowa poszczeglnych Stanw, liczca ogem okoo 120.000 onierzy, nawp cywilnych, powoywanych na wiczenia w cigu roku na jeden tylko miesic. Oczywi cie wszystkie te siy, razem wzite nie posia day adnej wartoci bojowej w warunkach wojny, toczcej si w Europie. Naleao dopie ro stworzy niemal od nowa nowoczesn, miIjonow armj, co byo zadaniem kolosalnem, z ktrego zreszt Amerykanie wywizali si ze zdumiewajcemi rezultatami. Narazie wic z punktu widzenia wojskowego Stany Zjedno czone reprezentowaa jedynie ich liczna i po tna ju wwczas flota wojenna. W marcu 1917 r. w Stanach Zjednoczo nych opublikowano przejte pismo niemieckie go podsekretarza stanu spraw zagranicznych do prezydenta Meksyku, w ktrem znajdoway si propozycje wtargnicia wojsk meksyka skich do Stanw Zjednoczonych, jeliby te wy powiedziay wojn Niemcom, oraz porozumie nia si z Japonj, aby ta wycofaa si z Koali581

Niemal rwnoczenie z wybuchem rewo lucji rosyjsiej, ktra w konsekwencji doprowa dzia do osabienia militarnej siy Rosji i osta tecznie do jej wycofania si z wojny, Koalicja

ej i i wsplnie z Meksykiem napada na kolon je Stanw Zjednoczonych na wyspach Filipi skich. Wzburzenie opinji publicznej w zwizku z temi rewelacjami doszo w Stanach Zjedno czonych do maksymalnego napicia na wiado mo o nowych wypadkach zatopienia okrtw amerykaskich przez niemieckie odzie pod wodne. W dniu 2 kwietnia 1917 r. prezydent Wil son postawi Kongresowi wniosek uznania dziaalnoci niemieckich odzi podwodnych za rwnoznaczne z wypowiedzeniem wojny Sta nom Zjednoczonym przez Niemcy oraz natych miastowego zastosowania odpowiednich rod kw nietylko w celu zorganizowania naleytej

obrony pastwa, ale rwnie w celu wykorzy stania wszystkich jego si i rodkw, aby do prowadzi rzd niemiecki do upadku i w ten sposb zakoczy wojn". Wniosek prezydenta Wilsona wrd nie zwykego entuzjazmu i nieledwie krucjatowego zapau zosta przyjty w imi obrony pastw neutralnych i zasad czowieczestwa". Tak oto do szeregw Koalicji przyby no wy bojownik wielki nard amerykaski, przepojony entuzjazmem i gorc wiar w su szno swojej sprawy i rozporzdzajcy kolosalnemi bogactwami, najwikszym na wiecie przemysem, niespoyt energj, wol i zdol nociami organizacyjnemu

R o z d z i a XXIII. KAMPANJA 1917 ROKU. Rewolucja w Rosji oraz odwrt Niemcw we Francji pomidzy Arras i Soissons na no w pozycj Zygfryda" wytworzyy zupenie nowe warunki na pocztku 1917 roku. Dowdz twa francuskie i angielskie musiay teraz za decydowa, czy poprzednio wypracowany plan kampanji jest celowy i wykonalny wobec zmie nionego pooenia. Pierwotny plan, opracowany ju w szcze gach, przewidywa rozpoczcie w lutym 1917 roku ponownej ofensywy generalnej na wszyst kich frontach, ktr przerwano wskutek ogl nego wyczerpania jesieni 1916 roku, bez po waniejszych zreszt rezultatw. Jak ju wiemy, niepowodzenia kampanji 1916 roku wywoay w onie Koalicji, przedewszystkiem za we Francji, znaczne rozczaro wanie i, co za tern idzie, zniechcenie, czego wy nikiem byy zmiany na naczelnych stanowi skach wojskowych. Nowy francuski wdz naczelny, genera Nivelle, bohater i zwycizca z pod Verdun, z nieufnoci odnosi si do stosowanej od dwch lat czystej formy bitwy sprztu" i walki na wyczerpanie", obawiajc si niedajcego si obliczy przeduenia wojny, a co zatem idzie i pogorszenia si stanu duchowego wojsk fracuskich, co dao si ju zaobserwowa po kampanji 1916 roku. W dodatku straszli wym ciarem dla Francji stawaa si wojna odziami podwodnemi, a konieczno cigych uzupenie olbrzymich strat, jakie ponosio wojsko francuskie, grozio ostatecznem wyczer paniem si ywotnych narodu francuskiego. To te genera Nivelle planowa zakocze nie wojny gwatownem uderzeniem, ktre na znacznej przestrzeni miao przeama front nie miecki i wznowi wojn ruchow ze zwijaniem ssiednich frontw. Angielski wdz naczelny, marszaek Haig, ktry w zakresie wsplnych dziaa zaczepnych podlega rozkazom francuskiego wodza naczel nego, jakkolwiek nie sprzeciwia si planom ge neraa Nivelle'a, jednake, nie wierzc w jego pene powodzenie, bynajmniej nie zamierza angaowa swoch wojsk w tych rozmiarach, jak to czynili Francuzi. Sam czyni przygotowania raczej na wypadek niepowodzenia, oraz pra gnc jak najprdzej wznowi we Flandrji wal k na wyczerpanie, w ktrej skuteczno nadal wierzy. Rwnie i w sztabie francuskim plan ge neraa Nivelle'a mia swoich przeciwnikw, jak naprzykad w osobie generaa Ptain'a, wsp zawodnika o stanowisko naczelnego wodza, i ge neraa Foch'a, bdcego bezwzgldnym zwolen nikiem walki na wyczerpanie, zapocztkowanej przez bitw nad Somm. W planie gen. Nivelle'a wan rol miaa odegra Rosja, ktrej amija, przy wspdzia aniu armji salonickiej, raiaa uderzy poprzez Rumunj na Bugarj, niweczc wyniki nie mieckich zwycistw nad Rumunj w 1916 roku i zadajc decydujcy cios Bugarji i Turcji. Wobec rewolucji armja rosyjska nie moga by a speni swojego zadania, natomiast jedno stronna ofensywa armji salonickiej, rozpocz ta na wiosn 1917 r., nie miaa powodzenia, po mimo, e w czerwcu krl Konstantyn zosta wypdzony z Grecji, ktrej rzdy obj Venizelos, przyczajc si do Koalicji. W dodatku we Francji planowana ofensywa nad Somm bya obecnie stracona ze wzgldu na odwrt Niemcw i zniszczenie obszaru Alberich", co kazao si obawia, e Niemcy mog si rzuci ca swoj potg na niemal bezbronn Rosj rewolucyjn. Wobec tego radzono generaowi Nivelle'owi, aby jego plan odroczy do czasu nadejcia 583

Demonstracje wolnociowe. posikw amerykaskich. Na to jednak nie chcia si zgodzie gen. Nivelle, a wreszcie w po cztkach kwietnia, po caym szeregu ostrych star, zada dymisji, poniewa nie by w zgo dzie ani z rzdem, ani ze swoimi podwadny mi". Ostatecznie rzd francuski zaegna to no we przesilenie na stanowisku naczelnego wo dza, przyjmujc plan kampanji generaa Nivelle'a. We Francji wielk ofensyw miano poprowadzi po obu stronach nowej pozycji nie mieckiej Zyfryda". Po obu stronach Arras mieli naciera Angicy, Francuzi za nad Aisne' w Szampanji pomidzy Soissons i Reims. Natarcie pomocnicze miano wykona na wschd od Reims pod Prosnes i Auberive. Caoksztat operacji by zakrojony na wielk skal i z du ym rozmachem. Gdyby plan generaa Nivelle'a by si uda cay front niemiecki od mo rza a po Verdun zostaby rozczonkowany, a w nastpstwie rozbity. i opanowali pozycje 6 armji niemieckiej, zdo bywajc rwnie na znacznym obszarze panu jcy grzbiet Vimy na pnoc od Arras. Niem cy ponieli dotkliwe straty w jecach, dziaach i rnorodnym sprzcie bojowym. Cienka linja frontu niemieckiego zostaa przerwana, groc powanemi skutkami ze wzgldu na brak do statecznych rezerw po stronie niemieckiej. Natarcie to przygotowali Anglicy niezwy kle starannie i z wielkim nakadem rodkw bo jowych. Atak piechoty poprzedzio 48-godzinne przygotowanie artyleryjskie, w ktrem wzio udzia 4.000 dzia, to znaczy niemal ty le na maym froncie angielskiego natarcia, ile zastosowali Francuzi na swoim, znacznie wiekszym froncie. W przygotowaniu ataku wziy rwnie udzia samoloty angielskie. Wywiza a si druga bitwa w powietrzu, o rozmiarach ktrej wiadcz straty obu stron: Anglicy stra cili 28 samolotw, Niemcy za 46! Nawiasem mwic, w tym czasie zastosowanie bojowe lot nictwa byo ju bardzo znaczne. Naprzykad Niemcy posiadali ju 140 oddziaw lotniczych i 87 eskadr samolotw myliwskich. Sam atak piechoty poprzedziy czogi, ktrych zastosowa nie, szczeglnie w armji angielskiej, w szyb ie iem tempie wzrastao. Gdyby marszaek Haig z pen wiar w zwycistwo wyzyska by pierwsze powodze-

W dniu 9 kwietnia 1917 r. rozpoczo si natarcie Anglikw (1 i 3 arm je) po obu stro nach Arras, stanowice preludjum do ofensy wy oglnej. Z pocztku natarciu angielskiemu sprzyjao znaczne powodzenie. Na froncie, du goci ponad 20 kilometrw, Anglicy wtargnli
584

nie, nie daoby si nawet przewidzie rozmia rw klski Niemcw, ktrym, jak ju wiemy, brako rezerw. Ale marszaek Haig ofensyw swoj, wchodzc w caoksztat planu gen. Nivelle'a, prowadzi zaledwie poowicznie, ostro nie i bez entuzjazmu tak, e natarcie Anglikw bez wikszych ju sukcesw utkno w dniu 16 kwietnia w tym samym wanie momencie, kiedy Francuzi rozpoczynali zkolei swoje na tarcie. Haig najchtniej byby zakoczy bitw pod Arras, aby wznowi f-woj ulubion walk na wyczerpanie we Flandrji, ale naog niezbyt szczliwy przebieg ofensywy francuskiej w Szampanji zmusza go do ponawiania ata kw na odcinku wasnej ofensywy w celu wspdziaania z arm j sojusznicz. W dniu 12 kwietnia rozpocza rwnie na tarcie i 4 arm ja angielska na pnoc od St. Quentin. Do dnia 17 kwietnia zdoaa ona nie co wedrze si w pozycje niemieckie, wikszych jednak sukcesw nie osigna. Gwne uderzenie Francuzw 16 kwietnia na Chemin des Dames na pnocny wschd od Soissons i w Szampanji nie byo dla Niemcw niespodziank. Dugotrwae przygotowanie, gone debaty polityczne, roztrzsajce we Francji spraw tego natarcia, kilkudniowe przygotowanie artyleryjskie, a wreszcie przy chwycony przez Niemcw rozkaz natarcia wszystko to pozwolio dowdztwu niemieckie mu odpowiednio przygotowa obron 7 i 3 armij niemieckich. Pod wzgldem przygotowania, koncentra cji wojsk, zastosowania najdoskonalszego sprztu, artylerji, czogw i lotnictwa, oraz zuycia amunicji natarcie francuskie pomidzy Soissons i Reims stanowi najwiksze przedsi wzicie w dziejach wojny wiatowej. Nieste ty brak koniecznego w podobnych wypad kach momentu zaskoczenia oraz fatalna pogo da, ktra nawet zmusia przygotowane samo loty francuskie do bezczynnoci, przyczyniy si do niepowodzenia tego natarcia. Natarcie prowadziy: na lewem skrzydle 6 armja francuska (14 dywizyj piechoty) na froncie 15-kilometrowym i na prawem 5 armja (rwnie 14 dywizyj piechoty) na froncie 25kilometrowym. Obie te arm je, z chwil prze amania frontu niemieckiego, miay si rozst pi, przepuszczajc z tyw 10 armj (12 dy wizyj piechoty i I korpus kawalerji), ktra, z kawalerj na przodzie, miaa poprowadzi miadc ofensyw w kierunku rzeczki Serre. O dzie pniej miaa rozpocz natarcie po mocnicze 4 armja pod Prosne.

Gwatowny atak Francuzw w dniu 16 kwietnia, prowadzony gstemi masami wojsk, zaama si, opanowawszy pierwsz i czciowo drug linj obronn niemieck. Niemcy spot kali atakujcych Francuzw niestosowan przedtem iloci karabinw maszynowych, kt re zgromadzili zawczasu w przewidywaniu na tarcia. Wrd straszliwych ofiar wyczerpa si impet nacierajcych wojsk francuskich. W dniu 18 kwietnia, jakkolwiek Francuzi umocnili si w opanowanych czciowo pozy cjach niemieckich (trzecia i czwarta linja obronna pozostay nienaruszone w rkach Niemcw) pod Vailly, pod Berry au Bac oraz pod Prosnes w Szampanji, jednake stao si oczywistem, e Niemcy zaegnali przeamanie swojego frontu. Genera Nivelle czyni ostatnie wysiki, aby pomimo wszystko przeama front niemiec ki. Pod Craonne wsun pomidzy 6 i 5 swoje armje 10 armj, znajdujc si wtyle, a pier wotnie przeznaczon do wielkiego manewru na tyy przeciwnika po dokonaniu wyomu. Wpro wadzenie do walki nowej armji nie pomogo ju wszystkie wysiki Francuzw zaamy way si na gbszych pozycjach niemieckich. Nie pomogy rwnie, po raz pierwszy zastoso wane przez Francuzw, czogi w liczbie 70, z ktrych poowa zostaa stracona. Ostatecznie, nie osignwszy nawet w przyblieniu zamie rzonych rezultatw, natarcie francuskie zaa mao si w dniu 15 maja po blisko miesic trwa jcych krwawych zmaganiach. Genera Ni velle, ostatecznie skompromitowany niepowo dzeniem swojego planu, nastpnego dnia otrzy ma dymisj. Wodzem naczehrnn mianowano generaa Ptain'a, za szefem sztabu general nego generaa Foch'a, pniejszego marszaka i zwycizcy w wojnie wiatowej. Ostateczny rezultat wielkiej ofensywy angiesko-francuskiej sprowadzi si do nieznacz nego opanowania czoowych pozycyj niemiec kich w czterech punktach frontu, przyczem ni gdzie front niemiecki nie uleg przeamaniu. Byo to wielkiem powodzeniem nowego sposo bu walki obronnej, ktry Niemcy po raz pierw szy zastosowali. Dotkliwe straty, jakie wojska niemieckie ponisy w 1916 roku w bitwie nad Somm, pod day w wtpliwo celowo bezwzgldnego utrzymywania czoowych linji obronnych, wo bec tego, e nowoczesny ogie artyleryjski, sto sowany przed natarciem, niszczy najlepsze for tyfikacje, utrzymywanie za okopw przewa nie doszcztnie zniszczonych podsyaniem do 585

nich coraz to nowych odwodw przyczyniao si jedynie do gigantycznych strat, ponoszonych przez obrocw. Obecnie Niemcy zastosowali system przedpola", ktre w miar potrzeby oprniali przejciowo, opierajc si o dalsze potno lin jo obronne, mniej naraone na dziaalno artylerji przeciwnika, co obronie nadawao wiksz znacznie gitko i gboko. Nowy sposb obrony, zastosowany przez Niemcw, wymaga jednak znacznie wikszego hartu ducha onierzy i dowiadczenia ofice rw, wobec niekaralnej moliwoci wycofywa nia si z czoowych pozycyj. Okazao si, e wojsko niemieckie cakowicie dorastao do tego ryzykownego sposobu prowadzenia obrony, gdy tylko w wyjtkowych wypadkach zdarza o si oddziaom, gorzej wyszkolonym i pozba wionym dowiadczonych oficerw, opuszcza pozycje bez widocznej tego celowoci. System ten znakomicie zmniejszy straty Niemcw w ostatniej ofensywie sprzymierzonych. Niemcy ze zdumiewajc sprystoci do stosowywali si do sposobu prowadzenia walki przez przeciwnika i do jego rodkw natarcia. Na wielk skal zastosowali Niemcy system gniazd karabinw maszynowych, rozsianych na

gbokiej przestrzeni w strefie obronnej, oraz znacznie udoskonalili dziaalno artylerji. Niepowodzenie kwietniowej ofensywy ko alicyjnej we Francji, szczeglnie za cikie straty, ktre poniosa znw arm ja francuska (w cigu pierwszych 10 dni ofensywy Fran cuzi stracili . w rannych i zabitych ponad 120.000 ludzi!), wywoao chwilowe przesile nie w obozie Koalicji i bez tego ju mocno zdeznrjentowanym na skutek rewolucji rosyjskiej. We Francji, ponoszcej tak wielkie ofiary od pocztku wojny, ostatnio za bolenie do tknitej nowemi, bezowocnemi stratami, pocz y szerzy si defetystyczne nastroje, bliskie ju zaamaniu si psychicznemu bohaterskiego narodu. Nastroje te oddziayway na ycie po lityczne, ktre, jak nigdy przedtem w czasie wojny, poczo wtrca si do prowadzenia woj ny, czsto paraliujc nawet jego czysto facho w stron. Wszystko to razem wzite podyk towao rzdowi i dowdztwu francuskiemu midzykoalicyjny wniosek zaniechania wszel kich dziaa zaczepnych a do czasu pojawienia si we Francji pierwszych dywizyj ameryka skich. Saboci tej stanowczo przeciwstawia si Anglja, usiujc podtrzyma na duchu chwilo-

Petersbiiry. Barykady im ulicy w du. 25 marca m 17 r. 56

wo zniechconego sojusznika. Angielski wdz naczelny, marszaek Haig, oraz prezes rady ministrw Lloyd George z niezomn enei*gj przeprowadzali swoj zasad nieprzerywanej walki na wyczerpanie, domagajc si od Fran cuzw chociaby czciowego, ale natychmia stowego wspdziaania w tych walkach. Niezomna postawa wojskowych i polity kw angielskich wywara duy wpyw we Fran cji. Na konferencji angielsko-francuskiej w Paryu ministrowie francuscy uznali wre szcie suszno tezy angielskiej i zobowizali si do zaangaowania w miar moliwoci armji francuskiej w nowych walkach na wyczer panie. Ale moliwoci te byy bardzo proble matyczne. Upadek ducha, ktry tak silnie prze jawi si w spoeczestwie francuskiem i wrd decydujcych sfer politycznych, z wiksz je szcze jaskrawoci zademonstrowa si wrd wojska. Wojsko francuskie znajdowao si w ta kim stanie psychicznym, e nie byo zdolne do powaniejszych dziaa zaczepnych. Karno rozlunia si w duym stopniu. W kilku dy wizjach, zmasakrowanych w czasie ostatniej ofensywy i wycofanych na tyy, wybuchy po wane rozruchy, ktre szybko objy kilka kor pusw na tyach, onierze odmawiali posu szestwa oficerom, dezerterowali, rzucano ha so marszu na Pary, obalenia rzdu i wywo ania rewolucji o charakterze zreszt bliej nie okrelonym. W niektrych dywizjach powsta way rady delegatw onierskich. Oczywicie we wszystkich tych zjawiskach w sposb zara liwy dziaa przykad rewolucji rosyjskiej, umiejtnie wyzyskiwany zarwno przez skraj nie radykalne kierunki socjalistyczne we Fran cji, jak i przez umiejtn propagand niemiec k, posugujc si wszelkiemi rodkami w ce lu osabienia ducha najlepszej armji na wie cie. By to bezsprzecznie owoc wytonej dzia alnoci oddziau propagandowego, ktry zosta stworzony przy niemieckim sztabie generalnym przez Ludendorffa. Po wspaniaych perspektywach zimowych nagle Koalicja stana w obliczu niemniej gro nego pooenia, ni we wrzeniu 1914 r., kiedy Niemcy podchodzili pod Pary. Straszliwa dzia alno niszczycielska niemieckich odzi pod wodnych dezorganizowaa ycie gospodarcze Koalicji, utrudniaa czno z kolonjami, pod znakiem zapytania stawiaa skuteczno inter wencji zbrojnej Stanw Zjednoczonych na kon tynencie europejskim. Rewolucja w Rosji i de zorganizacja jej armji oraz coraz groniejsza

postawa rosncych we wpywy bolszewikw ka zay przewidywa ostateczne wycofanie si Ro sji z wojny, co automatycznie niemal o 50% powikszyoby siy niemieckie na Zachodzie. Wreszcie niepowedzenie ofensywy Nivelle'a i powany ferment rewolucyjny w wojsku fran cuskiem dopeniay tragicznego, jak si zdawa o, pooenia. Na szczcie dla Koalicji rok 1917, podob nie, jak 1914 r. na pocztku wojny, by rokiem cikich i niepowetowanych bdw niemieckie go dowdztwa naczelnego, ktre zreszt, by moe, wywoane byy, jak to twierdz rda niemieckie, niedo dokadn znajomoci istot nego tragicznego pooenia Koalicji. Tak, czy inaczej, do, e Niemcy nie mogli si byli zdo by na podjcie dobrowolnie poniechanej ini cjatywy, uderzajc w tym momencie na Wscho dzie lub na Zachodzie, albo te kolejno na obu frontach, i pozostali biernymi widzami tego, co si dziao w obozie Koalicji. By moe, dziaa w tern ugruntowany ju wrd wyszych woj skowych niemieckich brak zaufania do zdecy dowanego powodzenia ora niemieckiego, a co zatem idzie i nadmierna ostrono, nerwowy lk przed ryzykiem miaych przedsiwzi. W tym tragicznym dla Koalicji momencie cay ciar wojny i odpowiedzialnoci za jej lo sy wzia na siebie Anglja. Wbrew swoim tra dycjom szafowania cudz krwi, tym razem Wielka Brytanja nie zawahaa si zoy na krwawym otarzu ostatecznego zwycistwa naj wikszych nawet ofiar, byleby tylko obficie le jca si krewT jej synw nie pozwolia Niemcom naleycie oceni rzeczywistej saboci Koalicji. W tern cikiem zmaganiu si, w ktrem An glja uchwycia w swoje silne donie ster Koali cji, cay nard angielski od gry a do dou wy kaza zdumiewajcy hart ducha, energj i spo kojn gotowo najciszych nawet ofiar. Niezomna postawa Wielkiej Brytanji po zwolia Koalicji przeczeka czas, potrzebny na reorganizacj i uzdrowienie armji francuskiej, oraz nadejcie pierwszych oddziaw amery kaskich na front francuski. Pomoc zaoceani cznego modego i tgiego mocarstwa staa si jedyn nadziej Koalicji na pokonanie i zmia denie straszliwej potgi militarnej narodu niemieckiego, przeciwko ktrej bez skutku od lat trzech walczyy Francja, Anglja, Rcsja, Belgja, Serbja, Japonja, Czarnogrze, Italja, Grecja, Rumunja i Portugalja z pomoc wszy stkich niemal ludw wiata! Poczwszy od 7 czerwca wojska angielskie rozpoczy gwatown ofensyw pod Arras 587

i pod Ypres we Flandrji, aby Niemcom nie da wytchnienia, a tein samem zabezpieczy armj francusk od niemieckiego natarcia a do cza su jej cakowitej reorganizacji i uzdrowienia. Zadaniu temu z wielkim hartem ducha, odwag, energj i rozumem odda si nowy wdz naczelny francuski genera Potain. Was ny entuzjazm potrafi on ponownie wla w sze regi armji francuskiej, rwnoczenie z naj wiksz surowoci rozprawiajc si z objawa mi amania karnoci wojskowej i bez skrupu w tpic defetystyczn propagand, pod oso n ktrej dziaay sprawne macki niemieckie go wywiadu. Warto bojowca armji francus kiej zostaa uratowana, a z ni honor bohater skiego narodu francuskiego. Ale na dugo Francuzi zmuszeni byli poniecha powaniej szych dziaa zaczepnych. W dniu 7 lipca owiadczy to w izbie poselskiej parlamentu francuskiego minister wojny Painlev, krelc nowe perspektywy wojny: Musi to by wojna techniki wre wszyst kich jej postaciach, techniki, ktra powinna da ze siebie wszystko, co mona z niej wydo by nie dajc rzeczy niemoliwych... od czowieka". Wedug sw ministra sposb ten pozwala zachowa dotychczasow linj frontu, pozostajc silnymi a do przyszych wielkich bi tew, do ktrych dowdztwo francuskie przygo towuje olbrzymi armj, wyposaon w pot n artylerj cik, liczne czogi i samoloty oraz najnowsze techniczne rodki walki. Owiadczenie publiczne Painlev'go znacz nie uspokoio opinj publiczn we Francji, wle wajc w spoeczestwo nowy zapa bojowy, miao jednak ten skutek fatalny, e pozwolio dziki swojej bezprzykadnej szczeroci do wdztwu niemieckiemu bez obawy przerzuci znaczne siy z Zachodu na Wschd, gdzie Ro sjanie rozpoczli swoj ostatni, tragicznie za koczon ofensyw. Tak to supremacja w cza sie wojny czynnika eywilno-politycznego nad fachowo-wojskowym najczciej wydaje niepo dane rezultaty w rozgrywce wojennej. Dopiero w drugiej poowie sierpnia armja francuska, dochodzc do zdrowia, ostronie sprbowaa swoich si w lokalnem natarciu na starem pobojowisku pod Verdun. Po obu brze gach Mozy poprowadzili Francuzi gwatowne i szybkie natarcie, wzorujc si na dowiadcze niach pomylnych 1916 r. Znaczne powodze nie, acz o charakterze lokalnym, zachcio do wdztwo francuskie do dalszych prb. W dniu 25 padziernika wykonali znw szybkie uderze nie tym razem na pnocny wschd od Soissons,
588

opanowujc na nieznacznym zreszt obszarze ostry kt, jaki tworzya pod Laffaux niemiec ka linja obronna. W wyniku tej operacji Francuzi okryli od pnocnego zachodu Che min des Dames, ktre wobec tego zostao na reszcie opuszczone przez Niemcw. Oba te lokalne zwycistwa nie miay oczy wicie adnego znaczenia dla przebiegli caoci dziaa wojennych, stanowiy jednak prb si armji francuskiej, prb, ktra wykazaa, e Francuzi powrcili do zdrowia psychicznego i dawnej swojej wysokiej wartoci bojowej, co znw dodao ducha caej armji francuskiej i po krzepio zniechcone doniedawna spoeczestwo i politykw.

Bitw we Flandrji marszaek Haig przygo towywa systematycznie w cigu caego pierw szego procza 1917 roku. Miaa to by typowa walka na wyczerpanie, ktrej hodowao angiel skie dowdztwo. Natarcie we Flandrji, poza nielicznemi dywizjami posikowemi belgijskie mu i francuskiemi, miay prowadzi gwnie wojska angielskie, wchodzce w skad 2. armji. Anglicy musieli prowadzi natarcie w tru dnym bagnistym terenie, ktry jednak marsza ek Haig uwaa za dogodniejszy od straszli wie zniszczonego pola bitew na Somm lub tak zwanego morza domw" pod Arras. Poza wzgldami terenowemi kierunek natarcia we Flandrji pozw-ala Anglikom mie nadziej, e zdoaj opanowa na wybrzeu belgijskiem nie mieck baz wypadow dla odzi podwodnych w Zeebrugge. Na odcinku wielkiej ofensywy we Flan drji pod Ypres Anglicy rozpoczli natarcie na swojem prawem skrzydle, skierowane przeciw ko wygitej daleko na zachd niemieckiej linji obronnej pod Wytschaete na pnoc od Armentirs. Po niszczycielskim przygotowawczym og niu artylerji angielskiej niespodziewanie w dn. 7 czerwca 1917 roku na pozycjach niemieckich nastpi straszliwy wybuch 20 min, ktre An glicy zaoyli uprzednio po dugotrwaej mozol nej pracy w podkopach. Natychmiast po wy buchu min, ktry zdezorjentowal i zdemorali zowa obron niemieck, Anglicy ruszyli do ataku, ktrego wynik by wspaniay. Niemiec ka linja obronna caego luku pod Wytschaete zostaa opanowana. Anglicy zagarnli znacz n ilo jecw i zdobyczy wojennej. Na prze strzeni kilku kilometrw front niemiecki by

przeamany, a obrona w najwyszym stopniu zdemoralizowana. Anglicy jednak nie wykorzystali wspania ego powodzenia pierwszego dnia swojej ofen sywy. Opanowawszy pozycje niemieckie, wska zane w programie ofensywy, nie uczynili nicze go, aby dokonany ju przeom frontu rozszerzy i pogbi, co spowodowaoby nieobliczalne fa talne nastpstwa dla Niemcw. Owa prze dziwna powcigliwo Anglikw, tak czsto dobrowolnie wypuszczajcych z rk pewne ju zwycistwo, miaa dwie przyczyny. Po pie*wsze, onierz angielski, doskonay w pierwszem, starannie przygotcwanem natarciu, do szyb ko zuywa swj impet ofensywy, poczem mu sia odpoczywa i doprowadza si do formy". Powodowao to angielski sposb prowadzenia ofensywy krtkiemi etapami, jakgdyby skoka mi, pomidzy ktremi nastpoway chwile stag nacji psychicznej i fizycznego wypoczynku. Po drugie, dowdztwo angielskie prowadzio walki w sposb niezwykle systematyczny, jeli nawet nie pedantyczny, kady krok uprzednio wszech stronnie przemyliwszy i starannie przygoto wawszy. Powodowao to daleko rozwinity w armji brak inicjatywy wasnej u niszego dcw7dztwa oraz lepe trzymanie si instruk cji wyszego dowdztwa. Tak wanie stao si i w dniu 7 czerwca. Natarcie Anglikw miao charakter przygoto wawszy w stosunku do gwnej ofensywy pod Ypres. Chodzio o opanowanie na prawem skrzydle wysunitych na zachd pozycyj nie mieckich, ktre mogyby zagraa z flanki gwnemu natarciu. Pozycje niemieckie byy zdobyte, co nakazywa wojsku rozkaz i co wcho dzio w plan caej ofensywy wobec czego An glikom nie przyszo do gowy prowadzi ialej nieprzewidzianego ju w rozkazach natarcia, jakkolwiek natarcie to mogo byo radykalnie zmieni pooenie strategiczne we Flandrji i na caem prawem skrzydle frontu niemieckie go. Ju to Niemcy niejednokrotnie w wojnie wiatowej mieli wybitne szczcie w7 swoic: na wet niepowodzeniach. Po pierwszem natarciu 7 czerwca marsza ek Haig dugo zwleka z rozpoczciem gwnej ofensywy pod Ypres. Nie przywizywa on znaczenia do tajemnicy planw wojennych i do momentu zaskoczenia przeciwnika. To te, nie spieszc si, z angielsk flegm przygotowywa dalej swoj operacj, gromadzc kolosalne rodki walki. Dopiero w dniu 31 lipca Anglicy rozpoczli swoj wielk ofensyw na pnocny

wschd od Ypres przeciwko 4. armji niemiec kiej. Anglicy prowadzili bitw mniej wicej w ten sam sposb, jak w roku 1916 nad Somm. Walka rozpadaa si na etapy. P o siarannem potnem przygotowaniu artyleryjskicm nast powa krtki atak piechoty, ktra, w razie opa nowania pozycyj przeciwnika, natychmiast przerywaa swoje dziaania, spokojnie oczeku jc na podcignicie wasnej artylerji, ktra znw miaa zabra gos". By to wic sposb walki systematyczny i ostrony, wymagajcy jednak z obu stron ogromnych ofiar w ludziach i materjale bojowym. Pocztkowo w pierwszym dniu ataku, jak najstaranniej przygotowanego, jak zwykle, Anglicy osignli powodzenie, jednake o tyle mniejsze, e nie wypenili nawet zamierzonego zadania. Przyczyn tego by ulewny deszcz, ktry w czasie walki cay teren zamieni w wielkie bagnisko. W okopach i lejach onie rze po piersi leeli w gliniastych bajorach, w ktrych topili si nietylko ranni, ale nawet zdrowi z wycieczenia lub przez nieostrono. Bro zanieczyszczaa si i czsto odmawiaa po suszestwa. W tych warunkach wytrzyma o fizyczna i moralna onierza naraona bya na cik prb. Oczywicie bronicy si Niemcy byli w nie o wiele lepszem pooeniu, jeli ponadto uw zgldnimy fakt, e onierz angielski by wiet nie odywiony, podczas gdy onierz niemiecki odywia si mniej, ni skromnie, otrzymujc cise porcje, naukowo obliczone pod wzgldem iloci kalorji, niezbdnych do utrzymania ycia i jakich takich si. To te moe nigdy bardziej, ni w czasie tych walk nie miao zastosowania okrelenie bitwy na wyczerpanie". Dziki wci padajcym deszczom warun ki terenowe coraz bardziej pogarszay si. Przed Anglikami rozpocierao si istne morze bagniste, ktre powodzenie wszelkich wysikw ludzkich czynio mao prawdopodobnem. Jak stwierdzaj rda niemieckie kady inny na rd liczyby si moe wicej z przeszkodami na tury". Ale wytrwao angielska nie cofaa si przed takiemi czy innemi trudnociami. Walka trwaa dalej, skoro za pogoda nieco si poprawia nastpio drugie uderzenie Angli kw w kierunku z Langemarck na Poelcappelle, ktre jednak miao jeszcze mniejsze powo dzenie cd poprzedniego. Anglicy nic zdoali opanowa gniazd karabinw maszynowych, ukrytych w terenie w strefie pierwszej cien kiej linji obronnej, co dao czas Niemcom na 589

podcignicie dywizyj obrony czynnej, ktre powstrzymay i zaamay natarcie angielskie. Nastpia dusza przerwa w dziaaniach. Dopiero w dniu 20 wrzenia marszaek Haig wykona swoje trzecie wielkie uderzenie we Flandrji tym razem na wski odcinek fron tu pod Gheluvelt, Passchendaele, Poelcappelle i pod lasem Houthust. Znw po wszystko miadcem przygotowaniu artyleryjskiem nie zmordowanie atakowaa piechota, ale, chocia walka niemal bez przerwy toczya si a do 6 listopada, zdobycze terenowe Anglikw byy tak nieznaczne, e naleaoby je mierzy na me try. Na tern zakoczya si wielka bitwa we Flandrji, ktra w rezultacie pierwotny front niemiecki, pkolem obejmujcy Ypres na prze strzeni 20 kilometrw, przesuna wty zale dwie o kilka kilometrw, co oczywicie nie wpyno na zmian pooenia strategicznego. Temniemniej bitwa we Flandrji, ktrej inicjatorami byli marszaek Haig i premjer Lloyd George, spenia w zupenoci swoje wiel kie zadanie: tragiczne przesilenie w obozie Ko alicji zostao opanowane, zanim Niemcom po zwolono zorjentowa si w caej jego rzeczywi stej doniosoci. Nie dopomoga ona wprawdzie Rosji, ktra pod koniec roku ostatecznie zaa maa si, ani Wochom, ktrzy po wieo ponie sionej klsce- utracili swoj si militarn, ale i to byo najistotniejsze pozwolia Francji, gwnemu sprzymierzecowi, bez kt rego ostateczne zwycistwo byo niemoliwe, przezwyciy swoje przesilenie moralne i od zyska swoj dawn wspania tyzn i ducha bojowego. Najgroniejszy czas dla Koalicji min. Blisk ju bya chwila, w kt rej Stany Zjednoczone miay okaza swoj wy datn pomoc na froncie zachodnim. Tak wic straszliwe ofiary, jakie poniosy we Flandrji i pod Cambrai wojska angielskie, kanadyjskie i australijskie, a ktre obliczano blisko na p miljmia ludzi, nie poszy na mar ne, jakkolwiek wyczerpay Wielk Brytanj do tego stopnia, e jeszcze na wiosn 1918 r. od czuwaa skutki kampanji 1917 roku. Ostatni bitw, ktra zamkna na fron cie francuskim kampanj 1917 roku, bya tak zwana bitwa czogw pod Cambrai, rozpoczta przez Anglikw w dniu 20 listopada w celu od cienia zagroonych Wochw. Tym razem marszaek Haig zdecydowa si na operacj w zupenie odmiennym stylu, ni dotychczasowy sposb walki Anglikw. By moe, e na postanowienie to oddziaay ostat
590

nie dowiadczenia we Flandrji, gdzie stosowa no klasyczn metod walki na wyczerpanie. Z drugiej znw strony bezsprzecznie du rol odegra decydujcy wzgld na popiech, ktry jedynie mg by okaza pomoc armji woskiej, ktrej grozia katastrofa. Tak czy inaczej marszaek Haig po raz pierwszy zastosowa metod bezwzgldnego za skoczenia przeciwnika i to do tego stopnia, e jeszcze w przeddzie operacji nawet dowdz two francuskie nie byo o niej poinformowane. Ze wzgldu na konieczno zachowania tajem nicy Haig zrzek si rwnie przygotowania ar tyleryjskiego, zastpujc go now metod na tarcia. Do ataku miaa ruszy wielka masa czogw, wlad za ktremi miaa postpowa piechota, za piechot za na tyach miaa ocze kiwa wielka masa kawalerji, ktra, natych miast po przeamaniu frontu przez czogi i pie chot, przedaraby si na tyy przeciwnika. Ten sposb prowadzenia natarcia wyma ga odpowiedniego terenu, dogodnego dla czo gw i kawalerji. Takim wanie terenem byy okolice Cambrai pomidzy drogami, prowadz cemu z tego miasta do Bapaume i Pronne. Std wybr dla natarcia tego a nie innego odcinka frontu. Na 15-stokilometrowym froncie natarcia Anglicy skoncentrowali 8 dywizyj piechoty, z czego 5 w pierwszej linji, oraz 360 czogw i 1000 dzia, z czego 300 cikich. Ponadto pod Bapaume w rezerwie znajdoway si jeszcze 3 dywizje piechoty, za w lesie Havricourt skoncentrowano korpus kawalerji w skadzie dwch dywizyj w celu wyzyskania ju dokona nego przeomu. Bezporednio przed natarciem, dowiedziawszy si o niem, i Francuzi podcig nli na wszelki wypadek pod Pronne 2 dywi zje piechoty i 2 dywizje kawalerji. Jak widzi my przeto operacja zakrojona bya na szerok skal, siy za, przeznaczone do niej, bez po rwnania przewyszajce liczebnie i pod wzgl dem technicznym 2. armj niemieck, ktra miaa by zaatakowan. O wicie, dnia 20 listopada niespodziewa nie w zupenej ciszy, przerywanej tylko warko tem motorw, ruszya do ataku masa czogw (324 czogi bojowe i 36 czogw z amunicj, materjaami pdnemi i stacjami radjotelefonw). Za czogami ruszyy masy piechoty an gielskiej. Ju po rozpoczciu ataku odezwaa si rwnie artylerja angielska, zasypujc hu raganowym ogniem dalsze linje obronne Niem cw na caym froncie natarcia.

Zrewoltowane

wojsko rosyjskie

z czerwonemi sztandarami

na

bagnetach.

Nage pojawienie si niewidzianej nigdy masy czogw wywaro na Niemcach przygn biajc uczucie bezradnoci wobec tego nowego straszliwego rodka walki, zastosowanego w ta kiej iloci. Zanim piechota angielska dotara do czoowych pozycyj niemieckich Niemcy byli ju zamani moralnie, to te obrona ich by a naog do saba i niezdecydowana. Na prze strzeni 15 kilometrw frontu Anglicy bez wik szego wysiku opanowali dwie pierwsze Unje obronne pozycji Zygfryda", wdzierajc si, poprzedzani przez czogi na 8 kilometrw wglb niemieckiego frontu. W jednem tylko miejscu atak Anglikw zosta powstrzymany, a to dzi ki temu, i przy pomocy jednego, przypadkowo ocalaego dziaa polowego Niemcy rozbili lii czogw, operujcych w tem miejscu. Zreszt to chwilowe i lokalne powodzenie obrony nie miao ju znaczenia wobec oglnego wyrzucenia Niemcw z caego odcinka. Front niemiecki by doszcztnie przerwa ny. W dokonany wyoni Anglicy rzucili cz

swojej kawalerji. Zdawao si, e wielka kls ka Niemcw jest nieuniknion. Ale i tym ra zem osawiona ju metodyczno Anglikw i nadmierna ostrono ich dowdztwa urato way Niemcw. Dokonawszy wyomu Anglicy stracili cay swj impet, nie mogc si zdoby na radykaln zmian taktyki i przejcie do walki ruchowej. Marszaek Haig zastanawia si powoli, w jaki sposb zabezpieczy wski wyoni od niebezpieczestwa flankowego z jego obydwch stron, narazie za wszystkie jego za rzdzenia byy niezdecydowane i poowiczne. Wlad za rzucon przez wyom na tyy prze ciwnika kawaleri angielsk nie podesano na czas ani artylerji, ani posikw. Pozostawiona samej sobie nie moga wytrzyma, oczywicie, ognia artylerji niemieckiej i, zdziesitkowana, straciwszy wszystkie swoje konie, noc ju pie szo wycofaa si do opanowanego przez piecho t angielsk wyomu. Kiedy wreszcie marsza ek Haig zdecydowa si na zdecydowan ope racj w kierunku zastosowania walki rucho591

wej byo ju za pno. Niemcy zdyli ju zgromadzi silne odwody i, otrzsnwszy si z pocztkowej paniki, rozpoczli wasne prze ciwdziaanie. Dalsze wysiki Anglikw, a do 23 listopada wcznie, aby rozszerzy wyom i, pogbiwszy go, wydosta si na wolny teren, day ju nieznaczne tylko powodzenie, na ktrem ostatecznie natarcie angielskie zaamao si. Niewiadomo dlaczego dowdztwo angiel skie nie zwrcio si na czas do Francuzw o wspdziaanie, co rwnie pogrzebao ca spraw pod Cambrai. Tymczasem Niemcy zgromadzili 11 dyw7izyj piechoty do przeciwnatarcia, opartego na schemacie kanneskim. Dnia 30 listopada Niemcy rwnoczenie uderzyli dwiema grupa mi na oba skrzyda opanowanego przez Angli kw wyomu. Siy grupy pnocnej okazay si zbyt sabe, to te powodzenie jej rozwijao si bardzo powoli i z wielkiemi trudnociami. Na tomiast grupa poudniowa osigna szybkie i znaczne powodzenie, zadajc Anglikom ci kie straty i zmuszajc ich nietylko do opuszcze nia wieo zdobytych pozycyj niemieckich, ale nawet niektrych pozycyj wasnego frontu. W rezultacie Niemcom, z racji zbyt powolnego tempa natarcia grupy pnocnej, nie udao si zamkn cgw swojego kanneskiego manew ru i osaczy wojska angielskie, ale i Anglikom w wyniku ostatecznym caej bitwy pozosta w rkach tylko niewielki wystp pozycyj nie mieckich w linji Zygfryda". Niepowodzenie Anglikw pod Cambrai i sukces niemieckiego przeciwnatarcia miay dla Niemcw doniose znaczenie moralne. Kampanj 1917 roku na froncie zachodnim bd co bd wojsko niemieckie zakoczyo chocia niewielkiem, ale wasnem powodzeniem, co pozwo lio oywi si nowym nadziejom niemieckim na rok 1918. Bitwa pod Cambrai odegraa donios ro l w dziedzinie nowoczesnej taktyki walki po zycyjnej. Wykazaa ona wielk skuteczno dziaania masy czogw, dziki ktrym pierw szy dzie natarcia przynis Anglikom znaczne i niespodziewane powodzenie. Atak czogw, ktre w krtkim czasie posuny si o 8 kilome trw wgb pozycyj niemieckich, w rce Angli kw odda 8.000 niemieckich karabinw maszy nowych i 100 dzia nie mwic ju o ogrom nych stratach w ludziach, ktre ponieli Niem cy wzamian za 107 czogw angielskich, roz bitych przez Niemcw. Atak 300 czogw za oszczdzi Anglikom, podug wczesnych obli cze, okoo 30.000 tonn amunicji, gwnie arty
592

leryjskiej. Od tego czasu czogi na froncie za chodnim stay si gwnym sprztem bojowym natarcia.

Wedug midzykoalicyjnego planu kampanji 1917 r. doniose zadanie powierzono Ro sji jeszcze przed wybuchem rewolucji. Miaa ona rozpocz generaln ofensyw na swoim froncie poudniowo-zachodnim, gdzie powodze nie zapewniaa saba i zdemoralizowana arm ja austrjacko - wgierska, przy rwnoczesnem aktywnem wspdziaaniu frontw pnocnego i zachodniego na pnoc od Prypeci. Rewolu cja, oczywicie, plany te pokrzyowaa. W pier wszej poowie 1917 roku chaos rewolucyjny we wntrz pastwa oraz ferment rozkadowy w armji uniemoliwiay wszelkie powaniejsze dziaania zaczepne, to te Rosja zachowywaa cakowit bierno wojenn. Niemcy znw, jakkolwiek posiadali na froncie rosyjskim znaczne siy, dochodzce do 80 dywizyj piechoty, nie mogli si zdecydowa na zadanie ostatecznego ciosu Rosji, obawiajc si, e wznowienie walk moe podnie na du chu wojsko rosyjskie, wywoujc wojenno-rewolucyjny entuzjazm i tem kadc kres dalsze mu rozkadowi dawnej armji carskiej. Pod wpywem tej obawy Niemcy zachowywali bier ne rwnie stanowisko obserwacyjne, wszelki emi siami podsycajc rozkadowy ferment w w7ojsku rosyjskiem, ktre miao si samo spali". Do tego celu suy miao, midzy innemi, bratanie si na przedpolach obu wojsk, co prowokowali na rozkaz" onierze niemiec cy. Byo to wielk lekkomylnoci dowdz twa niemieckiego, nazbyt wierzcego w nie zomny hart ducha swojego wojska, lekkomyl no, za ktr rzeczywisto surowe si na niem zemcia. Bowiem owo bratanie si", jakkol wiek wykonywane na rozkaz" demoralizowa o rwnie onierza niemieckiego, wywracajc jego dotychczasowe pojcie o dyscyplinie wo jennej i osabiajc jego dotychczas nieugit postaw wobec wroga. Cae pierwsze procze 1917 r., bezczynnie i gnunie spdzane przez Rosjan pogbiao wojsku rosyjskiem grone objawy rozkadu, z ktrym nowy saby rzd rewolucyjny naprno walczy, usiujc nieudolnie przeksztaci dawn armj carsk w jak narodowo-rewolucyjn milicj, w ktrej prbowano bez powodze nia pogodzi dyscyplin wojskow z najwikszemi absurdami dem agog j i rewolucyjnej.

Bezczynna postawa Niemcw wprowadzi a w bd nowych rzdcw- Rosji, ktrzy bez czynno t brali za objaw- strachu przed re wolucyjn potg odrodzonej" arniji rosyj skiej. Sugestja ta przysaniaa entuzjastom rewolucyjnym w typie Kiereskiego ponur i gron rzeczywisto wojska rosyjskiego. Rzd rewolucyjny, dzfaajc wci, jakgdyby, pod wpywem narkozy rewolucyjnego frazesowiczestwa, z jednej strony pragnc sawnemi zwycistwami wojennemi uwici niejako i scementowac rewolucj, z drugiej za strony przynaglany przez zachodnich sojusznikw Ro sji, tak yczliwie i ufnie odnoszcych si do re wolucji rosyjskiej zdecydowa si wreszcie na podjcie wielkiej ofensywy, zakrojonej na szerok skal, oglnie biorc opartej na daw nym planie midzykoalicyjnym. W dniu G maja nastpuje rekonstrukcja Rzdu Tymczasowego, ktry nabiera charakte ru bardziej radykalnego i bojowego. Elemen ty bardziej umiarkowane wycofuj si z rz du razem z ksiciem Lwowem (elementy te, wszczynajc rewolucj w imi pomylnego pro wadzenia wojny, dyy raczej do zamachu o charakterze paacowym" i zmiany osoby pa nujcego na tronie rosyjskim, a nie do rewo lucjonizowania" Rosji). Do rzdu wchodz te raz przedstawiciele partji socjalno-demokratycznej (mieszewicy) w osobach Ceretellego i Skcbielewa, oraz Czernow-, przedstawiciel, po za Kiereskim, partji socjalno-rewolucyjnej. Dusz nowego skadu rzdu staje si Kiereskij, minister wojny i marynarki, osigajc stanowisko nieledwie dyktatorskie. Pozostali narazie w rzdzie przedstawiciele umiarkowa nej partji konstytucyjno-demckratycznej (tak zwani kadeci) wycofali si zreszt ju w dniu 15 lipca. Nowy rzd radykalny, zdecydowawszy si na ofensyw, rozpta w Rosji istn psychoz frazescwiczostwa pod hasem wojna a do ostatecznego zwycistwa" ! Wojsko i spoecze stwo zostao wprost zatopione w powodzi bojo wej propagandy, ktrej z zapaem oddawali si nowi dygnitarze rewolucyjni, ktrym, oczywi cie, niewiele ju poza ni pozostawao czasu na najwaniejsze sprawy pastwowe i wojsko we. Sam Kierenskij, jakgdyby, w histerycz nym transie miota si od miasta do miasta, od jednego korpusu do drugiego, z jednego frontu na drugi, wygaszajc wszdzie po par ra zy dziennie pomienne" mowy bojowe, pene mtnej frazeolcgji i aktorskiego patosu, gdzie tylko mona goszc haso Do ataku!"

Wlad za najwyszymi dygnitarzami woj sko rosyjskie zalaa fala mniej lub wicej powo anych agitatorw, tworzcych sztuczny na strj bojowy. Szerok propagand rozwijay rwnie pukowe, dywizyjne, korpune i t. d. rady delegatw onierskich, narazie przewa nie opanowane jeszcze przez socjaldemokra tw (mieszewikw) i socjal-rewolucjonistw. W tych warunkach rewolucyjny i socjali styczny Rzd Tymczasowy stworzy pozory, jak gdyby armja rosyjska istotnie odrodzia si i bya gotow do wielkich zada bojowych. W rzeczywistoci byo to chwilowe tylko oszo omienie rozwiecowanego wojska i spoecze stwa, niemajce nic wsplnego z prawTdziwym entuzjazmem, ofiarnoci i wytrwaoci. Aby bardziej jeszcze rozegzaltowa woj sko Rzd Tymczasowy przystpi do gorczko wego formowania ochotniczych oddziaw szturmowych nawet kobiecych (synny b tai jon mierci" Boczkarowej). Zorganizowano Wszechrosyjski Organizacyjny Komitet Cen tralny Ochotniczej Armji Rewolucyjnej", kt ry znw wyoni z siebie Komitet Wykonawczy do formowania bataljonw7 rewolucyjnych z ochotnikw tyowych". Wszystko to robio wraenie kiepskiej tragifarsy, majcej odtwo rzy Wielk Rewolucj francusk. Jak ka da komedja w yciu poczynania te miay przynie mieszne niepowodzenie w caoci i niepotrzebne bohaterskie ofiary w poszczegl nych wypadkach. Rwnoczenie dokonywano znacznych zmian w personalnym skadzie wyszego do wdztwa. Dotychczasowa gwnodowodzcy genera Aleksiejew (do czasu rewolucji by sze fem sztabu przy wodzu naczelnym, ktrym ostatnio by sam cesarz Mikoaj) opuci swoje stanowisko. Gwnodowodzcym mianowano generaa Brusiowa, dotychczasowego dowdc poudniow'0-zachodniego frontu i bohatera ofensywy poprzedniego roku. Na miejsce tego ostatniego mianowano generaa Korniowa, przy ktrym ustanowiono komisarza politycz nego w osobie znanego dziaacza socjal-rewolucyjnego Sawinkowa. Zreszt w tym czasie w caej armji obok istniejcych ju rad o nierskich delegatw powstaa instytucja komi sarzy polityczno-rewolucyjnych (na wzr ar mji francuskiej z czasw Wielkiej Rewolucji), przydzielanych do poszczeglnych dowdcw. Mieli oni utrzymywa czno pomidzy do wdcami fachowemi a radami onierskiemi i wadzami politycznemi, mieli utrzymywa karno w wojsku, podnieca jego ducha, a za593

razem kontrolowa dowdcw pod wzgldem prawomylnoci rewolucyjnej. W rzeczywisto ci instytucja komisarzy nadmiernie obciya aparat wojskowy, sparaliowaa inicjatyw i wadz dowdcw7 fachowych, zamiast za utrzymywa karno w wojsku, przyczynia si swoj niefachowoci i demagogj do ostatecz nego jej rozprzenia. W momencie, kiedy rewolucyjna, republi kaska i demokratyczna Rosja przystpowaa do swojego ostatniego przedsiwzicia wojen nego, rwnoczenie w Piotrogrodzie obradowa a bez przerwy wszechrosyjska konferencja frontowych i tyowych organizacyj wojskowych rosyjskiej socjal-demokratycznej partji robot niczej bolszewikw, na ktrej zapaday wakie decyzje, zgry przesdzajce los majcej si rozpocz ofensywy. Bowiem w tym czasie bolszewicy posiadali ju doskonale zorganizo wan sie swoich komrek (jaczejek"), ktremi oplatali od dou szerokie masy rosyjskiego onierstwa. Rwnie i w gbi pastwa demagogiczna propaganda bolszewicka, wieczca dzieo czczej i frazeologicznej demagogji dotychczas rzdzcych partyj umiarkowanie socjalistycz nych i demokratycznych, oraz upiona w nar kozie rewolucyjnej czujno spoeczestwa i bezgraniczna nieudolno i lekkomylno no wej wadzy pastwowej wszystko to wyda wao ju obfite plony, ktrych grcnemi zwia stunami byy mnoce si rozruchy po miastach i wsiach, fala strajkw, samosdw, palenia dworw7, mordw, grabiey i sabotau. Ale Rzd Tymczasowy nie rozumia tych zjawisk, wci wierzc w czysto" rewolucji rosyjskiej i w rewolucyjny entuzjazm spoe czestwa i wojska. Zamierzone aktywne wspdziaanie w ofensywie pnocnego i zachodniego frontw waciwie nie doszo do skutku. Po gwatownem i skutecznem przygotowaniu artyleryjskiem, ktre po raz pierwszy w tak wielkiej skali zastosowali Rosjanie, dziki materjalnej pomocy sojusznikw i procznej bezczynnoci, ktra nagromadzia wielkie zapasy amunicji i pozwolia uzupeni rodki bojowe armji, woj ska rosyjskie z impetem rzuciy si naprzd, prawie be zwalki zajmujc czoowe pozycje nie przyjacielskie, ktre Niemcy popiesznie opu cili. Jednak o dalszem natarciu nie mogo by nawet mowy. W obliczu naprawd ju broni cego si przeciwnika na dobrze przygotowa nych i umocnionych dalszych linjach obronnych do cna wypali si bengalski ogie sztucznie
594

wywoanego zapau bojowego wojska rosyjskie go. onierz rewolucyjny poprostu odmwi po suszestwa i nie zechcia i dalej. Natarcie z punktu zaamao si, i oba fronty na pnoc od Prypeci ponownie zastygy w bezczynnoci, z ktrej korzystali agitatorzy bolszewiccy, z co raz wiksz miaoci i powodzeniem szerzc swoj rozkadow propagand. Na froncie poudniowo-zachodnim, gdzie bejowa agitacja Rzdu Tymczasowego dziaaa najintensywniej i gdzie Rosjanie mieli prze ciwko sobie gwnie oddziay austrjacko-wgierskie, bliskie ju rwnie ostatecznego roz kadu, a majce smutn tradycj niedotrzymy wania Rosjanom pola zamierzona ofensywa dosza do skutku, osigajc pocztkowo znacz ne powodzenie. Gwne uderzenie miao by wykonane z odcinka Brzeany Pomorzany na Glinia ny i Lww, uderzenie za pomocnicze z odcinka Halicz Stanisaww na Kausz i Boechw7. Gwne uderzenie na pnocy powinno byo na stpi nieco wczeniej, ni na poudniu. Dnia 1 lipca 11 i 7 arm je rosyjskie rozpo czy natarcie w kierunku Lwowa. W pierw szym dniu Rosjanie opanowali niektre czoo we pozycje przeciwnika tam, gdzie obrona ich spoczywaa w rkach Austrjakw, zawsze skonnych do paniki przed wojskami rosyjskiemi. Dnia nastpnego ataki Rosjan nie miay ju powodzenia. Dn. 6 lipca pomocnicze natar cie nie dao rwnie wynikw. Wobec tego Ro sjanie rozpoczli przegrupowywanie swoich wojsk, co wiadczyo o niepowodzeniu. Walki na odcinku lwowskim zacichy. Tymczasem w dniu 6 lipca 8 arm ja rosyj ska rozpocza swoj pomocnicz ofensywie na poudniu. Zaraz na pocztku XVI korpus ro syjski opanowa czoowe pozycje przeciwnika na odcinku Lachowce Porohy, umocni si w nich i odrzuci kontratak przeciwnika. Na stpnego dnia do ataku tuszy XII korpus ro syjski, opanowujc czoowe, porednie oraz gwne lin je obronne przeciwnika na odcinku Jamnica Zagwodzie, biorc przytem do nie woli 7.000 jecw austrjackich i 48 dzia. W cigu dni nastpnych 8 armja rosyjska z po wodzeniem prowadzia dalej swoj ofensyw i, zajwszy Kausz, w dniu 13 lipca osigna linj rzeczek Kropiwnika. i omnicy. Na tem powodzenie 8 armji zakoczyo si, i walki nie co przycichy. Dowdztwo niemieckie nie orjentowao si naleycie w istocie chwilowego zapau bojowe go armji rosyjskiej. Niemcy widzieli tylko fakt,

e w Galicji Rosjanie osigaj w natarciu znaczne powodzenie, a postawa wojsk austrjacko-wgierskich, ktre szybko poddaway si pa nice, poczynajc masowo oddawa sic do nie woli, a nawet przechodzc calemi oddziaami z broni w rku na stron przeciwn (Czesi !), budzia w nich wspomnianie najfatalniejszych klsk swojego gnunego i nieudolnego sprzy mierzeca. To te konsternacja Niemcw bya ogromna. Poczli popiesznie przewozie na po moc swojemu niefortunnemu sprzymierzeco wi znaczne posiki, pocztkowo zdejmowane z frontu rosyjskiego na pnoc od Prypeci, a na stpnie caych 6 dywizyj piechoty, w czem 2 wy borowe dywizje gwardji, z frontu zachodnie go, gdzie publiczne owiadczenia rzdu francu skiego o poniechaniu na duszy czas dziaa zaczepnych rozwizay rce dowdztwu nie mieckiemu. Tymczasem w Niemczech zrezygnowano ju z pierwotnej nadziei, e bez rozgrywki or nej uda si zawrze odrbny pokj z Rosj re wolucyjn. Wobec tego naleao j orem zmu si do tego. Wypadki w Galicji przypieszyy decyzj niemieck. Nadchodzce dywizje niemieckie z niema ym trudem zdoay powstrzyma sprzymierzo ne wojska austrjacko-wgierskie, znajdujce si ju w panicznym odwrocie. Pod Zoczowem Niemcy w zadziwiajco krtkim czasie sformo

wali grup uderzeniow, ktra miaa zada de cydujcy cios wojskom rosyjskim. Przeciwnatarcie niemieckie rozpoczo si dn. 19 lipca i byo skierowane przeciwko odcin kowi 11 armji rosyjskiej pod Pomorzanami. Po dwudniowej walce z przewaajcemi siami rosyjskiemi, Niemcy cakowicie przeamali front, zmuszajc Rosjan do panicznego odwrotu, kt ry obnay prawe skrzydo "ssiedniej od pou dnia 7 armji rosyjskiej. Klska 11 armji rosyj skiej atwo moga bya zamieni si w ogln katastrof caego poudniowo-zachodniego fron tu, gdyby Niemcy w dokonany wyom rzucili powaniejsz mas kawalerji. Ale Niemcy nie posiadali jej w dostatecznej iloci, a nawet pod wzgldem piechoty siy ich byy nader szczupe i niewystarczajce do powaniejszego manewru na tyy przeciwnika. Paniczny odwrt 11 armji zmusi i ssied ni 7 armj do odwrotu, ktry rwnie wkrt ce przybra charakter paniki. To znw spowo dowao odwrt 8 armji, ktra zdoaa utrzyma si jedynie pod Kimpolungiem w styku poudniowro-zachodniego i rumuskiego frontw. Dowdztwo rosyjskie czynio nadludzkie wysiki, aby paniczn ucieczk przeksztaci w planowy odwrt w porzdku. W znacznej mierze zadanie to osignito, jakkolwiek dezerterstwo i amanie karnoci nawet przez cae od dziay wzmagao si coraz bardziej, nabierajc cech epidemicznych.

Bataljon kobiecy pod dow. Boczkarewoj podczax przegldu przez gen. Poowcewa.

595

e dowdztwu rosyjskiemu udao si w tych warunkach zaprowadzi jaki taki ad w swoicli wojskachbyy tego dwie przyczyny. Po pierwsze dowdztwo niemieckie, zasko czone pocztkowemi sukcesami Rosjan, nie do ceniao naleycie skutkw fermentu rewolucyj nego, a std przeceniao warto bojow woj ska rosyjskiego, prowadzc operacje na wzr dawnego natarcia IVIackensena pod Gorlicami. Niemcy dyli raczej do rozszerzenia ju doko nanego wyomu w froncie rosyjskim, ni do je go pogbienia, kolejno uderzajc to w 11, to w 7 armj rosyjsk, co dawao dowdztwu ro syjskiemu momenty wypoczynku, pozwalajce na zaprowadzenie adu w wojsku. Po drugie dziaa tu bezsprzecznie duy talent wojskowy generaa Karniowa i jego elazna wola i wiel kie opanowanie, oraz zasugi caego szeregu in nych niszych dowdcw rosyjskich. Ostatecznie natarcie Niemcw wystarczy o, aby jednem uderzeniem odrzuci armje ro syjskie, ale byo niewystarczajce, aby dopro wadzi je do ostatecznego pogromu, jak to pla nowao dowdztwo niemieckie. Brak si i wa sne bdy Niemcw byy tego przyczyn. Wlad za przeciwnatarciem niemieckiem w Galicji rwnie i na lewem skrzydle 8 armji rosyjskiej wojska niemieckie, pocigajc za so b austrjacko-wgierskit. przeszy do ofensy wa, ktra bya o tyle gron dla Rosjan, e mo ga spowodowa zaamanie si ssiedniego pra wego skrzyda frontu rumuskiego. Dalszy odwrt armij rosyjskich poudniowo-zachodniego frontu odbywa si prawie e bez nacisku ze strony wojsk niemiecko-austrjackich, a w dniu 28 lipca zatrzyma si ostatecz nie na nowej linji, ktra biega na poudnie od Zoczewa (na pnoc front pozosta na dawnej linji) przez Zbara, Skaat i Grzymaw, a na stpnie wzdu Zbrucza do Dniestru i dalej przez Bojan i Seret na wschd od Kimpolunga, gdzie czy si z frontem rumuskim. Front rumuski wiosn 1917 r. przedsta wia do powan si. Na przestrzeni okoo 500 km. od Kimpolunga do uj Dunaju utrzy mywao front 600 bataljonw rosyjsko-rumli skich, przeciwko ktrym stao niespena 500 ba taljonw wojsk niemieckich, austrjacko-wgierskich, bugarskich i tureckich. Pomidzy trzema armjami rosyjskiemi te go frontu wtoczona bya armja rumuska (wszystkiego 74 bataljony), podczas gdy druga armja rumuska dopiero formowaa si na ty ach, szkolona przez oficerw francuskich. Mia596

a ona zaj odcinek frontu dopiero w cigu lata. Armja rumuska po klskach ubiegego roku znajdowaa si rwnie w stanie silnego fermentu i rozkadu, jakkolwiek z innych zgo a przyczyn, ni armja rosyjska. Silne wpywy germanofilskie, ktre na pewien czas przyci chy, teraz podniosy znw gow, opanowujc szczeglnie korpus oficerski. Wojsko byo prze mczone, zniechcone i czciowo zdemoralizo wane wpywem wypadkw, rozgrywajcych si w ssiednich oddziaach rosyjskich. Wszystko to w duym stopniu niepokoio dowdztwo i rzd rumuski, z krlem Ferdynandem na czele, ktry znalaz si w cikiem pooeniu, utra ciwszy niemal cay obszar wasnego pastwa, znajdujc si niejako na asce coraz bardziej zrewolucjonizowanego sprzymierzeca. W tych warunkach trudno byo liczy na powodzenie ofensywy na rumuskim froncie, ktre jednak, wbrew przewidywaniom, miao jednake miejsce. W czasie od dn. 20 do 24 lipca oddziay 4 armji rosyjskiej oraz 2 rumuskiej po do uporczywych walkach przeamay front prze ciwnika w kierunku Focsani, jednake to lokal ne powodzenie, ze wzgldu na grone pooenie na froncie poudniowTo-zachodnim, zostao po wstrzymane rozkazem Kiereskiego, ktry za leca jedynie zachowa warto bojow wojsk rosyjskich. Powstrzymanie ofensywy rosyjsko-rumuskiej wykorzystali natychmiast Niemcy, kieru jc na front rumuski cz swoich si, zwol nionych ju. w Galicji. W dniu 6 sierpnia roz poczo si natarcie Niemcw w kierunku Okna i Focsani, co byo podyktowane chci opano wania znajdujcych si w tych okolicach boga tych rde ropy naftowej. A do dn. 18 sierp nia toczyy si uporczywe walki, wyniku kt rych wojska rosyjskie i rumuskie zostay od rzucone na nieznaczn odlego na wschd, poczem waki ustay, i front ponownie ustabi lizowa si. Tak oto zakoczya si szumnie rozrekla mowana, poprzedzona orgj gadulstwa, wieco wania i upajania si szumnemi sowami, syn na ofensywa Kiereskiego, ktremu moe ma rzya si sawa rosyjskiego Napoleona. Moralny cios, zadany klsk Rzdowi Tym czasowemu, by straszny i niedajcy si ju po wetowa. Genera Karniow, donoszc Kiereskiemu o klsce, tak krtko formuowa jej przebieg: ,,Armja obkanych, ciemnych ludzi ucieka".

Wynikiem niefortunnej, ofensywy byo tylko przypieszenie procesu ostatecznego roz kadu armji i caego aparatu pastwowego. Pomimo smutnych dowiadcze, Rzd Tymczasowy i jego dusza Kierenskij nie zre zygnowali jeszcze ze swoich ambitnych planw, nie chcc widzie, e nad gowami ich chwieje si ju strop pastwowy. W dniu 8 lipca Kie renskij obejmuje stanowisko prezesa rady mi nistrw, rwnoczenie zachowujc dla siebie tek ministra wojny. Przy pomocy socjalistycz nej piotrogrodzkiej rady robotniczych i onier skich delegatw postanowiono znw wzi w cu gle armj i poprowadzi j do nowej ofensywy. Rzd Tymczasowy zarzdzi wywiezienie z Piotrogrodu tych oddziaw wojskowych, kt re ulegy ju propagandzie bolszewickiej. W ten sposb, jak sdzono, usunie si wszelkie niebez pieczestwo, ktre z Piotrogrodu czerpao swo je siy. Tymczasem w odpowiedzi na zarzdze nia te w dniu 16 lipca na ulice stolicy wyst piy olbrzymie tumy robotnikw7, marynarzy i onierzy, manifestujc na rzecz bolszewikw. Wybuchy rozruchy uliczne. Rzd Tymczaso wy nareszcie naleycie oceni grone pooenie, ale byo ju zapno. Narazie opanowano wprawdzie rozruchy w stolicy przy pomocy sprowadzonych do Piotrogrodu oddziaw woj ska, niedotknitego jeszcze rozkadow propa gand bolszewick, oraz przeprowadzono liczne aresztowania wrd bolszewikw, zamykajc ich organy prasowe, ale samego Lenina, ktre go rwnie polecono aresztowa, nie schwyta no, ani te nie zniszczono od korzeni organizacji partyjnej, ktra teraz ponownie zakonspiro waa si. Nagy zwi'ot Rzdu Tymczasowego prze ciwko bolszewikom nie by ani do stanowczy, ani konsekwentny, a przedewszystkiem niemal zupenie nie przejawi si na prowincji i w wik szoci oddziaw wojskowych. Zarzdzenia re presyjne przewanie pozostay na papierze lub tylko w butnych przemwieniach Kiereskiego. Niezalenie od tego, wszelkie przeciwdziaanie byo ju spnione, gdy brak byo dostatecz nie silnych i zdrowych czynnikw, na ktrych mgby si oprze Rzd Tymczasowy. Na chwil powstrzymany potop propagan dy bolszewickiej z tern wiksz jeszcze gwa townoci pocz niszczy ostatnie tamy, ochra niajce ad i porzdek w olbrzymiem pastwie rosyjskiem.

Po pierwszem uderzeniu, ktre Niemcy za dali rosyjskiej armji rewolucyjnej na poudniu, nastpio zkolei drugie uderzenie na pnocy ze znacznem jednak opnieniem, ze wzgldu na trudnoci zgromadzenia odpowiednich do te go si. W dniu 1 wrzenia niemiecka grupa ude rzeniowa, sformowana w gbokich lasach na zachd od Uexkuell, w obliczu niemal zupenie bezradnych Rosjan sforsowaa Dwin na po owie drogi pomidzy Ryg i Dwiskiem, poczem, oskrzydlajc Ryg, dotara a do zatoki Ryskiej na pnoc od tego miasta. Natarcie niemieckie spotkao si ze stro ny Rosjan z bardzo rozmaitem przyjciem w za lenoci od tego, w jakim stopniu dany oddzia by rozagitowany przez bolszewickich emisarjuszy. Jedne oddziay odrazu porzucay pozycje i w panice, bezadnie uciekay, inne walczyy niechtnie, przy kadej okazji cofajc si, inne znw, zreszt do nieliczne, zachoway dawn swoj warto bojow, walczc sumiennie i z wytrwaoci. Oglnie jednak biorc, war to bojowa wojska rosyjskiego bya o wiele ju nisz, ni za czasw7 ofensywy niemieckiej w Galicji. Wypadki otwartych buntw, jak naprzykad w 109 dywizji, byy coraz czstsze. Oddziay postpoway samowolnie, czsto po zbywajc si co najdzielniejszych oficerw7, kt rzy starali si uj je w karby dyscypliny. Pa nika udzielaa si oddziaom z najbardziej na wet bahych powodwT. Jednem sowem, natar cie Niemcw7 na Ryg oraz odw7rt 12 armji ro syjskiej dokona ostatecznego jej rozkadu. Dowdztw7o niemieckie, zachcone latwemi zwycistwami pod Ryg i coraz bardziej lekce wac wojska rosyjskie, zdecydowao miae przedsiwzicie, a mianowicie opanowanie wysp Ozylji, Moon i Dago, panujcych nad za tok Rysk i flankujcych zatok Fisk. Wy spy te byy silnie ufortyfikowane i posiaday liczn zaog rosyjsk, gdy dowdztwo rosyj skie zawsze przywizywao do ich posiadania wielk rol. Oczywicie, dopki armja rosyjska posia daa jeszcze swoj normaln warto bojow zdobycie tych wysp stanowio przedsiwzicie niemal, e niewykonalne, tembardziej, e znaj doway si one w strefie dziaania rosyjskiej floty wojennej. Teraz jednak sprawa przedsta wiaa si inaczej. W dniu 11 padziernika z portu libawskiego wypyna pod oson floty penego morza" flota transportowa, majc na swoich pokadach 42 dywizj piechoty niemieckiej. Nastpnego 597

dnia, pod oson dzia okrtowych, piechota nie miecka wyldowaa na pnocnym brzegu wy spy Ozylji w zatoce Tagga, ktra bya wpraw dzie bardzo silnie ufortyfikowana, ale niezwy kle sabo broniona przez zdemoralizowane, cho cia liczne wojska rosyjskie. W cigu jednej doby. Niemcy opanowali ca wysp, biorc do niewoli jej dwakro od Niemcw liczniejszy garnizon. W cigu nastpnych dni Niemcy opa nowali rwnie bez trudu wyspy Moon i Dago. Wyprawa ta udaa si Niemcom przy wydajnem wspdziaaniu swojej floty wojennej, dla ktrej zadanie to miao by, jakgdyby, ekspijacj za wypadki, ktre niedawno si w niej rozegray. Oto w cigu ubiegego lata na nie ktrych okrtach wojennych wybuchy otwarte bunty o charakterze bolszewickim, ledztwo wykazao, e ponad 4.000 marynarzy naleao ju do sprzysienia rewolucyjnego, ktre znaj dowao si w cisej cznoci z wywrotowemi elementami wewntrz Niemiec i z niemieck socjalistyczn partj niezalen, ktra ulegaa coraz wikszym wpywom rewolucji bolszewic kiej. Nastpiy masowe represje wrd mary narzy, liczne wypadki rozstrzeliwania przy wdcw buntu oraz aresztowania wewntrz kraju. Narazie admiralicja niemiecka opano waa pooenie, o czem wiadczyy wietne wy niki wyprawy w zatoce Ryskiej, a ktre znacz nie podniosy na duchu flot niemieck. Ale na stpnie flota wojenna Niemiec, powrciwszy do swoich portw, znw pogrya si w przymu sowej bezczynnoci, ktra dziaaa, jak najlep szy agitator, ponownie rozarzajc iskry bun tu, ktre narazie nie wybuchay wprawdzie nazewntrz, ale znakomicie przygotowyway wy padki, ktre miay nastpi po upywie roku. A tymczasem rozkad, armji rosyjskiej i ferment bolszewicki w calem pastwie post poway wci naprzd. Nie udao si zaga da" rewolucji bolszewickiej Kiereskiemu, ktry od dnia 30 sierpnia do wszystkich swo ich stanowisk rewolucyjnych doczy jeszcze stanowisko wodza naczelnego wszystkich si zbrojnych Rosji, ktremi kierowa przy pomo cy generaa Aleksiejewa, jako szefa swojego sztabu. Naturalny proces rozkadowy oraz klski, poniesione na poudniu i na pnocy, przypie szyy ostateczne wycofanie si Rosji z wojny. Ju we wrzeniu dowdca 12 armji rosyj skiej w raporcie swoim tak pisze: Oglny na strj armji w dalszym cigu jest naprony, nerwowy i wyczekujcy. Gwnemi motywami, okrelajcemi nastroje mas onierskich, po598

dawnemu s nieodparte pragnienie pokoju, y wioowy pd wty, pragnienie jak najszybszego jakiegokolwiek rozwizania... Armja przedsta wia si, jako tum ludzi zmczonych, le ubranych, z wielkim trudem wyywianych, zczonych wsplnem pragnieniem pokoju i oglnem rozczarowaniem. Charakterystyka ta moe by bez przesady zastosowana wogle do caego frontu". Po zdobyciu przez Niemcw wysp w za toce Fiskiej, waciwie armji rosyjskiej ju nie byo. Poprostu rozazia si ona i rozklejaa we wszystkich swoich wizaniach. Dezerterstwo jednostkowe i gromadne nabrao cech y wioowych. Z frontu .na tyy cigny tumy zdemoralizowanego onierstwa, ktre, dziki posiadanej broni, stawao si wewntrz pa stwa znakomitym materjaem dla propagandy bolszewickiej, a nastpnie dla przewrotu bolsze wickiego. Zanikaa wszelka spjnia, wica armj w cao. Nietylko ju dowdztwo na czelne, ale nawTet poszczeglni dowdcy pukw stracili w7szelki wpyw i wadz nad masami onierskiemi. Mordowanie oficerw stawao si zjawiskiem coraz czstszem. Groz pooe nia potgowa cakowity rozstrj komunikacji kolejowej i std pyncy kryzys aprowizacyjny na froncie. Coraz czciej otwarcie zbuntowa ni onierze rozbijali skady intendentury, gra bic i niszczc jej zapasy. Caa ludno pasa przyfrontowego znajdowaa si pod terrorem mas onierskich. Wadza administracyjna by a rwnie bezsilna, jak i wojskowa. Palono dwo ry po wsiach, rozbijano sklepy po miastach. Wewntrz kraju dziao si nielepiej. Fala rozruchw, buntw i lokalnych przewrotw bolszwickich szeroko rozlewaa si po caej Rosji. Wreszcie wr dniu 7 listopada od duszego ju czasu trwajca waciwie rewolucja bolszewic ka (wedug starego stylu zwana padzierniko w), odniosa zdecydowane zwycistwo. Rzd Tymczasowy upad. Kierenskij ratowa si ucieczk zagranic. Centralna wadza w pa stwie przesza w rce partji bolszewickiej, ma jcej na czele Lenina i Trockiego, a dziaajcej rkoma bolszewickiego sowietu" robotniczych i onierskich delegatw. Nowy bolszewicki ju wdz naczelny armji rosyjskiej, byy chory Krylenko, w dniu 26 listopada zaproponowa Niemcom zawieszenie broni, ktre te zawarto w Brzeciu w dniu 15 grudnia 1917 r. Wcze niej jeszcze, bo w dniu 9 grudnia, zawara w Focsani rozejm z pastwami centralnemi rwnie i Rumunja, ktrej pooenie, wobec ostatecznego przewrotu bolszewickiego, stao

KAttPANJA PRZECIW RUANJI

w
j r ^ ^
^ ^ ^

3 I

r.

Rumunt o r mj t f n j f w
fcirrwnrK front L. _ i pe

f frttmlnyti,
<ffry td. c( * t y

n * n r c i tx iKon< t ni t sa

K m |i n j ' i * I to* ,

si wprost tragiczne i dla ktrej rozejm by je dynym ratunkiem przeciwko zatoniciu w cha osie rosyjskim. Poczwszy od dn. 22 grudnia rozpoczy si w Brzeciu nad Bugiem roko wania pokojowe z bolszewick Rosj, ktre za koczyy si podpisaniem tak zwanego traktatu brzeskiego. Nareszcie Niemcy miay rozwizane rce na Wschodzie. Poczwszy od poowy listopada rozpocz si masowy przewz wojsk niemiec kich ze wschodu na zachd, gdzie przypyw wieych si jeszcze na rok przeduy agonj pastw cetralnych. Tak oto rewolucja rosyj ska staa si cich sojuszniczk Niemiec, co nie przyczynio si wprawdzie do ostatecznego ich zwycistwa, ale na dugo jeszcze zacigno wojn. Rwnoczenie niemal z wypadkami, ktre rozegray si na Wschodzie, a ktre spowodo way ostateczne wycofanie si Rosji z Koalicji i poniechanie wojny, rwnie i drugie pastwo koalicyjne, krlestwo woskie, ponioso dotkli w klsk wojenn, ktra jego znaczenie woj skowe sprowadzia do minimum. Na froncie woskim w cigu sierpnia i wrzenia prowadzili Wosi swoj jedenast zrzdu ofensyw nad Isonzo, majc charakter typowej bitwy sprztu" i walki na wyczer panie", zastosowanej przez dowdztwo woskie na wzr frontu francuskiego. W wyniku tych walk Wosi osignli wprawdzie nieznaczne tylko powodzenie po obu stronach Gorycji, jed nake opr wojsk austrjacko-wgierskich, kt rych demoralizacj na tym froncie powodoway dywizje, sprowadzone z frontu rosyjskiego, do tego stopnia zmala pod dziaaniem straszli wych walk na wytrzymanie, e dowdztwo nie mieckie powanie obawiao si, e sojusznicza armja nie wytrzyma nowej dwunastej ofensy wy woskiej, ktra nieuchronnie musiaaby na stpi w niedugim czasie. Wobec tego Niemcy postanowili wykorzy sta pooenie na Wschodzie, gdzie armja ro syjska zbliaa si do swojej ostatecznej agonji rewolucyjnej, aby przerzuci na front woski powaniejsze siy niemieckie i przy ich pomocy zada decydujcy cios armji woskiej. Byo to koniecznem, gdy dowdztwo niemieckie rozu miao, e rok nastpny musi doprowadzi do ta kiego lub innego zakoczenia wojny. W tej ostatecznej rozgrywce na mier i ycie Niem cy, znajdujce si ju u kresu wszelkich moli woci prowadzenia wojny, pragny mie spo kj na froncie woskim, podobnie, jak to si ju stao na rosyjskim, aby wszystkie swoje wy
600

siki skierowa na decydujcy o losach wojny front francuski. Zdecydowawszy si na wielk ofensyw przeciwko Wochom, trzeba byo wybra po midzy jej dwiema moliwociami. Albo nale ao j poprowadzi, jak to projektowa w 1916 roku genera Conrad von Htzendorff, z Ty rolu na Padw i na Weron z rwnoczesnem zwizaniem gros si woskich nad Isonzo, albo te poprowadzi j w sposb mniej efektowny z okolic Flicza w kierunku, rzeczki Piave. Pierw szy kierunek dawa nadziej oskrzydlenia armij woskich nad Isonzo, natomiast wymaga bardzo znacznych si, wobec czego dowdztwo niemieckie, nie posiadajc ich, oraz biorc pod uwag brak czasu na przygotowanie zakrojo nej na wielk skal operacji z Tyrolu, zdecy dowao si na ofensyw z okolic Flicza i Tolmino, atwiejsz i mniej ryzykown, chocia da jc znacznie mniej szans wietnego zwyci stwa. Popiesznie sformowano pomidzy Fliczem i Tolmino grup uderzeniow, w skad ktrej wesza 14 armja niemiecka, pod dowdztwem generaa Ottona von Belowa, zoona z dywizyj, cignitych ze Wschodu, oraz grupa co najlep szych dywizyj austrjacko-wgierskich pod do wdztwem generaa Kraussa. Oddziay niemieckie przygotowano do ofen sywy niezwykle starannie, a to z tego wzgldu, e miay walczy w terenie grskim, z ktrym dotychczas byy mao obeznane. Wielk rol przywizywano do momentu zaskoczenia, przy gotowujc wr tym celu ofensywie wT najgbszej tajemnicy. Zreszt tajemnic t zdradzili do wdztwu woskiemu dezerterzy Czesi, ktrzy przez cay czas wojny systematycznie i z talen tem, gdzie i jak mogli, dziaali na szkod armji austrjacko-wgierskiej. Jakkolwiek uprzedzone o majcej nastpi ofensywie dowdztwo woskie poczynio do niej powane przygotowania uderzenie niemiecko-austrjackie, wykonane w dniu 24 padzier nika, zadao Wochom dotkliw klsk. Z nie powstrzymanym impetem wojska niemieckoaustrjackie opanoway potnie ufortyfikowa ny ostatni grzbiet grski Alp Julijskich, panu jcych nad rozleg rwnin, poczem z niesab ncym impetem spuciy si z gr i na rwni nie ju poprowadziy miadce natarcie przez Udine na poudniowy-zachd, oskrzydlajc nad Isonzo 2 i 3 arm je woskie, ktre nie miay na wet czasu na wykonanie jako tako porzdnego odwrotu. W rce wojsk niemiecko-austrjackich wpada olbrzymia ilo jecw woskich i zdo-

Walki -"o

no

fronfic

zachodnim

pd..*k* .

fff j

Km.

5^%/.th.i

177
&

'4

. " - "i
s Mimi

1
-10.*...
fZ*
Ept'f,

5.

\ | i . t ni.i

5fr

bZ/

.^
y-^-r

byczy wojennej. Jednego tylko dnia 30 pa dziernika pod Codroipo nad Tagliamento pod dao si 60.000 Wochw ! Klska Wochw bya ogromna. Dwie ich armje nad Isonzo przestay waciwie istnie. W miar rozwoju miadcej ofensywy nie miecko-austrjackie j na rwninie, pka rw nie front woski na pnocy w grach, powa nie zagroony na swoich tyach. Wojska wo skie, zewszd parte przez przeciwnikw, w wiel kim nieadzie uchodziy zewszd w kierunku rzeki Piave, stanowicej ostatni Hnj obronn przed Wenecj. Wyniki ofensywy, pocztkowo zakrojonej skromnie i raczej jako odcienie dla austrjackiego frontu nad Isonzo, nieoczekiwanie przy niosy Niemcom olbrzymie powodzenie strate giczne, ktre przeksztacio si w wielki ma newr ruchowy. Pojawienie si po raz pierwszy na froncie woskim 9 dywizyj niemieckich, wystarczyo, aby front woski rozlecia si w sposb kata strofalny. O rozmiarach klski Wochw wiad czy sigajca wierci miljona ilo jecw, kt rych w cigu dwch tygodni zagarny wojska niemiecko-austrjackie. Klska Wochw wywoaa zrozumia konsternacj w Anglji i we Francji. Lkajc si, e Wochw moe spotka los Rosjan, so jusznicy z niezwyk energj i ofiarnoci zor ganizowali pomoc. W poowie listopada nad Piave zjawiy, si posiki sojusznikw w sile 6 dywizyj francuskich i 5 angielskich pod do wdztwem genraa Foch'a. Posiki sojusznikw oraz wielki talent, energja i elazna wola generaa Foch'a spra wiy, e wdz naczelny armji woskiej, genera

Cadorna, zdoa powstrzyma bezadny odwrt swoich wojsk i zorganizowa opr na rzece Pia ve, ktra, na szczcie dla Wochw, wanie silnie wezbraa, uatwiajc obron. Zmczone gwatown ofensyw wojska niemieckoaustrjackie nie zdoay ju sforsowa linji Pia ve, nad. ktr przy pomocy francusko-angiel skiej umocniy si wojska woskie. Wobec tego ofensyw przeniesiono na p noc, gdzie w Tyrolu 11 armja austrjacko-wgierska miaa wykona nowe uderzenie, ktre uczynioby niemoliw obron rzeki Piave. Ale duch wojsk austrjacko-wgierskich nie podoa temu zadaniu, tembardziej, e posiki, cigane z caego frontu wskutek jego bardzo znacznego skrcenia, nie zdyy na czas. Pomimo dugo trwaych wysikw Austrjakow, nie udao si przeama na pnocy frontu woskiego, co po zwolio na stabilizacj frontu nad Piave, gdzie walki nabray znw charakteru pozycyjnego. W wyniku caej operacji front woski zo sta znacznie skrcony, a znaczny obszar wo ski sta si upem Austrjakow. Wdz naczelny woski, genera Cadorna, otrzyma dymisj, a stanowisko jego obj genera Diaz. Jednake wysiki nowego wodza w kierun ku reorganizacji i uzdrowienia wojska wo skiego nie day ju wynikw. Armja woska do koca wojny nie zdoaa si otrzsn ze skutkw straszliwej klski 1917 roku. Odtd siy woskie pozwalay jedynie na zwizanie znacznej czci wojsk austrjacko-wgierskich we Woszech bez monoci zadania im klski. Oczy wistem byo, e w kampattji nastp nej 1918 r. jedynie front francuski bdzie mu sia wzi na siebie cay ciar ostatecznej roz grywki z Niemcami.

602

R o z d z i a XXIV. NA PRZEOMIE LAT 1917/1918. Na pocztku 1918 roku w wojnie wiato wej nastpi zasadniczy przeom. Wschodnio europejski, czyli rosyjski front w rzeczywisto ci przesta istnie z chwil pochwycenia wa dzy w Rosji przez bolszewikw. W dniu 7 listo pada 1917 roku obradujcy w Piotrogrodzie wszechrosyjski zjazd sowietw (czyli rad dele gatw onierskich, robotniczych i woeianym odrazu. Bolszewicy chwycili w swoje rce najwysz wadz w pastwie, nie panowali jednak narazie nad aparatem pastwowym, ktry zreszt uprzednio ju w straszliwy spo sb zdemoralizowali i zdezorganizowali. Nara zie przeto pokojowa manifestacja sowietw no sia raczej charakter demagogiczny i miaa na celu ostateczne zjednanie sobie mas onier-

Lenin.

Trocki.

skich), reprezentujcy now wadz Rosji, wy dal dekret o pokoju", ktry sta si podwalin pniejszej polityki bolszewicko - rosyjskiej w stosunku do wojny wiatowej. By to pierw szy dzie przewrotu bolszewickiego (wedug starego stylu, uywanego w Rosji carskiej, przewrt ten nazwano padziernikowym), to te dekret o pokoju" nie mg by zrealizowa

skich, tumnie opuszczajcych front i dcych na tyy. Dopiero w dniu 20 listopada 1917 r. nowy rzd rosyjski, tak zwany Sownarkom (rada ko misarzy ludowych), realizujc dekret o po koju", wyda platoniczny narazie rozkaz wszczcia pertraktacyj pokojowych z Niemca mi generaowi Duchnninowi, ktry zaj stano603

wisko gwnodowodzcego po ucieczce zagrani c Kierenskiego, ostatnio posiadajcego wadz dyktatorsk. Dla wyjanienia naley tu doda, ze formal n wadz dyktatorsk Kierenskij piastowa bardzo niedugo, to znaczy od koca wrzenia do pocztkw listopada 1917 r., po aresztowa niu i wtrceniu do wizienia byehowskiego ge neraa Karniowa, zajmujcego poprzednio sta nowisko gwnodowodzcego. Karniow, rozu miejc, e bieg wypadkw w Rosji nieuchron nie prowadzi do anarchji i rewolucji bolsze wickiej, dy do uchwycenia wadzy w pa stwie przez czynniki wojskowo-zachowrawcze, ktre miayby zaprowdzi ad wewntrz pa stwa i karno w wojsku. De tych lka si Kierenskij, widzc w generale Kamilowie swo jego rywala politycznego. Aby go unieszkodli wi, chwyci si Kierenskij prowokacji, naka zujc Korniowowi skoncentrowa w Piotrogrodzie III korpus kozacki w celu ochrony rz du przed wystpieniami bolszewikw. Oczywi cie, dawao to Korniowowi doskona okazj do zaprowadzenia porzdku w stolicy. W tym te celu wyda zupenie konkretne rozkazy do wdcy korpusu generaowi Krymowowi. Roz kazy te stay si podstaw oskarenia gen. Korniowa o denia do obalenia ustroju republi kaskiego i przywrcenia wadzy Romanoww. Genera Krymw popeni samobjstwo, III kor pus kozacki nie dotar do stolicy, a Korniow, jedyna osobisto, ktra moga jeszcze utrzy ma ster armji rosyjskiej, dosta si do wizie nia. W ten to sposb Kierenskij pozby si na zbyt popularnego i silnego rywala. Jednak jak e bardzo brako mu w krtkim ju czasie te go silnego czowieka w chwilach przewrotu bol szewickiego, wobec ktrego on dyktator, wdz, demagog i wietny mwca, lekkomylny polityk i ambitny adwokat w jednej osobie by bezsilny, jak dziecko ! Powrmy jednak do rzeczy. Genera Duchonin odrzuci rozkaz Sownarkoma, nie uznajc jego wadzy. Wobec tego bolszewicy ogosili kwater gwn, jako kontrrewolucyj n, nakazujc masom onierskim nie wypenia jej rozkazw. W trzy dni za pniej Sownarkom mianowa nowego bolszewickiego ju gw nodowodzcego w osobie chorego Krylenki, ktry te natychmiast rozpocz kroki pokojo we, nawizujc przez radjo porozumienie z do wdztwem niemieckiem. W dniu 29 listopada dowdztwo niemieckie zgodzio si na wszcz cie rokowa pokojowych w Brzeciu nad Bu giem. Dnia 2 grudnia 1917 r. przybya tam de 604

legacja bolszewicka pod przewodnictwem Joffego i jego pomocnika Kamieniewa. Z t chwil pastwa centralne gbiej ode tchny. Niemcy mogli przerzuci znaczn cz swoich dywizyj ze wschodu na front francuski, Austrjacy za na woski, rwnoczenie wykorzystywujc pod wzgldem gospodarczym znaczne okupowane obszary na wschodzie, za sobne w produkty ywnociowe i rop naftow. Niedawno dokonany pogrom Wochw oraz bierne zachowanie si koalicyjnej armji salonickiej cakowicie ubezpieczao granice AustroWgier ze wszystkich stron. Front zachodni we Francji by znacznie osabiony po stronie Koalicji, a to z racji wysania kilkunastu dy wizyj posikowych na front woski. Nawet po oenie Turcji dziki rewolucji bolszewickiej ulego znacznej poprawie, co byo tern waniej sze, i w 1917 roku Turcy ponieli szereg do tkliwych strat wojskowych i politycznych. Jakkolwiek pierwsza rewolucja rosyjska i usunicie ze stanowiska gwnodowodzcego armj kaukask wiel. ks. Mikoaja Mikoajewicza znakomicie uatwiy Turkom pooenie na froncie armeskim, jednake nawet posiki, cigane z tego frontu, nie pomogy w 1917 r. powstrzyma ofensywy angielskiej w Palesty nie i Mezopotamji. Z pocztkiem 1917 r. prze waajce siy angielsko-hinduskie natary na turecki front ufortyfikowany pod Kut-el-Amara w Mezopotamji i po cikich walkach prze amay go w kocu lutego. Po raz ju drugi w cigu wojny ukazali si Anglicy pod Bagda dem, ale tym razem ze znacznie zwikszonemi siami i lepiej przygotowani do charakteru woj ny na tym froncie. Po klsce Turkw pod Kutel-Amara obrona Bagdadu bya ju krtka i Anglicy wkroczyli do tej staroytnej stolicy Kalifw, co miao doniose znaczenie moralne na caym bliskim Wschodzie mahometaskim, w ktrego oczach zblad turecki pksiyc. Skutki tej klski nie day na siebie czeka. Zrczna polityka angielska potrafia wywoa wrd Arabw wrogie Turkom nastroje. Na stroje te wykorzysta wasal sutana tureckie go emir Mekki, ktry ju latem 1916 r. zawar z Anglikami sojusz wojskowy i polityczny, sta jc na czele przeciwtureckiego ruchu wrd Arabw. Oczywicie pogorszyo to i tak ci kie pooenie Turkw. O przeciwnatarciu nad Tygrysem w Mezopotamji, gdzie Anglicy do tarli a do Samary, narazie nie mona byo ma rzy, tembardziej wobec gronego pooenia w Palestynie, dokd trzeba byo skierowa wszystkie i tak szczupe posiki niemieckie (na-

wet w Azji onierz niemiecki musia podtrzy mywa swoich sprzymierzecw). Wiosn 1917 roku Anglicy dotarli do poudniowej gra nicy Palestyny (od strony Egiptu). Tu pod Gaz i Berseb chwilowo powstrzymali Turcy natarcie Anglikw, ktrzy jednak jesieni na tarli z wiksz jeszcze si. Po zaciekej obro nie cofajcy si Turcy musieli odda Anglikom w dniu 9 grudnia 1917 r. Jerozolim, obok Mekki drugie najwitsze miasto Islamu, co byo po upadku Bagdadu nowym ciosem dla politycznego prestig'u Turkw wrd ludw mahometaskich. Utrata Bagdadu, Mekki i Je rozolimy byy dla Turkw ciosami, ktre, zda wao si, przesdzaj ju o bliskim upadku pastwa otomaskiego. Jednake rewolucja bolszewicka, ktrej nastpstwem byo rwnie rozpylenie si rosyjskiej armji kaukaskiej, do tychczasowego gwnego przeciwnika Turkw, na rok jeszcze przecigna militarn agonj Turcji. Z pocztkiem 1918 roku mogo si by o nawet wydawa, e przy pomocy si, cig nitych z nieistniejcego ju frontu kaukaskie go, bd mogli Turcy powetowa sobie ponie sione dotychczas straty w Mezopotamji, w Pa lestynie i wr Arabji. Reasumujc to, comy powiedzieli dotych czas, naley stwierdzi, e, dziki rewolucji ro syjskiej, na przeomie lat 1917 i 1918 pooe nie wojenne ulego radykalnej zmianie na ko rzy pastw centralnych, ktre zwolniy si od swojego najduszego frontu rosyjskiego, cig ncego si od morza Batyckiego poprzez mo rze Czarne a do Kaspijskiego, co pozwolio im skierowa swj gwny wysiek na gwny front francuski, obecnie niemal e jedyny po pogromie Wochw. Przeciwnie Koalicja zostaa pozbawiona oparcia wojskowego i politycznego ze strony Rosji oraz jej niewyczerpanego materjau ludz kiego, ktry pozwala w cigu trzech lat kosz tem ogromnych ofiar le wyposaonemu i uzbrojonemu wojsku rosyjskiemu ciga na siebie znaczn cz si niemieckich, odciajc tern zadanie sprzymierzonych na Zachodzie. Pomoc Stanw Zjednoczonych, wstpuj cych do Koalicji na miejsce Rosji, nie moga okaza si skuteczn wczeniej, ni latem, a na wet jesieni 1918 r., co na pocztku tego roku grozio zwaleniem si wszystkich pozostaych jeszcze si niemieckich na wyczerpane arm je francusk i angielsk. Rozumiejc to niebez pieczestwo Koalicja pragna za wszelk cen utrzyma w jakiej takiej gotowoci bojowej wschodnio-europejski front a do czasu nadej

cia posikw amerykaskich, ktreby pozwoli y sprosta caej potdze niemieckiej na fron cie zachodnim. Aby to osign Koalicja mu siaa dy do obalenia wadzy bolszewickiej, ktra z natury rzeczy sza na rk niemieckie mu imperjalizmowi. Naleao wic wszystkicmi siami poprze liczne jeszcze w Rosji elemen ty przeciwbolszewickie, gwnie skupiajce si na poudniu Rosji i na Kaukazie. W tym te celu pomidzy Anglj i Francj nastpio w dniu 23 grudnia 1917 r. tajne po rozumienie, ktrewedug Churchill'a (The world crisis. The After math. 1924") mia-

Slynna rewolucjonistka

Kolontaj.

lo na celu podtrzymanie generaa iUeksiejewa, znajdujcego si wwczas w Nowoczerkasku, oraz okrelio geograficzne sfery dziaa obu mocarstw (na terenie Rosji). Bessarabja, Ukraina i Krym stanowi miay francusk sfe r dziaa, za poudniowe okrgi kozackie, Kaukaz, Armenja, Gruzja i Kurclystan sfe r angielsk. Jeli zewntrzne pooenie wojskowo-poli tyczne na pocztku 1918 r. ukadao si pomyl nie dla pastw centralnych to ich pooenie wewntrzne rwnoczenie wykazywao tak po wane szczerby i braki, e dalsze prowadzenie wojny nabierao cech awanturniczych, kiedy wszystko buduje si na przypadku, uchyla si za od rozumowej kalkulacji. Stan gospodarczy pastw centralnych blis kim by ostatecznego upadku. Blokada Koali-

cji doprowadzia ludno szczeglnie niemieck do kracowych ogranicze w dziedzinie apro wizacji i wszelkich przedmiotw pierwszej po trzeby. Niemcy poprostu godoway. Brak by o odziey i obuwia, bielizny, lekarstw, a nawet rodkw opatrunkowych. Coraz dotkliwiej od czuwany brak surowcw nie pozwala przemy sowi niemieckiemu dorwna produkcji zachodnio-koalicyjnej, bez przerwy rosncej na po trzeby wojny. Tabor kolejowy i Samochodowy by ju zuyty w niebezpiecznym stopniu, brak za rodkw i si nie pozwala na jego odnowie nie i uzupenienie. Materja ludzki pastw centralnych by ju na wyczerpaniu. Wyzyskiwanie w coraz wikszej mierze pracy kobiet, zastpujcych mczyzn przy warsztatach pracy wewntrz kraju, niewiele ju pomagao. Na pocztku 1918 roku liczebno uzupenie niemieckich, dajcych si wcieli do armji, nie przekraczaa 100.000 ludzi! Nie lepiej byo z materjaem koskim, ktrego brak zmusi dowdztwo nie mieckie do zgubnego w skutkach spieszenia znacznej czci swojej kawalerji. Konie przy dzielano ju wycznie tylko do dywizyj ude rzeniowych, zupenie pozbawiajc kawalerji te dywizje, ktre zajmoway bierne odcinki frontu. Wojna podwodna, prowadzona przez Niemcw ze skrajn bezwzgldnoci i okru ciestwem, na ktrej skuteczno tak bardzo liczono w Niemczech, pod koniec 1917 r. po cza dawa coraz mniejsze wyniki, widocznie ju zawodzc pokadane w niej nadzieje. Anglja, pocztkowo zaskoczona tym nowym rod kiem prowadzenia wojny na morzu, przetrwa a najciszy dla siebie okres, powoli przystoso wujc si do nowych warunkw i zastosowujc skuteczne rodki walki i ochrony przed odzia mi podwodnemi. We wszystkich pastwach centralnych, nie wyczajc Niemiec, roso powszechne nie zadowolenie i pragnienie pokoju; w spoecze stwie zatrwaajce postpy czyni upadek mo ralny i fizyczny; niezdrowe nastroje opanowy way ycie polityczne; rosa walka partyjna i intrygi; panoszyo si wojenne paskarstwo"; dezerterstwo ogarno ju nawet armj nie mieck, dla ktrej przedtem byo zjawiskiem zupenie nieznanem. Bezporedni wpyw rewolucji bolszewic kiej zaznacza si coraz wyraniej w pastwach centralnych, ktre same lekkomylnie pragny wykorzysta bolszewizm, jako swoje powolne narzdzie. Nawet w Niemczech propaganda
606

bolszewicka pocza czyni znaczne postpy. Wzmagaa si fala strajkw i manifestacyj ro botniczych przeciwko wojnie i pod hasami bolszewickiemi. Bolszewicki bunt we flocie wo jennej by pierwszem ostrzeeniem, e militaryzm niemiecki przeywa ostry kryzys moral ny. Szerzyy si dalsze objawy tego kryzysu. Dywizje, zaraone na wschodzie brataniem si" z zanarchizowanem wojskiem rosyjskiem, z kolei przeszczepiay niezdrowe nastroje na front zachodni, osabiajc odporno moraln niezwycionych dotychczas wojsk niemieckich. W Niemczech coraz wyraniej zaznaczaa si zasadnicza rnica pogldw pomidzy sfe rami politycznemi i wojskowemu Pierwsze, uwaajc ju wojn za przegran, pragny jej zakoczenia i kompromisowego pokoju. Sfery znw wojskowe, wychowane w zaciekym imperjalimie, ktry cay wiat pragn widzie u stp swoich, i zalepione zewntrznie pomylnem pooeniem wojskowem pastw central nych, nie chciay nawet sysze o kompromisie, wci majc jeszcze nadziej, e jednak przy szczliwie skadajcych si okolicznociach uda si jeszcze osign zdecydowane zwyci stwo, ktre w rce Niemcw odda hegemonj nad wiatem, pozwoli na powan zmian ma py Europy na ich korzy i utrzymanie znacz nej czci zawojowanych obszarw. Dziki takiemu pooeniu politycznemu w Niemczech jeszcze w cigu 1917 roku doko nano szeregu prb nawizania pertraktacyj po kojowych z Koalicj. Jednake te pertraktacje oraz przewidywane warunki pokoju byy tak obstawione przez dowdztwo niemieckie wa runkami rzekomo strategicznemu, e dla Koali cji jasnem byo, i porozumienie z rzdem nie mieckim, wci jeszcze ulegajcym wpywom wojskowym, jest bezcelowe, gdy w sytuacji tej pokj byby poprostu podyktowany Koalicji. Z drugiej znw strony gbsze rozumienie po oenia wojennego ze strony Koalicji oraz mno ce si objawy rozkadu pastw centralnych czyniy dla Koalicji wszelki kompromis szkodli wym w obliczu rychego ju zdecydowanego zwycistwa, w ktre wierzyli bezwzgldnie sprzymierzeni. Niepowodzenia polityczne Niemiec na te renie porozumienia z Koalicj wywoay nieza dowolenie w pokojowo nastrojowych sferach politycznych przeciwko kanclerzowi Rzeszy Bethmann - Hollwegowi, ktry rwnoczenie straci by zaufanie wrd sfer wojskowych. Pierwsi oskarali kanclerza o zbytnie uleganie dowdztwu naczelnemu, drudzy za o mik-

ko" w polityce. W rezultacie Bethmann-Hollweg ustpi w dniu 13 lipca 1917 r. Nastp c jego zosta Michaelis, ale i ten nie mg so bie da rady z coraz bardziej rosnc przepa ci pomidzy sferami politycznomi i wojskowemi, ustpujc z kolei miejsca w dniu 1 listo pada bawarskiemu prezesowi ministrw Hertlingowi, majcemu due wpywy wrd polity kw. Jeli na pocztku 1918 r. wewntrzne po oenie Niemiec byo niezwykle cikie to po oenie ich sojusznikw Austro-Wgier, czcio wo za i Bugarji byo wprost tragiczne. Byy to ju trupy, sztucznie utrzymywane przy y ciu potn wol Niemcw i ich materjaln i wojskow pomoc, Austro - Wgry utrzyma w sojuszu z Niemcami jedynie szczliwy wynik jesien nej ofensywy niemieckiej przeciwko Wochom, ktry na duszy czas zdawa si zabezpiecza monarchj habsbursk, zdejmujc z niej zna czn cz ciaru prowadzenia wojny. Bo wiem w Austro-Wgrzech, ktrych aparat pa stwowy i wojenny by ju do ostatecznoci zde zorganizowany, zdemoralizowany i wyniszczo ny, nastroje pokojowe, ktrym przewodzi sam cesarz Karol, zyskiway coraz wiksz si, co raz skuteczniej przeciwstawiajc si niezom nej postawie swojego niemieckiego sprzymie rzeca. Nastroje te atwo mogy byy zapro

wadzi Austro - Wgry na drog zdrady swo jego sprzymierzeca, od ktrej zreszt byy bardzo blisko. Jeszcze w lutym 1917 r. rzd austrjackowgierski nawiza w tajemnicy przed Niemca mi ostrone pertraktacje z rosyjskiemi sferami dworskiemi, co jednak zostao nagle przerwa ne wybuchem rewolucji w Rosji. Wobec tego ju w marcu tego roku cesarz Karol austrjacki, rwnie w gbokiej tajemnicy, usiowa na wiza nici porozumienia z zachodniemi czon kami Koalicji za porednictwem swojego szwa gra, Ksicia Sykstusa Burboskiego, znajduj cego si w szeregach armji belgijskiej. Cesarz Karol da tylko utrzymania i zabezpieczenia monarchji austrjacko - wgierskiej chociaby kosztem najwikszych ofiar, przyrzekajc rw noczenie, e wszelkiemi rodkami i caym swo im wpywem poprze u rzdu niemieckiego susz ne dania Francji w sprawie zwrotu zabra nych jej w 1871 r. Alzacji i Lotaryngji. Zakulisowe starania cesarza Karola nie doprowadziy do pomylnego wyniku, przedewszystkiem z tego wzgldu, i utwierdziy Ko alicj w przewiadczeniu o rosncym rozdwiku pomidzy czonkami centralnego przymie rza, co zwiastowao ryche pomylne dla Koali cji zakoczenie wojny. Ostatecznie samodziel na polityka cesarza Karola, nie przynisszy korzyci Austro-Wgrom, pogorszya tylko po.

', v'- .. .

-A- '

Walki pod Tarnopolem. Pozycja rosyjska.

607

M*-

Paniczna ucieczka Kosjan z miasteczka na skutek kamliwej wiadomoci o zblianiu si kawalerji niemieckiej.

oenie pastw centralnych tak nazewntrz, jak i na wewntrz, podcinajc zaufanie pomi dzy sprzymierzecami, rzd francuski bowiem na wiosn 1918 roku opublikowa tre pertraktacyj, prowadzonych z cesarzem Karolem, co wywoao szczeglne oburzenie w Niemczech i w Turcji. Rzdy pastw centralnych bardziej jeszcze utwierdziy si w przewiadczeniu o rosncej saboci swoich przeciwnikw dziki przejte mu przez wywiad koalicyjny tajnemu sprawo zdaniu austrjackiego ministra spraw zewntrz nych, hrabiego Czernina, ktry odmalowywa cesarzowi pooenie pastw centralnych w na der ponurych barwach. Pisa on : Jego Cesar ska Mo polecia mi owiadczy niemieckim mom stanu, e gonimy ostatkami si i e Niemcy mog na nas liczy tylko do koca lata (1918 r.). Wykonaem ten rozkaz i niemieccy mowie stanu nie poddawali adnej wtpliwo ci, e rwnie i dla Niemiec jeszcze jedna kanipanja zimowa jest niemoliw." A dalej pisa Czernin: Gdy udao si odeprze spodziewane natarcie angielsko - francuskie i woskie, by oby dobrze, by pastwa centralne, zanim Ame ryka zmieni pooenie wojskowe na ich nieko rzy, wystpiy z bardziej sprecyzowanymi propozycjami pokojowemi, nie ocigajc si na wet przed wielkiemi ofiarami".
608

Wobec tych faktw dla Koalicji byo oczywistem, e nie nadszed jeszcze czas pomylne go dla niej zakoczenia wojny, ale e czas ten jest ju bliskim.

W zupenie odmiennem pooeniu byy pastwa Koalicyjne. Ich siy i rodki powik szay si planowo i w coraz szybszem tempie. Armje koalicyjne byy ju niemal luksusowo wyposaone we wszelkie rodki prowadzenia wojny, ktre w dodatku stale wzrastay i do skonaliy si. Dziki wojnie pozycyjnej i wyszoci tech nicznej znaczna cz wojsk koalicyjnych od poczywaa, znajdujc si w rezerwie, co po zwalao Koalicji zachowa kadry i tyzn swo ich armij. Kontyngent wojsk kolorowych w do statecznej mierze zabezpiecza! dopyw wieych sil ludzkich. Wojna podwodna, wbrew oczekiwaniom dowdztwa niemieckiego, nie sparaliowaa do staw morskich dla Koalicji, ktra po dawnemu prawie w nieograniczonym stopniu korzystaa z surowcw caego wiata. Wreszcie pomoc wojsk amerykaskich z kadym miesicem sta waa si coraz bardziej wak dla losw wojny i do lata 1918 roku powinna bya osign

bardzo powane rozmiary (do 1 marca wysa dzono na ld europejski 300.000 wojsk amery kaskich, za w wiczebnych obozach w Ame ryce znajdowao si ju okoo 1.300.000 ludzi. Ponadto Stany Zjednoczone ogosiy powszech n sub wojskow, co czynio z nich ogromny rezerwuar ludzki). Ferment rewolucyjny, wywoany skutka mi dugotrwaej wojny oraz zaraliwym przy kadem Rosji, nie oszczdzi rwnie niektrych pastw Koalicji, jednake nigdzie nie przybra groniejszych rozmiarw i dal si na czas opa nowa takiemi lub innemi rodkami. Pod tym wzgldem w najgorszem pooeniu znalazy si Wochy po wieo poniesionej w 1917 r. klsce, rwnajcej si pogromowi militarnemu. Ale i tam dziki pomocy wojsk angielsko-francuskich, wcinitych pomidzy oddziay woskie, zdoano do szybko opanowa sytuacj. Chwilowo zdemoralizowane wojsko fran cuskie, o czem pisalimy ju poprzednio, zosta o uzdrowione surowemi represjami oraz mo ralnym autorytetem i niezomn wol nowego wodza naczelnego, generaa Ptain, pod koniec za roku do saby i chwiejny rzd Painleve'go zosta zastpiony przez silny, zdecydowa ny i za wszelk cen dcy do penego zwyci stwa rzd Clemenceau, ktrego te przezwano starym tygrysem Francji". W tym czasie armja angielska osigna ju ca potg, godn trzechletnich tytanicz nych wysikw Lloyd - George'a i lorda Kitchener'a (ktry wanie zgin by na okrcie, za topionym przez Niemcw). Rok 1917 sta si przeomowym dla armji angielskiej, ktra, po rzuciwszy dotychczasow rol drugorzdn, bie na siebie gwny ciar i odpowiedzial no prowadzenia dziaa zaczepnych na fron cie zachodnim, zdywszy dostosowa si do za da wspczesnej wielkiej wojny. Zarwno Francuzi, jak i Anglicy drog wieloletnich krwawych dowiadcze wypraco wali konieczne metody prowadzenia wojny po zycyjnej i stosowania rodkw technicznych. Przenieli oni punkt cikoci walki na techni k, zdecydowawszy si przy jej pomocy cako wicie pozbawi krwi niemiecki organizm wo jenny i dopiero na jego gruzach przej do zde cydowanego szerokiego manewru. Najsabsz stron Koalicji po dawnemu byo zrniczkowanie dowdztwa naczelnego, co wypywao z dotychczasowej rwnowagi pod wzgldem potgi militarnej pomidzy gwny mi sprzymierzonemi mocarstwami.

Porwnywujc pooenie obu stron woju jcych musimy doj do wniosku, e Koalicja posiadaa wszystkie szanse zwycistwa w kampanji 1918 roku, dla ktrej znwT okresem kry tycznym musiay by pierwsze miesice tego roku, kiedy liczebno wojsk niemieckich na Zachodzie wzrosa dziki rewolucji bolszewic kiej, pomoc za Ameryki nie bya jeszcze wy starczajc, aby zrwnoway ten fakt ujem ny. W tym czasie zdecydowana ofensywa Niemcw moga bya znacznie uszczupli ogl ne szanse Koalicji. To te dowdztwa francus kie i angielskie szczeglnie obawiay si tego natarcia, decydujc si na pocztku roku sto sowa jedynie cis obron na froncie zachod nim. Rozumiejc swoje pooenie Niemcy ju od jesieni 1917 roku przygotow:ywali si do zde cydowanego uderzenia, ktre miao rozwali front angielsko-francuski jeszcze przed przy byciem znaczniejszych posikw ameryka skich. Jednakie Ludendorff, ktry w tym cza sie sta si gwn spryn dowdztwa nie mieckiego i niezomnym strem nieustpliwe go stanowiska Niemiec, pomimo swojego talen tu i energji nie zdoa skupi caej swojej uwa gi na sprawie przygotowania tego natarcia, po cigany atwoci dokonania ostatnich posu ni polityczno-wojskowych na Wschodzie w ce lu przypiecztowania tam wojny korzystnym dla Niemiec traktatem. Miao to by niejako asekuracj na wypadek niepomylnego zako czenia wojny na Zachodzie. Cel ten Luden dorff osign w traktacie brzeskim. Jednake korzyci tego traktatu w krtkim czasie obr ciy si przeciwko Niemcom, gdy ostateczny pogrom na Zachodzie, ktremu na czas i w do statecznych rozmiarach nie przeciwdziaano, przekreli wszystkie dotychczasowe sukcesy Niemiec, wcznie ze zdobyczami na Wscho dzie. Tak wic pierwsze miesice 1918 roku obie strony wykorzystyway, przygotowujc si do ostatecznych zapasw na polach Francji, pastwa za centralne ponadto do szerokich acz niemal bezkrwawych dziaa na rosyjsko-rumuskim i kaukaskim frontach. Rwnocze nie na frontach woskim i salonickim panowaa cisza, za w Palestynie i Mezopotamji Anglicy prowadzili zaciek ofensyw przy rwnie za ciekej obronie Turkw. Pomimo wszystkich rozczarowa i niepo wodze, ktre byy wynikiem dotychczasowych 609

prb rozwizania sprawy pokoju, jeszcze i w drugiem proczu 1917 r. z rnych stron prowadzono pertraktacje pokojowe. Pewn ini cjatyw rwnie w tym kierunku przejawi! obradujcy w Sztokholmie midzynarodowy kongres socjalistyczny, ale adnych wynikw nie osign przedewszystkiem z racji nieobec noci delegatw z pastw koalicyjnych. Rw nie nie posuno sprawy ani o krok dalej pa pieskie sierpniowe wezwanie do pokoju, zwr cone do ludw chrzecijaskich caego wiata. Ostatni prb pokojowego zakoczenia wojny byo wystpienie prezydenta Stanw Zjednoczonych, Wilsona. W dniu 8 grudnia 1917 r. zwrci si z ordziem do senatu ame rykaskiego, w 14 punktach, dzi ju history cznych, wyuszczajc jedynie moliwy pro-

lerz Rzeszy Niemieckiej hrabia Herting, po woujc si na dotychczasowe zwycistwa or a niemieckiego i korzystne pooenie wojskowre pastw centralnych, z prawdziw but krzy ack owiadczy, e nie moe by mowy w ad nym wypadku o odstpieniu obszarw, nale cych do Rzeszy, oraz stwierdzi, e Niemcy, nie mog si zgodzi na wtrcanie si Koalicji do prowadzonych przez Niemcy rokowa pokojo wych z Rosj i do sprawy przyszego uksztato wania si pastwa polskiego, ktra to sprawa obchodzi jedynie zainteresowane kraje: Niem cy, Austro-Wgry i Polsk". Poniewa rwno czenie hrabia Czernin owiadczy w imieniu rzdu austrjacko-wgierskiego, e niemoliwem jest dla niego odstpienie chociaby pi dzi ziemi pobitym Wochom, przeto ostatnia prba pokojowa speza na niczem. O dalszych losach wojny mia rozstrzyg n or. Mogli by jedynie zwyciscy i zwy cieni.

U< wolucja te Rosji. Walki im ulicach. Zbombardowany hotel.

gram pokoju wiatowego", na podstawie kt rego pastwa centralne mogy byy rozpocz pertraktacje z Koalicj. Pomidzy innemi pre zydent Wilson da od pastw centralnych opuszczenia okupowanych w czasie wojny ob szarw, powetowania szkd materjalnych, zwrotu na rzecz Francji zagrabionych w 1871 roku Alzacji i Lotaryngji, poprawienia granic Wioch na ich korzy, swobodnego rozwoju lu dw Austro - Wgier, odbudowania niepodle gego pastwa polskiego ~ wolnym i zabezpie czonym dostpem do morza, oraz rzucajc ogl ne hasa samookrelenia narodw i sprawiedli woci dziejowej. Z niewielkiemi zmianami owe 14 punktw Wilsona w rok pniej stay si podstaw traktatu wersalskiego, ktry po wojnie wiatowej na nowo wiat urzdzi, zmieniajc map Europy i cae oblicze wiata. W odpowiedzi na ordzie Wilsona kanc610

Z kolei przyjrzyjmy si, co dziao si na Wschodzie, gdzie faktycznie ustay ju wszel kie dziaania wojenne. Dnia 5 grudnia 1917 r. w Brzeciu n/Bu giem podpisano tymczasowe warunki zawiesze nia broni, w ten sposb prawnie sankcjonujc istotny stan rzeczy. W dniu 22 grudnia rozpoczto ju rokowa nia pokojowe, ktre ze strony pastw central nych prowadzi gwnie niemiecki minister spraw zagranicznych von Klmann przy wy datnej wsppracy szefa sztabu dowdztwa frontu wschodniego, generaa Hoffmanna, kt ry reprezentowa niemieck kwater gwn, ze strony za sowieckiej Lew Trocki. Do dnia 28 grudnia trway ukady wstp ne w sprawie samostanowienia o sobie" wszy stkich narodw kresowych byego cesarstwa ro syjskiego, oraz w sprawie oprnienia okupo wanych obszarw przez wojska niemiecko-austrjackie. W tych wstpnych ju ukadach obie strony napoy odkryy swoje przybice. Pa stwa centralne stany na stanowisku, e na rody kresowe w dostatecznym ju stopniu zade klaroway swoj wol oderwania si od Rosji, oraz e wycofanie wojsk sprzymierzonych z tych obszarw narazie jest niemoliwe ze wrzgldu na niebezpieczestwo zawleczenia na nie rewolucyjnej anarchji, panujcej w Rosji. Byo jasnem, e pod form samookrelenia" narodw kryj si niedwuznaczne zakusy anek-

Walki w (jarach wojsk

rosyjskich.

sjonistyczne mocarstw centralnych. Z drugiej znw strony delegacja bolszewicka obnaya swj istotny cel "w rokowaniach pokojowy, kt ry zawiera si w synnej formule Trockiego: Pokoju nie podpisy wra, wojny nie prowa dzi!" Bolszewicy do niczego nie chcieli si zo bowizywa, pragnli gra na zwok, aby tym czasem jako tako zmontowa swj nowy aparat rzdzenia i now si zbrojn zamiast ostatecz nie ju rozproszonej dawnej armji carskiej. Rozumieli, e wzmocniwszy si bd mogli ina czej rozmawia z przedstawicielami pastw centralnych. Poza tern wrd bolszewikw ist niaa wwczas silna wiara w powszechn" re wolucj bolszewick, ktrej naleao si docze ka, nie angaujc si w zobowizania trakta towe. W tych warunkach trudno byo porozu mie si obu delegacjom. To te rokowania wle ky si, nie posuwajc zupenie sprawy formal nego pokoju. W tym stanie rzeczy delegacja bolszewicka, pragnc bardziej jeszcze zyska na czasie, przerwaa w dniu 28 grudnia uka dy-pod pretekstem wcignicia do nich pastw koalicyjnych wci jeszcze formalnych so jusznikw Rosji. Oczywicie by to tylko pre tekst do przeduenia rokowa, a zarazem ma nifestacja na uytek midzynarodowej propa gandy bolszewickiej. Haaliw inicjatyw zwoania oglnej konferencji pokojowej prag ny Sowiety udowodni swoj pokojowo, wie dzc zreszt, e Koalicja, jak to ju byo paro krotnie w cigu ostatniego miesica, nie przyj mie zaproszenia do Brzecia, gdzie stron dyk tujc warunki byy zwyciskie na Wschodzie Niemcy. Zrozumiawszy intencj delegacji sowiec kiej, ktra, nie znajdujc ju innego pretekstu, telegraficznie proponowaa coraz to inne miej sce dla obrad konferencji pokojowej, pastwa centralne wystosoway w dniu 3 stycznia 1918 roku ultimatum do rzdu Rosyjskiej Socjali stycznej Federacyjnej Republiki Radzieckiej (pocztkowa nazwa bolszewickiej Rosji), da jc podjcia rokowa w Brzeciu nie pniej 5 stycznia, w przeciwnym razie groc zerwa niem tymczasowego zawieszenia broni. Wobec takiego postawienia sprawy dele gacja rosyjska powrcia do Brzecia. Teraz Niemcy, nie bawic si ju duej w zawi dy plomacj, jasno okrelili swoje zasadnicze wa runki, wykrelajc linj obszarw, ktre mia y odpa od dawnego cesarstwa rosyjskiego. Linja ta biega na wschd od archipelagu wysp w zatoce Ryskiej i od samej Rygi, przechodzi

a nieco na zachd od Dwiska, a std ju presto do Brzecia n/Bugiem i wzdu jego bie gu do granicy austrjacko-wgierskiej. Tymczasem wyszo na jaw, e delegacja ukraiskiej rady centralnej, ktra, korzysta jc z rewolucji bolszewickiej, jeszcze 20 listo pada swoim trzecim uniwersaem ogosia nie podlego Ukrainy, prowadzi poza plecami so wieckiej delegacji oglno-rosyjskiej samodziel ne pertraktacje z pastwami centralnemu Na stpi ostry konflikt pomidzy delegacj rosyj sk i ukraisk, ktry zrcznie wykorzystali Niemcy, stajc po stronie Ukraicw. W rezultacie dnia 9 lutego 1918 r. blok czterech pastw centralnych zawar pokj z Ukrain, ktr uznano oficjalnie za pastwo niepodlege. Tego samego dnia niemiecki mi nister spraw zagranicznych von Klmann po da do wiadomoci delegacji rosyjskiej tre zawartego z Ukraicami traktatu, rwnocze nie przedkadajc jej ultimatum, w ktrem, precyzujc niemieckie warunki pokoju, da odpowiedzi w cigu 24 godzin. Gwnym punk tem niemieckich warunkw byo zrzeczenie si przez Rosj wszelkich praw suwerennych na obszarach, zakrelonych daleko na wschd wy sunit linj, ktrych dalszy los mia by usta lony drog traktatw, zawieranych przez Niemcy i Austro-Wgry z samostanowicemi o sobie" zainteresowanemi narodami. Trocki w imieniu oglnorosyjskiej delega cji sowieckiej odmwi zgody na samodzielny traktat pastw centralnych z Ukrain, wcho dzcy w tre warunkw, przedoonych Rosji, stajc na stanowisku, e Ukraina, jako cz skadowa pastwa rosyjskiego nie posiada uprawnie do zawierania osobnych ukadw. Fakt zawarcia traktatu z Ukrain Trocki pragn wykorzysta, jako jeszcze jeden pre tekst do przewlekania rokowa, nie wierzc w moliwo podjcia dziaa wojennych przez pastwa centralne. Wobec tego wrraz z ca delegacj ponownie opuci Brze, owiadcza jc, e wojna zostaa ukoczona bez formalne go zawarcia pokoju. Optymizm Trockiego nie sprawdzi si, co te nie omieszka wykorzysta przeciwko niemu Lenin, wkrtce piszc o nim i o podobnych mu dziaaczach bolszewickich, ktrzy nie wierzyli w moliwo ofensywy nie mieckiej, e: Siejc tak iluzj pomagali im perializmowi niemieckiemu i powstrzymali wzrost rewolucji niemieckiej, ktra obecnie jest osabion przez to, e wielkorosyjskiej republi ce sowieckiej zabrano w panicznej ucieczce 611

sjonistyczne mocarstw centralnych. Z drugiej

znw strony delegacja bolszewicka obnaya swj istotny cel w rokowaniach pokojowy, kt ry zawiera si w synnej formule Trockiego: Pokoju nie podpisywa, wojny nie prowa dzi!" Bolszewicy do niczego nie chcieli sie. zo bowizywa, pragnli gra na zwok, aby tym czasem jaki) tako zmontowa swj nowy aparat rzdzenia i now sil zbrojn zamiast ostatecz nie ju rozproszonej dawnej armji carskiej. Rozumieli, e wzmocniwszy si bd mogli ina czej rozmawia z przedstawicielami pastw centralnych. Poza tern wrd bolszewikw ist niaa wwczas silna wiara w powszechn" re wolucj bolszewick, ktrej naleao si docze ka, nie angaujc si w zobowizania trakta towe. W tych warunkach trudno byo porozu mie si obu delegacjom. To te rokowania wle ky si, nie posuwajc zupenie sprawy formal nego pokoju. W tym stanie rzeczy delegacja bolszewicka, pragnc bardziej jeszcze zyska na czasie, przerwaa w dniu 28 grudnia uka dy pod pretekstem wcignicia do nich pastw koalicyjnych wci jeszcze formalnych so jusznikw Rosji. Oczywicie by to tylko pre tekst do przeduenia rokowa, a zarazem ma nifestacja na uytek midzynarodowej propa gandy bolszewickiej. Haaliw inicjatyw zwoania oglnej konferencji pokojowej prag ny Sowiety udowodni swoj pokojowo, wie dzc zreszt, e Koalicja, jak to ju byo paro krotnie w cigu ostatniego miesica, nie przyj mie zaproszenia do Brzecia, gdzie stron dyk tujc warunki byy zwyciskie na Wschodzie Niemcy. Zrozumiawszy intencj delegacji sowiec kiej, ktra, nie znajdujc ju innego pretekstu, telegraficznie proponowaa coraz to inne miej sce dla obrad konferencji pokojowej, pastwa centralne wystosoway w dniu 3 stycznia 1918 roku ultimatum do rzdu Rosyjskiej Socjali stycznej Federacyjnej Republiki Radzieckiej (pocztkowa nazwa bolszewickiej Rosji), da jc podjcia rokowa w Brzeciu nie pniej 5 stycznia, w przeciwnym razie groc zerwa niem tymczasowego zawieszenia broni. Wobec takiego postawienia sprawy dele gacja rosyjska powrcia do Brzecia. Teraz Niemcy, nie bawic si ju duej w zawi dy plomacj, jasno okrelili swoje zasadnicze wa runki, wykrelajc linj obszarw, ktre mia y odpa od dawnego cesarstwa rosyjskiego. Linja ta biega na wschd od archipelagu wysp w zatoce Ryskiej i od samej Rygi, przechodzi

a nieco na zachd od Dwiska, a std ju presto do Brzecia n/Bugiem i wzdu jego bie gu do granicy austrjacko-wgierskiej. Tymczasem wyszo na jaw, e delegacja ukraiskiej rady centralnej, ktra, korzysta jc z rewolucji bolszewickiej, jeszcze 20 listo pada swoim trzecim uniwersaem ogosia nie podlego Ukrainy, prowadzi poza plecami so wieckiej delegacji oglno-rosyjskiej samodziel ne pertraktacje z pastwami centralnemu Na stpi ostry konflikt pomidzy delegacj rosyj sk i ukraisk, ktry zrcznie wykorzystali. Niemcy, stajc po stronie Ukraicw. W rezultacie dnia 9 lutego 1918 r. blok czterech pastw centralnych zawar pokj z Ukrain, ktr uznano oficjalnie za pastwo niepodlege. Tego samego dnia niemiecki mi nister spraw zagranicznych von Klnumn po da do wiadomoci delegacji rosyjskiej tre zawartego z Ukraicami traktatu, rwnocze nie przedkadajc jej ultimatum, w ktreni, precyzujc niemieckie warunki pokoju, da odpowiedzi w cigu 24 godzin. Gwnym punk tem niemieckich warunkw byo zrzeczenie si przez Rosj wszelkich praw suwerennych na obszarach, zakrelonych daleko na wschd wy sunit linj, ktrych dalszy los mia by usta lony drog traktatw, zawieranych przez Niemcy i Austro-Wgry z samostanowicenii o sobie" zainteresowanemi narodami. Trocki w imieniu oglnorosyjskiej delega cji sowieckiej odmwi zgody na samodzielny traktat pastw centralnych z Ukrain, wcho dzcy w tre warunkw, przedoonych Rosji, stajc na stanowisku, e Ukraina, jako cz skadowa pastwa rosyjskiego nie posiada uprawnie do zawierania osobnych ukadw. Fakt zawarcia traktatu z Ukrain Trocki pragn wykorzysta, jako jeszcze jeden pre tekst do przewlekania rokowa, nie wierzc w moliwo podjcia dziaa wojennych przez pastwa centralne. Wobec tego wraz z ca delegacj ponownie opuci Brze, owiadcza jc, e wojna zostaa ukoczona bez formalne go zawarcia pokoju. Optymizm Trockiego nie sprawdzi si, co te nie omieszka wykorzysta przeciwko niemu Lenin, wkrtce piszc o nim i o podobnych mu dziaaczach bolszewickich, ktrzy nie wierzyli w moliwo ofensywy nie mieckiej, e: Siejc tak iluzj pomagali im perializmowi niemieckiemu i powstrzymali wzrost rewolucji niemieckiej, ktra obecnie jest osabion przez to, e wielkorosyjskiej republi ce sowieckiej zabrano w panicznej ucieczce
611

armji chopskiej tysice i tysice dzia, setki i setki bogactw". Wobec perfidnego postawienia sprawy przez delegacj rosyjsk, co pooenie na Wschodzie czynio zupenie niejasnem, pastwa centralne musiay zdecydowa swj stosunek do wymylonego przez bolszewikw zakocze nia wojny bez formalnego pokoju". Nie byo to zadanie atwe. Czy zadowoli si poprzednio ju uzyskanym faktycznym stanem rzeczy, czy te orem zmusi Sowiety do ostatecznego ure gulowania spraw na Wschodzie? Pierwsze roz wizanie mogo byo nci ze wzgldu na moli wo przerzucenia prawie wszystkich si ze Wschodu na Zachd, gdzie przygotowywa si ostatni, jak to ju rozumiano powszechnie, akt tragedji wiatowej. Ale tu wypywaa spra wa, czy te ze strony Sowietw zapowied fak tycznego zakoczenia wojny" jest szczera? Czy Sowiety nie uderz na ogoocony z wojska front niemiecki, aby orem zanie wgb Nie miec rewolucj bolszewick, wykorzystywajc w tym celu jaki niekorzystny dla Niemiec mo ment gorcych walk na Zachodzie? Z drugiej strony brak formalnego pokoju na Wschodzie mg by przekreli wszystkie zwycistwa nie mieckie na wypadek niepomylnego wyniku wojny na Zachodzie lub te oglnego pokoju kompromisowego. Niemcy rozumieli, e wy mowa faktw dokonanych jest zawsze przeko nywujca. Ponadto w gr wchodziy wzgldy aprowizacyjne w stosunku do yznej Ukrainy i poudnia Rosji, wreszcie za niema rol mu sia odegra zasadniczy antagonizm kierowni czych sfer niemieckich do samej doktryny ko munistycznej w interpretacji w dodatku rosyj skich bolszewikw. Ostatecznie pod naciskiem niemieckiej kwatery gwnej rzdy pastw7 centralnych zdecydoway si na poprowadzenie dalej wojny na wschodzie. Minister von Klmann wyko rzysta zrcznie niefortunne owiadczenie Troc kiego o zakoczeniu wojny bez formalnego po koju, powiadamiajc rzd sowiecki, i odmowa podpisania traktatu automatycznie pociga za sob przerwanie zawieszenia broni, ktre te wypowiedziano Sowietom w dniu 16 lutego z terminem od poudnia 18 tego miesica. Natychmiast po upywie wyznaczonego terminu wojska pastw centralnych przeszy do ogromnej ofensywy od Finlandji przez mo rze Czarne a do Kaukazu. Narazie celem dziaa w Europie bya okupacja otwy i Estonji a po jezioro Pejpus oraz Ukrainy, ktrej rzd po ogoszeniu jej niepodlegoci i po za 612

warciu traktatu z pastwami eentralnemi wzywa je" do pomocy wojskowej przeciwko bolszewikom. Gwatowne natarcie wojsk niemieckich i austrjacko-wgierskich, ktre, niemal zupe nie nie natrafiwszy na opr na ogooconym przez wojska rosyjskie froncie, z zadziwiajc szybkoci poczy zapuszcza si wgb Rosji, opanowujc olbrzymie skady tyowe aprowiza cyjne i wojskowe przerazio rzd sowiecki i rosyjskie masy rewolucyjne, doniedawna wie rzce jeszcze, e wojna naprawd jest ju sko czona. To te ju w dniu nastpnym 19 lutego rzd sowiecki zwrci si przez radio z propozy cj przyjcia wszystkich niemieckich warun kw pokoju, lecz ta spniona propozycja nie zostaa przyjta narazie i ofensywa trwaa dalej. Zdumiewajca szybko, z jak wojska pastw centralnych posuw-ay si wrgb Rosji tomaczy si nietylko brakiem oporu ze strony bolszewikw7, ale rwnie dziwnym stanem ko lei rosyjskich, ktre, dziki zdezorganizowaniu aparatu kierowniczego, nie byy zupenie ewa kuowane ani niszczone, co pozwolio Niemcom natychmiast doprowadza je do stanu uytecz noci, wykorzystyw7ujc nawet ten sam rosyj ski personel, zdezorjentowany ostatecznie przez rewolucj i anarchj, ktre od paru miesicy panoway w- Rosji. W tem miejscu naley wyjani, co si sta o z dawn rosyjsk arm j carsk, ktra w tym czasie, kiedy Niemcy natarli ponownie, waci wie ju nie istniaa. W chwili, kiedy bolszewicy opanowali wa dz w Rosji, dawna armja carska istniaa ju tylko formalnie i w przewiadczeniu samego Kierenskiego i podobnych mu wTodzw pierw szej rewolucji marcow7ej. Bya ona zdemorali zowana i zdezorganizowana do ostatecznoci. Dyscyplina przestaa istnie. Resztka wadzy wr wojsku rozpada si ponadto pomidzy do wdcami, komisarzami politycznymi i radami delegatw onierskich. Autorytet korpusu oficerskiego upad niemal cakowicie. Coraz czstszem zjawiskiem byy samosdy nad ofi cerami lub te poprostu masowe ich mordy. De zercja przybraa ju formy masowe. Wiele od dziaw poprostu rozlazo si do domw. Na ty ach i na caym obszarze Rosji wczyli si uzbrojeni dezerterzy w7 pojedynk lub grupami, grabic, mordujc i teroryzujc ludno na wasn rk lub te pod egid rad bolszewic kich.

Bolszewicy, opanowawszy wadz, rozpo czli natychmiast formaln ju likwidacj daw nej armji, gwnie z obawy przed ponownem ujciem jej w karby przez kontrrewolucyj nych" dowdcw przy pomocy wiernych im i mniej zdezorganizowanych oddziaw, szcze glnie kozackich. Rwnoczenie z rozpocz ciem si rokowa pokojowych w Brzeciu w Piotrogrodzie rozpocza prac bolszewicka komisja demobilizacji armji. W dniu 2 grud nia 1917 r. zlikwidowano ostatecznie dawn kwater gwn. W cigu stycznia 1918 r. ofi cjalnie zdemobilizowano pi rocznikw, za w dniu 12 lutego nowy bolszewicki gwnodo wodzcy Krylenko wyda rozkaz demobilizacji caej armji, za w dniu 2 marca ludowy komisarjat wojny (ministerstwo wojny) wyda roz kaz demobilizacji wszystkich rocznikw. Rwnoczenie z demobilizacj legaln, a raczej poprzedzajc j, trwaa tak zwana przez bolszewikw samodemobilizacja", czyli poprostu masowa dezercja caych oddziaw, ktra ju nabraa cech ywioowych. Zarzdze nia wadzy bolszewickiej miay wic na celu ra czej ratowanie pozorw wobec ywioowej de

zercji zrewolucjonizowanych mas onierskich, dla ponownego ujcia ktrych w karby dyscy pliny potrzebowali bolszewicy duszego dopie ro czasu. Demobilizujc star armj, ktra zreszt /, wojskowego punktu widzenia nie przedsta wiaa ju wartoci, rozumieli jednak bolszewi cy, i wadza ich, zarwno ze wzgldw polity ki wewntrznej, jak i zewntrznej musi oprze si na regularnej sile zbrojnej. Sprawa zorga nizowania tej siy zbrojnej bya tembardziej aktualn, i bolszewikom narazie przywiecaa jeszcze nadzieja rewolucji powszechnej, ktrej podtrzymanie miao by zadaniem nowej rosyj skiej armji czerwonej". Wynika z tego zupe nie przejrzycie, e rokowania w Brzeciu mia y na celu jedynie wygranie czasu dla rewolucji powszechnej i organizacji armji sowieckiej. Inicjatyw stworzenia nowej armji czer wonej" podda gwnodowodzcy bolszewicki Krylenko na zwoanym przez siebie w Mohylowie zjedzie Centralnego Komitetu Wykonaw czego Armji i Floty (tak zwany Cekomdarf). Wynikiem wsplnych obrad owego Cekomdarfa oraz rewolucyjnego sztabu polowego Kry-

Moskwa. Niewidomi inwalidzi wielkiej wojny demonstruj na idicach Moskwy za prowadzeniem wojny do zwyciskiego koca.
Al 3

lenki byo utworzenie w Piotrogrodzie z ko cem grudnia 1917 roku Wszechrosyjskiego Kolegjum Wojennego, ktrego celem bya organi zacja regularnej armji czerwonej. Rwnocze nie ze wznowieniem dziaa wojennych Cekomdarf zosta zlikwidowany, kierownictwo za or ganizacji armji czerwonej cakowicie spoczo w rkach piotrogrodzkiego Kolegjum. Potrzeb stworzenia siy zbrojnej docenia li wszyscy wodzowie rewolucji bolszewickiej. Znacznie jednak rnili si w pogldach na sposb jej organizacji. Narazie wzia gr koncepcja organizacji decentralistycznej, bar dziej odpowiadajcej charakterowi okresu re wolucyjnego, kiedy, wobec braku oglnego apa ratu pastwowego, kady orodek rewolucyjny tworzy na wasn rk swoj lokaln si zbrojn. W tych warunkach pocztkowo czer wona armja bolszewicka miaa raczej charak ter partyzancki, dziki czemu, od pocztku ju powana liczebnie, posiadaa niezwykle ma sprawno nawet w zadaniach o charakterze taktycznym, zupenie za nie nadawaa si do szerzej zakrojonych operacyj strategicznych. Dopiero po smutnych dowiadczeniach i po ja kiem takiem zmontowaniu nowego aparatu pastwowego zwyciya wrd bolszewikw koncepcja regularnej, centralistycznie zorgani zowanej armji, co zostao uchwalone na VIII zjedzie partji bolszewickiej WT 1919 roku. W par dni po rozpoczciu si ofensywy niemiecko-austrjackiej rada komisarzy ludo wych (rada ministixhv) ogosia 23 lutego 1918 r., e ojczyzna socjalistyczna jest w nie bezpieczestwie", wzywajc do formowania od dziaw armji czerwonej i do oporu przeciwko wojskom pastw centralnych. Dzie ten bol szewicy uwaaj, jako dat powstania swojej armji. Partyzancka, ochotnicza armja czerwona tego okresu, ktr wwczas nazywano czerwo n gwardj, jakkolwiek skutecznie walczya z kontrrewolucyjnemi oddziaami rosyjskiemi, zwanemi bia gwardj, ktre rwnie byy ochotnicze, niezorganizowane, o charakterze partyzanckim, jednake z regularnemi wojska mi niemiecko-austrjackiemi nie moga si mie rzy w aden sposb. To te, jakkolwiek bol szewicy wszelkiemi rodkami pragnli rozentu zjazmowa robotnicze masy rewolucyjne, co czciowo im si zreszt udao, aby powtrzy w nowej formie obron Francji przez jej armj rewolucyjn XVIII wieku wynik by bardzo skromny. Oddziay bolszewickie, nawet naj bardziej entuzjastycznie nastrojone, nie wy
614

trzymyway zetknicia z wojskami niemieckoaustrjackiemi, nie mogc nawet opni w zna czniejszym stopniu ich marszu w gb Rosji. Ju w pocztkach marca 1918 roku woj ska niemiecko-austrjackie wkroczyy do Kijo wa i do Odessy, okupujc ogromne, yzne ob szary Ukrainy. Rwnie na pnocy marsz Niemcw odbywa si planowo i w niezwykle szybkiem tempie. Bezskuteczno pierwszych prb oporu przyczynia si do cakowitego zwycistwa wrd bolszewikw pogldu Lenina na konie czno zawarcia pokoju, chociaby kosztem naj ciszych ofiar, aby rewolucji bolszewickiej da chwil wytchnienia" (pieredyszki"), ktra pozwoliaby na organizacj aparatu pastwogo i regularnej armji. Wobec tego rzd bolsze wicki wyrazi ponownie swoj zgod na warun ki Niemcw, ktrzy je w midzyczasie znacznie zaostrzyli. W dniu 2 marca delegacja pokojowa bol szewikw ponownie przybya do Brzecia i tym razem bez dyskusji nawet w dniu 3 marca 1918 roku podpisaa traktat pokojowy z blokiem czterech pastw centralnych zgodnie z ich wa runkami. Rosja uznaa uroczycie niepodlego Ukrainy i Finlandji, oraz wyrzeka si wszel kich praw do innych okupowanych przez pa stwa centralne obszarw (Polska, Litwa, o twa, Estonja), godzc si na zadecydowanie o ich dalszych losach bez swojego udziau. Pomimo zawarcia formalnego pokoju dzia ania wojenne, jakkolwiek przewanie bez krwawe (jeli nie liczy skutkw represyj na tury policyjno-politycznej), trway waciwie nadal, gdy wojska pastw centralnych a do maja 1918 r. zajmoway nadal obszary dawne go cesarstwa rosyjskiego, ktre zgodnie z trak tatem brzeskim odpaday od Rosji, ktre za, chociaby ze wzgldu na panujc w Rosji anarchj, przewanie nie byy ewakuowane przez bolszewikw, a nawet tu i wdzie zdarza y si wypadki sabego oporu, jaki stawiay lo kalne oddziay bolszewickie. Ostatecznie wojska pastw centralnych zakoczyy swoje operacje okupacyjne dopiero w maju 1918 r., do tego czasu opanowawszy ju cakowicie z obszaru dawnej Rosji carskiej Polsk, Litw, otw, Finlandj, Estonj, Ukrain, Krym, Zagbie Donieckie, pnocny Kaukaz i kraj Zakaukaski. Zdawao si, e pastwa centralne osigny na Wschodzie w zdumiewajco krtkim czasie kolosalne zwy cistwo, niemal niemajce sobie rwnego w historji. To te w Niemczech na chwil znw wiel-

kim pomieniem wybuch nastrj entuzjastycz ny, budzc najmielsze marzenia pruskiego imperjalizmu. Junkram pruskim zdawao si, e s ju panami caej Europy wschodniej. Rwnoczenie z opanowywaniem tych ol-

obszarach wadanie. Wszdzie kadc kres wa dzy bolszewickiej Niemcy organizowali przy pomocy swoich wojsk i swoich urzdnikw cy wilnych ad hoc powoywane do ycia republiki demokratyczne. 22 kwietnia sejm gruziski

iftlM

Gt n. Kornilow,

brzymich obszarw Rosji pastwa centralne urzdzay ich administracj, najczciej pod paszczykiem wyzwalania" narodw ciemio nych przez Rosj. W gruncie rzeczy Niemcy planowo przygotowywali swoje trwae na tych

w Tyi'lisie ogosi! niepodleg republik gruzi sk. W dniu 28 kwietnia Niemcy rozpdzili w Kijowie bolszewizujc ukraisk Rad Cen traln, za dnia nastpnego ogosili generaa ukraiskiego Skoropadzkiego hetmanem 615

Wszechukrainy, pozornie oddajc wadz w je go rce. W rzeczywistoci rzd generaa Skoropadzkiego mia by powolnem narzdziem Niemiec i Austro-Wgier w dziele wycinicia z Ukrainy ywnoci dla godujcej ludnoci pastw centralnych. Wojska niemieckie, wkra czajc do Rostowa nad Donem, podtrzymay tam organizujc si rosyjsk akcj zbrojn przeciwbolszewicka, tak zwan przez bolsze wikw kontrrewolucyjn". Kozacy doscy pod dowdztwem generaa Krasnowa i przy po mocy Niemcw rozpoczli skuteczn walk z bolszewikami, wypierajc ich z granic kozac kiego okrgu i odbudowujc dawn wadz atamana kozackiego. Dziki temu generaowi Aleksiejewowi udao si zorganizowa tak zwan armj ochotnicz", najpotniejsz organiza cj przeciwbolszewicka w okresie rosyjskiej wojny domowej w latach 1918 1920, na cze le ktrej stan pocztkowo genera Korniow, a po jego mierci Denikin. Gboka okupacja obszarw rosyjskich przez wojska niemiecko-austrjackie oraz ich zdecydowanie wrogi stosunek do bolszewizmu pocigny za sob rzadkie w dziejach zjawis ko. Jak wiemy ju Koalicja na skutek porozu mienia wewntrznego z dnia 23 grudnia 1917 roku zobowizaa si do pomocy w stosunku do rosyjskiej akcji generaa Aleksiejewa, poczt kowo w nadziei, i atwe opanowanie bolszewiz mu doprowadzi do odbudowy rosyjskiego fron tu przeciwniemieckiego. Kiedy nadzieje te oka zay si iluzj, Koalicja wspieraa Aleksiejewa przedewszystkiem ze wzgldwT zasadniczych, oglno-europejskich. Ten sam wzgld odgry wa rwnie niema rol w dziaaniach nie mieckich. I oto stao si, e rosyjska akcja przeciwbolszewicka pocza rozwija si .przy yczliwej pomocy dwch nieprzejednanych przeciwnikw, Koalicji i pastw centralnych, ktrzy na poudniu Rosji, nie dziaajc wpraw dzie wsplnie, niejako jednak dziaali rwnole gle. Jeeli mars? Niemcw na Ukrain, okupa cja jej i powoanie do ycia ukraiskiego rzdu hetmana Skoropadzkiego przedewszystkiem miay na celu wzgldy gospodarcze (zboe ukraiskie), o tyle znw niemiecka ekspedycja posikowa do Finlandji wypywaa gwnie ze wskaza politycznych i miaa charakter szero ko pomylanej akcji przeciwbolszewickiej. Cho dzio tu o wiksze jeszcze osabienie i skrpo wanie Rosji sowieckiej, ktrej stolica dotych czasowa, Piotrogrd, byaby osaczona rwnie od pnocy. Miano rwnie nadziej pozyska
616

nia armji fiskiej do dalszej akcji zbrojnej przeciwko bolszewizmowi. Finlandja, ktra za czasw carskich posia daa szerok autonomj, wprawdzie coraz bar dziej ostatnio zwizana przez imperjalistyczn polityk rosyjsk, od pocztku rewolucji dy a ywioowo do cakowitego usamodzielnienia si od Rosji, szczeglnie za, kiedy ta zostaa opanowana przez bolszewikw. Jednake wysiki Finw napotykay ogromne trudnoci. Jasnem byo, e w obliczu bolszewizmu Finlandja nie zdoa si usamo dzielni wasnemi tylko siami, Finowie nie po siadali wasnej siy zbrojnej, ktr naleao do piero stworzy. Natomiast wadza bolszewic ka rozporzdzaa w Finlandji znacznemi sia mi zbrojnemi, ktre rekrutoway si z pord dawnych wojsk rosyjskich, rozlokowanych w czasie wojny w Finlandji ze wzgldu na mo liwo desantu niemieckiego. Poza lem bolsze wicy, ktrzy od pocztku opanowali bezbronn Finlandj, opierali si o zbolszewizowan flot rosyjsk, panujc jeszcze w zatoce Fiskiej, ponadto czerpic swoje siy z pobliskiego PioIrogrodu, ktry stanowi przez czas duszy najpotniejsz baz bolszewizmu. W tym sta nie rzeczy fiski ruch wyzwoleczy, ktry z na tury posiada rwnie cechy przeciwbolszewickiego, rozwija si w cikich warunkach, szybko za powstajce oddziay fiskie zdoay opanowa jedynie pnocne czci Finlandji, oddalone od wybrzea i linij komunikacyjnych z Piotrogrodem. Jakkolwiek Rosja sowiecka w traktacie brzeskim uznaa niepodlego Finlandji, jed nake wojska bolszewickie, wbrew traktatowi, nietylko nie opuszczay tego kraju, ale przeciw nie nawet przy pomocy krwawego terroru co raz bardziej gruntoway wadz bolszewick. Wobec tego wdz naczelny formujcej si na pnocy armji fiskiej, genera Mannerheim, zwrci si o pomoc do dowdztwa niemieckie go, ktrego wojska okupoway ju Estonj po drugiej stronie zatoki Fiskiej. Okazanie po mocy wojskowej Finlandji dogadzao niemiec kim planom przeciwbolszewickim, ponadto za miao by dla Niemcw jeszcze jednym eta pem podporzdkowywania polityce niemieckiej Europy wschodniej. W pocztkach kwietnia niemiecka dywiz ja batycka pod dowdztwem generaa Goltza wyldowaa bez przeszkd na poudniowo-zachodnim wybrzeu Finlandji pod Hango, poczem natychmiast w szybkiem tempie pomasze rowaa na Helsingfors (dzisiejsze Helsinki

stolica Finlandji), a opanowawszy go podya na pnoc w kierunku Tavastehus, gdzie po czya si z maszerujc na poudnie arm j fi sk. Rwnoczenie specjalny niemiecki od dzia ldujcy Brandensteina", opanowawszy

armj rosyjsk i w caoci wzi j do niewoli. Pod koniec kwietnia zdobyto Wyborg oraz oczy szczono cae wybrzee fiskie z oddziaw bol szewickich. Wadza sowiecka upada w tym piknym kraju. Republika fiska bya wolna

Car Mikoaj 11 na wygnaniu w Tobolxlcu.

poudniowo-wschodnie wybrzee fiskie, odci wojskom bolszewickim drog odwrotu na Piotrogrd. W dniu 20 kwietnia po szeregu do zacitych walk poczonym siom niemieckofiskim udao si otoczy pod Lachti czerwon

i moga spokojnie rozpocz organizacj swoje go samodzielnego ycia. Wypadki, rozgrywajce si na obszarach Rosji, traktat brzeski i kolosalne terytorjalne sukcesy pastw centralnych w Europie wscho617

dniej wszystko to wtrcio Rumunj w nie zwykle cikie pooenie. Z jednej strony sza lejcy bolszewizm, z drugiej znw strony zwy ciskie wojska niemieckie, austrjackie, bugar skie i tureckie, jak wiemy, zmusiy Rumunj do upokaajcej kapitulacji. Zawarto zawie szenie broni, poczem rozpoczy si dugotrwae pertraktacje pokojowe najpierw w Brzeciu nad Bugiem, a nastpnie w Bukareszcie. Rzu cona w otcha wojny i rewolucji, odcita od swoich sojusznikw, sama rozgromiona i osa biona, reprezentowana przez swojego monar ch, rzd i garstk wojska, wypartych z granic swojego kraju do rosyjskiej Bessarabji Rumunja bya zdana na ask pastw centralnych. To te musiaa okupi pokj i wolno niezwy kle cikiemi ofiarami. W dniu 7 maja 1918 roku podpisano w Bukareszcie traktat pokojo wy, moc ktrego Rumun ja zrzeka si na rzecz pastw centralnych Dobrudy i niektrych okrgw, graniczcych z Wgrami, zgodzia si na daleko idce rozbrojenie oraz ogromne przy wileje gospodarcze dla pastw centralnych, gwnie dotyczce wywozu zboa i ropy nafto wej. Traktat bukareszteski wywoa pierwsze powaniejsze tarcia w onie pastw central nych. Mianowicie pomidzy Bugarj i Tur cj wynik ostry konflikt o rumusk zdobycz wojenn. Bugarzy dali dla siebie caej Do brudy, natomiast Turcy zgadzali si na to je dynie pod warunkiem, e zostanie im zwrcony nadgraniczny pas nad Maryc na poudnie od Adrjanopola, ktry Turcja odstpia w 1915 r. Bugarji, aby skoni j do przystpienia do pastw centralnych. Konflikt ten zaegnali Niemcy kompromisowo. Poudniow cz Dobrdy wczono do Bugarji, natomiast dalszy los pnocnej czci pozosta w zawieszeniu, narazie wsplnie administrowany przez pastwa centralne. Aby obraz wypadkw, rozgrywajcych si na Wschodzie na pocztku 1918 r., by moli wie peny musimy powici kilka sw kau kaskiemu teatrowi wojny. Rwnoczenie z rewolucyjnym rozkadem armji rosyjskiej na froncie europejskim nast pi rwnie kompletny rozkad rosyjskiej armji kaukaskiej, przyspieszony jeszcze usuniciem przez Rzd Tymczasowy wielkiego ksicia Mi koaja Mikoajewicza ze stanowiska gwnodo wodzcego armj kaukask, na ktrym to sta nowisku wykaza on ca swoj energj, nie zomny charakter i duy talent wojskowy. Pod koniec 1917 roku rosyjska armja kaukaska 616

przestaa istnie. Masowa dezercja wymiota z ludzi rozlegy front pomidzy morzami Czarnem i Kaspijskiem. Pozostay nieliczne tylko tu i wdzie oddziaki rosyjskie oraz ochotnicze formacje ormiaskie, sabe liczebnie, le wy szkolone i nader niewytrzymae pod wzgldem moralnym. Pooenie to wykorzystali Turcy, ktrzy w styczniu 1918 roku rozpoczli na caym fron cie marsz w kierunku granicy rosyjskiej pra wie nie napotykajc oporu, jedynie majc do przezwycienia ogromne trudnoci posuwania si zim wrd zanieonych i pustynnych naog gr, gdzie rzadkie osiedla ludzkie byy ju czciowo przez Rosjan zniszczone, przedewszystkiem za pozbawione ywnoci. W marcu wojska tureckie osigny ju granic rosyjsk, z powrotem obejmujc w posiadanie obszary, zdobyte przez Rosjan w latach 1914 1916. Ale wojska tureckie nie zatrzymay si na granicy rosyjskiej, gdzie jedyny saby i niezde cydowany opr stawiay nieliczne oddziay or miaskie. Dalszy marsz turecki lea zarwno w planach niemieckiego dowdztwa naczelne go, pragncego w jak najszerszym zakresie wykorzysta na Wschodzie bezsilno zbolszewizowanej Rcsji, jak i w miaych planach tureckiego wodza naczelnego Enwer-Paszy, ktremu roiy si panmahometaskie nadzieje odbudowy wielkiego mocarstwa ottomaskiego. Wobec tego w kwietniu Turcy zajli rosyjskie ckrgi Karski i Batumski nad morzem Czarnem. Ale tu zetknli si Turcy poza organizu jc si republik ormiask i z republik gru zisk, ktrej niepodlego ogosi sejm tyfliski 22 kwietnia. Wywizay si powaniejsze ju walki z wojskami gruziskiemi, ktre do prowadziy do zawarcia pokoju w Trebizondzic pomidzy Turcj a nowoutworzon republik gruzisk. Rwnoczenie z temi wypadkami turecki korpus ekspedycyjny pod dowdztwem Nuri Paszy rozpocz marsz na Baku nad morzem Kaspijskiem. W tym wypadku do wzgldw polityki tureckiej docza si wzgld gospodar czy, a mianowicie ch opanowania bogatego bakiskiego zagbia naftowego. W deniu tern Turcy zetknli si z Anglikami, ktry rw nie poprzez Persj i morze Kaspijskie pragn li pooy swoj cik rk na najwikszem bo gactwie wspczesnem rdach ropy nafto wej. Waki o Baku, nie posiadajce zreszt znaczenia dla caoksztatu wojny wiatowej, to czyy si ze zmiennem szczciem w sposb nie sychanie skomplikowany, a do ostatecznej

Rosja. Na/wracanie"

w uciekajcych z frontu.

klski Turkw, a pniej upadku rosyjskiej ak cji przeciwbolszewickiej na Kaukazie. W wal kach tych, prowadzonych z niesychanem okru ciestwem, gray wybitn rol pomieszane czynniki polityczne, gospodarcze, religijne, na rodowociowe i socjalne. Bray w nich udzia regularne w7ojska tureckie i angielskie, nawpl regularne wojska bolszewickie, oddziay party zanckie rosyjskie, ormiaskie i mahometaskie, a wreszcie cae bandy uzbrojonych partyzan tw, nalecych nie wiadomo do kogo i walcz cych czsto w imi zupenie niezrozumiaych hase, czsto za poprostu w celach grabiey. Walki nad morzem Kaspijskiem nale do naj bardziej egzotycznych epizodw wojny wiato wej, raczej jednak naley je zaliczy do dziejw wojny domowej w Rosji.

Aby zakoczy przegld wrypadkw, ktre rozegray si na pocztku 1918 r., poprzedzajc gwne i decydujce wydarzenia na froncie zachodnim, musimy jeszcze chocia pobienie zaj si wydarzeniami na morzu.

Wojna podwodna, prowadzona przez Niemcw ze wzrastajc bezwzgldnoci, by a w penym toku. Na wybrzeu Flandrji Niemcy potnie ufortyfikowali swoje dwie najwaniejsze bazy dla odzi podwodnych, tor pedowcw i lotnictwa, a mianowicie Ostend i Seebrugge, skd te ze wzgldu na niewielk odlego (60 70 mil morskich) czynili ci ge napady na Anglj, grasujc nawet na roz legych przestrzeniach oceanu Atlantyckiego. Oba te porty Anglicy zwali gniazdem os", to te wszelkiemi sposobami dyli do ich unie szkodliwienia. Dla obstrzau tych portw Anglicy wybu dowali ca flotyll specjalnych monitorw pancernych, niewielkich i zwinnych, wyposao nych za w dziaa, strzelajce na odlego do 37 kilometrw. W Anglji miano nadziej, e przy pomocy tych monitorw bazy niemieckie dadz si zniszczy, a przez to i unieszkodliwi. Jednake obstrzeliwanie artyleryjskie nie przy nioso spodziewanych rezultatw, gdy gwna warto baz niemieckich polegaa na szeroko rozgazionych kanaach wewntrz ldu i na porcie wewntrznym w Brugji, znacznie odda6J9

lonym od wybrzea, gdzie niemieckie lodzie pod wodne, samoloty i zeppeliny znajdoway bez pieczne schronienie. Poniewa wszelkie wysiki opanowania przez Anglikw Flandrji od strony ldu rw nie byy bezowocne, przeto dowdztwo angiel skie zdecydowao si, skoro inne rodki zawo dziy, zablokowa morskie bazy niemieckie na wybrzeu flandryjskiem. Z zachowaniem nad zwyczajnych rodkw tajemnicy admiralicja angielska przygotowaa flot ekspedycyjn w skadzie 162 okrtw rnego typu i przezna czenia. Flota ta 2 kwietnia 1918 r. wyruszya z Anglji, kierujc si gwnie na Seebrugge, cz ciowo za na Ostend. Pod gstemi zasonami dymowemi Anglicy zdoali wysadzi na ld szereg desantw i, przeprowadziwszy energicz ny atak, zniszczy znaczn cz urzdze por towych w Seebrugge, poczem, zatopiwszy u wej cia do portu swoje brandery, wycofali si na morze. Port Seebrugge na duszy czas by za blokowany, a przez to bezuyteczny dla Niem cw. By to jedyny w dziejach wypadek cako wicie skutecznego zablokowania portu przjr po mocy zatopionych branderw. W wewntrz nym porcie Seebrugge na duszy czas pozostao

w bezczynnoci zamknite przez Anglikw 12 niemieckich odzi podwodnych i 23 torpedowce. Ponadto, dziki wysadzeniu w powietrze wia duktu Seebrugge stracio rwnie znaczenie ba zy dla hydroplanw niemieckich, ktre przyczy niay tyle szkody Anglikom nawet wewntrz ich dotychczas niedostpnej dla wrogw wyspy. Analogiczna operacja pod Ostend nie przyniosa Anglikom pomylnych wynikw. Dopiero powtrzony w dniu 9 maja atak po zwoli im zatopi u wejcia do portu jeden brander, ktry czciowo zablokowa Ostend. Oglny wynik angielskiej ekspedycji mor skiej na wybrzea Flandrji by do znaczny. Niemcy niemal zupenie stracili swoje bazy morskie, najdalej wysunite na zachd, co te odrazu odbio si ujemnie na wynikach wojny podwodnej. Ilo topionych okrtw koalicyj nych znacznie zmniejszya si, pozwalajc Koa licji swobodniej odetchn na morzach pnoc nych, co miao szczeglne znaczenie dla Anglji, odcitej morzem od teatru wojny i skazanej na wyczne niemal korzystanie z dowozu morskie go zarwno pod wzgldem surowcw, jak i aprowizacji.

620

Rozdzia

XXV.

KAMPANJA 1918 ROKU NA ZACHODZIE. Kampanja 1918 roku we Francji i w Bel gji cigna si od dn. 21 marca do 11 listopa da to znaczy 235 dni. Kampanj t naley podzieli na dwa zasadnicze okresy: ofensywa Niemcw, trwajca bez przerwy 119 dni od dn. 21 marca do 18 lipca, i kontrofensywa sprzy mierzonych, trwajca 116 dni od dn. 18 lipca do 11 listopada, zakoczona wreszcie ostatecznem zwycistwem Koalicji i zawieszeniem broni. Pod koniec 1917 r. linja frontu zachodnie go cigna si: na terytorjum Belgji na wschd od Nieuport i Ipres, na terytorjum Francji na wschd od Armentieres, Bethune i Arras, nastpnie w rejonie Cambrai front by wygity w stron Niemcw na zachd od tego miasta, dalej przechodzi od zachodu tu pod St. Quentin, przez la Fre, wzdu rzeczki Ai lette do Chemin des Dames, cign si nieco na pnoc od Reims, okra Verdun od pno cy i od wschodu, gwatownie wygina si i kli nem wchodzi w pozycje francuskie pod St. Mihiel, nastpnie zawraca na wschd i cign si ju, w przyblieniu, wzdu niemieckiej grani cy Lotaryngji i Alzacji (przez wschodnie stoki Wogezw) a do granicy szwajcarskiej. Tak wic linja frontu na zachd od Mozy tworzya ogromny uk, wygity w stron pozycyj sojusznikw, znajdujcy si w rodkowej czci w odlegoci 105 km. od Parya. Dugo caego frontu we Francji i w Belgji wynosia 765 km., prawie wszystkie jednak dziaania w kampanji 1918 r. miay miejsce w zachodniej czci frontu, pomidzy morzem a Verdun, du goci 420 km. Siy zbrojne Koalicji byy rozoone w spo sb nastpujcy: 1) Armja belgijska pod dowdztwem kr la Alberta zajmowaa front w pobliu wybrze a morskiego na malekim skrawku Belgji, ocalonym przed okupacj niemieck, mniejwicej na linji Dixmude Ypres, dugoci 35 km. W skad armji belgijskiej wchodzio 12 dywizyj piechoty, liczcych ogem 80.000 ludzi, oraz 590 dzia, z czego 160 cikich. 2) Cztery armje angielskie pod dowdz twem naczelnem marszaka Haig'a zajmoway front 200-stokilometrowy od Ypres (a waci wie od Langemarck, miejscowoci pooonej nieco na pnoc od Ypres) do rzeki Oise. W skad armij angielskich wchodzio 58 dywi zyj piechoty i 3 dywizje kawalerji, oraz 2 dy wizje portugalskie (jak wiemy Portugal]a przyczya si do Koalicji), razem 958.000 lu dzi, 6054 dzia, z czego 2093 cikich, 1034 sa moloty, oraz 370 czogw. 3) Om armij francuskich pod dowdz twem naczelnem generaa Ptain'a dzielio si na dwie grupy: a) grupa pnocna pod dowdz twem generaa Franchet d'Esperey w skadzie czterech armij (4., 5., 6. i 3) zajmowaa front 160-ciokilomerowy od rzeki Oise do rzeki Aisne (na pnoc od St. Menehould) i b) grupa wschodnia pod dowdztwem generaa Castelnau w skadzie rwnie czterech armij (7., 8., 1. i 2.) front 370 - ciokilometrowy od rzeki Ais ne do granicy szwajcarskiej. Ponadto niewiel ka grupa francuska zajmowaa front kilkuna stokilometrowy bezporednio na wybrzeu morskiem na pnoc od Dixmude i od armji belgij skiej. Na caym froncie wynoszcym 530 km. Francuzi posiadali 99 dywizyj piechoty i 6 dy wizyj kawalerji, co czynio 1.100.000 ludzi, 8.795 dzia, z czego 4000 cikich (dane, doty czce dzia, nie dotycz specjalnych dzia oko powych), 2.750 samolotw i 523 czogi. Ponadto do dnia 21 marca 1918 roku wy sadzono we Francji 6 dywizyj amerykaskich, jednake z tej liczby tylko jedna dywizja bya odrazu gotow do akcji na froncie.
621

Ogem siy zbrojne Koalicji na terenie Francji i Belgji wynosiy 172 dywizje piechoty i 9 dywizyj kawalerji z 15.751 dziaami, z cze go 6.373 cikich, 3.784 samolotami i 893 czo gami, co razem liczyo 2.158.000 onierzy bo jowych, razem za z oddziaami niefrontowemi, szkolcymi si rekrutami, chorymi, rannymi i rekonwalescentami 4.940.500 ludzi, w tern 5 szkolcych si jeszcze dywizyj ameryka skich. Linj frontu zajmowao 112 dywizyj piechoty, za 60 dywizyj znajdowao si w od-

malne kierownictwo spoczywao w rkach ce sarza Wilhelma. Faktycznie operacjami kie rowali szef sztabu generalnego 71-letni ww czas Hindenburg i generalny kwatermistrz Ludendorff. W tym czasie na Wschodzie pozosta o 36 dywizyj pod dowdztwem Mackensena (okoo 1.000.000 ludzi) oraz po jednej dywizji na froncie macedoskim (salonickim) i w Tur cji. - Dugotrwaa wojna pozycyjna, niezomna postawa obu przeciwnikw i brak decydujcych

K( wolucja w Rosji. Gabinet Mikoaja II. w chivili przymusowego wyjazdu cara na wygnanie do Tobolska.

wodach. Najgciej rozmieszczone byy na froncie wojska koalicyjne pomidzy Verdun i Reims oraz pomidzy wybrzeem i Cambrai, gdzie przecitny odcinek dywizji piechoty wy nosi zaledwie pi kilometrw. Natomiast w Wogezach odcinek dywizyjny wynosi do 14 km. Przeciwko Koalicji na froncie zachodnim rozporzdzali Niemcy 13 arm jam i, podzielonemi na cztery grupy, w skadzie L93 dywizyj z 15700 dziaami, 2.800 samolotami i 2.000.000 onierzy bojowych, razem za z oddziaami nie frontowemi i odwodami okoo 4.000.000 ludzi. W odwodach ogem znajdowao si 85 dywizyj, w linji za frontowej 108 dywizyj. Oglne for622

wynikw pozwoliy im nietylko gboko zary si w ziemi, ale i doskonale wyposay swoje gbokie pozycje zarwno, aby umoliwi w nich duszy pobyt, jak i w celu zmniejszenia strat i skutecznego likwidowania atakw przeciw nika. Po obu stronach front skada si z ca ego labiryntu okopw i przej komunikacyj nych, wzmocnionych zagrodami kolczastemi i innemi przeszkodami. Pozycje niemieckie, zajmowane przez wojska linji bojowej, posiada y gboko od 7 do 10 km., na bardziej za nie bezpiecznych odcinkach poza pierwsz znajdo waa si rwnie i druga linja obronna, zajmo wana przez odwody. W pnocnej czci fron tu Niemcy czciowo ju posiadali, czciowo

za dopiero budowali dalsze trzy linje obronne, ktre w cigu 1918 r. miay powstrzymywa ewentualne natarcia sojusznikw. Po stronie sojusznikw pozycje pierwszej linji frontu posiaday gboko od 3 do 5 km., a nawet i wicej na poszczeglnych odcinkach. Wtyle poza t pierwsz linj w odlegoci od 1 do 8 km. na przestrzeni caego frontu znaj dowaa si druga linja obronna, w miejscach za niebezpiecznych i trzecia. Ta ostatnia bya jeszcze w budowie, a druga linja bya znw znacznie sabsz od pierwszej.

Siy zbrojne obu stron w czasie dugotrwa ej wojny pozycyjnej zostay zreorganizowane w bardzo znacznym stopniu. Reorganizacja ta bya zwizana z ogromnemi stratami w ska dzie osobowym wojska, z niedostatecznemi za sobami w materjale ludzkim i koskim, ze zna czeniem, ktre nabieraa technika, z dowiad czeniem wojennem, a wreszcie z koniecznoci wyszukiwania coraz nowych rodkw walki. Najbardziej zasadniczemi i oglnemi ce chami tych zmian, ktrym ulegy wojska ldo we obu stron, byy: ogromne powikszenie si armij, wyposaenie ich w najnowsze bogate rodki techniczne, szczeglnie pod wzgldem artylerji i lotnictwa, zwizane z tem stosunkowe zmniejszenie si liczebnoci piechoty, szczegl nie za kawalerji, zwikszenie si liczebnoci innych rodzajw wojska, powoanie pod bro tych obywateli, ktrzy wedug praw czasw7 pokojowych byli zwolnieni cd suby wojsko wej, stworzenie nowych rodzajw wojska (jak naprzykad czogi, lotnictwo pocigowe i bom bardujce, oddziay gazowe, miotaczy min, mio taczy pomieni i t. d.) i artylerji odwodowej do wdztwa naczelnego. Niemcy w pocztkach kampanji 1918 r. osigny maksimum swojego wysiku, dopro wadzajc swoj armj do liczby 242 dywizyj piechoty i 4 dywizyj kawalerji, podzielonych na 69 korpusw. W dniu 21 marca 1918 r. wedug danych niemieckiego dowdztwa na czelnego liczebno wszystkich oddziaw bojo wych wynosia okoo 5.000.000 ludzi, z czego 177.674 oficerw. Na skutek braku ludzi i ko ni dowdztwo naczelne podzielio wszystkie dy wizje, ale bez powiadomienia ich o tem, na trzy kategorje: 1) nadajcych si do wszelkich dziaa bojowych, tak zwane dywizje uderze niowe (szturmowe), ktrych byo 56, 2) nada jce si do ograniczonych zada bojowych i 3)

nadajcych si wycznie do wojny pozycyjnej. O ile dywizje swoje Niemcy czsto i w znacz nych ilociach przerzucali z jednego odcinka na drugi i z jednego frontu na drugio tyle znw korpusy, posiadajce w swoim skadzie od 3 do 5 dywizyj, najczciej byy przywizane do da nego odcinka. Dziki temu skad dywizyj ule ga w korpusach cigym zmianom, co pozwa lao na koncentracj wojsk na poszczeglnych odcinkach, lub frontach, natomiast dowdztwo korpusu wraz z niektremi oddziaami gwnie technicznemi i artyleryjskiemi, pozostajc zaw sze na miejscu, nie tracio cznoci z terenem swoich dziaa i dziki temu z lepszym skut kiem wypeniao swoje zadania. Aby zrozumie, jakim zmianom ulega armja niemiecka od czasw 1914 roku, przytoczy my nastpujce dane: stworzono potn artylerj bliskonon (17.127 miotaczy min), artylerj lekk powikszono dwukrotnie, cik za dwa i p raza, ilo karabinw maszynowych powikszono dwudziestokrotnie, niesychanie powikszono i rozwinito lotnictwo oraz stwo rzono rodki obrony przeciwlotniczej, znakomi cie powikszono mechaniczny tabor transpor towy (40.000 samochodw) oraz cakowicie rozformowano 7 dywizyj kawalerji. Niemcy pierwsi w praktyce zastosowali now metod elastycznej obrony, ktra polega a nie na, jak poprzednio, utrzymywaniu za wszelk cen pozycyj czoowych, lecz na przy czynianiu atakujcym jak najwikszych strat przez oddziay czoowe, ktre, do minimum ograniczajc wasne straty, w miar potrzeby wycofyway si na pozycje tyowe, ktre stano wiy gwn linj obronn. Strata terenu w tych warunkach i przy systematycznem roz lokowaniu odwodw w gbokoci linji frontu nie graa roli, gdy, o ile zasza tego potrzeba, atwo byo teren ten odzyska przez niespodzie wane przeciwnatarcie, szybko dajce si zorga nizowa na tyowych linjach obronnych. Dlate go te Niemcy swoje gwne linje obronne bu dowali z uwzgldnieniem jak najlepszego mas kowania ruchw wojsk oraz z reguy poza wzgrzami, aby w jak najszerszym stopniu przy przeciwnatarciach wykorzystywa mo ment zaskoczenia, co uatwiao znakomicie od bicie terenu z rk wyczerpanego atakiem prze ciwnika. Nowe metody natarcia na umocnione po zycje wyprbowali Niemcy po raz pierwszy na froncie wschodnim w 1917 r. w czasie ofensy wy na Ryg, poczem metody te ze znacznym sukcesem powszechnie zastosowali na froncie 623

zachodnim zgodnie z now instrukcj o natar ciu w wojnie pozycyjnej". Podstaw tej meto dy by moment zaskoczenia przeciwnika, dla osignicia czego Niemcy rezygnowali z szere gu wstpnych dziaa, jak przystrzeliwanie si artylerji, ktre poprzednio uwaano za konie czne. W tym samym celu znacznie skrcono czas przygotowawczego ognia artylerji, zwik szajc natomiast jego si. Przy natarciu sto sowano 100 dzia na 1 km. frontu przy znacznem wspdziaaniu lotnictwa. Do przeprowa dzenia natarcia uywano jedn dywizj piecho ty pierwszej linji na dwukilometrowym najwy ej odcinku frontu. Poza t dywizj postpo waa nastpna dywizja drugiej linji, nierzad ko za i trzeciej. Koncentracja mas piechoty odbywaa si z nadzwyczajnym popiechem i w sposb najbardziej zamaskowany, w kt rym to celu budowano specjalne transzeje ko munikacyjne, nierzadko za nawet podziemne korytarze. Rozwijanie si piechoty na pozy cjach wypadowych nastpowao bezporednio przed rozpoczciem przygotowania artyleryj skiego. Zasadniczo uderzenie musiao by nie spodziewane i potne, skoncentrowane na nie wielkiej przestrzeni frontu, celem za jego by o jak najgbsze wdarcie si w umocnione po zycje przeciwnika, obejcie go lub oskrzydlenie, co podawnemu decydowao o zwycistwie. Na pocztku 1918 roku armja niemiecka bya podawnemu potn, wspaniale wyszkolo n, systematycznie wychowan i cakowicie zdoln do szerokich dziaa zaczepnych. Naj sabsz stron armji niemieckiej byo dotkliwie dajce si ju odczuwa wyczerpanie materjau ludzkiego. Ponoszone straty wymagay kon tyngentu miesicznego uzupenie w liczbie okoo 225.000 ludzi. Tymczasem wewntrz kraju, nie liczc tych, ktrzy musieli pracowa dla obrony na tyach, pozostawao zdolnych do noszenia broni niewiele wicej ponad 1.000.000 ludzi, z czego wieo powoany rocznik 1900, wynoszcy 250.000 ludzi, posiada ma war to ze wzgldu na mody wiek (17 lub 18 lat) rekrutw i ich sabe wyszkolenie. Wszystkie te zasoby ludzkie musiay si wyczerpa ju na pocztku lata 1918 roku, poczem dla uzupenie pozostawali tylko rekonwalscenci, ktrych licz ba nie przekraczaa miesicz. 60.000 80.000 ludzi. Od tej chwili armja niemiecka musiaa ju male w coraz szybszem tempie. Drug sab stron Niemcw by gd, kt ry nawet w armji pocz si dawa we znaki, jakkolwiek wojsko dotychczas oszczdzano na niekorzy ludnoci cywilnej, ktra oddawna
624

ju godowaa w Niemczech. Racj dzienn o nierzy nawet w linji bojowej musiano ograni czy do 2.500 kaoryj. Ponadto coraz bardziej dokuczay inne braki, wypywajce z niedowozu do pastw centralnych surowcw pierwszej potrzeby. onierz by coraz gorzej ubrany w liche mundury, fabrykowane z pokrzyw i in nych surowcw zastpczych (tak zwanych na miastek"), pali ohydne wojenne" tytonie, by le obuty, a nawet ranny musia si zadawala wat drzewn (brak baweny) i bandaami pa pierowemu Dla koni coraz bardziej brakowao furau, taboiy samochodowe cierpiay z braku kauczuku (opony), brak byo rwnie rodkw pdnych, benzyny i smarw. Armja niemiecka odczuwaa rwnie do tkliwie brak czogw, ktrych zaamujcy si ju przemys niemiecki nie mg wyproduko wa. Niemcy posiadali zaledwie 10 czogw, co powodowao znaczne i bezcelowe straty w lu dziach. Natomiast nisze i rednie dowdztwo spo czywao w rkach doskonale wyszkolonych ofi cerw, zdyscyplinowanych podawnemu i po dawnemu nie mylcych o zakoczeniu wojny inaczej, ni dziki zwycistwu. Poza wymienionemi przez nas sabemi stronami armji niemieckiej na pocztku 1918 roku dziaay i inne czynniki, ktre paralio way w znacznym stopniu militarn potg Niemiec. Przedewszystkiem wszyscy trzej sprzymie rzecy Niemiec byli ju tak wyczerpani wojn, e zamiast okazywania pomocy, raczej przyspa rzali dowdztwu niemieckiemu cigych trosk i wysikw w celu wojskowego i gospodarczego ich podtrzymania. Najgorzej byo z Austro-Wgrami. Ta rnoplemienna monarchja bya ju tak wyczerpa na i zdemoralizowana, e, pomimo wieo od niesionych przy pomocy niemieckiej znacznych zwycistw wojskowych, w sposb zupenie wi doczny rozkadaa si od wewntrz, w kadej chwili groc ostatecznem zaamaniem si. Po oenie wewntrzne Austro-Wgier bardziej je szcze popychao dowdztwo niemieckie do szu kania decydujcych rozstrzygni wojskowych na Zachodzie, aby wojn zakoczy zwyci stwem jeszcze przed katastrof sprzymierze ca. Tymczasem w tern decydujcem zmaganiu si na polach Francji i Belgji dowdztwo nie mieckie nie mogo liczy na pomoc wojskow ze strony Austro-Wgier. Wprawdzie zaraz po zwyciskiej ofensywie przeciwko Wochom cesarz Karol w dowd wdzicznoci za pomoc

wojsk niemieckich sam z kolei zaofiarowa swo je wojska dla frontu francuskiego, wobec ca kowitej likwidacji niebezpieczestwa ze strony Woch i Rosji, jednake ten gest nie mia w praktyce wikszego znaczenia. Rokowania w sprawie przewiezienia na front zachodni po waniejszych sil austrjacko-wgierskich utkn y na martwym punkcie, a to z racji zarwno niezadowolenia opinji publicznej w Austro-Wgrzech, jak i na skutek oporu sfer politycznych i dworskich w Wiedniu, ktre za wszelk cen pragny unikn bezporedniego zetknicia si z wojskami francusko-angielskiemi, aby nie utrudnia sobie pozycji w ewentualnych per traktacjach pokojowych z Koalicj poza pleca mi Niemiec lub w razie zwycistwa tej ostat niej. Skoczyo si na tem, e na front zachod ni Austro-Wgry wysay jedynie niewielk ilo artylerji cikiej. Odtd Niemcy musia y si zadowoli tem, e Austro-Wgry wizay jedynie siy woskie, zreszt i tak ju niegro ne, poza tem nie majc ju przeciwko sobie in nego przeciwnika. Wyczerpanie fizyczne i moralne AustroWgier odbio si fatalnie rwnie i na gospodarczem pooeniu Niemiec, ktre, jak wiemy, dotkno ju nawet i wojsko. Oto do skromno wyniki aprowizacyjne okupacji Ukrainy i po udnia Rosji, ktre byy w rzeczywistoci o wie le mniejsze od przewidywanych (wojna i rewo lucja bolszewicka zdoay wyniszczy nawet te najbogatsze kraje rosyjskie), musiay by gwnie zuyte dla Austro-Wgier, ktrym zbo e ukraiskie byo koniecznie potrzebne, aby zapobiec powaniejszym rozruchom godowym swojej ludnoci, sabo zdyscyplinowanej i niewytrzymaej psychicznie. Pooenie Bugarji rwnie nie byo zada walajce. Bugarzy byli nietyle wyczerpani, ile zniechceni i rozgoryczeni dugotrwa i cik wojn, ktra nie przynosia im tych korzyci, w imi ktrych wcignito ich do blo ku pastw centralnych. Nawet jedyny dotych czas pozytywny wynik wojny pokj z Rumunj nastrcza Bugarom powodw do roz goryczenia, gdy, jak wiemy, Turcja zaoya protest przeciwko aneksji przyznanej Bugarji rumuskiej Dobrudy. W rezultacie Niemcy nie mogli rwnie liczy na bezporedni po moc Bugarw, natomiast, znajc dzielno wrodzon onierza bugarskiego, mogli by spokojni o front macedoski, gdzie armji so juszniczej gwnie przeciwstawiay si wojska bugarskie.

Z trzech sprzymierzecw Niemiec naj lepsz postaw zachowaa Turcja, chocia i ona bya ju skrajnie wyczerpana, ale raczej je szcze fizycznie. Duch wojska i sfer rzdzcych by jeszcze w Turcji do silny. Natomiast Turcja przysparzaa dowdztwu niemieckiemu powanych trosk z racji popenianych przez sie bie bdw wojskowych. Oto zamiast wykorzy sta rewolucj rosyjsk i rozproszenie si ro syjskiej armji kaukaskiej, aby i tak ju swojemi szczupemi siami wzmocni fronty w Mezopotamji i Palestynie, gdzie sukcesy Anglikw poczynay by grone Turcja, pchana nie powstrzyman ambicj panmahometaskich ideologw, znaczne siy rzucia na Kaukaz, zu penie niepotrzebnie wdajc si w cikie walki rosyjskie o charakterze domowym, rwnocze nie za odsaniajc swj front palestyski pod systematyczne uderzenia Anglikw. Aby rato wa ten powanie zagroony front Niemcy mu sieli jesieni 1917 roku wysa tam na pomoc swj korpus azjatycki" (pierwotnie sformo wany w celu odbicia Bagdadu), wtedy, kiedy samym Niemcom brakowao si do ostatecznej rozgrywki na Zachodzie i kiedy Turcy lekko mylnie uwizili nadmierne swoje siy na Kau kazie. Wewntrz Niemiec rwnie nie dziao si dobrze, jakkolwiek armja zachowaa jeszcze zewntrznie swoj fizyczn i moraln tyzn. Spoeczestwo niemieckie byo ju do ostatecz noci wyczerpane wojn, a bardziej jeszcze jej skutkiem powszechnym i codziennym go dem. Dotychczasowa niezomna postawa i nie sychana wytrzymao narodu niemieckiego poczy ulega w wewntrznej walce psychicz nej z rozczarowaniem, z utrat wiary w zwy cistwa, a std i w celowro dalszej wojny, wreszcie z propagand kierunkw radykal nych, ktre, zachcane przez bolszewikw i przez nich w znacznej mierze organizowane, coraz bardziej podnosiy gow. Doskonale zorganizowana propaganda koalicyjna rwnie nie mao osabiaa ducha niemieckiego, wywo ujc wizj nieuchronnej a straszliwej klski. Wewntrz kraju rosa demoralizacja i korup cja, na powierzchni ycia niemieckiego bez karnie wypyway najdziksze, najciemniejsze instynkty, ywioowa ch uycia, rozprzenie organizacyjne, spoeczne, polityczne i moralne. Struna wytrzymaoci niemieckiej zostaa prze cignita i w kadej chwili grozia pkniciem. W tym cikim dla Niemiec momencie, kiedy armja gotowaa si do ostatniego skoku na polu walki, a wewntrz kraju pod skorup
625

ycia spoecznego grone fermenty burzyy si i szukay ujcia na powierzchni niemiec kie dowdztwo naczelne nie znalazo naleytego oparcia we wadzy politycznej, ktra, czsto nawet nie widzc lub lekcewac rodzce si zo, nie umiaa z niem walczy, nie umiaa wy doby z narodu niemieckiego ostatniego wysi ku, ktryby wojsku dopomg do ostatecznego zwycistwa. Niemcom zabrako wielkich mw stanu, ktrzy w warunkach nowoczesnej wojny nie mniej decyduj o zwycistwie, ni wodzowie na polach walki zbrojnej. Niemcom zabrako takich mw stanu, jak francuski Clemenceau lub angielski Lloyd George, ktrzy potrafili opanowa ducha caego narodu i poprzez naj straszliwsze ofiary i bezmierny wysiek popro wadzi go do ostatecznego zwycistwa.

Francja posiadaa wszystkiego 113 dywi zy j piechoty i 6 dywizyj kawalerji, podzielo nych na 32 korpusy Hnjowe i 2 korpusy kawalerji. Z tej liczby 6 dywizyj piechoty znajdo wao si na froncie woskim, 8 za dywizyj na froncie macedoskim (salonickim). Szczeglnociami armji francuskiej, zaprowadzonemi ju w czasie wojny byy: artylerja (75 mm dziaa) woona na samochodach ciarowych, ogromna ilo czogw i samochodw (tych ostatnich 84.000!), rozformowanie od 1914 r. 6 dywizyj kawalerji, kolosalny rozwj na fron cie zachodnim lotnictwa wojskowego i dostate czne wyywienie wojska, dochodzce przepiso wo do 3816 kaloryj dziennie (w tym samym czasie onierz niemiecki otrzymywa zaledwie 2500 kaloryj!). Po smutnych i drogo okupionych dowiad czeniach wojskowo francuska zaniechaa koncepcyj natarcia, ktrego celem byoby gbokie przeamanie nieprzyjacielskiej linji obronnej. Uwaano, e cel taki osiga si kosztem nad miernych ofiar, ktrych nie usprawiedliwiaj w dostatecznej mierze osignite wyniki. Obec nie decydujco przewaya koncepcja natarcia ograniczonego, posiadajcego krelony i blis ki cel. Przytem kade natarcie, przygotowa ne moliwie z uwzgldnieniem momentu zasko czenia, musiao jednak by systematycznie przemylane i zorganizowane i poprzedzone jak najbardziej skutecznym ogniem artyleryjskim, ktry waciwie decydowa o wszystkiem, gdy rol piechoty ograniczano do zajmowania do szcztnie ju zburzonego terenu umocnie nie 626

przyjacielskich. Jak wiemy, Niemcy w natar ciu kadli wikszy nacisk na moment zaskocze nia i dziaanie piechoty nawet kosztem przygo towania artyleryjskiego, co zreszt byo smut n ich koniecznoci, wypywajc z ich sabo ci w stosunku do przeciwnikw pod wzgldem technicznym i materjalnym. Natomiast po gldy francuskie na obron rozwiny si ana logicznie do niemieckich w kierunku jej uelas tycznienia. Pod wzgldem moralnym wojsko francus kie na pocztku 1918 r. powrcio do swojej po przedniej doskonaej postawy, w zarodku stu miwszy rewolucyjny ferment, ktry na krtko ogarn w 1917 roku niektre oddziay fran cuskie. Pod wzgldem ducha, wyszkolenia i do wiadczenia bojowego, pod wzgldem rodkw technicznych, uzbrojenia i zasobw amunicyj nych armja francuska wysuna si ju na czo o wszystkich armij. Std te wypywao, e autorytet wojskowoci francuskiej stale wzra sta wrd sprzymierzonych, narzucajc im swoje metody prowadzenia wojny. Natomiast pod wzgldem materjau ludz kiego armja francuska przeywaa kryzys, po dobny do niemieckiego. Wojna pochona ju tak ogromne ofiary w ludziach, e na pocztku 1918 roku Francja rozporzdzaa ju kontyn gentem uzupenie, liczcym zaledwie 500.000 ludzi. Pooenie ratoway jednak wojska kolo rowe, wystawiane przez kolonje francuskie, biorce coraz wikszy udzia w walkach fron towych. Ogem kolonje day Francji 537.000 onierzy (z czego pado okoo 115.000), oraz 220.000 ludzi do oddziaw roboczych, pracuj cych zarwno na froncie, jak i na tyach. Jak wiemy, dugotrwaa, krwawa wojna, w ktrej Anglja rzucia na szal dziejow ca y swj prestige wiatowy i ca swoj potg imperjaln, zmusia j ju w 1916 roku do wprowadzenia u siebie na czas wojny po wszechnej suby wojskowej, co pozwalao na ogromne powikszenie pokojowej armji wer bunkowej. Rozrost armji angielskiej w czasie wojny na pocztku 1918 roku osign ju by 91 dywizyj piechoty i 8 dywizyj kawalerji. Z liczby tej 33 dywizje piechoty i 5 dywizyj ka walerji znajdoway si poza teatrem wojny, rozlokowane w rozlegych krajach imperjuni wielkobrytyjskiego, albo te walczyy poza frontem zachodnim, a wic w kolonjach, we Woszech, w Azji i w Macedonji. Na froncie zachodnim armja angielska posiadaa, jak wie-

my, 58 dywizyj piechoty i 3 dywizje kawalerji, podzielone na 18 korpusw. Charakterystycznemu cechami armji an gielskiej byy: niezalene siy powietrzne", podporzdkowane bezporednio ministerstwu lotnictwa, a przeznaczone do dalekich raidw wgb Niemiec (w odwet za napady samolotw i zeppelinw niemieckich na wyspy brytyjskie), znaczna ilo czogw i samochodw (tych osta tnich 46.000), doskonae wyposaenie armji i luksusowe jej wyywienie, ktre sigao 4193 kaloryj (wobec 2500 niemieckim!). Oglnie biorc Anglja zdobya si na olbrzymi wysiek i z malekiej armji pokojowej stworzya wiel k armj nowoczesn o pierwszorzdnych war tociach bojowych. Natomiast jej sab stro n byo niedostateczne wyszkolenie i mae do wiadczenie bojowe rednich i wyszych dowd cw, co wypywao z braku odpowiednich ka drw pokojowych fachowych oficerw. Rwnie pod wzgldem uzupenie armja angielska odczuwaa powane niedomagania, jakkolwiek wypywajce nie z braku dostate cznego materjau ludzkiego, lecz z braku wy szkolonych kadrw oficerskich i podoficerskich, ktre trudno byo tworzy z niczego w krtkim czasie, tembardziej wobec ogromnych strat na

froncie. Znaczn pomoc w tych niedomaganiach byy kolonje i dominja, ktre dostarczyy armji angielskiej bardzo powane siy. Kana da wystawia 228.000 ludzi, Australja 440.000, Afryka poudniowa 200.000 i Indje angielskie 1.160.000 ludzi! Stany Zjednoczone A. P. od czasu wypo wiedzenia wojny dn. 5 kwietnia 1917 r. doko nay olbrzymiej, cyklopowej wprost pracy, two rzc dosownie z niczego swoj wielk, nowo czesn armj. W styczniu 1918 r. Stany Zjed noczone wystawiy ju 1.300.000 ludzi, podzie lonych na 93 dywizje piechoty (skad dywizyj amerykaskich by wyjtkowo liczny w stosun ku do innych armij europejskich). Ldowanie wojsk amerykaskich rozpoczo si w portach francuskich w dniu 1 czerwca 1917 r. w celu dalszego szkolenia oddziaw ju w Europie. Pocztkowo tempo przewoenia wojsk amery kaskich do Europy byo sabe, co potwierdzao nadzieje dowdztwa niemieckiego, e dziaal no niemieckich odzi podwodnych uniemoli wi masowy przewz Amerykanw. Do dnia 21 marca 1918 Amerykanie przewieli zaledwie nieco ponad 300.000 ludzi. Jednake poczw szy od marca tempo przewozu poczo wzrasta w miar paraliowania przez Koalicj dziaa-

;^*v>v

Rewolucja

w Rosji.

Konstytuanta.

627

noci niemieckich odzi podwodnych, burzc tem nadzieje niemieckie. Tak wic w cigu marca przewieziono 69.000 ludzi, w kwietniu ju 90.000 ludzi, w maju 200.000, a w czerwcu a 295.000 ludzi! Do padziernika 1918 r. we Francji byo ju ponad 1.700.000 Ameryka nw, co wobec oglnego wycieczenia stanowi o gron potg, chociaby z racji wieoci amerykaskiego onierza. Celem przewiezie nia wojska amerykaskiego do Francji od czerwca 1917 r. do listopada 1918 r. zuyto 6 miljonw tonn. T wielk ilo przewiezionego wojska mona wyjani tem, e Amerykanie wielk cz sprztu bojowego otrzymywali bez porednio we Francji: sprzymierzeni dostar czyli Amerykanom 2.900 dzia, 2.676 samolo tw, 137.000 koni, co ogem zaoszczdzio tran sportu 3.400.000 tonm Ogromny i dotychczas nienaruszony materja ludzki oraz bogactwa materjalne Stanw Zjednoczonych day podstaw do stworzenia w tempie wprost byskawicznem olbrzymiej armji, doskonale wyposaonej i wicej, ni lu ksusowo ywionej (racja dzienna wynosia 4714 kaloryj wobec 2500 niemieckich !). Q wy posaeniu wojsk amerykaskich wiadczy fakt, e dywizja amerykaska posiadaa 168 kara binw maszynowych cikich i 768 karabinw maszynowych lekkich wobec: 72 do 108 i 216 francuskich, 64 i 192 angielskich, oraz 54 do 108 i 144 niemieckich! Armja amerykaska pod dowdztwem ge neraa Pershinga miaa przeway szal losw wojny, jednake spodziewano si tego po stro nie Koalicji dopiero w cigu 1919 r.

Porwnywujc siy zbrojne obu stron na froncie zachodnim bezporednio przed rozpocz ciem si kampanji 1918 roku naley stwierdzi, e siy te pod wzgldem liczebnym byy prawie rwne, rwnie prawie rwn bya ilo dzia. Koalicja przewyszaa Niemcw iloci kawaleryj, samolotw i czogw, natomiast po stro nie niemieckiej bya wiksza ilo jednostek bojowych (19-3 dywizje wobec 172 koalicyj nych). Wszystkie pastwa, prowadzce woj n byy wyczerpane pod wzgldem materjau ludzkiego. W tym wypadku Koalicja posiadaa ogromny plus w postaci Stanw Zjednoczonych, ktre nie naruszyy jeszcze swojego rezerwu aru ludzkiego. Wojska Koalicji odywiane by y niejednakowo, ale zawsze dostatnio i podug wskazwek higjeny. Natomiast wojska nie
628

mieckie byy odywiane bardzo sabo i licho. Natomiast armja niemiecka stanowia jedno rodny, zamknity organizm, doskonale zorgani zowany i we wszystkich swoich elementach przedstawiajcy mniej lub wicej jednakow warto bojow, armje za koalicyjne byy jak najbardziej rnorodne narodowo i rasowo, oraz pod wzgldem przynalenoci pastwowej, charakteru swojego onierza, organizacji i kie rownictwa, co czynio z nich aparat wojenny znacznie mniej sprawny i pewny w dziaaniu. Po stronie znw Koalicji bya znacznie lepsza postawa moralna wojska, wiadomego suszno ci swojej sprawy i wierzcego bardziej ni kie dykolwiek w ostateczne i decydujce zwyci stwo. Pod wzgldem pogldw taktycznych cha rakterystyczn cech armij koalicyjnych bya centralizacja kierownictwa, korzystanie z po tnych rodkw technicznych, metodycznos dziaania i denie do oszczdzania swojego o nierza. Natomiast dowdztwo niemieckie wy magao od swoich wojsk miaoci, brawury, prostoty a nawet prymitywnosci w dziaaniach, zachcao inicjatyw poszczeglnych dowdcw i ich denie do szerokich ofensywnych dziaa manewrowych. Oglnie biorc armje obu przeciwnikw byy mniej wicej rwne pod wzgldem warto ci bojowej, posiaday doskonae przygotowanie bojowe i dyy do tego, aby w majcej si ro zegra walce nietylko osta si, ale i pokona przeciwnika. Wiemy ju o tem, e najsabsz stron Koalicji by brak naczelnego dowdztwa, ktreby objo wszystkie jej rnorodne armje. Francuzi od pocztku ju wojny ze wszystkich si dyli do tego, ale inne pastwa sojusznicze, przedewszystkiem za Anglja, w zasadzie uzna jc suszno pogldw wojskowoci francu skiej, nie mogy si pogodzi z myl o oddaniu swoich wojsk pod obce kierownictwo. Wielk rol odegray w tem rzdy poszczeglnych pastw i sfery polityczne, obawiajce si utra ci wpywy na wasne armje. Nad spraw zjed noczenia dowdztwa naczelnego obradowano bez koca, ale i bez rezultatu. W przededniu kampanji 1918 roku Koalicja nie posiadaa je szcze wsplnego dowdztwa, zadawalajc si je go surogatem w postaci midzysojuszniczej Na czelnej Rady Wojennej. Rada ta powstaa w poowie listopada 1917 roku bezporednio po straszliwej klsce Wo chw i pod jej bezporednim wpywem. W skad Naczelnej Rady Wojennej wchodzili premjero-

wie rzdw sojuszniczych, najbardziej eks ponowani ministrowie, oraz doradcy fachowi, reprezentujcy poszczeglne armje. Zadaniem tej Rady byo uzgadnianie pogldw pomidzy gwnodowodzcymi armij sojuszniczych oraz opracowywanie wsplnych wytycznych w spra wie prowadzenia wojny. Rada, zbierajca si periodycznie i posiadajca raczej charakter cywilno-poityczny, okazaa si aparatem nazbyt cikim i nieudolnym. To te, ju po opracowa niu planu kampanji 1918 roku, zdecydowano utworzy jeszcze jedno ciao, majce przybliy Koalicj do ideau wsplnego dowdztwa. Cia em tem by midzysojuszniczy wykonawczy Komitet Wojskowy, skadajcy si z doradcw fachowych poszczeglnych armij i obradujcy stale pod przewodnictwem francuskiego gene raa Foch'a. Komitet wojskowy mia jakgdyby uzupenia prace Naczelnej Rady Wojennej, szczeglnie w czasie przerw pomidzy obradami tej ostatniej. Wanym atrybutem Komitetu Wojskowego miao by posiadanie przeze wa snych odwodw, w skad ktrych powinne byy wej dywizje z poszczeglnych armij sojuszni czych. W rzeczywistoci ten najwaniejszy atrybut, nadajcy waciwy sens caego istnie nia Komitetu, pozosta na papierze wobec oporu marszaka Haig'a, gwnodowodzcego angiel skiego, ktry nie zgodzi si na oddanie ani jed nej swojej dywizji do rozporzdzenia Komitetu. Wobec tego i inni gwnodowodzcy uzalenili swoje stanowisko od ustpienia w tej sprawie marszaka Haig'a, i Komitet Wojskowy pozo sta bez wasnych odwodw, co jego znaczenie sprowadzio do minimum, nadajc mu rol ja kiego bliej nieokrelonego ciaa opinjodawczego. W dodatku w onie samego Komitetu zwalczay si pogldy poszczeglnych armij, wobec za braku czynnika bezwzgldnie nad rzdnego trudno byo o zdecydowane i jednolite stanowisko. Tak wic w przededniu ostatniej, decydu jcej rozgrywki Koalicja nadal bya bez jedne

go, wsplnego mzgu, ktryby potrafi scali i wykorzysta jej potny, chocia rozbity or ganizacyjnie, aparat wojenny.

Na pocztku 1918 roku obie strony wal czce znajdoway si w zupenie odmiennem po oeniu pod wzgldem dalszych perspektyw wojny. Niemcy rozumieli, e chwilowo pooenie ich pod wzgldem wojskowym byo wyjtkowo pomylne: dziki wycofaniu si z wojny Rosji i Rumunji oraz dziki klsce Wochw Niem cy zrwnowayli na Zachodzie swoje siy z si ami Koalicji, mogc si znw pokusi o decy dujce rozstrzygnicie. Ale rozumieli rwnie, e to chwilowa korzystne pooenie musi zmie ni si na ich niekorzy z chwil, kiedy wojska amerykaskie zadecyduj o bezwzgldnej prze wadze Koalicji na froncie zachodnim. Naleao przeto pieszy si jak najbardziej. To te do wdztwo niemieckie opracowao plan wielkiej ofensywy na froncie zachodnim, ktra miaa si rozpocz w kocu marca, aby osign decy dujce zwycistwo nad Koalicj, zanim jeszcze Amerykanie wejd do krwawej gry wojennej. Przeciwnie, Koalicja, znajc swoje chwi lowo niekorzystne pooenie wojskowe, wiedzia a, e czas wraz z Amerykanami pracuj dla niej, z kadym miesicem pogarszajc pooe nie Niemcw. Narazie wic, wobec wzgldnej rwnowagi si, nie naleao ryzykowa, rzuca jc losy wojny na niepewne fale kaprynego szczcia ornego. To te zupenie susznie Naczelna Rada Wojenna Koalicji w planie kampanji 1918 r. postawia zasad, e naley stosowa metod obrony, chociaby ona miaa nawet chwilowo przybra pozory klski, a do chwili, kiedy uycie wielkich mas wojsk amery kaskich pozwoli na rozpoczcie wasnej pot nej kontrofensywy przeciwko osabionemu ju przeciwnikowi.

629

R o z d z i a XXVI. WIELKA OFENSYWA NIEMIECKA * Zamierzona przez dowdztwo niemieckie ofensywa moga mie trzy kierunki uderzenia: 1) na pnocy pomidzy Ypres i Lens, 2) w cen trum pomidzy Arras i la Fre i 3) po obu stro nach Verdun w celu obejcia rejonu fortecznego. Pierwszy z tych kierunkw prowadzi ku pnocnemu wybrzeu francuskiemu, stanowi cemu baz dla armji angielskiej, i mg spowo dowa zniszczenie tej ostatniej. Jednake na tym odcinku znajdoway si, jak sdzili Niem cy, najpowaniejsze siy angielskie, teren za botnisty w duym stopniu utrudnia dziaania wczesn wiosn. Ale duej czeka byo niepo dobiestwem, gdy powodzenie caej ofensywy byo budowane na zaskoczeniu sojusznikw przed nadejciem posikw amerykaskich. Natarcie w centrum, ktre nie mogo wprawdzie da tak znacznych i decydujcych rezultatw, jak na pnocy, jednake, prowa dzone rwnie przeciwko Anglikom, sabszym i mniej opornym od Francuzw, gwarantowao powodzenie. Uderzenie w tem miejscu miao przedewszystkiem za cel odcicie od armij fran cuskich Anglikw, ktrych odrzuconoby ku wy brzeu, podczas gdy przed pomoc francusk ochraniaaby Niemcw rzeka Somma. Na od cinku tym Anglicy nie posiadali znaczniejszych odwodw, a i pozycje ich byy sabsze i sabiej obsadzone. Teren by nader dogodny dla na tarcia niemieckiego i nie dawa Anglikom na turalnych punktw obronnych. Natomiast dla Niemcw w centrum gorzej przedstawiaa si sprawa podwozu rodkw materialnych i yw noci dziki mniej dogodnym linjom komunika cyjnym. Powan rwnie przeszkod dla g bokiego natarcia by tak zwany obszar Alberich", opuszczony przez Niemcw w 1917 roku i straszliwie przez nich wwczas zniszczony, po kryty gstym labiryntem starych okopw i bot630

FRONCIE ZACHODNIM W 1918 ROKU. nistemi lejami po dawnych wybuchach poci skw artyleryjskich i min. Natarcie w rejonie Verdun w razie powo dzenia oddawaoby w rce Niemcw potny i wany wze fortyfikacyjny, prostowaoby i znacznie skracao front, oraz pozwalaoby na lepsz oson drg komunikacyjnych gwnych mas uderzeniowych. Jednake odcinek Verdun zajmoway wojska francuskie, ktre byy naj groniejszym przeciwnikiem, w dodatku bar dzo powanemi siami. To te ewentualne po wodzenie musieliby Niemcy nazbyt drogo okupi. Z tych trzech moliwych kierunkw ude rzenia marszaek Hindenburg wybra uderze nie na Anglikw pomidzy Arras i la Fre, gdzie osignicie powodzenia taktycznego byo najbardziej prawdopodobne. Hindenburgowi narazie przedewszystkiem chodzio o przeama nie frontu, wyprowadzenie ofensywy na swo bodny teren manewrowy i zniszczenie ywej si y przeciwnika. Chwilowo przeto odkada na bok powaniejsze wzgldy strategiczne, kt rych natarcie w centrum nie zadawalao, nie prowadzc do decydujcych rezultatw. Wykorzystywujc swoje rezerwy, znacznie powikszone pooeniem na Wschodzie, Niemcy w gbokiej tajemnicy rozwinli pomidzy Ar ras i la Fre na 70-kilometrowym froncie trzy armje (liczc od pnocy: 17, 2 i 18), w ska dzie 62 dywizyj, to znaczy, okoo p miljona bagnetw, 6.300 dzia, 1.000 samolotw. Aby kierownictwo natarcia bezporednio spoczywa o w rkach dowdztwa naczelnego, a cilej w rkach generaa Ludendorffa, ktry wysu wa si, jako najbardziej aktywny kierownik wojny, trzy armje uderzeniowe przydzielono do dwch samodzielnych grup armij, a mianowi cie: 17 i 2 armje do grupy bawarskiego nastp-

f t *f *

///'/,v^- pod o.v/o,^, sztucznej mgy ,< pozycje

. Na prawo tanki.

cy tronu ksicia Ruprechta, za 18 armj do grupy niemieckiego nastpcy tronu. Gwne zadanie uderzeniowe przypadao na prawoskrzydow 17 armj, lewe za skrzy do 2 armji i caa lewoskrzydowa 18 armja miaa drugorzdne zadanie, osonicia gwne go uderzenia. 17 i 2 armja w styku swoich wewntrz nych skrzyde powinne byy odci Anglikw, zajmujcych wystp frontu pod Cambrai. Naj bliszym zadaniem tych armij miao by wyj cie na Hnj Arras Bapaume Peronne Ham nad Somm, ktra to linja w centrum ude rzenia oddalona bya od pozycyj niemieckich o 20 do 25 km. Nastpnie obie te armje miay naciera na Hnj Arras Albert, odginajc w ten spcsb front angielski ku morzu i wsp dziaajc od pnocy z 6 armja, ktra miaa rwnie naciera na odcinku Lille, podczas gdy 18 armja miaa osania od poudnia na rzece Sommie ca t operacj. Jednake w miar zbliania si terminu ofensywy, dowdztwo niemieckie udzielao co raz wicej uwagi natarciu 18 armji, majcej pocztkowo zadanie drugorzdne, a wreszcie zdecydowano kontynuowa jej natarcie poza Somm w celu rozbicia pod Noyon posikwT francuskich, ktrych si spodziewano ju w drugim dniu bitwy. Rwnoczenie zdecydo wano natarcie demonstracyjne na caej linji frontu zachodniego. Wielka ofensywa, do ktrej Niemcy przy wizywali wszystkie swoje nadzieje, miaa si rozpocz w dniu 21 marca 1918 r.

walerji) rozmieci on na tyach odcinka na po udnie od Arras, ale bliej od tego miasta. Po ostatecznych przegrupowaniach bezporednio przed ofensyw niemieck na odcinku pomi dzy la FreHousocourt, wynoszcym 62 km., znajdowaa si 5 armja angielska w skadzie 14 dywizyj piechoty i 3 dywizyj kawalerj i, li czca 1.500 dzia, 96 czogw i 200 samolotw. Z wymienionej liczby dywizyj, 3 dywizje pie choty i wszystkie dywizje kawalerji znajdo way si w odwodzie dowdztwa armji. Od p nocy ssiadowaa z t armja na odcinku 43 km. a do Arras 3 armja angielska w skadzie 18 dywizyj piechoty, liczca 1.500 dzia, 120 czogw i 300 samolotw, w tern 7 dywizyj w od wodzie. Na caym odcinku, zaatakowanym przez Niemcw, od la Fre do Croisille, wynoszcym 85 km., Anglicy posiadali wszystkiego 29 dy wizyj piechoty i 3 dywizje kawalerji, z czego tylko 19 dywizyj piechoty znajdowao si w pierwszej linji, reszta w odwodach. W 3 ar mji na jedn dywizj przypada odcinek frontu czterokilometrowy, natomiast w 5 armji szeciokilomerowy. Najsabiej obsadzony by od cinek na pnoc od la Fre. Ogem siy Angli kw, ktre miay przeciwstawi si uderzeniu Niemcw, wynosiy okoo 300.000 bagnetw i szabel. Francuzi posiadali w odwodach 39 dywi zyj piechoty, 2 dywizje kawalerji, 35 pukw artylerji cikiej i 10 pukw artylerji polowej. Gwna masa tych rezerw rozlokowana bya na tyach pnocnej grupy francuskiej, na dro gach, wiodcych na Pary pomidzy Argonami i rzek Oise. Pozostae rezerwy znajdoway si pomidzy Argonami i poudniowemi zboczami Wogezw. Poza tern 2 dywizje piechoty znaj doway si na tyach belgijskiego odcinka na wybrzeu. Gwna masa lotnictwa francuskiego roz lokowana bya w okolicach Chlons nad Marn (580 samolotw), poza tern pi grup lotniczych znajdowao si na tyach wzdu caego frontu. Zarwno marszaek Haig, jak genera Ptain odwody swoje rozlokowali w pobliu albo stacyj kolejowych, albo centrw samochodo wych, aby uatwi przerzucanie dywizyj wzdu frontu na zagroony odcinek. W tym samym celu dla lotnictwa zbudowano wzdu caego frontu doskona sie lotnisk polowych.

Dla dowdcw armij sojuszniczych nie po zostao tajemnic rozwijanie si wielkich mas niemieckich przeciwko pnocnemu skrzydu angielskiemu, oraz przygotowania przeciwnika do wielkiej, oddawna spodziewanej ofensywy. Jednake przypuszczano, e Niemcy nie ogra nicz si natarciem na Anglikw, ale, e rw noczenie zaatakuj rwnie Francuzw gdzie pod Verdun lub Raims. Marszaek Haig nie wierzy w moliwo przerwania jego frontu na poudnie od Arras i std te prawie poow swoich rezerw (8 dywizyj piechoty) trzyma na tyach swojego waniejszego pnocnego skrzyda. Sdzi on w dodatku, e Francuzi w razie ataku Niemcw szybciej mog okaza mu pomoc na ssiedniem poudniowem skrzy dle angielskiem, ni na pnocnem. Pozostae rezerwy (10 dywizyj piechoty i 3 dywizje ka632

Niemcy, przerzuciwszy wiosn 1918 roku do Francji i Belgji 80% z oglnej liczby swo ich dywizyj i 90% caej artylerji, mogli prze wyszy sojusznikw zaledwie pod wzgldem liczby swoich dywizyj. To te, pragnc rozbi yw si Anglikw ju w pierwszem natarciu, atak swj musieli skoncentrowa na niewiel kim 70-kilometrowym odcinku, wynoszcym zaledwie 9% oglnej dugoci frontu, uywajc w tym celu trzech armij z oglnej liczby trzy nastu, znajdujcych si na froncie zachodniem. W tych warunkach i wobec posiadania przez Koalicj potnych odwodw i doskonale zmontowanych rodkw komunikacyjnych trudno byo Niemcom rachowa na zbyt wielki sukces strategiczny. Mogo si to zdarzy tylko w tym wypadku, gdyby sprzymierzeni zmu szeni byli zaangaowa wszystkie swoje odwo dy na jednym odcinku. Wwczas Niemcy mo gliby byskawicznie wykona nowe uderzenie na innym odcinku, uzyskujc znaczne powodze nie strategiczne. Ale na to brak byo Niemcom odpowiednich si. Pomimo skoncentrowania na froncie za chodnim bardzo znacznych si, pomimo niezna nych dotychczas metod walki, ktre Niemcy mieli zastosowa, ani wikszej sprawnoci i lep szego wyszkolenia wojsk niemieckich mar szaek Hindenburg, opierajc si na dowiad czeniu ubiegych lat wojny, odnosi si do sceptycznie do moliwoci w niekorzystnych dla Niemcw warunkach taktycznych gbokiego i szerokiego przeamania frontu sprzymierze cw, ktry, zgodnie z wymogami nowoczesnej wojny pozycyjnej, stanowi nieprzerwane, sze rokie pasmo potnych fortyfikacyj. Dlatego te Hindenburg zrezygnowa z natarcia w kie runku wybrzea, korzystnego z punktu widze nia strategicznego, ale cikiego pod wzgldem taktycznym, decydujc si na natarcie na od cinku la Fre Cambrai, najatwiejszego do przeamania pod wzgldem taktycznym, jak kolwiek nie dajcego podstawy dla szerszej ope racji strategicznej. Std te owo stopniowo wzrastajce zainteresowanie dowdztwa nie mieckiego natarciem 18 armji, posiadajcej przeciwko sobie najsabsze siy angielskie, zaj mujce w dodatku najmniej dogodne pozycje i najbardziej oddalone od swoich odwodw. Koncepcja Hindenburga bya o tyle su szna, e chodzio mu o pokonanie narazie tylko ywej siy Anglikw, o wyniszczenie i zdezor ganizowanie ich wojska, co mogo wszak by dokonane na dowolnym odcinku frontu. O ce lach strategicznych Hindenburg nie myla, 634

uwaajc, e zjawi si one same z t chwil, kiedy zostanie zamana potga armji angiel skiej. W rezultacie koncentracji si niemieckich na odcinku zamierzonego ataku pomidzy la Fre i Croisilie, ktry to odcinek, jak wiemy, stanowi zaledwie 9% oglnej dugoci frontu, Niemcy posiadali tam 30% oglnej liczby swo ich dywizyj, znajdujcych si we Francji i Bel gji, 40%, wszystkich dzia i 35% wszystkich sa molotw na caym froncie. Oglnie biorc, licz ba dywizyj niemieckich dwukrotnie przewy szaa liczb dywizyj angielskich, przyczem na odcinku 18 armji niemieckiej przewaga ta wy nosia a trzykrotn liczb dywizyj, na odcinku za 17 armji zaledwie ptora raza wiksz. Artylerja niemiecka posiadaa nad angielsk przewag, wynoszc dwa i p raza wiksz ilo dzia. Odwody francuskie i angielskie znajdowa y si, jak wiemy, przede wszy stkiem tam, gdzie wymaga tego partykularny interes kadego pastwa : francuskie na drogach, wiodcych do Parya, angielskie za na drogach, prowadz cych ku wybrzeu morskiemu. Natomiast na tyach zagroonego odcinka waciwie nie byo powaniejszych odwodw, jakkolwiek dowdz twa koalicyjne zdaway sobie spraw z moli wego kierunku ataku NiemcwT. W tym fatal nym bdzie cakowit win ponosi brak wspl nego midzykoalicyjnego dowdztwa naczelne go, ktreby kierowao si wycznie wzgldami natury oglnej i dobrem sprawy caej Koalicji.

Dnia 21 marca 1918 roku o godzinie 4 mi nut 40 na odcinku pomidzy la Fre i Croisilie rozpocz si gwatowny ogie artylerji nie mieckiej, zwiastujcy wielk ofensyw Niem cw. Najpierw ogie artyleryjski skierowali Niemcy przeciwko baterjom angielskim, ota czajc je'gestemi chmurami gazw trujcych, nastpnie za zwrcili si przeciwko pozycjom piechoty, zasypujc je pociskami dzia i mio taczy bomb. O godz. 9 min. 40 wrd gstej mgy 30 dy wizyj niemieckich, postpujcych w pierwszej linji, zaatakowao 19 dywizyj angielskich. Na prawem skrzydle 17 i 2 armje niemiec kie, nie mogc przeama angielskich punktw oporu, w pierwszym dniu natarcia zdoay prze nikn zaledwie do pierwszych pozycyj pierw szej linji obronnej przeciwnika. Zato na lewem

skrzydle 2 i 18 armje niemieckie miay znacz nie wiksze powodzenie. Na odcinku tym od dziay 5 armji angielskiej, znacznie, jak wie my, sabsze od Niemcw, zupenie nie spodzie way si w dodatku ataku, to te zostay ju pierwszego dnia odrzucone o 7 km. wty, do szcztnie rozbite i zdezorganizowane. Niemcy zajli w wielu punktach pierwsz i drug linj obronn. W nastpstwie natarcie niemieckie rozwi jao si w tych samych warunkach : powoli na prawem skrzydle i szybko na lewem, to znaczy zamiast gwnego uderzenia na poudnie od Ar ras i poprowadzenia dalszych dziaa ku mo rzu na pnocny zachd natarcie niemieckie ywioowo rozwijao si na froncie 18 armji w kierunku poudn.-zachodn. A wanie w tym kierunku najatwiej byo Francuzom podesa odwody, co te stao si to ju pod wieczr dnia 22 marca. Od tej chwili 18 armja niemiecka miaa do czynienia z dywizjami francuskiemu Okoliczno ta zmusia Hindenbiu'ga do zasad niczej zmiany ju w toku bitwy swojej poprzed niej koncepcji strategicznej przycinicia An glikw do morza. Rzeczywisto kazaa mu wzmacnia 18 armj, zamiast 17 i liczy si co raz powaniej z posikami francuskiemi. Pod wieczr dnia 23 marca, kiedy Niemcy osignli ju w natarciu linj Bapaume Peronne rzeka Somma Tergnier, Hindenburg, oceniajc optymistycznie pooenie na froncie 18 armji, nakaza jej rwnoczesne ob chodzenie obu rozerwanych skrzyde sojuszni kw, to znaczy obchodzenie prawego skrzyda Anglikw w kierunku pnocno-zachodnim i le wego skrzyda Francuzw w kierunku poudniowo-zachodnim. Chodzio mu o rozszerzenie ju dokonanego wyomu i o pogbienie wytwo rzonej pomidzy obu sojusznikami luki. Odtd zadanie 18 armji niemieckiej stale powikszao si na koszt zada 17 i 2 armij. Jednake byo to rwnoznaczne z podjciem walki ze pieszcemi od strony Parya posikami francuskiemi. Pooenie Koalicji wydawao si grone. W Paryu wybucha panika, podobnie, jak je sieni 1914 roku przed bitw nad Marn. Rzd francuski ponow7nie liczy si z koniecznoci przeniesienia si do Bordeaux. Rwnoczenie marszaek Haig pocz czyni popieszne przy gotowania do ewakuacji armji angielskiej do Anglji. Jednake zarwno powane zaniepoko jenie w onie Koalicji, jak i radosny optymizm Niemcw byy zgoa przedwczesne. Wieczorem dnia 25 marca Niemcy, posu wajc si nadal w centrum natarcia i na jego

lewem skrzydle, osignli linj Miraumont Nesle Noyon, ostatecznie zniszczywszy 5 ar mj angielsk. Anglicy rozpoczli odwrt ku morzu, rwnoczenie za Francuzi organizo wali obron drg, prowadzcych na Pary. Zda wao si, e Niemcy osignli swj cel i rozdzie lili sprzymierzonych. Ale tymczasem rosa licz ba wojsk francuskich, ktre popiesznie wpro wadzano do walki. W dniu 26 marca wszystkie trzy atakujce armje niemieckie posuny si ju byy tak da leko, e znajdoway si w polu, poza obszarem ufortyfikowanym. Walki przybray charakter pocigowy. Naczelne dowdztwo niemieckie do tego stopnia byo zasugestjonowane dotychczasowem powodzeniem, e postawio sobie nowe cele ofensywy. Postanowiono rozszerzy ofen syw na cay front angielski a do morza. 6 ar mja niemiecka miaa posuwa si w kierunku Boulogne, 17 za doczy si do tego ruchu, prawem skrzydem uderzajc w kierunku Saint Pol i lewem na Abbeville nad ujciem Sommy do morza, natomiast 2 armja razem i 18 miay zepchn Francuzw na Pary. Pierwszy etap tych dziaa, skierowanych na pnoc, a miano wicie uderzenie na Arras miao nastpi dnia 28 marca. Rwnoczenie pooenie Anglikw stawao si krytyczne. 5 armja angielska, ktra od dnia 21 marca bya w niezwykle cikiem pooeniu, obecnie przestaa ju istnie, jako jednostka bo jowa. Resztki jej oddziaw, wycofawszy si z poa walki, koncentroway si pod Amiens. Dziki temu powstaa luka pomidzy la Fre i Noyon, wkrtce ju rozcigajca si i dalej a do Montdidier. Ale Francuzi, dziki sprawnoci swojego dowdztwa oraz rodkw transportowych, zdo ali luk t zatka swojemi dwiema armjami, a mianowicie 3 i 1. W ten sposb Francuzi oso nili drogi, prowadzce na Pary. Natomiast na froncie angielskim pooenie byo nadal kry tyczne. Marszaek Haig czyni wszystko, aby wzmocni swj zagroony front pomidzy Ar ras i Albert, jednake w najniebezpieczeniejszym kierunku na Amiens wytworzya si, wskutek wycofania si z walki 5 armji angiel skiej, znaczna luka, prawie zupenie niezapeniona. Na szczcie dla Anglikw dowdztwo niemieckie nie rozpoznao, ani nie docenio w peni wytworzonego pooenia. Zreszt brak mu byo powaniejszych si kawalerji, aby i'zuci j w t luk. Pooenie to najlepiej charakteryzuje krt ki meldunek z dnia 27 marca dowdcy fran635

Messyna. Zwyciski atak marynarzy angielskich z Brita/mka" pozycje niemieckie. nu cuskiego z pod Montdidier, ktry donosi: Po midzy obydwoma wojskami (to znaczy angielskiem i francuskiem) wytworzya si pitnastokilcmetrowa luka, w ktrej niema nikogo. Prosz o przysanie si, aby przeszkodzi przy najmniej przedarciu si kawalerji niemiec kiej". Francuski wdz naczelny, genera Potain, pod wraeniem zwyciskiego marszu Niemcw, wczeniej ju powiadomi marszaka Haig'a, e w wypadku dalszego posuwania si przeciwni ka Francuzi rozpoczn generalny odwrt na Pary. Byoby to rwnoznaczne z zupenem ze rwaniem cznoci bojowej pomidzy armjami sprzymierzonych. Wybitny dowdca francuski genera Mangin tak opisuje Le tragiczne dla Koalicji chwile: Kady z naczelnych wodzw wojsk sprzymie rzonych myla o ocaleniu swojego wojska, za ktre bezporednio odpowiada przed narodem. W dniu 24 marca genera Potain wydal nast pujc dyrektyw: Przedewszystkiem utrzy ma cis czno pomidzy armjami francu skiemu., pniej, o ile to bdzie moliwe, utrzy ma czno z Anglikami." Marszalek Mai.!.', w dniu 25 marca pisa z Abbeville, e rozdzie lenie wojska angielskiego od francuskiego jest tylko kwestj czasu i e przygotowuje si do cofnicia, aby osoni porty kanau La Manche. 63b A wic armje angielskie bd si cofa na za chd, francuskie na poudnie... Nastpi rozdzie lenie, ktre bdzie rwnao si zagadzie. Dro ga do Parya stanie otworem. Grozi nam kl ska, gdy niema wsplnego dowdcy". W najtragiczniejszym momencie Koalicja zdecydowaa si na to, co powinna bya uczyni ju od pocztku wojny. Marszaek Haig w trwo dze o los swoich armij zwoa w dniu 26 marca w Doullens konferencj gwnodowodzcych, doradcw fachowych i przedstawicieli rzdw, aby radzi nad wytworzonem pooeniem. Na konferencji tej odrazu zaciya elazna wola generaa Foch'a, ktry nawoywa do oporu i pooenie stara si przedstaw-i w bardziej optymistycznych barwach. To te zdecydowa no si walczy nadal, jednake, rozumiejc wy mogi smutnej rzeczywistoci, postarano si usun poprzedni bd Koalicji, nie posiadaj cej dotychczas wsplnego dowdztwa. Jedno gonie wyraono zdanie, e jedynym czowie kiem, ktry mgby temu zaradzi, by Foch. Powierzono mu przeto zadanie zapewnienia wspdziaania obydwch wojsk", to znaczy francuskiego i angielskiego. Byo to dalekiem jeszcze od formalnego dowdztwa naczelnego. Z tak maemi uprawnieniami tylko Foch, opie rajc si na osobistym wielkim autorytecie, mg by cokolwiek powanieszego uczyni.

Najblisza ju rzeczywisto wykazaa ze strony polowicznoci powyszych decyzyj. To te na nowej konferencji w dniu 3 kwietnia rozszerzono nieco uprawnienia Foch'a, ale i tym razem oddano w jego rce jedynie strategicz ne kierownictwo dziaa", pozostawiajc nadal w rkach poszczeglnych wodzw naczelnych ,,taktyczne kierownictwo", ktrym w dodatku dozwolono apelowa do swoich rzdw w wy padku rnicy zda midzy nimi a Foch'em, przyezem genera Pershing, gwnodowodzcy arm j amerykask, zoy znamienne owiad czenie, e Stany Zjednoczone wmieszay si do wojny nie jako sprzymierzeniec, lecz jako pa stwo niezalene, i e wobec tego bdzie on uy wa swoich wojsk tak, jak zechce". Dopiero dn. 24 kwietnia pod naciskiem koniecznoci wszyst kie pastwa Koalicji naday generaowi Foch'owi pene uprawnienia rzeczywistego wodza naczelnego wszystkich si zbrojnych Koalicji. Tak zakoczya si od lat ju aktualna sprawa powoania wsplnego dowdztwa. Foch natychmiast po konferencji w Doullens rozpocz energiczn organizacj oporu. Wszystkie odwody, ktremi rozporzdza, rzu ci pod Amiens w wytworzon tam niebezpiecz n luk. Rwnoczenie powstrzyma odwrt oddziaw francuskich na Pary. W cigu dni 26 i 27 marca nastpia znacz na zmiana w pooeniu Koalicji. Najpierw osa bo natarcie prawego skrzyda niemieckiego. 17 arm ja niemiecka natrafia pomidzy Arras i Albert na zacity opr wzmocnionej 3 armji angielskiej, ktrego nie zdoaa przeama, to te dnia 28 marca dowdztwo niemieckie na kazao jej przerwa dalsze natarcie. Byo to wywoane decyzj naczelnego do wdztwa niemieckiego przerwania chwilowo natarcia przeciwko Anglikom, aby z tern wik sz si natrze na Francuzw, ktrzy wyda wali si by znacznie bardziej niebezpieczni dla dalszego rozwoju ofensywy. Jednake okazao si to niemoliwem, gdy pomidzy la Fre i Montdidier nowa francuska linja obronna bardzo szybko okrzepa i staa. W dniu 29 marca byo ju oczywistem, e ofensywa nie miecka zaamaa si. Sia natarcia Niemcw osaba, tempo ich posuwania si byo coraz wol niejsze. W dodatku zaopatrywanie nacieraj cych oddziaw niemieckich byo wielce utrud nione, gdy na tyach frontu znajdowa si obec nie straszliwie zniszczony w 1917 r. teren, tak zwany obszar Alberich". Naczelne dowdztwo niemieckie musiao zrezygnowa narazie nietylko z szeroko zakro

jonych dalszych planw, ale nawet ze zdobycia Amiens, posiadajcego wane znaczenie dla Ko alicji, jako wze komunikacyjny. W dniu 4 kwietnia po raz ostatni Niemcy sprbowali przeama opr Francuzw pod Moreuil po obu stronach rzeczki A vre. Pomimo jednak lokalnych sukcesw Niemcom zabrako si do kontynuowania natarcia, ktre te za koczyo si bez wikszego powodzenia, zamy kajc pierwszy okres wielkiej ofensywy nie mieckiej na Zachodzie. Pierwszy okres ofensywy, trwajcy od dn. 21 marca do dn. 4 kwienia wcznie przynis Niemcom ogromne zwycistwo taktyczne. W koalicyjny system obronny w cigu dwch zaledwie tygodni wdarli si Niemcy potnym klinem, ktrego podstawa wynosia 75 km., gboko za do 60 km. ! Aby oceni naleycie ten wynik, przypomnijmy sobie, e w 1916 r. Anglicy i Francuzi, pomimo swojej znacznej przewagi, zuyli nad Somma caych pi mie sicy nieustajcych walk, aby na niewielkim odcinku posun si o 12 km. w gb pozycyj niemieckich. W 1917 r. znw Anglicy po czte romiesicznej ofensywie we Flandrji musieli si zadowoli dosownie 8 km. w gb pozycyj niemieckich. Zdobycz Niemcw ponadto stao si 90.000 zdrowych jecw, gwnie Anglikw, bardzo znaczna ilo rannych onierzy koali cyjnych. 1.000 dzia, craz bogate zapasy broni, amunicji i rodkw ywnociowych. Wojska niemieckie ponownie zbliyy si do Parya i portw nad kanaem La Manche, a artylerja niemiecka bombardowaa oddalone zaledwie o 15 km. Amiens. Jednake nawet to tak znaczne zwycistwo taktyczne nie pokrywao si z temi planami strategicznemi, ktre zaoyo sobie dowdztwo niemieckie. Bowiem nie udao si rozbi od dzielnie ani armji angielskiej, ani posikw francuskich, ponadto za nie dao si rozdzieli obu armij sojuszniczych. Wobec tego powodze nie ofensywy niemieckiej byo tylko poowiczne. Po dwch tygodniach walk zamiast wojny ruchowej, do czego dyli Niemcy, ponownie wojska zaryy si w ziemi, ustalajc now linj frontu pozycyjnego. Straty sprzymierzonych byy znaczne. Z 58 dywizyj piechoty Anglicy uyli do walki 46 dywizyj, ktre poniosy straty ponad 172.000 ludzi. Straty Francuzw, chocia znacznie mniejsze, byy jednake rwnie do tkliwe. Ale i Niemcy drogo okupili swoje zwy cistwo. 91 niemieckich doborowych dywizyj, biorcych udzia w natarciu, stracio ponad
637

160.000 ludzi, nie liczc 60.000 ludzi, ktrzy padli na innych odcinkach frontu w czasie de monstracyjnej ofensywy, majcej wspdziaa z gwnem uderzeniem. Wyniki poowiczne pierwszego okresu ofensywy wtrciy wojsko niemieckie w poo eni znacznie niekorzystniejsze, ni wojsk sprzymierzonych. Niemcy zajmowali klin, g boko wcinity w pozycje sprzymierzonych, co grozio oskrzydleniem, poza sob za mieli zni szczone tereny, znacznie utrudniajce komuni kacj na bliskich tyach. Oceniajc to niekorzystne pooenie Niem cw, Foch zastanawia si nawet nad tern, czyby nie uderzy samemu, a mianowicie po obu stronach Sommy wojskami angielskiemi i od strony Montdidier francuskiemu Zanim jed nak myl ta daa si opracowa i uzgodni z gwnodowodzcymi armij sprzymierzonych, niemieckie dowdztwo naczelne, stawiajc na

kart wszystkie niemal rozporzdzalne siy Nie miec, rozptao now ofensyw. Pocztkowa ofensywa niemiecka i jej po wane wyniki miay doniosy wpyw na spra w udziau w wojnie wojsk amerykaskich. Pod wraeniem poniesionej poraki rzdy Anglji i Francji zwrciy si do prezydenta Sta nw Zjednoczonych Wilsona, przedkadajc mu konieczno powikszenia kpntyngentu wojsk amerykaskich, przewoonych do Francji, do 120.000 ludzi miesicznie. Aby zadanie to umoliwi Stanom Zjednoczonym, Anglja odda a do przewozu wojsk amerykaskich swoj flot handlow. Odtd piechot amerykask przewoziy okrty angielskie, inne za rodzaje broni, tyy, zapasy i t. d. okrty ameryka skie. Do przewozu pocignito rwnie znacz n ilo okrtw pastw neutralnych, czsto kro nawet pod przymusem. Wszystko to ra zem dao wietne wyniki. Liczba przewoonych

Tak wyglday miasta francuskie

w pasie

przyfrontowym.

638

do Europy wojsk amerykaskich pocza szyb ko wzrasta i wkrtce ju przekroczya naj mielsze nawet przewidywania samej Koalicji. Byo to niespodziank dla dowdztwa niemiec kiego, ktre przez duszy czas nie orjentowao si dostatecznie w zbliajcem si szybko nie bezpieczestwie amerykaskiem.

Zaamanie si pierwszej ofensywy nie zniechcio do dalszych dziaa dowdztwa nie mieckiego, ktre zreszt od pocztku liczyo si z wielkiemi trudnociami, o czem wiadczy mel dunek Ludendorffa, zoony jeszcze dn. 15 lu tego cesarzowi Wilhelmowi w Hamburgu. Ludendorff pisa wwczas: Nie mona przypu szcza, e dziaania zaczepne bd miay taki przebieg, jak w Galicji lub we Woszech. Wia domo, e bdzie to straszliwe zmaganie si, kt re zacznie si na jednem miejscu, bdzie pro wadzone dalej na innem, zajmie duo czasu, b dzie trudne, lecz wreszcie skoczy si zwyci stwem". To te, nie osignwszy zamierzonego re zultatu strategicznego w pierwszem natarciu i oceniajc niekorzystnie wasne pooenie na nowym froncie ArrasAlbertMontdidier Noyon, niemieckie dowdztwo naczelne zdecy dowao kontynuowa ofensyw, ale na innym, dogodniejszym dla natarcia odcinku. Odcinek zamierzonego nowego natarcia rozciga si na przestrzeni 40 kilometrw od La Basse na p noc a do Warneton poza Ypres. W natarciu tern miao wzi udzia 36 dywizyj niemieckich. Celem natarcia miao by opanowanie francu skiego wybrzea oraz ostateczne zniszczenie armji angielskiej, czego nie udao si osign za pierwszym razem. O powodzeniu caej operacji decydowao zdobycie pasma wzgrz flandryjskich, biegncych na pnoc od rzeki Lys pomi dzy Kemmel i Cassel i panujcych nad rozle g nizin. Posiadajc te wzgrza, Niemcy uniemoliwiliby Anglikom ogniem swojej artylerji obron pozycyj pomidzy Nieuport i Ypres. Ze wzgrz tych ponadto mieliby Niem cy udogodnione punkty wyjciowe dla natarcia na Dunkierk i Calais. Natarcie miay poprowadzi 4 i 6 armje niemieckie z tern, e rwnoczenie 17, 2 i 18 ar mje rozpoczn demonstracyjne ataki na caym odcinku od Arras do la Fre. Dowdztwo nie mieckie nie liczyo odrazu na zdecydowane po wodzenie, bowiem w gr wchodziy posiki fran cuskie, z ktremi Niemcy i na pnocy musieli

mie do czynienia. Jak wiemy, Foch zamierza rozpocz przeciwuderzenie pod Montdidier i po obu stronach Sommy. W tym celu w po cztkach kwietnia Foch sformowa w pnocnej Francji na tyach angielskich dwie armje 5 i 10 w skadzie 12 dywizyj piechoty, ktre miay wspdziaa z Anglikami nad Somm. Oczy wicie, dywizje te musiayby popieszy na po moc Anglikom w razie natarcia niemieckiego. Wobec tego Niemcy liczyli na ostateczne powo dzenie na pnocy dopiero wtedy, kiedy dodat kowe natarcie w Szampanj i lub na osabione pozycje pod Chemin des Dames zmusi Francu zw do odwoania swoich posikw z pnocy. Odcinek angielski, na ktry miao by skie rowane natarcie niemieckie, by nader osabio ny, nie liczono przeto na zbytni opr Anglikw. Jakkolwiek marszaek Haig obawia si o los tego odcinka, lecz wskutek wyczerpania si re zerw nie mg go wydatnie wzmocni. Z nad rzeki Lys Anglicy zabrali w czasie ofensywy niemieckiej 10 doborowych i wieych dywizyj, ktre zostay zastpione przez rozbite czcio wo i wyczerpane dywizje, wycofywane z walki. W tern niekorzystnem dla Anglikw pooeniu nie dao si ju nic zmieni, gdy zkolei osa bianie odcinka Arras Amiens byo nie do pomylenia, groc oskrzydleniem i przypar ciem do morza caej armji angielskiej. W chwili rozpoczcia nowej ofensywy Niemcy zgrupowali na 16-kilometrowym od cinku od Armentires do la Basse 17 dywizyj piechoty z 1.872 dziaami, to znaczy ze 112 dzia ami na 1 km. linji frontu. Na pnoc od Ar mentires na odcinku 12-kilometrowym rozwi no si 12 dywizyj z 588 dziaami, to znaczy z 49 dziaami na 1 km. Przeciwko tym siom uderzeniowym Anglicy posiadali 7 dywizyj 1 i 2 armij angielskich, z czego 4 dywizje na odcinku od la Basse do Armentires. Po stro nie angielskiej na 1 km. frontu przypadao po 20 zaledwie dzia. Teren ataku niemieckiego przedstawia due trudnoci. Starannie uprawna ziemia, liczne osiedla i folwarki, cay labiiynt potw, murw i roww wszystko to dawao Angli kom mnstwo doskonaych punktw oporu. To te Niemcom zaleao na tern, aby dywizje ude rzeniowe jak najszybciej i z moliwie niewielkiemi stratami zdoay dotrze do pasma wzgrz, gdzie miaa by stoczona decydujca walka. Natarcie rozpoczli Niemcy w dn. 9 kwiet nia tak, e waciwie nie byo przerwy w wal kach na froncie zachodnim, gdy 4 kwietnia 639

trway jeszcze zacite ataki Niemcw po obu stronach rzeki Avre na Amiens, za pomidzy 6 i 9 kwietnia 7 armja niemiecka prowadzia zacite, chocia tylko demonstracyjne, ataki pod la Pre. Dn. 9 kwietnia 6 armja niemiecka rozpo cza gwatowny i niespodziewany atak na po udnie od Armentires na pozycje dwch dywizyj portugalskich, wchodzcych w skad wojsk angielskich. Pozycje zostay odrazu zdobyte, wojska za portugalskie rozbite cofay si w pa nice. Do wieczora Niemcy posunli si w gb nieprzyjacielskiego terenu na 7 do 8 km., osi gajc linj rzeki Lys, biorc do niewoli ponad

zdobyli Armentires. Rwnoczenie niemal /. 6 armja niemieck rozpocza rwnie na tarcie i 4 armja, ktrej lewe skrzydo ju dnia 10 kwietnia dotaro do stp wzgrz flandryjskich. Wobec jednak silnie ufortyfikowanego pasma wzgrz z dalszem natarciem 4 armja niemiecka musiaa zaczeka a do podcigni cia silniejszej wasnej artylerji. Po raz drugi ju w cigu wiosny pooenie Anglikw stao si tak krytyczne, e marszaek Haig wyda rozkaz czciowej ewakuacji do Anglji portw Calais i Dunkierki, nakazujc wy wiezienie natychmiastowe do kraju wszystkich Anglikw, zbdnych przy normalnej obsudze

Przeprawa przez rzek Steenbeck pod huraganowym ogniem artylerji niemieckiej -li lipca 1917 r.

6.000 jecw i 100 dzia. Podcignicie arty lerji i sprztu mostowego byo dla Niemcw niezwykle trudne, gdy cay teren by rozmo ky i bagnisty (to wanie byo podstaw prze widywa dowdztwa angielskiego, ktre uwa ao, e dziaania we Flandrji mog rozpocz si dopiero w maju po obeschniciu terenu). Warunki terenowe opniy sforsowanie rzeki Lys, prawie nie bronionej w pierwszym dniu natarcia, co zmusio Niemcw nastpnego dnia do cikich walk o przepraw. Dopiero dnia 11 kwietnia, po sforsowaniu przepraw, natar cie niemieckie przenioso si na drug pnocn stron rzeki Lys. Na lewem skrzydle natomiast natarcie niemieckie odrazu przyjo niepomyl ny obrt, gdy wszystkie ataki rozbijay si o potne fortyfikacje angielskie pod Festubert i Givenchy. Na prawem skrzydle Niemcy 640

portu. Klska Anglikw znw staa si spraw caej Koalicji. Dnia 11 kwietnia, naskutek alarmujcych prb Haig'a, Foch zdecydowa si okaza mu pomoc, ale pod warunkiem, e Anglicy zaprzestan cofania si, a przedewszystkiem utrzymaj w swych rkach wy stp frontu pod Ypres (dla Anglikw symbolem niezwalczonego oporu byo dotychczas miasto Ypres, podobnie, jak dla Francuzw Verdun). Narazie na zagroony odcinek angielski Foch skierowa 4 francuskie' dywizje piechoty, poza tem za francuski IT korpus kawalerji popie sznym marszem poda ku St. Orner, aby prze ciwdziaa w razie ewentualnego przeamania frontu wtargniciu Niemcw na tyy angiel skie. Nastpnie cala 10 armja francuska po cza na tyach angielskich posuwa si na p noc z pocztku do Doullens, a nastpnie do St.

Pol, aby w razie koniecznoci mc dziaa za rwno w kierunku pnocnym, jak i wschodnim. Pomimo pomocy francuskiej Anglicy nie mogli jeszcze przeama natarcia niemieckiego. Noc z dn. 15 na IG kwietnia opucili oni wa ny wystp frontu pcd Ypres, cofnwszy si a do samego miasta o 3 do 4 km. Niemcy pro wadzili nadal niezmordowane ataki, ktrych celem byo obecnie opanowanie pasma wzgrz flandryjskich. W dniach 16 do 18 kwietnia trway zacite walki o posiadanie wzgrza Kem mel. Wysiki Niemcw byy bezowocne. Jed nake wyczerpanie Anglikw byo tak wielkie, e ich 5 dywizyj piechoty trzeba byo zastpi dywizjami francuskiemi, oddziay za angiel skie skierowano na spokojny odcinek francuski pod Chemin des Dames. Po krtkiej przerwie dnia 25 kwietnia Niemcy ponowili 12 dywizjami atak na gr Kemmel, wreszcie j zdobywajc i zagarniajc do niewoli 4.500 jecw i 15 dzia. Nastpnie a do dnia 1 maja Niemcy raz po raz ponawiali ataki na inne wzgrza, ale bezowocnie. Niem com brak byo dostatecznych odwodw, aby wzmocni do ostatecznoci wyczerpane oddziay uderzeniowe. Wojska obu stron ociekay wprost krwi. Poczwszy cd dnia 1 maja zapanowaa we Flandrji cisza. Z punktu widzenia strategicznego wyniki ofensywy niemieckiej we Flandrji byy niewiel kie. Nie udaa si ponowna prba cakowitego zniszczenia armji angielskiej. Nie zdoali na wet Niemcy opanowa wzgrz flandryjskich, aby stworzy sobie dogodn podstaw do dal szej ofensywy w kierunku portw. Pomimo te go jednak poraka sprzymierzonych bya bar dzo znaczna. Na odcinku 25-kilometrowym od Ypres do la Basse Niemcy opanowali pozycje angielskie na gboko przecitnie 18 km., li kwidujc rwnoczenie angielski klin pod Ypres. Nowe pooenie stanowio bd co bd powane niebezpieczestwo dla portw Dun kierki i Calais, bdcych bazami Anglikw. W dodatku Niemcy mogli teraz swobodnie bom bardowa kopalnie wgla, pooone na poudnio wy zachd od Bthune, oraz lin je kolejowe, wy woce z tych kopal wgiel, ktrego tak bar dzo potrzebowali sprzymierzeni we Francji. Straty sprzymierzonych byy bardzo do tkliwe. Z pomidzy 25 dywizyj angielskich, kt re bray udzia w7 walce, 8 dywizyj byo tak wy niszczonych, e a do jesieni nie byo mowy o ponownem wprowadzeniu ich do walki. Co do 2 dywizyj portugalskich, to wogle przesta y istnie, jako jednostki bojowe i musiay by

rozformowane. W cigu kwietnia straty Angli kw wyniosy 143.000 ludzi. Rwnie E'rancuzi, ktrych 10 dywizyj wzio udzia w wal kach, ponieli znaczne, acz duo mniejsze stra ty. W cigu caego natarcia Niemcy zagarnli ponad 30.000 jecw, gwnie angielskich i por tugalskich, oraz 450 dzia, nie liczc bogatych zapasw i sprztu bojowego. Ale i straty Niem cw byy znaczne, chocia prawie dwukrotnie mniejsze, ni sprzymierzonych. W walkach we Flandrji Koalicja po raz pierwszy moga bya oceni doniose i zbawien ne skutki ustanowienia wsplnego dowdztwa naczelnego. Wspdziaanie wojsk angielskich i francuskich okazao si znacznie bardziej ce lowe i solidarne, rezerwy podchodziy w nale ytym porzdku, w odpowiednie punkty i sprawniej przyczay si do walki. Byo to ju zasug generaa Foch'a. Na zakoczenie warto zanotowa ciekawe zjawisko, ktre mona byo obserwowa w cza sie walk we Flandrji. Oto impet natarcia nie mieckiego w duym stopniu zaama si... dzi ki zdobyciu znacznych zapasw spoywczych, pozostawionych przez Anglikw. Wygodzeni onierze niemieccy apczywie rzucali si na kad zdobycz, ktr dao si zapcha ustawicz nie prne odki, i to zjawisko masowe op niao posuwanie si wojsk niemieckich, pozwa lajc rozbitym oddziaem angielskim umacnia si na nowych pozycjach obronnych i wchania wiee rezerwy.

W cigu maja na froncie zachodnim pano waa wzgldna cisza. Obie strony cigay no we siy, przegrupowyway swoje wojska i czy niy przygotowania do dalszych dziaa. W tym czasie Niemcy zdoali skoncentrowa we Fran cji 208 dywizyj piechoty, z czego 81 dywizyj znajdowao si w odwodach. Ale sprzymierzeni rwnoczenie rwnie znacznie zwikszyli swo je siy, wobec czego wzajemny stosunek pozo sta mniej wicej ten sam, nie przysparzajc Niemcom nowych plusw. W tych warunkach wznowienie dziaa ofensywnych wymagao ze strony Niemcw sze regu zarzdze, do ryzykownych dla warto ci bojowej i moralnej wojska. Wymagania, jakie stawiano poszczeglnym dywizjom, byy ponad siy. Racyj ywnociowych nie zwik szono wojsku, co, wobec ogromnych wysikw poprzednich miesicy, znacznie podrywao siy fizyczne, a co zatem idzie i moralne oddziaw
641

niemieckich. Brak byo penowartociowych uzupenie. Do oddziaw wprowadzano na miejsce dobrze wyszkolonych i dowiadczonych onierzy stai'cow i nieledwie dzieci, czsto na wet niezdolnych do wikszego wysiku fizyczne go. Wszystko to w wypadku nowej wielkiej ofensywy i jej niezupenego powodzenia grozio powanym kryzysem armji niemieckiej. Ale marszaek Hindenburg zamyka oczy na istotny stan wojska niemieckiego, nie chcc przyzna, e po strategicznych niepowodze niach natar w cigu marca i kwietnia Niem cy straciy swoje ostatnie szanse zwycistwa.

walk nad rzek Lys znajdoway si powane i grone dla Niemcw posiki francuskie. Wo bec tego postanowiono wywabi je stamtd na tarciem na front francuski pod Chemin des Dames, to znaczy w punkcie, gdzie obrona fran cuska bya najsabsza. Przyjmujc t decyzj, Hindenburg wy chodzi z zaoenia, e Niemcy posiadaj jeszcze szanse zwycistwa, ale pod warunkiem zacho wania inicjatywy dziaa we wasnych rkach i zaskoczenia przeciwnika pocztkiem natarcia. Wobec tego na 71-kilometrowym odcinku po midzy Noyon i Reims Niemcy w najgbszej

TPA*

Ostrzeliwanie cofajcych si Niemcw przez Francuzw i Anglikw w okolicach miasteczka Nesle,

Zamyka rwnie oczy na grone oznaki, zapo wiadajce blisk ju katastrof na frontach sprzymierzecw niemieckich. Dziki uparte mu optymizmowi Hindenburga, ktry zreszt w wikszoci podzielay decydujce sfery woj skowe, Niemcy nie uczyniy adnej powanej propozycji pokojowej. Z drugiej znw strony brak oznak pokojowoci ze strony Koalicji i jej energiczne przygotowania do prowadzenia dal szej wojny pobudziy dowdztwo niemieckie do decyzji dalszego kontynuowania walk w celu wypenienia planu kampanji, ktra miaa przy nie zwycistwo, zmuszajce Koalicj do wszczcia rokowa pokojowych. Dowdztwo niemieckie za wszelk cen postanowio pono wi natarcie, ktrego bezporednim celem mia by ostateczny pogrom armji angielskiej. W obecnych jednak warunkach natarcie we Flandrji w kierunku wybrzea byo zgol nie moliwe, poniewa na odcinku tym od czasu
642

tajemnicy rozwinli 31 dywizyj 7 i 1 armij nie mieckich. Natarcie miao rozpocz dnia 27 ma ja 25 dywizyj samej tylko 7 armji, rozporz dzajc (poza miotaczami min) 4.400 dziaami, czyli po 120 dzia na 1 km. atakowanego od cinka, oraz 687 samolotami. Nieco pniej mia y rwnie podj natarcie prawoskrzydowe korpusy 7 i 1 armij. W tym czasie, kiedy Niemcy przygotowy wali now ofensyw pomidzy Laon i Reims, caa uwaga sprzymierzonych bya skierowana na front nad rzek Lys i nad Somm, gdzie oczekiwano ponownego natarcia Niemcw, a ktre to odcinki za wszelk cen starano si broni do czasu nadejcia posikw ameryka skich. Pooenie Koalicji wci jeszcze byo ci kie, jakkolwiek do dnia 27 maja przybyo do Francji 6 dywizyj angielsko-francuskich i 2 dy wizje woskie v. Woch, co razem z dywizjami amerykaskiemi, ju przewiezionemi do Euro-

py, oddawao do jej rozporzdzenia 174 dywi zje, nadajce si do walki. Anglicy byli pobici i bardzo wyczerpani ; front wyduy si; Francuzi ponieli dotkliwe straty, tem boleniejsze, e wanie Francja przeywaa najostrzejszy kryzys zasobw ludz kich. Popieszne tempo w cigu kwietnia i ma ja przewozu wojsk amerykaskich do Francji, a nawet zastpienie nimi paru dywzyj francuskich na spokojniejszych odcinkach frontu niewiele narazi poprawiao pooenie sprzy mierzonych. Przeom na korzy Koalicji mg by nastpi dopiero w lipcu, kiedy spodziewa no, si dowozu powaniejszych si ameryka skich. A wic naleao zyska na czasie. To znw wymagao uchwycenia inicjatywy we wa sne rce i rozpoczcia wasnego natarcia. Tyl ko wasnem natarciem mona byo uprzedzi now ofensyw niemieck, skierowan w kt rymkolwiek niebezpiecznym dla Koalicji kie runku. Pomimo istniejcej jeszcze niewielkiej przewagi liczebnej po stronie Niemiec Foch, ktremu nareszcie w dniu 24 kwietnia przyzna no wszelkie uprawnienia naczelnego wodza wojsk sprzymierzonych na froncie zachodnim i woskim, postanowi z pocztkiem czerwca rozpocz ogln ofensyw, ktrej postawi za cel zlikwidowanie niebezpieczestwa niemiec kiego, grocego ustawicznie kopalniom wgla pod Bthune, okolicom Ypres i Amiens oraz linji kolejowej Pary Calais. Rwnoczenie z ofensyw angielsko-f rancusk rwnie Wosi

mieli natrze na armj austrjacko - wgier sk. Zgodnie z tem i planami Foch'a przeprowa dzono odpowiednie przegrupowanie wojsk sprzymierzonych, szczeglnie za francuskich. Na odcinku pomidzy Montdidier i Noyon dy wizje francuskie otrzymay po 2 do 4 km. pozycyj, podczas gdy na poudnie od rzeki Oise, gdzie Niemcy szykowali natarcie, na dywizj przypada odcinek trzy, a nawet czterokrotnie wikszy. Z pomidzy 38 francuskich dywizyj, znajdujcych si w odwodach, 21 znajdowao si na pnoc od rzeki Oise. Pomidzy Noyon i morzem, cile biorc, na froncie angielskim, znajdowao si 45 dywizyj francuskich z po midzy 103, znajdujcych si we Francji. Foch nie przewidywa moliwoci natarcia niemieckiego na Chemin des Dames, gdzie po zycje obronne byy z natury mao dostpne, a ponadto silnie ufortyfikowane. To te odci nek frontu od Noyon a do Reims, wynoszcy 90 km., broniony by zaledwie przez 11 dywi zyj 6 armji francuskiej, majcych poza sob tylko 4 dywizje w odwodach. Razem byo 15 dy wizyj, z czego 4 dywizje angielskie, przewiezio ne tam na odpoczynek" po kwietniowej bitwie we Flandrji. Artylerja tego odcinka bya rw nie nader saba. Wypadao po 30 dzia na 1 km. frontu. Noc z dnia 26 na 27 maja rozpoczli Niemcy gwatowny ogie artyleryjski na ca ym odcinku natarcia. Nad ranem dnia 27 ma-

Podrz Niemcw

na wesoo" do niewoli

francuskiej.

643

ja ruszya do ataku piechota niemiecka. Fran cuzi i Anglicy byli cakowicie zaskoczeni. Wkrtce ju linja obronna sprzymierzonych bya przerwana, bronice za ich dywizje po niosy ogromne straty, gwnie od pociskw ga zowych. Niemcy bez wikszych trudnoci szyb ko opanowali strome i, jak si wydawao, nie dostpne stoki Chemin des Dames. W cigu 5 6 godzin od rozpoczcia ataku Niemcy po deszli ju do rzeki Aisne, znajdujcej si w od legoci 9 km. od wyjciowej linji ataku. Sprzy mierzeni byli tak zaskoczeni niespodziewanym i potnym atakiem Niemcw7, e, cofajc si, nie zdyli nawet zniszczy mostw7 na rzece, dziki czemu Niemcy tego samego jeszcze dnia przekroczyli rzek Aisne. Impet Niemcw by niepowstrzymany. pieszce na pomoc posiki francuskie zostay odrazu odrzucone z wielkiemi stratami, wieczo rem za Niemcy podeszli ju pod Fismes nad rzeczk Vesle, czciowo za nawet j przekro czyli. Dokonawszy tego wspaniaego przeama nia frontu, Niemcy odrazu poczli obchodzi oba ogoocone skrzyda Francuzw, wobec cze go powodzenie tego pierwszego dnia natarcia byle cakowite. W cigu dnia w centrum na tarcia Niemcy posunli si o 20 km., biorc welu jecw i znaczn ilo sprztu bojowego. Po raka sprzymierzonych bya tak widoczna, e tego ju dnia Foch rozpocz przerzucanie od wodw z pnocy w- rejon przeamania frontu. Tymczasem dowdztwo niemieckie, same zaskoczone niespodziewanem powadzeniem, roz szerza pierwotne cele natarcia, nakazujc 18, 7 i 1 armjom niemieckim opanowanie linji Compiegne Dormans Epernay. Nastpnego dnia, jakkolwiek Francuzi rzucili do walki 9 wieych dywizyj, Niemcy zdoali posun si jeszcze o 6 do 8 km., rwno czenie znacznie rozszerzajc front natarcia do 60 km. (na wschodzie prawie do Reims i na za chodzie do Pinon). W cigu dwch dni Niemcy zagarnli ponad 20.000 jecw\ W Paryu, kt ry Niemcy ponownie poczli bombardowa z 210 mm. dzia dalekononych, wybucha pa nika i rozpocza si natychmiast ewakuacja. Tymczasem Foch, przekonawszy si, e ma do czynienia nie z demonstracj Niemcw, lecz z ofensyw w wielkim stylu, z najwiksz energj skierowa na pole w-alki wieych 19 dywi zyj piechoty i 6 dywizyj kawalerji. Dnia 29 maja Niemcy, rozwijajc swoje natarcie w kierunku poudniowym, wykonali w centrum nowy skok 12-kilometrowy, zajmu jc Soissons i Fr en Tardenois.
644

Poniewa na poudniu naturaln zapor dla ofensywy niemieckiej stanowia rzeka Mar na, ku ktrej zday wysiki Niemcw, przeto Foch zw-Tci przedewszystkiem uwag na oba skrzyda niemieckie, aby nie dopuci do dal szego rozszerzenia si dokonanego ju w7e fron cie wyomu. W tym celu za wszelk cen na leao utrzyma pozycje na wzgrzach pod Reims oraz powstrzyma niemieckie natai'cie na poudniowy zachd od Soissons w kierunku Parya. To te Foch gw:n mas swoich przy bywajcych wrci odwodw' kieruje pod Reims oraz na odcinek pomidzy Compiegne i Soissons. W cigu dnia 30 maja Niemcy wykony waj nowe natarcie na caym odcinku, likwidu jc francusk prb przeciw7uderzenia na skrzyda niemieckie. Pod wieczr liczba jecw, dotychczas zagarnitych przez Niemcw, wzra sta do 45.000 i 400 zdobytych dzia. Oddziay niemieckie podchodz od wschodu i pnocy pod Chateau Thierry nad Marn, nad ktr to rze k w7 1914 roku rozpoczy si niepowodzenia militaryzmu niemieckiego. Rwnoczenie jed nak na obu skrzydach impet Niemcw sabnie i wyniki natarcia s coraz skromniejsze. Pooenie Francuzw* w*ci jeszcze byo nader cikie. Ponieli oni dotkliwe straty, a pomimo to natarcie Niemcw- trwao nadal. Pomidzy Montdidier i Noyon Niemcy w tym czasie rwnie przygotowywali si do natarcia, o czem wiadczy}7 wiee dywizje niemieckie, cignite na ten odcinek z pnocy. Wobec te go Foch ca francusk 10 arm je odwodow skierowa pomidzy 3 i 6 arm je francuskie. Rwnoczenie obawiajc si, e wszystkie te si y mog okaza si niewystarczajce, Foch na kaza wszystkim dow7dcom francuskim i an gielskim na caym froncie przygotowywa wy cofywanie na pomoc dalszych dywizyj, ktre czciowo miay by zastpowane przez dywi zje amerykaskie. Dziki energji Foch'a do dnia 2 czerwca sprzymierzeni przeciwstawili natarciu niemiec kiemu 37 dywizyj piechoty, ponadto za dal szych 11 dywizyj znajdowao si w drodze na zagroony odcinek. Dnia 31 maja widocznem ju byo, e w po oeniu nastpi przeom. Impet natarcia nie mieckiego osab, przeciwnie za, opr sprzy mierzonych wzrasta z godziny na godzin. Po cza wytwarza si niekorzj-stna dla Niemcw sytuacja. Niemcy znajdowali si w7 daleko na poudnie wysunitym klinie, ktrego podstawy ciskali sprzymierzeni od strony Compiegne i od strony Reims. Grozio to Niemcom oskrzy-

dleniem, wobec tego od dnia 1 czerwca rozpo czli gwne natarcie na te punkty, poniechajc ofensywy na poudnie nad Marn. Pomidzy 1 i 5 czerwca Niemcy prowadzili zacite ataki na wzgrza pod Reims i na lasy w pobliu Compiegne, jednake pomimo wszel kie ich wysiki punkty te pozostay w rkach Francuzw. Wynik ofensywy niemieckiej pod Chemin des Dames, chocia nic by decydujcym, jed nake stanowi bezsprzeczny i znaczny sukces Niemcw, ktrzy na przestrzeni 80 km. zamali potnie ufortyfikowany front francuski, ucho dzcy dotychczas za niezdobyty, w centrum na tarcia posunli si o 60 km. a do Marny, to znaczy na odlego zaledwie 70 km. od Parya, zagarnli 55.000 jecw, 650 dzia, 2.000 kara-

Ale i straty Niemcw byy znaczne i w ci gu caej operacji wyniosjy 126.000 ludzi. W do datku Niemcy nie zdoali rozszerzy niebez piecznego wystpu, w jakim si znaleli, majc na obu swoich skrzydach, daleko cofnitych ku pnocy, grone, a niezdobyte pozycje sprzy mierzonych. Ofensywa niemiecka pod Chemins des Da mes i jej grone dla Koalicji, szczeglnie za dla Francji sukcesy, ponownie zachwiay podstaw moraln narodu francuskiego i wojska. I nie wiadomo, jakiby to skutek miao dla dalszych losw wojny, gdyby nie dwch ludzi, wielkich opatrznociowych mw Francji: Foch i Cle menceau. Foch w tych krytycznych dniach wykaza ca potg swojej niezomnej woli, chodny

Sztucznie zalane przez Niemcw przestrzenie w okolicach Noyon. binw maszynowych i znaczne rnorodne za pasy wojenne. Sojusznicy wyniszczyli swoje odwody w walkach, w ktrych wzio udzia 45 francuskich, 2 amerykaskie i 5 angielskich dywizyj piechoty, oraz 6 francuskich dywizyj kawalerji. Z pnocy sojusznicy zabrali wszyst ko, co si tylko dao. Dziki temu na duszy czas wasna ofensywa sojusznikw bya zupe nie nierealna. Niemcy dotarli do wanej dla Francuzw magistrali kolejowej Pary Cha lons nad Marn. Linja frontu znw wyduya si o dalsze 53 km. Przedewszystkiem za po Anglji zkolei i Francja poniosa powan po rak moraln i odtd nietylko zagraali Niem cy portom nad kanaem La Manche, ale i sa memu Paryowi. spokj, przewidujc rozwag i wielki talent wojenny. Jako wdz naczelny Koalicji w dniach cikich niepowodze nie straci panowania nad sob, nie da si unie nerwom, lecz przeciw nie, z caym spokojem i rozwag uy do walki tylko tak ilo odwodw, jaka bya niezbdna, ani na chwil nie odwracajc swojej bystrej uwagi od caoci frontu. On te umia podnie na duchu armj francusk, ktra znw gotowa bya do najwikszych ofiar. Clemenceau, w stary tygrys", jako premjer Francji, swoj niezomn postaw i mo dziecz wiar w ostateczne zwycistwo potra fi powstrzyma fal niepokoju, przygnbienia i rezygnacji, ktra ju miaa zatopi odporno moraln narodu francuskiego. Do historji te 645

przeszy jego sowa, wygoszone w parlamencie w dniu 4 czerwca, kiedy w Paryu rozpowszech niaa si panika: Odniesiemy zwycistwo, je li wadze pozostan na wysokoci zadania! Bi si bd przed Paryem, bi si bd w Paryu, bi si bd za Paryem !".

Podczas gdy Niemcy toczyli krwawe walki na polach Francji, z rozpacz poszukujc zwy cistwa Austro-Wgiy po raz pierwszy po stanowiy dopomc szczerze swojemu sprzymie rzecowi, ktiy tylekro ratowa je z najciS2ych opresyj. I o ironjo dziejw ten pierwszy szczery i prawy odruch monarchji od wiecznej dynastji Habsburgw, mia si sta jej ostatnim czynem ornym przed znikni ciem z widowni europejskiej. Dowdztwo austrjacko-wgierskie sdzio, e ofensyw przeciwko Wochom zmusi Koali cj do ponownego wysania posikw swojemu niedonemu sojusznikowi, co osabi opr angielsko-francuski we Francji. W dniu 15 czerwca po raz ostatni armja austrjacko-wgierska ruszya do ataku nad Brent i nad Piave. Pocztkowo projektowano uderzy wszystkiemi rozporzdzalnemi siami pomidzy Bren t i Piave w kierunku na Wenecj. Ale genera Conrad von Htzendorf, dawny szef sztabu ge neralnego, obecnie za dowdca grupy armij w Tyrolu, zaproponowa cesarzowi Karolowi, jak wiemy, osobicie sprawujcemu funkcje wodza naczelnego, rozszerzenie natarcia na ob szar Asiago i Arsiero, gdzie ju raz, a miano wicie w 1916 r., poszukiwa decydujcego zwy cistwa nad Wochami. Na propozycj Conra da cesarz zgodzi si z t zmian planu natar cia. Tymczasem jednak i dowdca odcinka Pia ve, rwnie szukajc dla siebie laurw zwyciz cy, zwrci si do cesarza z prob, aby i jemu zezwoli na rozszerzenie ofensywy na swj od cinek. Cesarz mody, niedowiadczony i am bitny nadmiernie zgodzi si i z t propozy cj, znajdujc aprobat w swoim potulnym, cichym i lkliwym doradcu fachowym, szefie sztabu generalnego, ktrym by bezwolny gene ra von Arz. Dziki stosunkom, panujcym w dowdztwie austrjacko-wgierskiem, pier wotnie niewielki odcinek natarcia, nastpnie rozcignito nadmiernie do 150 km. Wszczta przez wojska austrjackie wielka bitwa zakoczya si cakowitem niepowodze646

niem Austi-jakw, ktrzy ponadto ponieli znaczne straty, i to pomimo, ejak to stwier dzaj nawet historycy niemieccy, zwykle suro wi dla swojego sprzymierzeca w wojnie wia towej wojska austrjacko-wgierskie wal czyy naog wyjtkowo dzielnie i ofiarnie. Na gwnym odcinku natarcia nad Brent Austrjacy nie zdoali przeama oporu Wo chw, ani na krok nie posunwszy si naprzd. Nad Piave pnocnej grupie nacierajcej udao si wprawdzie sforsowa rzek i znacznemi si ami opanowa Montello, ale dalsze wysiki w celu rozszerzenia tego lokalnego narazie po wodzenia byy bezowocne. W dodatku spady obfite deszcze, ktre przemieniy Piave w sza lejc i rwc rzek grsk, co utrudniao ogromnie zaopatrywanie oddziau, zajmujce go po drugiej stronie Montello. W tych warun kach Austrjacy musieli zrezygnowa z dalszego natarcia i z powrotem wycofali si na swj brzeg Piave. Wraenie niepowodze na froncie woskim wywoao w spoeczestwie austrjacko-wgier skiem jak najfatalniejsze wraenie. Wszech wadnie ju zapanowao rozczarowanie, pesy mizm i rezygnacja. Posypay si wzajemne oskarenia, ale i obelgi. Nie oszczdzano niko go. Austro-Wgry ostatecznie zaamay si mo ralnie, tracc resztki wiary w zwycistwo. W tym stanie rzeczy dowdztwo naczelne niemieckie doradzio austrjacko-wgierskiem u, aby na przyszo nie ryzykowao w7 samodziel nych dziaaniach, nadmiar za si kierowao bezporednio na front zachodni. Teoretycznie cesarz Karol zgodzi si z opinj i daniami niemieckiemi, w praktyce jednak postpowa do dwulicowo. Do Francji skierowano po raz pierwszy (poza baterjami dzia najciszych) cztery dywizje piechoty austrjacko-wgier skiej, okazao si jednak, e dwie z nich zupe nie nie nadaj si do uytku z racji zgoa kom pletnego braku wyszkolenia i marnego uzbro jenia. Byy to jedne z najlichszych dywizyj austrjackich. To te dowdztwo niemieckie nie omieszkao odesa ich zpowrotem do AustroWgier. Na tern ograniczya si pomoc AustroWgier wwczas, kiedy Niemcy krwawiy si w ostatniej rozgrywce i kiedy samym AustroWgrom narazie przynajmniej nic nie zagra ao.

Atak 18 armji niemieckiej na odcinek MontdidierNoyon w kierunku na Compiegne

nie by zakrojony na tak wielk skal, jak po przednie ofensywy. Na odcinku 35-kilometrowym Niemcy rozwinli wszystkiego 13 dywizyj piechoty, wyposaone w artylerj do sa b (70 dzia na 1 km. frontu) przeciwko 7 dy wizjom 3 armji francuskiej, posiadajcej po 40 dzia na 1 km. frontu. W dodatku przygo towania niemieckie czyniono nader popiesznie i bez zachowania tajemnicy.

natarcia Niemcy przerwali linje obronne soju sznikw i w centrum posunli si o 9 km. Nastpnego dnia Niemcy posunli si znw w centrum natarcia. Jednake ju 11 czerwca Francuzi przeszli do przeciwnatarcia siami 5 dywizyj 10 armji, ktre uprzednio skoncen trowano na tyach w tym celu. Poprzedzane przez 163 czogi dywizje francuskie na 10-kilometrowym odcinku uderzyy od skrzyda na na-

Niemcy, zwycizcy striata", narazi id do niewoli francuskiej.

Sprzymierzeni, znajc zamiary Niemcw, czciowo skierowali znaczne siy na zagroo ny odcinek, czciowo za przygotowali je do popiesznego wysania ich w razie potrzeby. Po ti4vajcem blisko cztery godziny przy gotowaniu artyleryjskiem, w ktrem zastoso wano niezwykle wielk ilo pociskw gazo wych, piechota niemiecka o wicie dnia 9 czerw ca ruszya do ataku, wspomagana huragano wym ogniem dzia. W cigu pierwszego dnia

cierajce dywizje niemieckie, dwie z nich zmu szajc do panicznej ucieczki. Odrzuciwszy Niemcw na 1 do 4 km., nie zdoali ju Fran cuzi dalej rozwin swojego przeciwnatarcia. Poniewa jednak rwnie wysiki Niemcw w celu wznowienia natarcia byy bezowocne, przeto front ustabilizowa si, obie za strony zpowrotem zaryy si w ziemi. Rwnie bez wyniku pozostao natarcie oddziaw 7 armji niemieckiej od strony Soissons w celu wsp647

dziaania z 18 armj. Okoo poowy czerwca Niemcy zaprzestali atakw. Wyniki natarcia 18 armji niemieckiej by y znikome. Niemcy posunli si w centrum wszystkiego o 10 km., nieco wyprostowali swj front, odciyli pooenie prawego skrzyda swojej 7 armji, zagarnli 15.000 jecw i 150 dzia, ale uyli w tym celu ogem 18 dywizyj, podczas gdy Francuzi zaledwie 15. Straty Niemcw wyniosy 74.000 ludzi, nie liczc 73.000 ludzi, co stanowio straty niemieckie w cigu czerwca na innych odcinkach frontu. Cel caego natarcia pozosta niewypenio ny. Nie zdobyto Compiegne, nie opanowano wanego obszaru pomidzy rzekami Oise i Ais ne i nie zdoano cakowicie wyprostowa linji frontu, pozostawiajc na wschd od Compiegne wysunity i grony klin wojsk sprzymierzo nych.

Austrjacko-wgierska ofensywa we Wo szech bya w 1918 roku pierwszem widocznem niepowodzeniem ornem pastw centralnych, co oczywicie w duym stopniu zmrozio zapa bojowy wojska niemieckiego, rwnoczenie ka c dowdztwu niemieckiemu powanie zasta nowi si nad gronem, chocia ledwie jeszcze uchwytnem pooeniem. Narazie jednak do wdztwo niemieckie udzio si, e na czas zd y zwycistwami we Francji zaegna fatalne skutki przedewszystkiem moralne poraki Austro-Wgier. Jak pamitamy ostatnie ofensywy nie mieckie pod Chemin des Dames, Reims i Soissons, wedug pocztkowych planw, miay no si tylko charakter demonstracyjny, przygoto wawczy w stosunku do gwnego uderzenia, ktre miao nastpi przeciwko Anglikom we Flandrji i Pikardji. Poniewa jednak na odcinkach tych, po mimo odesania silnych odwodw na front fran cuski, pozycje sprzymierzonych byy jeszcze na zbyt silnie bronione, przeto dowdztwo niemiec kie postanowio jeszcze na czas pewien odroczy swoje gwne uderzenie. W dodatku pooenie Niemcw w uku nad Marn nadal byo do ryzykowne, czemu zapobiec mogo jedynie zdo bycie potnych, flankujcych Niemcw, pozycyj francuskich pod Reims. Wobec tego niemieckie dowdztwo naczel ne postanowio raz jeszcze uderzy z dwch
648

stron na Reims, poczem bezporednio miaa ju nastpi wielka ofensywa we Fandrji. Pocztek dziaa zaczepnych pod Reims wyznaczono dopiero na pocztek lipca, gdy wojska niemieckie wymagay kilku tygodni wy poczynku, powanych uzupenie i lepszego za opatrzenia. Plan natarcia by nastpujcy. 7 arm ja niemiecka miaa sforsowa Marne pod Dormans, a nastpnie po obu brzegach tej rzeki poprowadzi natarcie na Epernay, czyli na tyy pozycyj francuskich pod Reims. 1 i 3 arm je niemieckie miay naciera na Chalons nad Mar n, 1 amija z poudniowego zachodu od Reims i 3 armja ze wschodu. W razie powodzenia Reims zostaoby dokadnie oskrzydlone, co gwa rantowaoby opanowanie tego wietnie uforty fikowanego punktu niemal bez walki. Zamierze swoich i tym razem, podobnie jak to byo ju z natarciem 18 armji na Com piegne, nie zdoali Niemcy dostatecznie zama skowa. To te ju na dwa tygodnie przed roz poczciem nowej ofensywy Foch doskonale zna plany niemieckie. O wszystkich szczegach do wdztwo naczelne Koalicji wywiedziao si od jecw, oraz od zbiegw, ktrych liczba niepo kojco wzrastaa w wojsku niemieckiem. Na podstawie zdobytych wiadomoci, Foch przygo towa naleyt obron. Uszykowa swoje armje w gb znacznie silniej, ni to czyniono dotych czas. Popiesznie cign znaczne odwody. Foch zdecydowa si na tak zwan elastyczn obron", o ktrej w swoim czasie mwilimy, zgodnie zreszt z zaleceniami wczeniejszemi naczelnego wodza armji francuskiej, generaa Ptain. Pierwsz linj obronn sojusznicy oprnili z ludzi prawie zupenie, pozostawiajc sabe tylko oddziay, aby zmyli Niemcw. Gwny opr sojusznicy mieli przeciwstawi Niemcom dopiero na drugiej linji obronnej, ktrej nie mogo zniszczy dziaanie ognia ar tyleryjskiego w tym stopniu, co pierwsz. O przygotowaniach francuskich dosadnie wiadczy przemwienie dowdcy 4 armji fran cuskiej, przeciw ktrej miao skierowa si gwne uderzenie Niemcw, wygoszone do pod wadnych ,mu oficerw w dniu 7 lipca : Wiecie wszyscy, e nigdy nie rozegra si bitwa obronna w korzystniejszych warunkach. Jestemy gotowi i mamy si na bacznoci. Wal czycie w terenie, ktiy wasn prac i wytrwa oci przerobilicie na potn twierdz!". Ale wdz naczelny Koalicji Foch nie ogra niczy si jedynie do zarzdze obronnych.

Dziki wzrastajcemu w szybkiem tempie do pywowi wojsk amerykaskich, Foch poczu si ju do silnym, aby pochwyci przy nadarza jcej si okazji inicjatyw i samemu przej do przeciwnatarcia, zakrojonego na szerok skal. W najgbszej tajemnicy sojusznicy skon centrowali na poudniowy wschd od Compiegne w lasach Villers Cotterets potn gru p uderzeniow, ktra miaa poprowadzi na tarcie na Soissons na tyy niemieckiego uku nad Marn, podczas gdy ssiednie armje miay zaatakowa ten uk od poudnia i od wschodu. Starannie przygotowane przeciwnatarcie soju sznikw miao si rozpocz w dniu 18 lipca, a wic nieco pniej od ofensywy niemieckiej. Natarcie niemieckie rozpoczo si o wi-

o szybkiem natarciu na Marne nie mogo by mowy. Analogiczne paoenie wytworzyo si na froncie 3 armji niemieckiej, ktra na wschd od Reims szybko uporaa si z oprnion pierwsz linj obronn, ale ju koo poudnia ugrzza na drugiej linji obronnej, potnie ob sadzonej przez wojska sprzymierzone, nie mo gc uczyni ani kroku naprzd. W dodatku dywizje niemieckie, idce w drugiej linji, nie spodziewanie dostay si pod silny ogie artylerji francuskiej. Wszelkie prby wznowienia natarcia nie day ju Niemcom rezultatu. Nad Marn pooenie Niemcw byo nieco lepsze. Oddziay niemieckie sforsoway Mam

General Franchet d'Esprey pi-zed ruinami histwycznego zamku w Ham.

cie dnia 15 lipca po parogodzinnem przygoto waniu artyleryjskiem. Ogie dziaowy straszli wie zniszczy czoowe pozycje francuskie, ale, kiedy piechota niemiecka ruszya do ataku, nie natrafiajc na jakikolwiek powaniejszy opr, okazao si, e okopy francuskie byy prawie puste. Dziaa niemieckie strzelay wic w pr ni. Do poudnia dywizje 1 armji niemieckiej posuny si w gb pozycyj francuskich na 3 do 4 km. Kiedy jednak piechota niemiecka zapucia si dalej, tracc czno z wasn artylerj, niespodziewanie spotkaa si z za citym oporem Francuzw. Czoowe dywizje niemieckie, ponoszc ogromne straty, naprno usioway zama opr wojsk sojuszniczych. To samo stao si z dywizjami niemieckiemi, postpujcemi w drugiej linji. W tych warunkach

pod Dormans i zdoay posun si o 5 do 8 km. w kierunku poudniowo-wschodnim na Epernay. Jakkolwiek w cigu dnia 15 lipca Niemcy zagarnli 14.000 jecw i 50 dzia, co pozornie mogo byo wiadczy o zwycistwie, jednake dowdztwo niemieckie zrozumiao, e wynik pierwszego dnia ofensywy jest raczej niepowo dzeniem, gdy wznowienie natarcia mogo byo nastpi dopiero po powtrnem przygotowaniu artyleryjskiem. Wobec tego, e organizacja przygotowania artyleryjskiego wymagaa czasu, mao za da waa widokw bezwzgldnego powodzenia WTObec zastosowania przez sojusznikw niemiec kiej metody obrony elastycznej" dowdz649

two niemieckie po pierwszym ju dniu walki postanowio znacznie zwzi cele caej operacji, a mianowicie ograniczajc si jedynie do zdo bycia samego Reims, ktre to zadanie powie rzono 7 i 1 armjom. Jednake wraenie, jakie na dowdztwie francuskiem wywar lokalny sukces 7 armji niemieckiej nad Marn, byo tak wielkie, e, pomimo niepowodzenia Niemcw na wschd od Reims, postanowiono przerzuci kilka dywizyj nad Marne w celu powstrzymania natarcia nie mieckiego na Epernay, rwnoczenie wstrzy mujc wasne przeciwnatarcie pomidzy Aisne' i Marn na Soissons. Wkrtce jednak za rzdzenia te nie podyktowane istotnym stanem rzeczy zostay odwoane.

W dniach 16 i 17 lipca Niemcy usiowali wznowi swoje natarcie po obu stronach Reims, ale bezskutecznie. Wobec tego marszaek Hindenburg wyda rozkaz, powstrzymujcy tam ofensyw, rwnoczenie dywizjom 7 armji, na cierajcym na Epernay, nakazujc przygoto wanie odwrotu zpowrotem poza Marne. Wi dzc za nowe moliwoci w zamierzonem ju poprzednio gwnem uderzeniu we Flandrji rozpocz przerzucanie tam artylerji z Szampanji. Tak wic szeroko zakrojona ostatnia ofen sywa niemiecka we Francji speza na niczem, pomimo, e dowdztwo niemieckie przygoto wao j niezwykle starannie, czc z ni na dziej decydujcego zwycistwa.

650

Warszawskie Zakady

Graficzne,

Wilcza 60.

Rozdzia

XXVII.

WIELKA KONTROFENSYWA KOALICJI LATEM I JESIENI 1918 ROKU. Jak wiemy ju z rozdziau poprzedniego, kolejne natarcie niemieckie na Reims, ktre zapocztkowao dnia 15 lipca tak zwan drug bitw nad Marn (ju to Niemcy nie mieli szczcia do tej rzeki !), zaamao si, przynoszc sprzymierzonym znaczniejsze powodzenie, kt rego nie znali od duszego ju czasu. Jednak e to lokalne niepowodzenie nie zdoao zama elaznej woli zwycistwa, ktrem wci jeszcze yo dowdztwo niemieckie. Postanowiono przeto szuka szczcia w innem miejscu, a mianowicie we Flandrji, gdzie oddawna przy gotowywano gwne uderzenie, ktre miao ostatecznie zama armj angielsk. Sdzono, e wspaniae zwycistwo nad Anglikami zami uje wszelkie skutki ujemne niefortunnego na tarcia na Reims. To te, poczwszy ju od 16 lipca rozpoczo si przerzucanie artylerji nie mieckiej z Szampanji do Flandrji. Tymczasem w dniu 18 lipca potna fran cuska grupa uderzeniowa, bdca tworem Fo ch' j et skoncentrowana w najgbszej tajemni cy w lesie Villers Cotterets, niespodziewanie uderzya na pozycje niemieckie w kierunku Soissons. Byo to przeciwuderzeniem Foch'a, ktre, zbiegiem okolicznoci, wyszo prawie z te go samego miejsca, z ktrego w dniu 6 wrze nia 1914 roku genera Maunoury uderzy w prawe skrzydo niemieckie, decydujc o ostatecznem niepowodzeniu niemieckiego planu wojny. Uderzenie Francuzw posiadao niezwyk si dziki ogromnej iloci czogw, ktre zasto sowaa w ataku 10 arm ja francuska (ogem byo ich 223, z czego Niemcy zniszczyli 102), a ktre uprzednio zgromadzono w tajemnicy w lasach Villers Cotterets tu za przedniemi linjami francuskiemi. W natarciu na Soissons czogi po raz pier wszy odegray decydujc rol, ktr te za choway nadal a do koca wojny na froncie zachodnim. Niespodziewana potga dziaania czogw zaskoczya niemao dowdztwo nie mieckie, ktre, zapatrzone dotychczas we was n ofensyw, nie przywizywaa zbytniej wagi do wypracowania metod walki przeciwczogowej, jako walki czysto obronnej. W odwrocie bowiem czogi, jako bro przedewszystkiem za czepna, musiay odgrywa znacznie skromniej sz rol. Obecnie Niemcy, sami przechodzc do obrony, musieli popiesznie tworzy metody nieznanej sobie walki. Natarcie francuskie osigno niebywae przedtem powodzenie, zmuszajc dywizje nie mieckie do nieznanej im masowej panicznej ucieczki, ktr zdoano opanowa i powstrzy ma dopiero pod samem Soissons, co jednak nie powstrzymao ju Francuzw od bombardo wania dworca kolejowego w Soissons, stano wicego wany wze komunikacyjny dla wojsk niemieckich pomidzy tern miastem a Reims, czyli w caym tak zwanym worku nad Marn. Bitwa pod Soissons staa si punktem zwrotnym caej kampanji na Zachodzie w 1018 roku, porednio za caej wojny. Ona zamyka pasmo zwycistw niemieckich zanim przynio sy one Niemcom decydujce wyniki; ona te zapocztkowuje dugi acuch kolejnych klsk niemieckich, ktre zadecydoway o losach woj ny; ona wreszcie odegraa rol jakgdyby syg nau, ktry obwieszcza Koalicji moment prze omowy, upowaniajcy i zachcajcy dowdz two i masy onierskie do rozpoczcia wasnych dziaa zaczepnych, zakrojonych ju na szero k skal. W wyniku bitwy pod Soissons Niemcy musieli wycofa si z nad Marny, umacniajc si na nowych pozycjach biegncych w tyle wzdu rzeczki Vesle pomidzy Soissons i Reims.
651

O drugiej bitwie nad Marn, zakoczonej wspanialem zwycistwem Francuzw pod Soissons, ktre ostatecznie zaamao ofensyw nie mieck, marszaek Foch, wczesny wdz na czelny armij koalicyjnych i twrca przeciwuderzenia francuskiego, tak pisze w swoich -Pa mitnikach": W ten sposb skoczya si, po trzech ty godniach trwania, druga bitwa nad Marn, wszczta bezowocnie przez Niemcw 15 lipca, obrcona przeciwko nim i prowadzona z powo-

niemieckiej. Po czterech miesicach obrony, narzuconej przez przewag przeciwnika, zwy ciskie przeciwnatarcie ponownie oddao nam w rce inicjatyw dziaa i kierownictwo wy darze tej wielkiej i dugotrwaej wojny". Najwaniejsze znaczenie posiadao teraz zachowanie panowania nad biegiem wojny. Naleao przypiesza rozwj jej faz, oraz wy siki w szeregu zespolonych ze sob dziaa, wprowadzajc w gr moliwie najprdzej wszy stkie rodki sprzymierzonych, by nie pozwoli

Marynarze przygldaj si toncemu okrtowi.

dzeniem przez sprzymierzonych. Szczliwy zbieg okolicznoci doprowadzi! do udziau w niej dywizyj amerykaskich, brytyjskich, woskich i francuskich (przedewszystkiem tych ostatnich, tamte odegray rol drugorzdn, jako posiki dla wojska francuskiego przyp. w.). Zebray one obfity plon: 30.000 jecw, ponad 600 dzia, ponad 200 miotaczy min i 3000 karabinw maszynowych, skrcenie frontu o 45 kilometrw, odzyskanie linji kolejowej Pa ry Chalons i usunicie niebezpieczestwa, zagraajcego Paryowi". Przedewszystkiem jednak wzrs duch w armjach sprzymierzonych, a upad w armji
652

nieprzyjacielowi na odzyskanie sil i doprowa dzi go do ostatecznej ruiny". Oswojeni z temi mylami, zwaszcza od chwili powstrzymania ofensywy niemieckiej, ustalilimy ich zastosowanie w miar, jak ugruntowywao si nasze zwycistwo w Tardenois (na pnoc od Marny, w worku niemiec kim pomidzy Soissons i Reims przyp. w.)". To niezwoczne zastosowanie musiao si opiera na zasobach, ktremi rozporzdzalimy w danej chwili, nastpnie za na zasobach, ktremi bdziemy rozporzdzali w przyszoci. Miao ono rwnie dy obok sukcesw takty cznych do wynikw, mogcych zwikszy te za-

soby lub uatwi ich uycie. Wreszcie, o ile miao ono pocign wszystkie umysy, musiao by przedstawione w ten sposb, by mogo wy kaza, i dziki temu stopniowemu wzrostowi si moemy przewidywa wsplny wysiek o roz strzygajcych wynikach, pod warunkiem, e przypieszymy i uzgodnimy nasze dziaania w czasie. Std nastpujcy memorja:..." Historyczny memorja Fcch'a, znany pod nazw memorjau z dnia 24 lipca 1918 roku, w streszczeniu zawiera nastpujce wytyczne: Pita ofensywa niemiecka na Reims i nad Marn, zahamowana od samego pocztku, od razi speza na niczem. Ofensywa, wszczta przez francuskie 6. i 10. arm je (na Soissons), przeksztacia j w klsk. Klsk t naley przedewszystkiem wyzyska na samym terenie bitwy, wyzyskujc jej nastpstwa na znacznie szerszej arenie. Klska Niemcw uwarunkowuje rwnie ogln podstaw, jak powinny przyj arm je sprzymierzone. Nie majc jeszcze przewagi, jeli chodzi o ilj dywizyj, osigny one przy najmniej rwnowag pod wzgldem liczby bataljonw, a w oglniejszym stopniu co do licz by walczcych. Po raz pierwszy, na skutek zmuszenia Niemcw do zaangaowania znacz nej iloci dywizyj, sprzymierzeni posiadaj przewag ilociow odwodw, a ze wzgldu na znaczn ilo zmczonych dywizyj. ktre Niem cy musieli wanie zluzowa na froncie bitwy (nad Marn), sprzymierzeni bd posiadali rwnie przewag co do liczby odwodw wie ych. Sprzymierzeni posiadaj ju niezaprzeczo n przewag materjaln w lotnictwie i czo gach. Dotychczasowa niewielka przewaga w artylerji sprzymierzonych bdzie stale wzra staa w miar przybywania na teren walki ar tylerji amerykaskiej. Po stronie sprzymierzonych stale wzrasta bdzie przewaga ilociowa dziki armji amery kaskiej, ktra co miesic wysadza na ziemio francusk 250.000 onierzy. Natomiast armja niemiecka, ktra w maju przeywaa ju ostry kryzys uzupenie i tylko dziki zastoso waniu nadzwyczajnych i bolesnych rodkw zdoaa zapobiec zmniejszeniu si stanw liczeb nych swoich oddziaw obecnie z racji po niesionych strat w ludziach nieuchronnie musi popa w nowy kryzys, tym razem ju bezna dziejny wobec wyczerpania ostatnich moliwo ci spoeczestwa niemieckiego. I tu mwi Foch:

Do caego stwierdzonego tu odwrcenia si na nasz korzy czynnika siy materjalnej", dochodzi wzrost si moralnych, utrzyma ny po naszej stronie od pocztku bitwy przez sam fakt, e nieprzyjaciel nie mg, pomimo bezprzykadnych swych wysikw, uzyska nie zbdnych wynikw; ten wzrost si moralnych zwiksza si jeszcze dzisiaj na skutek zwyci stwa, odniesionego przez armje sprzymie rzone". Armje sprzymierzone dochodz wic do punktu zwrotnego. W ogniu bitwy odzyskay wanie inicjatyw dziaa ; ich sia pozwala na ich utrzymanie, a nakazuj to zasady sztuki wojennej". Nadesza chwila zmiany oglnej postawy obronnej, dotd narzuconej na skutek saboci liczebnej i przejcia do dziaa zaczepnych". Nie dc do rozstrzygnicia, dziaania te przez szereg akcyj, ktre naley teraz przed siwzi, bd zmierzay do wynikw poytecz nych: l-o ze wzgldu na dalszy rozwj operacyj. 2-0 ' ze wzgldu na ycie gospodarcze kraju. Pozwol wic sprzymierzonym zatrzy ma inicjatyw w prowadzeniu dziaa". Trzeba, bymy mogli wykaza te dziaa nia w takich warunkach szybkoci, ktre po zwoliyby na powtarzanie zadawanych nieprzy jacielowi ciosw. Warunki te z natury rzeczy zmniejszaj ich rozlego. Rozlego t nor muje zreszt rwnie ograniczona ilo jedno stek, ktremi bd rozporzdzay do dziaa za czepnych armje sprzymierzone po czterech mie sicach bitwy". Oparty na tych rozwaaniach program przyszych dziaa zaczepnych zostaje ustalony w nastpujcy sposb: l-o. Dziaania, maj ce na celu odcienie Mnij kolejowych, niezbd nych ze wzgldu na pniejsze dziaania armij sprzymierzonych: a) odcienie linji kolejowej Pary Avricourt w rejonie Marny. Jest to minimalny wynik, ktry musi osign obecna ofensywa (jak wiemy, osigna ona w rzeczy wistoci znacznie wiksze wynikiprzyp w.) ; b) odcienie linji kolejowej Pary Amiens (czciowo ostrzeliwanej przez Niemcw przyp. w.) zapomoc wsplnej akcji armij francuskich i angielskich; c) odcienie linji kolejowej Pary Avricourt w rejonie Commercy przez usunicie wystpu pod Saint - Mihiel (a tern samem skrcenie frontu pi'zyp. w. ) ; dziaanie to naley przygotowa bezzwo cznie; zostanie ono wykonane przez armje ame rykaskie z chwil, gdy bd posiaday niezbd ne rodki. 2-0. Dziaania, zmierzajce do uwol653

Tonce kolosy morskie. nienia zagbia pnocnego i ostatecznego usu nicia nieprzyjaciela z obszaru Dunkierka Calais..." Jak daleko w przestrzeni i czasie dopro wadz nas rozpatrzone powyej rozmaite ope racje, obecnie nie sposb przewidzie. W ka dym razie, o ile wyniki, do ktrych zmierzaj, zostan osignite niezbyt pno, ju obecnie naley przewidywa na koniec lata lub jesie szeroko zakrojon ofensyw, ktra ma zwik szy nasze korzyci i nie pozwoli wytchn nieprzyjacielowi. Jeszcze zbyt wczenie, by mc okreli j cile." Naley wreszcie przewidywa, e w cza sie tych dziaa nieprzyjaciel, w celu unikni cia nacisku lub zaoszczdzenia swych stanw liczebnych, moe by zmuszony do przeprowa dzenia kolejno odwrotu na krtsze linje, przy gotowane zawczasu. Nie powinno to zaskoczy armij sprzymierzonych..." Marszaek Foch pisze w swoich Pamit nikach": 24 lipca, gdy toczya si zwyciska bitwa w Tardenois, naczelni wodzowie armij sprzy mierzonych: marszaek Haig (Anglja), gene ra Ptain (Francja) i genera Pershing (Sta ny Zjedn. A. P.), zebrali si w mojej Kwa
654

terze Gwnej w Bombon w celu rozwaenia mo liwoci na przyszo. Na zebraniu podaem do ich wiadomoci (powyszy) memorja. Od czyta go mj szef sztabu genera Weygand. Musz przyzna, e wywoa wrd nich pewne zaskoczenie ze wzgldu na roszczenia, rozmach i liczb przedsiwzi, przewidywanych przez memorja. Kady z nich oponowa, stojc na wasnym punkcie widzenia, ktry nie by zre szt pozbawiony susznoci. Tak wic: mar szaek Haig mwi mi, e armja brytyjska, zde zorganizowana wskutek marcowych i kwietnio wych wypadkw, bynajmniej nie odzyskaa je szcze si; genera Ptain, e armja francuska po czterech latach wojny, oraz wskutek cikich strat jest dzi wyczerpana, e jest jeszcze ane miczna wobec utraty krwi ; genera Pershing, e armja amerykaska pragnie tylko walczy, lecz nie jest jeszcze uformowana. Czy mona w tych warunkach przewidywa doprowadze nie do skutku powtarzanych dziaa zaczep nych i to dziaa o duym rozmachu?" Uznajc cakowicie uzasadnienie kadej /. tych objekcyj, kadem nacisk na to, e chwi lowe te braki zostay uwzgldnione, oraz na ze stawienie naszych si, na to, i uwaam pro gram ten za yciowy i wykonalny, e mona bdzie uskuteczni go w tempie, ktre ustal

jia j)odstawie okolicznoci, przypieszajc je lub zwalniajc zalenie od powodzenia naszych dziaa". Naczelni wodzowie nie poczynili formal nych zastrzee. Po poegnaniu si ze mn i zabraniu tekstu memorjau z dn. 24 lipca, przyjli go nazajutrz cakowicie. Zgodzili si wic z wytycznemi zamierzonych operacyj". Na posiedzeniu 24 lipca by rozwaany jeszcze jeden punkt. Bya nim konieczno dla sprzymierzonych liczenia si z rozstrzygni ciem wojny w 1919 roku. Osobicie w niedaw no pisanym licie prosiem p. Clemenceau (pi'emjer francuski przyp. w.) o powoanie rocz nika 1920 w padzierniku 1918 i podawaem mu przemawiajce za tern wzgldy: Rok 1919 bdzie rokiem rozstrzygajcym wojny. Od wiosny Ameryka wykona swj najwikszy wy siek. Chcc skrci walk, musimy od tej chwili nada jej cae moliwe napicie, a skut kiem tego posiada w szeregach naszych armij wszelkie moliwe zasoby...", poniewa, wnios kowaem im bdziemy silniejsi, tem prdzej uzyskamy zwycistwo, tern lepiej bd nas su chali". W tej samej myli zwrciem si 24 lipca do naczelnych wodzw, proszc ich o ustalenie bilansw zasobw, ktremi kady z nich moe dysponowa od pocztku 1919 roku, co do sta nw liczebnych, iloci wielkich jednostek, artylerji, lotnictwa, czogw i mechanicznych rod kw transportu przez pola walki. Kadem zwaszcza nacisk na konieczno nietylko utrzy mania, lecz rwnie rozwinicia naszej przewa gi w dziedzinie czogw i usilnie prosiem na czelnych wodzw o wystpienie wobec swych rzdw7 w sprawie energicznej produkcji tego sprztu". Trzymajc si programu przyszych dzia a, genera Ptain nadesa 26 lipca swoj pi semn zgod, dorzucajc, e jego zdaniem na tarcie na wystp pod Saint - Mihiel bdzie sta nowio wraz z dziaaniem w worku" pod Armentires powane dziaania zaczepne, przewi dywane na koniec lata i jesie. Prawdopodo bnie wyczerpi one zasoby francuskie na 1918 rok, lecz dla uzyskania wynikw poytecznych i cakowitych..." Dwaj pozostali naczelni wo dzowie nie nadesali pisemnych odpowiedzi co do przedstawionego im memorjau i ograniczy li si do wyraenia zgody ustnie". A teraz przerzucimy si do niemieckiego dowdztwa naczelnego, dla ktrego rwnie

druga bitwa nad Marn, a cilej bitwa pod Soissons bya momentem przeomowym. Niemieckie dowdztwo naczelne, ktre do tychczas oywione byo bezwzgldn wiar w os tateczne zwycistwo, teraz, po niespodziewa nych sukcesach Francuzw i zaamaniu si wasnej ofensywy, zrozumiao, e ostatnia wiel ka stawka zostaa przegrana i e naley wobec tego jak najrychlej przej do obrony. Od rozpoczcia wielkiej ofensywy na Za chodzie, do ktrej przywizywano najmielsze nadzieje, upyno waciwie trzy miesice. Wojska niemiecko - austrjackie stoczyy pi wielkich bitew na polach Francji i Woch. Dla armji austriacko-wgierskiej walki te byy pieni abdzia, po ktrej trudno ju byo spo dziewa si nowego porywu. Sia duchow-a wojska niemieckiego nie zaamaa si wpraw dzie w sposb ostateczny, jak to byo z Austrjakami, zostaa jednak nadszarpnita w stopniu wysoce niebezpiecznym. Naog w wojsku niemieckiem utrzymay si jeszcze i karno i wy soka ofiarno, ale tu i wdzie znaczyy si ju objawy gangreny, ktra powoli ogarniaa woj sko. Wygodzony onierz niemiecki, napoty kajc w natarciu nieprzyjacielskie magazyny ywnociowe, zapomina czsto o ataku, odda jc si dzikiemu szaowi obarstwa, jak to si zdarzyo we Flandrji. Poza tem mnoyy si objawy bezprzykadnego osabienia, ktre ogar niao cae jednostki bojowe. Bo te Niemcy, aby wywalczy ostateczne zwycistwo w swojej, jak to ju rozumieli, ostatniej ofensywie nie a owali ludzi, wystawiajc i zuywajc swoje ostatnie siy. Pomimo tych skrajnych ofiar, pomimo po stawienia wszystkich swoich si na jedn kar t nie osignli Niemcy spodziewanych wy nikw, ktrych nadzieja dotd utrzymywaa na duchu zarwno dowdztwo, jak i masy onier skie. Front koalicyjny trzyma si mocno, i do wdztwo niemieckie musiao poniecha wszel kich nadziei pomylnego zakoczenia ofensywy. A straty byy ogromne i, jakkolwiek mniejsze od strat Koalicji, dotkliwsze dla pastw cen tralnych, ktre nie mogy ich ju powetowa. Dywizje niemieckie kilkakrotnie wprowadzano do walki, a kada bitwa kosztowaa okoo jed nej trzeciej stanw liczebnych. Dziki temu armji niemieckiej odpad najlepszy, dowiad czony onierz, ktrego miejsce zajmowa co raz mniej wartociowy element uzupenie. By o to zreszt zrozumiale. Dla uzupenie wy ciskano na tyach wszystko, co si dao. Std te na front przychodzi onierz albo zbyt mln655

dy, albo zbyt stary, albo te zdemoralizowany wieloletniem czsto wygodnem yciem na eta pach i w gbi kraju. Z oddziaw okupacyj nych i etapowych w Belgji i Rosji kilkakrotnie wyciskano wszystko, co si dao. Wyniki tak formowanych uzupenie przynosiy czsto wi cej szkody, ni poytku. W arm j ach frontewych wzmoga si liczba onierzy /.demorali zowanych, podatnych dla propagandy rewolucyjno-bolszewickiej, ktra te czynia stae po stpy. Liczba jecw niemieckich, ktrych za garniay wojska koalicyjne, wzrastaa stale w sposb niebezpieczny, niszczc dotychczaso w wspania tradycj bojow wojska niemiec kiego. Ju w poowie maja stan uzupenie by w Niemczech tragiczny: rocznik 1899 i'a wic 18-to i 19-letni) by ju wyczerpany, a innych uzupenie brak byo zupenie. W gbi kraju byo wprawdzie zwolnionych od suby fronto wej ponad miljon mczyzn, z czego 237.000 kolejarzy, 80.000 urzdnikw i 520.000 robot nikw wykwalifikowanych, zatrudnionych w przemyle wojennym, ale z tego kontyngentu bez powaniejszej szkody dla tyowego aparatu wojennego mona byo wycign do oddziaw frontowych najwyej 150.000 ludzi. Z broni specjalnych oraz z etapw mona byo wycig n ju tylko 63.000 ludzi, ktrych mieli zast pi inwalidzi oraz onierze jedynie zdatni do suby garnizonowej. Ponadto w szeregi od dziaw frontowych miesicznie powracao oko o 50.000 tysicy rekonwalescentw. Ostatni stawTk mg by jedynie rocznik 1900, a wic 17-to i 18-latki, do tego jednak rda uzupe nie nie omiela si jeszcze sign rzd nie miecki, pomimo, e dotychczasowe rda o wie le nie wystarczay do pokrycia ogromnych strat ostatniej ofensywy. Poczwszy od kwietnia 1918 roku stan li czebny wojska niemieckiego topnia w sposb zastraszajcy. Przecitny stan bataljonw wy nosi 1 marca 802 ludzi, 1 maja 728, za 21 czerwca ju tylko 656 onierzy (normalny stan okoo 1.000 ludzi!). Ogrom strat, ktre ponosia gwnie pie chota, wytworzy niezdrowy stan rzeczy: licze bno piechoty zmniejszaa si z miesica na miesic podczas gdy stany liczebne wszelkich broni pomocniczych oraz oddziaw etapowych i okupacyjnych prawie nie ulegy zmniejszeniu. Wobec tego trzeba byo bardziej przetrzebion;; dywizje albo rozwizywa, albo te zmniejsza ich odcinki bojowe. Ju w sierpniu rozformo wano 10 dywizyj, do koca za padzierniku
656

22. Z rozformowanych dywizyj piechot rozrzucano po innych dywizjach, jako uzupenie nia, rwnoczenie nie naruszajc mniej prze trzebione formacje artyleryjskie, rwnie przy dzielane do innych dywizyj, jako wzmocnienia. Zarwno rozformowywanie jednych dywizyj, jak i kurczenie odcinkw bojowych innych po wodowao, e dywizjom dawano coraz mniej, wytchnienia, bez przerwy niemal pchajc je do walki, co znw zmniejszao odwody niemieckie. W obliczu Niemcw, niedawno jeszcze liczniej szych na Zachodzie, powoli wyrastaa potna przewaga liczebna Koalicji. Fatalny stan liczebny oddziaw niemiec kich pogarszaa jeszcze epidemja grypy, trwa jca przez cae lato 1918 roku. Grypa szerzya, w oddziaach straszliwe spustoszenie nietylko z racji do znacznej miertelnoci, bowiem, jakkolwiek przebieg choroby by szybki, jed nake pozostawiaa ona na dugo znaczne osa bienie organizmu, co szczeglnie trudne byo do usunicia wobec godowych wprost racyj ywnociowych onierzy niemieckich. Wobec rosncej przewagi przeciwnika oraz postpujcego naprzd wasnego osabie nia naczelne dowdztwo niemieckie, decydujc si poniecha ofensyw i przej do obrony, przedewszystkiem powstrzymao wasne natar cie we Flandrji, do ktrego, jak wiemy, wa nie przygotowywao si na szerok skal. Po mimo jednak fatalnych dowiadcze pod Soissons dowdztwo niemieckie nie stracio jeszcze zaufania do wartoci bojowej swojego wojska i sdzio, e w obronie dorwna ono przeciwni kowi, ktry znw poamie sobie zby" na nie mieckich linjach obronnych. Przedewszyst kiem jednak dowdztwo niemieckie pragno obron swoj prowadzi tak, aby wpoi w Koa licj przewiadczenie, e Niemcy dziaaj by najmniej nie pod przymusem nieubaganych okolicznoci. Miano jeszcze nadziej, e zorga nizowawszy w ten sposb opr da si mono dyplomacji niemieckiej uzyska pokj kompro misowy, bez powaniejszych strat dla Niemiec. Zdecydowawszy si ju na obron, dowdz two niemieckie poczo rozwaa plan wyrw nania frontu, ktry, na skutek poprzedniej ofensywy niemieckiej by nader pogity, w wie lu miejscach groc wystpom" niemieckim uderzeniami flankowemu W dodatku za wy rwnaniem frontu przemawiao i to, e nowo zdobyte pozycje niemieckie z natury rzeczy nie byy dostatecznie przygotowane do obrony, tembardziej wobec fatalnego stanu komunikacji na tyach, ktra szczeglnie na obszarze rzeki Som-

my pozostawiaa pozycje niemieckie prawie bez pocze z tyami. O dobrowolnem jednak od daniu niewygodnych do obrony pozycyj, kt rych zdobycie kosztowao poprzednio tak wiek' krwi niemieckiej, nic byo, oczywicie, mowy. Czyn taki bowiem musiaby wywrze jak najfatalniejszewraenie w Niemczech, gdzie uwierzonoby nareszcie we wasn sabo, przeciw nie za utwierdziby Koalicj w przewiadcze niu o buskiem zwycistwie, co sparaliowaoby wszelkie moliwoci pokojowego rozwizania

zreszt potnie parci przez sprzymierzonych, zbierajcych plon wspaniaego zwycistwa Francuzw pod Soissons. Poznalimy ju plany obu stron na prze omie kampanji 1918 roku. Uoglniajc, na ley teraz stwierdzi, e plan naczelnego wodza Koalicji, Foch'a, by nader ostronym, przybli ajcym sprzymierzonych niezwykle powoli do ostatecznego zwycistwa, ale zato zupenie pew nego, drog naturalnego stopniowego wyczer pania Niemcw i systematycznego ich wypiera-

.-: amunicj w zaspie nienej. tragicznego dla Niemiec pooenia. Nie mylc wic narazie o szerzej zakrojonym odwrocie w kadym razie dowdztwo niemieckie zdecy dowao si oprni niebezpieczny wystp pomidzy Soissons i Reims, ktrego gwna arterja komunikacyjna przebiegaa pod Soissons przez sfer dziaania artylerji francuskiej. To te zarzdzenie ewakuacji tego obszaru zosta o ju wydane w dniu 17 lipca, a wic przedtem, zanim Foch zdecydowa si na wielk kontr ofensyw koalicyj. W kocu lipca Niemcy, wykonywujc ten plan ewakuacyjny, bez wik szych strat oprnili cay worek" nad Marn, nia z terytorjum Francji i Belgji. Foch reali zowa wic z niezwyk waciw mu energj i niezomnoci stary plan Koalicji wojny na wyczerpanie". Oczywicie bardziej zdecydo wany sposb dziaania mg szybciej zakoczy wojn, ale jedynie przez zwikszenie ryzyka, ktrego Foch pragn unikn, znajc te gorz kie rozczarowania, ktre dowiadczya Koali cja wcigu caej wojny, a w szczeglnoci wciku ostatniej kampanji 1918 roku. Co do Niemcw to ich dowdztwo na czelne, utraciwszy wasn inicjatyw i fakt ten naleycie doceniajc, w sposb niedostateczny 657

uwiadomio sobie, e wypadki przeomowe nad Marn byy pocztkiem koca wojny wiato wej. Jedynie tylko tern mona sobie wytomaczy, i niemieckie dowdztwo naczelne zdecy dowao si jedynie poowicznie na system obron ny, nie przedsibiorc dobrowolnego odwrotu chociaby na linj Zygfryda", z ktrej Niem cy rozpoczli swoj ofensyw 1918 roku, a kt ra, bdc lepiej przygotowan do obrony i zna cznie skracajc linj frontu, pozwoliaby na znaczne powikszenie rezerw, co przeduyoby znakomicie agonj militarn pastw central nych, a nawet kto wie moe pozwolioby w odpowiednim momencie na ponowne pochwy cenie inicjatywy. Oczywicie dobrowolny od wrt by niekorzystny z punktu widzenia za rwno polityki wewntrznej, jak i zewntrznej, ale tembardziej niekorzystnym musia by od wrt przymusowy, ktry wczeniej czy pniej nieuchronnie mia nastpi. Co do tego do wdztwo niemieckie nie powinno byo si u dzi.

Zgodnie z planem Foch'a, wyraonym w memorjale z dnia 24 lipca, pierwszym eta pem kontrofensywy koalicyjnej miao by na tarcie Anglikw i Francuzw na froncie Al bert Montdidier w kierunku Roya w celu uwolnienia od ognia artylerji niemieckiej mias ta Amiens oraz linji kolejowej, niezwykle wa nej z punktu widzenia strategicznego Pary Amiens Calais. Zadanie to powierzono 4. armji angielskiej pcd dowdztwem generaa Rawlinsona przy wspdziaaniu 1. armji fran cuskiej pod dowdztwem generaa Debeney'a. Noc z 7 na 8 sierpnia na 18-stokilometrowym froncie ataku od szosy, prowadzcej z Amiens do Roye, a do Morlancourt rozwino si 11 angielskich dywizyj piechoty i 3 ang. dywizje kawalerji z 2000 dzia i 420 czogami, co stano wio 4. armj angielsk. Na poudnie od niej na niewielkim odcinku a do Montdidier rozo onych byo 15 dywizyj piechoty i 3 dywizje kawalerji 1. armji francuskiej z 1G16 dziaami, 700 samolotami i 96 czogami. Jednake tylko lewoskrzydowy korpus (6 dywizyj) 1 armji francuskiej mia rozpocz natarcie rwnocze nie z Anglikami. Pozostae korpusy miay przyczy si do ataku nieco pniej. Po stronie Niemcw na froncie zamierzo nego ataku sprzymierzonych znajdowao si 7 dywizyj piechoty 2. armji niemieckiej z 840 dziaami. Na poudnie od niej naprzeciw Fran cuzw znajdowaa si 18. armja niemiecka. Do
658

wdztwo niemieckie do tego stopnia nie spodzie wao si natarcia sprzymierzonych bezpored nio po bitwie nad Marn, w szczeglnoci za na wschd od Amiens, e, kiedy dowdca Li korpusu niemieckiego donis o podejrzanych odgosach motorw oraz o pewnem oywieniu na tyach przeciwnika w dniu 6 i noc na 7-ego sierpnia zdecydowano, i ma si tu do czy nienia jedynie z kolejn zmian oddziaw frontowych. Foch susznie na pierwsze swoje uderzenie wybra odcinek pod Amiens, gdzie pozycje nie mieckie byy wyjtkowo sabe, a warunki tei^enowe szczeglnie dogodne dla natarcia wszel kiego rodzaju wojsk. Poza tern powodzenie na tym odcinku nietylko mogo uwolni miasto Amiens i kolej Pary Calais od bombardo wania, ale ponadto w znacznym stopniu mogo ubezpieczy cae pobrzee pnocne Francji, tak wane ze wzgldu na poczenia komunikacyj ne armji angielskiej z macierzystemu wyspami. Doceniajc naleycie doniose znaczenie zamierzonego natarcia, ktre w pierwszym rz dzie wypeni miaa 4. armja angielska, mar szaek Haig na odcinku natarcia, ktry stano wi zaledwie 10% dugoci frontu angielskiego, skoncentrowa 20% wszystkich swoich dywizyj piechoty, wszystkie dywizje kawalerji, 30% wszystkich dzia, oraz 74% czogw. Dao to Anglikom dwukrotn przewag pod wzgldem liczby dywizyj, za trzykrotn pod wzgldem liczby dzia. Kawalerji i czogw Niemcy wogle nie posiadali. Zupenie nieoczekiwany atak rozpoczli Anglicy o wicie dnia 8 sierpnia bez przygoto wywania artyleryjskiego, poprzedzani przez mas czogw. W godzin pniej, po krtkiem przygotowaniu artyleryjskiem ruszyy do ata ku rwnie wojska francuskie. Powodzenie sprzymierzonych byo zupene. Niemieckie dy wizje pierwszej linji rozsypay si i rozpoczy paniczn ucieczk. Fala uciekajcych wojsk niemieckich natkna si na wasne dywizje od wodowe, pieszce do kontrataku, zdezorgani zowaa je, powstrzymaa ich impet, czciowo nawet demoralizujc je i pocigajc w7 ty za sob. Ostatecznie Niemcy zostali odrzuceni przez angielskie dywizje australijskie i kana dyjskie pomidzy rzekami Somm i Avre na 8 do 12 km., pozostawiajc ponad 25.000 je cw i znaczn ilo wszelakiego sprztu bojo wego, w tern 400 dzia! Nieoczekiwane uderzenie sprzymierzonych oraz wasna sromotna klska wywoay w Niemczech jak najfatalniejsze wraenie.

Pierwsze

'lui rewolucji

ulicach

Piotrogrmlu.

Ludendorff w swoich Wspomnieniach" opowiada, e dzie 8 sierpnia 1918 roku by w historji wojny wiatowej czarnym dniem dla armji niemieckiej... Dywizje przedniej linji dopuciy do tego, e je rozbito cakowi cie i zniszczono (7 dywizyj przyp. \v. !). Sztaby dywizyj zostay zaskoczone i ogarnite w swoich kwaterach przez czogi przeciwnika". W bitwie pod Amiens znw decydujc ro l odegray czogi. W dniach nastpnych Anglicy prowadzili nadal natarcie, ale w tempie znacznie ju wol niejszym, jakkolwiek do natarcia przyczya si nietylko 1. armja francuska, ale i 3. armja francuska. Niemcy, jako tako zorganizowaw szy obron i opierajc si na swoich starych po

najprdzej, pki wojska niemieckie zajmuj jeszcze znaczne obszary terytorjurn nieprzyja cielskiego. Do wnioskw tych naczelne dowdztwo niemieckie doszo pod wpywem ostatniej kls ki nagle, jakgdyby uski spady z oczu wodzw, pozwalajc ogarn tragiczne pooenie armji niemieckiej zarwno pod wzgldem moralnym, jak i materjalnym. Jako przyczyny ogromnego, przeomowego wprost zwycistwa sprzymierzonych w bitwie pod Amieus naley wymieni: szczliwy wy br odcinka dla przeamania frontu niemiec kiego, ogromna przewaga po stronie sprzymie rzonych, staranne przygotowanie natarcia, wprowadzenie do walki ogromnej iloci czo

Piecho tu a na i ciska.

zycjach z roku 1914, poczli stawia rozpaczli wy opr. Pod wieczr 13 sierpnia sprzymie rzeni powstrzymali natarcie, wyszedszy na linj Roye Bray Albert. Straty niemieckie byy niezwykle cikie. Cale dywizje, uwaane dotychczas za doborowe, zawiody w ogniu z trwogi przed czogami. Klska ta doprowadzia ostatecznie Hindenburga i Ludendorffa do przewiadczenia, e woj na bya ju waciwie przegran. Naleao j przeto zakoczy z jak najmniejszemi stratami dla Niemiec. W dniu 14 sierpnia na naradzie w Spa obaj wodzowie niemieccy stwierdzili wo bec cesarza Wilhelma, e zdolno bojowa ar mji niemieckiej zostaa zdruzgotana, e atako wa, a wic zwycia nie jest ju w monoci, wobec czego naley stara si zakoczy wojn drog zabiegw dyplomatycznych, najlepiej za porednictwem krlowej holenderskiej, i to jak

gw, zniszczenie przez nie niemieckich sztabw oraz linji telefonicznych, znacznie wyszy po ziom moralny wojsk sprzymierzonych, a wresz cie pikna pogoda, ktra znakomicie sprzyjaa natarciu. Z drugiej znw strony w dziaaniach Niemcw, poza gronemi objawami upadku du cha, przejawia si w duym stopniu chaotyczno, szczeglnie przy wprowadzaniu do walki odwodw.

Zabezpieczywszy linj kolejow Pary Amiens Foch zgodnie ze swoj zasad niedawania wytchnienia Niemcom natychmiast przystpi do rozszerzenia ofensywy, rozpoczy najc dziaania na obu skrzydach dotychczas atakujcych armij. Pocztkowo 10. armja francuska miaa rozpocz natarcie w kierun ku pnocnym na Chauny, wkrtce za po nie 659

3. arm ja angielska na Bapaume, za 1. i 3. armje francuskie w kierunku Noyon. Niemcy zdecydowali si na obron, rwnoczenie szuka jc drg nawizania pertraktacyj pokojowych. 10. armja francuska, liczca 21 dywizyj piechoty z 1750 dziaami, rozpocza atak dnia 17 sierpnia na odcinku od Soissons do rzeki Oise, majc przeciwko sobie znacznie sabsz 9. armj niemieck. Do dnia 22 sierpnia Fran cuzi osignli ju linj rzek Oise i Ailette, od rzucajc Niemcw na przeciwne brzegi i na wizujc czno z 3. armja francusk w oko licach Lassigny. Jeszcze trway dziaania 10. armji fran cuskiej, kiedy w dniu 21 sierpnia ruszya na pnocy do ataku 3. armja angielska na odcin ku 20-stokilomerowym od Arras do Albert. Od rzucajc 17. armj niemieck Anglicy pcd wie czr 26 sierpnia osignli linj Bapaume Bray, posunwszy si o 10 km. wgb pozycyj niemieckich. Tego samego dnia do ofensywy przyczya si rwnie 1. armja angielska, do dnia 29 sierpnia osigajc linj Bullecourl Drocourt. Pod wraeniem katastrofalnie dla Niem cw rozszerzajcej si ofensywy sprzymierzo nych niemieckie naczelne dowdztwo zdecydo wao si ustpi na dorywczo stworzon lini obronn, przechodzc przez tak zwany obszar Alberich" od Biache przez Peronne do Sois sons. OdwTt Niemcw nastpi w dniach 27 30 sierpnia na caym odcinku od Bapaume d > < Noyon. Armje sojusznicze natychmiast roz poczy pocig i w dniu 30 sierpnia ponownie zetkny si z Niemcami na ich nowych pozy cjach. Tak wic od dnia 8 sierpnia do pocztku wrzenia 1., 3 i 4. armje angielskie, oraz 1., 3. i 10. armje francuskie na froncie od Arras do Soissons dugoci 150 km. posuny si w cen trum o 35 km., na obu skrzydach o 15 do 20 km, odrzuciy i czciowo zdezorganizoway 35 nie mieckich dywizyj piechoty i wziy do niewoli ogem 34.000 jecw oraz 270 dzia. Odwrt na now wyprostowan linj po piesznie ufortyfikowanych pozycyj nie da Niemcom spodziewanych wynikw, bowiem Foch nie da im umocni si na nich, przedsi biorc bezzwocznie szereg energicznych cho cia lokalnych atakw. Nowy front niemiecki, wysunity przed star linj Zygfryda", na ktrej Niemcy mieli si utrzyma przynaj mniej do czasu przygotowania tej ostatniej do powaniejszej obrony pocz si chwia, bu rzc plany niemieckiego dowdztwa naczelnego. 660

Tymczasem ju w dniu 30 sierpnia, a wic zaledwie Niemcy usadowili si na nowych po zycjach, Foch rozpocz now ofensyw na skrzydach tego samego wci odcinka: 10. ar mja francuska natara na Laon, za 1. armja angielska z rejonu Arras na Cambrai. W ci gu dni nastpnych przyczyy si do nich i ar mje centrum, a mianowicie 3. i 4. angielskie oraz 1. i 3. francuskie. Natarcie sprzymierzonych na skrzydach byo dla Niemcw tak grone, e Hindenburg zdecydowa si na odwrt. W poudnie dnia 2 wrzenia zosta wydany rozkaz odwrotu 17., 2., 18. i 9. armij niemieckich na caym froncie od rzeki Skarp pod Arras a do rzeki Vesle pod Reims dugoci 160 km. Celem odwrotu bya stara linja Zygfryda", popiesznie doprowa dzana do stanu obronnego i wzmacniana umoc nieniami tyowemi. Odwrt rozpocz si w nocy z 2 na 3 wrze nia. Odwrt odbywa si prawie bez prze szkd ze strony sprzymierzonych tak, e w dniu 8 wrzenia Niemcy zajli ju wiksz cz po zycyj na Hnji Zygfryda" od Arras a do rzecz ki Ailette na poudnie od Laon, czyli na tej Hnji, z ktrej par miesicy temu rozpoczli swoj ostatni niefortunn ofensyw. O roz miarach niepowodze niemieckich w czasie ostatnich walk, ktre poprzedziy odwrt, wiadczy fakt, e sami tylko Anglicy zagarn li od dnia 21 sierpnia 5.000 jecw niemieckich oraz 470 dzia. Po usadowieniu si Niemcw na linji Zygfryda", od dnia 8 do 26 wrzenia panowa a na caym tym odcinku wzgldna cisza, prze rywana jedynie lokalnemi atakami sprzymie rzonych w celu wyparcia Niemcw z ich czo owych pozycyj. O wikszej ofensywie sprzy mierzonych narazie nie byo mowy. Zamierzo ne wedug marszaka Foch'a z dnia 24 lipca natarcie na pnocy, w celu zlikwidowania nie bezpieczestwa dla wybrzea oraz uwolnienia kopal wgla pod Bthune, stao si nieaktual ne wobec tego, e Niemcy dobrowolnie opucili do dnia 6 wrzenia swj wystp frontu po obu stronach rzeki Lys na zachd od Armentires, ktry zagraa dotychczas caemu zagbiu p nocnemu. Wobec tego z caej pierwszej czci planu Foch'a pozostao tylko zlikwidowa wy stp niemiecki pod St. Mihiel. Tak wic w dniu 8 wrzenia 1918 r. pooe nie na froncie zachodnim byo takie, jak w mar cu tego roku przed ofensyw niemieck. Nie naley jednak sdzi, e odwrt Niemcw ozna cza ju ich zupen klsk. Pomimo wszystko

Niemcy, dziki swojej niezwykej ywotnoci, hartowi ducha oraz wybitnym zdolnociom woj skowym, dotychczas jeszcze zachowali swj po tny aparat militarny, o czem najlepiej wiad czy fakt, e teren, ktry Niemcy zdobyli w mar cu w cigu omiu dni, sprzymierzeni odzyskali obecnie po cikich walkach, ktre trway cay miesic !

Wystp pod St. Mihiel Niemcy utworzyli we wrzeniu 1914 roku w czasie prby przea mania frontu francuskiego na poudnie od Ver dun i w celu obejcia tej twierdzy. Wystp ten przecina magistraln linj kolejow Pary Verdun Nancy oraz uniemoliwia eksploa tacj linji kolejowej Vitry-le-Franois Commercy Toul, ktrej odcinek pod Commercy znajdowa si pod obstrzaem artylerji niemiec kiej. Poza tem wystp ten osania na terytorjum niemieckiem potn twierdz Metz, kt ra suya Niemcom, jako wielka baza dla armij, operujcych na lewem skrzydle niemiec kiem, rwnoczenie bdc wTanym wzem ko munikacyjnym, przez ktry przechodziy rw nolege do frontu linje kolejowe, jak naprzyklad lin ja Metz Sedan, obsugujce arm je frontowe. Wreszcie wystp pod St. Mihiel do pewnego stopnia osania kopalnie wgla pod Briey, niezwykle wane dla Niemcw. Przewidywan w planach Foch'a likwida cj wystpu pod St. Mihiel powierzono Ame rykanom, dla ktrych natarcie to miao by pierwszem powaniejszem dziaaniem, niejako chrztem bojowym". Pod dowdztwem sa mego generaa Pershinga, wodza naczelnego wojsk amerykaskich, zadanie to miaa wyko na 1. arm ja amerykaska, liczca 10 dywizyj piechoty, oraz I korpus francuski, liczcy 2 dy wizje, w charakterze posikowym. Atak mia by poprowadzony z obu skrzyde wystpu nie mieckiego. Gwne uderzenie miao i od po udniowego wschodu na pnocny zachd ( 7 dy wizyj amerykaskich), drugorzdne za z za chodu na wschd od strony Verdun (3 dywizje amerykaskie), w centrum bezporednio na St. Michiel powierzono natarcie korpusowi francuskiemu. Naczelne dowdztwo niemieckie, skoro tyl ko dowiedziao si o zamierzonym ataku, ktry mia nastpi dnia 10 wrzenia, natychmiast wydao w dniu 8 wrzenia rozkaz ewakuacji ca'ego wystpu i opuszczenia go dobrowolnie. Tymczasem Amerykanie, ktrych aparat wo

jenny z braku dowiadczenia i fachowcw dzia a jeszcze niedo sprawnie, poczli opnia znacznie swoje przygotowania do ataku. Dopie ro, dowiedziawszy si o ewakuacji Niemcw z wystpu, zdecydowali si i rozpoczli atak w dniu 12 wrzenia, zanim jeszcze Niemcy zdoali ukoczy swoj ewakuacj. Tak wic dnia 12 wrzenia o wicie po czterogodzinnem przygotowaniu artyleryjskiem, w ktrem brao udzia 2900 dzia, Ame rykanie ruszyli do ataku, poprzedzani przez 273 czogi i 1800 samolotw, przeciwko 6 dy wizjom niemieckim, znajdujcym si wanie w trakcie ewakuacji. Gwny atak wyruszy z odcinka Seicheprey Limey w kierunku Vigneulles Thiaucourt. Atak gwnej gru py by tak gwatowny i prowadzony tak kon sekwentnie, e Niemcom nie udao si powstrzy ma go w adnym punkcie. Wszdzie szerokie pasma drutw kolczastych zostafy przez woj ska amerykaskie przeamane i przekroczone, gniazda oporu oskrzydlone i zdobyte, a cel ata ku zosta osignity ju pod wieczr tego dnia. Rwnoczenie atak pomocniczy, wykonany przez Amerykanw z odcinka pod Les Eparges, posuwa si z niemniejszym rozmachem, ni atak gwmy, tak, e pod wieczr osign ju Vigneulles, gdzie rankiem dnia 13 wTzenia obie grupy atakujce nawizay czno ze so b, a w krotce i z korpusem francuskim, na cierajcym w centrum. Marszaek Foch w swoich Pamitnikach" pisze: Kilka godzin wystarczyo, by oczyci wystp pod Saint-Michiel, gdzie nieprzyjaciel usadowi si od czterech lat, a obecnie nie mia monoci w por przeprowadzi jego cakowitej ewakuacji. W rku 1. armji amerykaskiej pozostao 13.250 jecw i 460 dzia". By to pikny sukces, ktrego popieszy em powinszowa generaowi Pershingowi. W celu ostatecznego wyzyskania tego sukcesu 1. arm ja amerykaska miaa tylko zainstalo wa si w nastpnych dniach, 13, 14 i 15 wrze nia, przed nowemi pozycjami, zajtemi przez przeciwnika, i przyj niezwocznie mocn po staw obronn. Trzeba byo bowiem wycig n z niej siy, ktre miay by przewiezione na zachd od Mozy, gdzie czekay na nie nowe tru dy i nowe przeznaczenia". Do dnia 15 wrzenia caa operacja amery kaska pod Saint - Mihiel zostaa zakoczona. Niemcy zajli nowe pozycje pomidzy Haudiomont a Pont Mousson na tak zw. linji Mi chaa" (Michelstellung"), ktr zawczasu

661

przygotowali na ciciwie luku, jaki tworzy wy stp frontu pod St. Mihiel. Klska Niemcw pod Saint-Mihiel, poza skutkami czysto strategicznemi, posiadaa ogromne znaczenie dla caoksztatu wojny, a to dziki temu, e zwycistwo stao si udziaem wojsk amerykaskich, ktre po raz pierwszy samodzielnie ruszyy do boju. Zwycistwo to od pocztku utwierdzio Amerykanw w wie rze we wasne siy, co wywoao wrd nich do niosy przypyw entuzjazmu, energji i ofiarno ci, ktre sprawiy, e moda i niedowiadczo na armja amerykaska pomimo to staa si powanym przeciwnikiem dla wyndzniaej mo ralnie i fizycznie armji niemieckiej. Zapuszczajc si w sfer domysw, mo-

Patrol.

naby uwaa wynik bitwy pod St. Mihiel jeli nie za decydujcy dla losw wojny wiatowej to w kadym razie za mocno przypieszajcy proces zaamania si ostatecznego militaryzmu niemieckiego. Po bitwie tej i sami Amerykanie gotowi byli porwa si samodzielnie na powa niejsze jeszcze zadania, i ich starzy dowiad czeni sprzymierzecy nabrali zaufania do mo dego i, oczywicie, niedowiadczonego onierza z za oceanu. Ofensywa pod St. Mihiel zakoczya wy konanie pierwszej czci wielkiego planu Foch'a. Po niej miaa ju nastpi oglna wielka i decydujca ofensywa. Wszystkie okrelone w memorjale z dnia 24 lipca konkretne cele zo stay przez sprzymierzonych osignite bd to w walce, bd to bez walki dziki dobrowolnym odwrotom Niemcw. Ogem linja caego frontu zachodniego skrcia si z 910 km. do 740 ! Oczywicie skrcenie si frontu, pozwa
662

lajce na wiksz koncentracj wojsk i rod kw materjalnych, stawao si korzystne rw noczenie dla obu stron. To te przysza walka musiaa by zaart i decydujc. Walki tej sojusznicy oczekiwali peni jak najlepszych nadziei, w doskonaym stanie mo ralnym swroich wTojsk, w szybko dziki Amery kanom wzrastajcej przewadze liczebnej, oraz z coraz wiksz potg rodkw materjalnych, ktre mogli i umieli produkowa ze wzrastaj cym rozmachem. Niemcy, przeciwnie, oczekiwali ostatecz nej rozgrywki z ponur rezygnacj ludzi, kt rzy wszystko ju postawili na ostatni staw k i przegrali. W coraz gorszym stanie du cha (od chwili zaamania si wasnej ofensywy Niemcy utracili ogem 150.000 samych je cw!), coraz bardziej osabieni (wasna ofen sywa i nastpujce po niej klski wyprowadzi y z szeregw niemieckich kilkaset tysicy lu dzi!), rozporzdzajcy coraz lichszemi i w licz bie niedostatecznej rodkami materjalnemi (szczeglnie pod wzgldem ywnociowym i rodkw technicznych, a ponadto sprzymie rzeni zabrali Niemcem w czasie ostatnich walk okoo 2.000 dzia!). Niemcy musieli teraz broni tego frontu, z ktrego niedawno porwTali si w ostatnim porywie entuzjazmu i wiary w zwycistwo do swojej ostatniej, tragicznej ofensywy! W tych warunkach los wojny byt ju waciwie zdecydowany, tembardziej, e za kulisowe pertraktacje dyplomatyczne, uwaa ne w Niemczech za ostatni desk ratunku, nie daway adnych wynikw, co byo zupenie zro zumiae wobec penej wiadomoci Koalicji zbli ajcego si ostatecznego zwycistwa. Holandja wogle nie podja si porednictwa, co bar dziej jeszcze utrudnio dziaalno dyplomatw niemieckich, w dodatku Austro-Wgry bez zgo dy Niemiec wystosoway do rzdw wszystkich pastw walczcych not, wzywajc je do wy powiedzenia si w sprawie pokoju. Oczywicie fakt ten bardziej jeszcze uzmysowi Koalicji sabo sojuszu pastw centralnych i rozdwik, ktry pomidzy niemi pogbia si z kad chwil. Teraz Niemcom musiao ju zalee tylku na tem, aby wojsko chociaby do czasu po wstrzymao ostateczn klsk i pozwolio w ten sposb dyplomatom uratowa Niemcy pokojem kompromisowym. W tym te celu, poczwszy ju od sierpnia, dowdztwo niemieckie 24)zpoczo popieszn budow na tyach frontu zachodniego nowych linij obronnych, ktre miay powstrzymywa

impet wojsk sprzymierzonych. Tak wic bu dowano na tyach obecnego frontu (linja Hindenburga", stanowica rozwinicie dawnej linji Zygfryda") linj HermannHunding", ktra przechodzia od granicy holenderskiej na zachd od Gandawy, przez Tournai, Valencie nnes, le Cateau, Guise, Rethel a do Mozy na pnoc od Verdun. Na tyach tej linji budowa no ostatni zapor tak zwan linj Antwerpja Moza", ktra, poczynajc si na grani cy holenderskiej biega na zachd od Antwerpji i Brukseli, przez Chaiieroy, Givet, a dalej Mo z a pod Verdun. Jednake i te przedsiwzicia obronne wy daway si ju spnionemi, gdy wanie na stpi krach dwch frontw' pastw central nych: palestyskiego i macedoskiego.

w armji niemieckiej. Od tej chwili oglne roz przenie pastw i armij sprzymierzonych z Niemcami poczo postpowa z zawrotn szybkoci, jak gdyby zaama si w nich ostat ni motor psychiczny, pobudzajcy do dziaania, oporu, wytrwania. Zreszt poc byo trwa na straconym posterunku, skoro nawet armja niemiecka ponosia klsk za klsk, wycofujc si z krwrawo zdobytego poprzednio obszaru?

Jak wiemy ju z poprzednich rozdziaw, w 1918 roku z wszystkich czterech pastw cen:ralnych jedynie Niemcy zachoway swoj po:g militarn, a nawet w pierwszem pro czu nadal niezachwian wol zwycistwa, [naczej byo z pozostaymi sprzymierzecami: : Austro-Wgrami, Bugarj i Turcj, ktrych iparat wojenny, czciowo za nawet i pa stwowy, oddawna ju trzeszcza i zaamywa si, w kadej chwili groc katastrof na fron de lub rewolucj na tyach. Wiemy, e sojuszlicy Niemiec, szczeglnie Austro-Wgry, goto.vi ju byli, dla ratowania siebie, nawet zdraizi Niemcw jeli za tego nie uczynili ;o tylko dlatego, e zabiegi ich dyplomatyczne zakulisowe intrygi nie osigny adnego re zultatu. Zmuszeni do prowadzenia nada wojny v jednym szeregu z Niemcami, sprzymierze v cy ich stracili w?szelk nadziej samodzielnego zakoczenia wojny zwycistwem. Caa ich przeto nadzieja skupia si na froncie zachod nim, gdzie wayy si istotne losy wojny i gdzie Niemcy w pierwszem proczu mieli jeszcze szanse zwycistwa. Owa nadzieja zwycistwa niemieckiego, ktre za jednym zamachem roz strzygaoby o losach caej wojny wiatowej, podtrzymywaa na duchu zarwno rzdy sprzy mierzecw Niemiec, jak i wojska sprzymierzo ne, same przez si bezsilne ju i niezdolne do samodzielnych dziaa. W tych warunkach jasnem jest, jak fatal ne wraenie musiay wywoa klski niemiec kie na Zachodzie wrd sprzymierzecw Nie miec. Zgasa wszelka nadzieja, uosobiona

W czasie, kiedy na Zachodzie rozgryway si decydujce walki, a wic latem 1918 roku front macedoski (zwany rwnie salonickim) od duszego ju czasu pogrony by w bez czynnoci. Po dwch pierwszych dowdcach koalicyjnej armji saionickiej, generaach Srrail i Guillaume, obecnie glwnodow:odzcym by genera francuski Franche t d'Esperey, czo wiek wielkiej energji i wytrwaoci. Koalicyjna armja salonictwa w cigu 1918 roku osigna bya 29 dywizyj, z czego: 8 dywizyj francuskich, 4 angielskie, 1 woska, 5 serbskich, 1 rosyjska (przewieziona z Rosji w czasie ekspedycji dardanelskiej ze wzgldw politycznych obecnie po rewolucji i bolszewimie przedziwny anachronizm carskiej Ro sji) oraz 10 dywizyj greckich (o bardzo sabej zreszt wartoci bojow?ej), razem 550.000 lu dzi z 2070 dziaami. W owym czasie oddawna ustabilizowany front bieg podaw-nemu od mo rza Egejskiego wzdu rzeki Strumy przez Dojran, Monastyr, jeziora Presba i Ochrida do Wallony nad morzem Adrjatyckiem. Po stronie pastw centralnych front ten utrzymyway trzy arm je bugarskie, jedna ar mja niemiecka (w istocie bya to rwnie ra czej napo.y bugarska, gdy w wielu oddzia ach onierzy niemieckich, odwoanych na Za chd, zastpili Bugarzy pod dowdztwem ofi cerw- niemieckich), oraz jeden korpus austrjacko-wgierski, razem okoo 450.000 ludzi. Jak widzimy przeto sprzymierzeni mieli przeciwko sobie prawie wycznie wojska bugarskie, kt re byty ju w stanie zupenego rozkadu moral nego, zarwno z racji ostatecznego wyczerpa nia psychicznego (Bugarj znajdowaa si w stanie wojny waciwie od 1912 roku), jak i pod dziaaniem propagandy rozkadowej, do ktrej wiele przyczyniay si agentury koalicyj ne wewntrz kraju, przedewszystkiem za gd, niedostatek i beznadziejno pooenia. Ju w lecie 1918 roku w wojskach bugarskich po cza si szerzy propaganda wytrwania na 663

impet wojsk sprzymierzonych. Tak wic bu dowano na tyach obecnego frontu (linja Hindenburga", stanowica rozwinicie dawnej linji Zygfryda") Iinj HermannHunding", ktra przechodzia od granicy holenderskiej na zachd od Gandawy, przez Tournai, Valencie nnes, le Cateau, Guise, Rethel a do Mozy na pnoc od Verdun. Na tyach tej linji budowa no ostatni zapor tak zwan linj Antwerpja Moza", ktra, poczynajc si na grani cy holenderskiej biega na zachd od Antwerpji i Brukseli, przez Charleroy, Givet, a dalej Mo z a pod Verdun. Jednake i te przedsiwzicia obronne wy daway si ju spnionemi, gdy wanie na stpi krach dwch frontw pastw central nych: palestyskiego i macedoskiego.

w armji niemieckiej. Od tej chwili oglne roz przenie pastw i armij sprzymierzonych z Niemcami poczo postpowa z zawrotn szybkoci, jak gdyby zaama si w nich ostat ni motor psychiczny, pobudzajcy do dziaania, oporu, wytrwania. Zreszt poc byo trwa na straconym posterunku, skoro nawet arm ja niemiecka ponosia klsk za klsk, wycofujc si z krwawo zdobytego poprzednio obszaru?

Jak wiemy ju z poprzednich rozdziaw, w 1918 roku z wszystkich czterech pastw cen tralnych jedynie Niemcy zachoway swoj po tg militarn, a nawet w pierwszem pro czu nadal niezachwian wol zwycistwa. Inaczej byo z ijozostaymi sprzymierzecami: z Austro-Wgrami, Bugar j i Turcj, ktrych aparat wojenny, czciowo za nawet i pa stwowy, oddawna ju trzeszcza i zaamywra si, w kadej chwili groc katastrof na fron cie lub rewolucj na tyach. Wiemy, e sojusz nicy Niemiec, szczeglnie Austro-Wgry, goto wi ju byli, dla ratowania siebie, nawet zdra dzi Niemcw jeli za tego nie uczynili to tylko dlatego, e zabiegi ich dyplomatyczne i zakulisowe intrygi nie osigny adnego re zultatu. Zmuszeni do prowadzenia nadal wojny w jednym szeregu z Niemcami, sprzymierze cy ich stracili wszelk nadziej samodzielnego zakoczenia wojny zwycistwem. Caa ich przeto nadzieja skupia si na froncie zachod nim, gdzie wayy si istotne losy wojny i gdzie Niemcy w pierwszem proczu mieli jeszcze szanse zwycistwa. Owa nadzieja zwycistwa niemieckiego, ktre za jednym zamachem roz strzygaoby o losach caej wojny wiatowej, podtrzymywaa na duchu zarwno rzdy sprzy mierzecw Niemiec, jak i wojska sprzymierzo ne, same przez si bezsilne ju i niezdolne do samodzielnych dziaa. W tych warunkach jasnem jest, jak fatal ne wraenie musiay wywoa klski niemiec kie na Zachodzie wrd sprzymierzecw Nie miec. Zgasa wszelka nadzieja, uosobiona
7

W czasie, kiedy na Zachodzie rozgryway si decydujce walki, a wic latem 1918 roku front macedoski (zwany rwnie salonickim) od duszego ju czasu pogrony by w bez czynnoci. Po dwch pierwszych dowdcach koalicyjnej armji salonickiej, generaach Srrail i Guillaume, obecnie gwnodowodzcym by genera francuski Franchet d'Esperey, czo wiek wielkiej energji i wytrwaoci. Koalicyjna armja sakmictwa w cigu 1918 roku osigna bya 29 dywizyj, z czego: 8 dywizyj francuskich, 4 angielskie, 1 woska, 5 serbskich, 1 rosyjska (przewieziona z Rosji w czasie ekspedycji dardanelskiej ze wzgldw politycznych obecnie po rewolucji i bolszewimie przedziwny anachronizm carskiej Ro sji) oraz 10 dywizyj greckich (o bardzo sabej zreszt wartoci bojowej), razem 550.000 lu dzi z 2070 dziaami. W owym czasie oddawna ustabilizowany front biegi podawnemu od mo rza Egejskiego wzdu rzeki Strumy przez Dojran, Monastyr, jeziora Presba i Ochrida do Wallony nad morzem Adrjatyckiem. Po stronie pastw centralnych front ten utrzymyway trzy arm je bugarskie, jedna ar mja niemiecka (w istocie bya to rwnie ra czej napoy bugarska, gdy w wielu oddzia ach onierzy niemieckich, odwoanych na Za chd, zastpili Bugarzy pod dowdztwem ofi cerw niemieckich), oraz jeden korpus austrjacko-wgierski, razem okoo 450.000 ludzi. Jak widzimy przeto sprzymierzeni mieli przeciwko sobie prawie wycznie wojska bugarskie, kt re byty ju w stanie zupenego rozkadu moral nego, zarwno z racji ostatecznego wyczerpa nia psychicznego (Bugarja znajdowaa si w stanie wojny waciwie od 1912 roku), jak i pod dziaaniem propagandy rozkadowej, do ktrej wiele przyczyniay si agentury koalicyj ne wewntrz kraju, przede wszy stkiem za gd, niedostatek i beznadziejno pooenia. ' Ju w lecie 1918 roku w wojskach bugarskich po cza si szerzy propaganda wytrwania na 663

froncie tylko do dnia 15 wrzenia, w ktrym to dniu Bugarzy oczekiwali decydujcej ofen sywy armji koalicyjnej. Rzeczywicie na dzie 15 wrzenia gw nodowodzcy genera Franchet d'Esperey wy znaczy decydujce natarcie. Celem natarcia miao by przeamanie frontu w centrum po midzy rzekami Czarn i Wardarem wzdu doliny tej ostatniej, dolina ta bowiem stanowia najkrtsz drog, prowadzc do linij komuni kacyjnych pastw centralnych przez Serbj z frontem macedoskim. Ostatecznym celem tej ofensywy miao by oswobodzenie terytorjum serbskiego, odcicie Bugarji i Turcji od Austro-Wgier, a wreszcie zagroenie tym os tatnim. Sab stron tego planu byo to, e atako wany odcinek frontu by z natury najbardziej obronnym dziki grzystemu, niedostpnemu niemal terenowa, przez ktry przebiega. Z dru giej jednak strony wanie z tej racji odcinek ten by najsabiej obsadzony przez Bugarw, ktrzy spodziewali si ataku raczej od strony Monastyru i jeziora Dojran, gdzie teren bar dziej sprzyja natarciu. Zreszt dowdztwo koalicyjne dobrze znao fatalny stan moralny wojsk bugarskich, posiadajc swoich agentw naw-et wrd wybitniejszych politykw bugar skich, potpiajcych polityk filoniemieck ca ra Ferdynanda. Plan generaa Franchet d'Esperey przewi dywa gwne uderzenie na odcinku Wetrenik Dobropole Sok na zachd od linji kolejowej Saloniki Skoplje, wykonane przez dywizje serbskie wzmocnione dwiema dywizja mi francuskiemu Uderzeniu temu miay wsp dziaa na prawo i na lewro drugorzdne ataki ssiednich dywizyj francuskich i greckich. Wreszcie caej tej operacji w centrum miao wspdziaa natarcie dywizyj angielskich i greckich pomidzy jeziorem Dojran i rzek Wardarem. W dniu 15 wrzenia po przygotowaniu artyleryjskiem, ktre trwao ca dob, trzy dy wizje serbskie zaatakoway pozycje bugarskie na odcinku Wetrennik Sok. Po nader krwawej walce Serbowie przerwali front bu garski. Zwycistwo sprzymierzonych poczo szybko rozszerza si ku wschodowi poza linj kolejow a do jeziora Dojran. Rwnie i na skrzydach klska ta odbia si fatalnie, gdy Bugarzy poczli opuszcza swoje pozycje, cho cia pod dowdztwem oficerw niemieckich sta wiajc bardziej zacity, ni w centrum opr. 664

Tak wic cay front macedoski by za many. Ostatnie prby oporu wyczerpay cay zapa bojowy, ju i tak mocno nadwtlony, do tychczas dzielnych wojsk bugarskich, ktre te raz, ogarnite panik, wycofyway si do kra ju w popiesznym i bezadnym odwrocie, rzad ko tylko tu i wdzie organizujc saby i niewytrway opr. Wlad za cofajcemi si popiesz nie wojskami bugarskiemi wachlarzow-ato roz wijaa si ofensywa sprzymierzonych. Do dnia 29 wrzenia sprzymierzeni osignli ju linj Struma Carskie Sioo Kumanowo Uskiub Kitczewo jezioro Ochrida. 11. armja niemiecka, znajdujca si, jak wiemy na froncie macedoskim, czynia wszy stko moliwe, aby od pocztku zorganizowa opr, ograniczajc rozmiary klski. Jednak zadanie to byo ponad jej siy, tembardziej, e, jak to wspominalimy, w skad jej wchodzia znaczna ilo onierzy bugarskich, ktrzy wkrtce ju po klsce, pocigani przykadem swoich rodakw z armij bugarskich, poczli masowo dezerterowa z szeregw niemieckich, kierujc si do kraju. Nic te dziwnego przeto, e samotna 11. armja niemiecka (korpus austrjacko-wrgierski ucieka szybciej jeszcze, ni Bugarzy) fatalnie wysza na podejmowanych przez siebie prbach oporu. Pod Uskjub zostaa opuszczona przez ssiednie arm je bugarskie, z ktremi utracia czno zanim zdoaa wycofa si przed oskrzydajcemi j wojskami koalicyjnemu W re zultacie Niemcy zostali cakowicie osaczeni i musieli si podda wobec druzgoccej przewa gi przeciwnika, ktra nie dawaa adnej na dziei przebicia si na pnoc. Droga na Sofj, stolic Bugarji, stana otworem dla wojsk koalicyjnych. W tych wa runkach Bugar ja w dniu 28 wrzenia zwrci a si do generaa Franchet d'Esprey, proszc go o zawieszenie broni. Ju w nastpnym dniu 29 wrzenia Bugarja kapitulowaa, przyjmu jc bez zastrzee surowe warunki, podyktowa ne jej przez zwycisk Koalicj. W dniu 3 pa dziernika 1918 roku na skutek tych warunkw car Ferdynand bugarski zmuszony by zrzec si korony. Bugarja pierwsza uczynia po wan szczerb w bloku pastw centralnych. Bezporednia komunikacja Niemiec z Turcj, ktra wwczas jeszcze walczya, jakkolwiek po noszc klski, zostaa przerwana. Koalicyjna armja salonicka zagraaa ponadto tyom wojsk niemieckich, okupujcych Rumunj, a wreszcie samej monarchji austrjacko-wgierskich. Po kapitulacji Bugarw dziaania wojen-

ne sprzymierzonych rozwijay si dalej, w bez krwawy ju sposb oswabadzajc tery tor ja Serbji. Triumfalny pochd wojsk sprzymierzo nych, entuzjastycznie witanych przez oswobo dzon ludno serbsk, odbywa si wzdu linji kolejowej ze Skoplje do Niszu. W tych warun kach mona byo obliczy z dokadnoci do jed nego dnia, kiedy sprzymierzeni dojd do gra nicy wgierskiej na pnocy i do Adrjanopoia, to znaczy granicy tureckiej, na wschodzie. a two byo rwnie przewidzie, e zdemoralizo wane wojska austrjacko-wgierskie nie potra fi samodzielnie powstrzyma marszu wojsk koalicyjnych, co po klsce Bugarji gro zio kolejn klsk Turcji i AustroWgier, a w konsekwencji i samych Niemiec. Dlatego te naczelne dowTdztw7o niemiec kie zdecydowao, pomimo tragicznego pooe nia na Zachodzie i wasnego braku si, przerzu cenie na Bakany pewnej iloci dywizyj nie mieckich, ktreby podtrzymyway wojska au strjacko-wgierskie, aby zorganizowa jaki ta ki opr w pnocnej Serbji. W poowie padziernika wojska austrjaelowgierskie, wzmocnione dywizjami niemieckiemi, uczyniy prb stworzenia frontu obron nego, przebiegajcego w pobliu Niszu. Pr ba ta jednak zawioda cakowicie, wobec osta tecznej gangreny wojsk austrjacko-wgierskich, niezdolnych ju do najmniejszych zada bojowych. To te w kocu padziernika Francuzi i Serbowie dotarli ju po obu stronach Belgra du nad Dunaj, stajc u progu monarchji Austro-Wgier. Rwnoczenie Anglicy stanli pod murami tureckiego Adrjanopoia, stanowi cego przedmurze samego Konstantynopola... I jedynie kapitulacja zaoszczdzia Turcji nieu chronnej klski pod murami stolicy od strony europejskiej. W tych warunkach Niemcom nie pozosta o nic innego, jak tylko popiesznie wycofa swoje nieliczne oddziay okupacyjne z Rumunji, gdzie grozio im niebezpieczestwo osacze nia przez wojska sprzymierzone. Tak to w przededniu ostatecznej klski Niemiec utraciy one w warunkach katastro falnych swoich dwch sprzymierzecw, Bugarj, ktra skapitulowaa, i Turcj odcit te raz i ponoszc same klski. Pozostay im tyl ko Austro-Wgry, bardziej ni kiedykolwiek niedony i wtpliwej wiernoci sprzymierze niec. Z kolei zaamaa si i Turcja, dotychczas najdzielniejszy i najbardziej wierny sprzymie

rzeniec Niemiec. C, kiedy Turcja najbar dziej rwnie oddalona od Niemiec i najmniej korzystajca z ich pomocy, bya ju wyczerpa na do ostatecznoci, a, majc przeciwko sobie potnych przeciwnikw, Anglj i Francj, sa ma nadto uwikaa si po rewolucji rosyjskiej w cikie i beznadziejne walki na Kaukazie, w tym kipicym wwczas kotle rewolucyjnym. Poczwszy od jesieni 1917 roku Anglicy i Francuzi czynili na wielk skal przygotowa nia do zadania Turcji ostatecznego ciosu w Pa lestynie, a wic rwnoczenie na gbokich ty ach frontu w Mezopotamji. Ofensywa sprzymierzonych rozpocza si w kwietniu 1918 roku, Turcy jednak pod do wdztwem niemieckiego generaa von Limana

Francja. Zgliszcza kocioa po zbombardovxmiu przez Niemcw. zdoali powstrzyma to uderzenie, utrzymujc swoje pozycje. Ale Anglicy i Francuzi, dc przedewszystkiem do wyczerpania Turkw, nie rezygnowali z dalszych atakw, ktre ponawia li raz po raz w cigu lata, rwnoczenie ci gajc do Palestyny coraz powaniejsze siy, z kadym miesicem zwikszajce przewag li czebn i techniczn sprzymierzonych. Genera von Liman da wci posikw, ale bez skutku, gdy Turcja nie posiadaa ju odwodw, Niemcy za w momencie, kiedy decy doway si losy wojny na Zachodzie, nie mogli pozbawia si powaniejszych oddziaw, wobec wasnego braku ludzi, na rzecz tak odlegego i, zdawaoby si, drugorzdnego teatru wojny. Tymczasem wrd wojsk tureckich, wal czcych w Palestynie ze wzrastajc przewag sprzymierzonych, wraz z nadchodzcemi z Eu ropy wieciami o klskach niemieckich pocz si szerzy upadek ducha, szczeglnie grony ze wzgldu na prymitywn psychologj mas
665

tureckich, skonnych zarwno do najwyszych powice i bohaterstwa, jak i do nagej pa niki. Sprzymierzeni dokadnie zdawali sobie spraw z tego, co si dziao w wojsku tureckiem. To te, wykorzystywujc upadek jego ducha, skupili wszystkie swoje siy i rankiem dnia 19 wrzenia w gwatownym ataku ude rzyli na pozycje tureckie pomidzy Jaffa i Hai fa. Uderzenie byo tak straszliwe, obrona za tak saba i niezdecydowana, e liczne oddziay tureckie poprostu przestay istnie. Cay front palestyski zachwia si, a pod ponawiajcemi uderzeniami sprzymierzonych wojska tureckie ogarna szalecza panika. Cay front zaama si i rozprysn, za kawalerja sprzymierzo nych bez trudu wielkiemi masami przedara si na tyy cofajcych si oddziaw tureckich, potgujc ich panik. Genera von Liman czyni nadludzkie wy siki, aby powstrzyma uciekajce w popochu wojska tureckie i uformowa now linj fron tu pcd Damaszkiem. Jednake prne byy wszelkie wysiki: nic nie mogo ju wyrwa Turkw ze szponw paniki, ktra zataczaa co raz szersze krgi, przedostajc si wkrtce na gbokie tyy i wgb kraju. Jedynie posiko we oddziay niemieckie, a mianowicie kor pus azjatycki" i 146 puk piechoty, same zresz t straszliwie przetrzebione i liczce obecnie za ledwie okoo 3000 ludzi, cofay si w porzdku, podtrzymujc tern na Wschodzie dobr saw onierza niemieckiego. To jednak byo wszy stko, co moga bya uczyni ta szczupa garstka

Niemcw, zatracona po drugiej stronie morza rdziemnego w chaosie paniki i bezadnego od wrotu Turkw. W pocztkach padziernika smutne niedo bitki wrojsk tureckich wycofay si przez Homs na Alep, ktry po sabym oporze Turkw zosta zajty przez sprzymierzonych w dniu 26 pa dziernika. Opanow-awszy Alep sprzymierzeni przecili linj kolei bagdadzkiej, jedynej, kt ra czya front w Mezopotamji z wntrzem Turcji. Od tej drwili wojska tureckie w Me zopotamji, ktr tak dugo bohatersko broniy, zostay pozbawione wszelkiego dowozu, zdane w pustynnym kraju na wasne swroje siy i rod ki. W tych warunkach zrozumiaem jest, e front mezopotamski ju w par dni po zajciu Alepu zaama si prawie bez walki wrd po nownej fali paniki, ktra ogarna wojska tu reckie tego frontu. Tragiczne wypadki w Palestynie i w Me zopotamji pozbawiy Turcj armji, wydajc j bezbronn w7 rce sprzymierzonych. Dalsza wTalka byaby ju tylko szalestwem. To te w dniu 30 padziernika 1918 roku Turcja za wara z Koalicj rozejm tymczasowy, ktry wy prowadza! j z szeregu pastw centralnych, zreszt na bardzo krtko przed ostateczn ich ogln klsk. W dwa tygodnie pniej pot na flota angielsko-francuska przepyna cie nin Dardanelsk, ktrej zdoby ornie sprzy mierzecy nie potrafili, i zarzucia kotwic w Bosforze, o czem od tak dawna marzya Ro sja carska, ale ktrej nie sclzonem byo docze ka si tej chwili.

Rozdzia

XXVIII.

DECYDUJCA OFENSYWA KOALICJI JESIENI 1918 R. KLSKA NIEMIEC I AUSTRO - WGIER. ZAWIESZENIE BRONI. W dniu 25 wrzenia linja frontu zachod niego od morza do rzeki Mozeli, wynoszca 490 km. dugoci, cigna si przez Nieuport, Ypres, La Basse, na zachd od Cambrai i Saint-Quentin, La Fre, Reims, na pnoc od Verdun i Pont Mousson. Siy zbrojne Koalicji rozoone byy w spo sb nastpujcy: od morza do Ypres zajmowa a front armja belgijska pod bezporedniem do wdztwem samego krla Alberta, wzmocniona przez G. armj francusk, na prawem skrzydle Belgw a do St. Quentiu rozmieszczone byy kolejno (liczc od pnocy) 2., 5., 1., 3. i 4. armje angielskie, pod dowdztwem naczelnem marszaka Haig'a; dalej od St. Quentiu do Chavignon pnocna grupa armij francuskich (zwana rwnie grup armij odwodowych), pod dowdztwem generaa Fayolle (kolejno od pnocy 1., 3. i 10. armje francuskie) ; dalej a do Aisne'y francuska grupa armij rodkowych Ckolejno od pnocy 6., 9., 5. i 4. armje francus kie) pod dowdztwem generaa Maistre'a, wreszcie pomidzy Aisne'a i Mozel 1. i 2. ar mje amerykaskie pod dowdztwem naczelnem generaa Pershing'a, pomidzy ktremi znaj dowaa si 2. armja francuska ufortyfikowane go obszaru Verdun. Armje francuskie znaj doway si pod naczelnem dowdztwem gene raa Ptin, za cao armij sprzymierzonych pod oglnem dowdztwem naczelnem marsza ka Francji Foch'a, ktrego Wielka Kwa tera Gwna znajdowaa si w Bombon nieda leko na poudniowy wschd od Parya. Ju w maju w czasie obrony przed nacierajcemi wwczas Niemcami dywizje amery kaskie wziy ywy udzia w walkach. W pier wszej poowie wrzenia udzia Amerykanw w wojnie sta si ju bardzo powanym dziki przeprowadzeniu przez nich ofensywy pod St. Mihiel. Obecnie znaczenie wojsk ameryka skich z kadym dniem bardziej jeszcze wzrasta o z jednej strony naskutek wzrastajcego wci ich entuzjazmu, a z drugiej z racji co raz wikszych kontyngentw, dowoonych z za oceanu. Wyliczenia Ludendorffa, dziki ktrym Niemcy zlekcewayli amerykaskie niebezpie czestwo", e na przewiezienie jednego onie rza ze Stanw Zjednoczonych do Francji po trzeba czterech tonn, oraz korzystne dla Nie miec obliczenie caego tonnau Koalicji, rzeko mo uniemoliwiajcego w tych warunkach przewiezienie powaniejszych si ameryka skich do Europy okazay si cakowicie bd ne. W rzeczywistoci Amerykanw przewoo no w maksymalnej ciasnocie, czsto nawet bez broni, ktr wydawano im dopiero we Francji, z reguy bez koni i taborw, ktre rwnie do starczaa Francja. Dziki temu tonna, przy padajcy na jednego onierza by o wiele ni szy, od przewidywa niemieckich. Z drugiej znw strony Koalicja, dziki flocie angielskiej, oddala do przewozu wojsk amerykaskich zna cznie wikszy oglny tonna, ni wyrachowali to sobie Niemcy. W dodatku rodki, ktre Anglja przedsiwzia w celu ochrony transportw z wojskami amerykaskiemi przed niemieckiemi odziami podwodnemi naog okazay si na der skuteczne. Ale Niemcy zorjentowali si w tem dopiero pod koniec sierpnia to znaczy o wiele za pno. W rezultacie w pocztku wrzenia we Francji znajdowao si 1.550.000 Ameryka nw, co stanowio 30 dywizyj, z ktrych pen warto bojow posiadao 23 dywizje. W na stpstwie tempo przewozu Amerykanw wzro so jeszcze bardziej tak, e do dnia zawieszenia broni (11 listopada) z oglnej liczby 3.750.000
667

powoanych pod bro we Francji znajdowao si ju 2.087.000 ludzi! Natomiast liczba dywizyj amerykaskich do dnia tego wzrosa do liczby 41, z czego penowartociowych 30 ! Rze czywisto znacznie wyprzedzia wyliczenia sa mych nawet Amerykanw. Wszystkie formacje wojskowe ameryka skie, poczynajc od puku wgr, posiaday techniczno - wojskowego doradc, ktrym z re guy bywa dowiadczony oficer angielski lub francuski. Jednake, pomimo tego, a dziki skrceniu czasu wyszkolenia powoanych pod bro Amerykanw (ktrzy nigdy przedtem w wojsku nie suyli) do jednego lub conajwyej dwch miesicy byo to wywoane cikiem pooeniem Koalicji w czasie ofensywy

Miasteczko francuskie, zbombardowane przez Niemcw.

niemieckiej oddziay amerykaskie naog byy sabo wyszkolone, co wyrwnyway jednak tyzn fizyczn onierza, doskonaem wypo saeniem technicznem, oraz wielkim zapaem bojowym i sportow, niejako, przedsibiorczo ci. Oczywicie, pod wzgldem wartoci bo jowej wojska ameiykaskie nie mogy si rw na z adn armj sprzymierzon (poza wos k, greck i portugalsk!), gwnym za jej plusem bya masa i wieo nowego onierza. W miar, jak przybyway dywizje amery kaskie, Niemcy cofali si, a front znacznie si kurczy, sprzymierzeni mogli sobie byli pozwo li na wyprowadzenie do rezerwy 87 dywizyj piechoty i wszystkich 9 dywizyj kawalerj i z oglnej liczby 202 penowartociowych dywi zyj piechoty, ktremi rozporzdzaa Koalicja w granicach Francji i Belgji. Ilo dzia osig na w arm j ach sprzymierzonych zawrotn liczb 21.000. Poziom moralny wojsk sprzy
668

mierzonych, po wieo uzyskanych zwyci stwach i w przewidywaniu bliskiej ju i osta tecznej klski Niemiec, by nader wysoki. Je dynie sab stron Anglji i Francji by brak materjau ludzkiego i koskiego, co do tego ostatniego zreszt znacznie agodzony wzrasta jc motoryzacj armji. Siy zbrojne Niemiec w dniu 25 wrzenia rozoone byy w sposb nastpujcy: od mo rza do Cambrai znajdoway si 4., 6. i 17. ar mje, stanowice grup armij bawarskiego na stpcy tronu ksicia Ruprechta; od Cambrai do Mozy 2., 18., 9., 7., 1. i 3. armje, stanowice grup armij nastpcy tronu Rzeszy Niemiec kiej (Kronprintz) ; wreszcie pomidzy Moz i Mozel 5. i 19. armje, stanowice grup armij generaa Gallwitz'a. Pozycje, ktre zajmoway armje niemieckie, byy wyjtkowo potnie ufortyfikowane i przygotowane do obrony, b dc rezultatem czteroletnich systematycznych prac fortyfikacyjnych i komunikacyjnych. Na tyach zajmowanego frontu popiesznie wyka czano, jak to ju wspomnielimy, jeszcze dwie takie potne linje obronne: linja Hermann Hunding" i linja Atwerpja Moza". Wresz cie ale dopiero w padzierniku przystpi li Niemcy do budowy czwartej i ostatniej linji obronnej na granicy swojego tery tor j um. Pomimo tak potnych pozycyj Hindenburg, zupenie susznie uwaajc dalsz walk za cakowicie beznadziejn, rozpocz popiesz n ewakuacj olbrzymich zapasw wojskowych, nagromadzonych w cigu czterech lat wojny na zachd od linji HermannHunding", rwno czenie przygotowujc rodki zniszczenia drg, mostw i linij kolejowych, kopal, fabryk i bar dziej zaludnionych orodkw, aby przy ewentu alnym odwrocie, ktrego si spodziewa, utrud ni pochd nacierajcych wojsk sprzymierzo nych. Pesymizm Hindenburga by zupenie uza sadniony, bowiem liczba dywizyj niemieckich (po rozformowaniu nazbyt przetrzebionych, a nie dajcych si ju uzupeni) spada obec nie na froncie zachodnim do 187, z czego w od wodzie pozostawao zaledwie 48, w tern zale dwie 14 wieych dywizyj, pozostae bowiem byy bezporednio i na krtko wycofywane z og nia dla jakiego takiego nabrania tchu. Stan li czebny bataljonw spad do 540 ludzi, razem onierzy bojowych i taborytw, a wic prawie do poowy stanu etatowego. Aby wzmocni wojska frontu zachodniego popiesznie przewo ono z Ukrainy dalszych sze dywizyj, ktre zreszt musiay by czciowo skierowane na

Bakany wobec klski Bugarw, oraz trzy dy wizje austrjacko-wgierskie, posiadajce jed nak bardzo ma warto bojow. Nastrj moralny wojsk niemieckich by bardziej jeszcze grony dla Hindenburga, nili ich fatalny stan materjalny. W szeregi nie mieckie wkrada si rozkadowa propaganda niezawisych socjal-demokratw oraz grupy ko munistycznej tak zwanych Spartakusowcw". adne rodki nie mogy ju powstrzyma post pw podziemnego fermentu bolszewicko-rewolucyjnego, zaszczepionego Niemcom w Rosji, a znajdujcego podatny grunt wrd wygodzo nych wojsk niemieckich, ktrych zapal bojowy i patrjotyzm do cna wypali si w czasie ostat nich klsk i ofiar, wobec utraty wiary w swoj potg militarn, a std i w celowo dalszej walki. Caa obecnie nadzieja niemieckiego do wdztwa naczelnego polegaa na moliwoci za warcia kompromisowego pokoju przed ostatecz n klsk. Ale wobec tego naleao za wszelk cen odwlec chwil tej klski, co pomimo wszystko uwaano za moliwe dziki temu, e jednak dotd jeszcze wikszo dywizyj wal czya ofiarnie, chocia bez entuzjazmu, zacho waa dotd karno i postaw wojskow, a wreszcie opieraa si o potne pozycje, na ktrych mona byo zuytkowa bogate do wiadczenie ostatnich miesicy. Rwnoczenie dowdztwo niemieckie za kazao swojemu lotnictwu bombardowania Pa rya i Landynu z jednej strony, aby nie utrud nia i bez tego trudnych pertraktacyj pokojo wych, z drugiej za strony obawiajc si re wanu coraz silniejszego lotnictwa sprzymie rzonych.

Wypeniwszy ju pierwsz cz swojego planu, polegajc na lokalnych uderzeniach o celach ograniczonych, obecnie Foch zdecydo wa si przystpi do generalnej, decydujcej ofensywy sprzymierzonych, majcej ostatecz nie zdruzgota opr Niemcw i rzuci ich do stp Koalicji. Gwne uderzenie mieli wykona Amery kanie, nacierajc z poudnia pomidzy Aisne'a i Moz w kierunku Mezires nad Moz. Ope racja ta miaa na celu obejcie wszystkich linij obronnych Niemcw, ktre, jak wiemy, wachlarzowato rozchodziy si ku morzu wanie z pod Verdun nad Moz. Tak wic Ameryka nie mieli jednem potnem uderzeniem przebi

si przez wszystkie te linje w miejscu, gdzie si one schodziy nad Moz. Poza tern rozamanie i pi'zebicie frontu niemieckiego w tem miejscu przerywao najkrtsze linje komunikacyjne rodkowej grupy armij niemieckich z Niem cami. Niezalenie od tej ofensywy marszaek Haig zaproponowa Foch'owi ofensyw z od cinka Cambrai St. Quentin na Maubeuge w celu zwizania rezerw niemieckich, przea mania linji Zygfryda" i przecicia najwa niejszych dla Niemcw linij komunikacyjnych. Tymczasem jednak rzd angielski LloydGeorge'a odnis si nieprzychylnie wogle do zamierzonej ofensywy generalnej, a w szcze glnoci do planu Foch'a uycia si ameryka skich na ofensyw w kierunku Mezires. LloydGeorge twierdzi, e armja niemiecka jest wci jeszcze nazbyt silna, a pozycje jej pot ne, aby ryzykowa w niepewnej ofensywie sa bo wyszkolone dywizje amerykaskie. Poza tem zreszt twierdzi, e pooenie wewntrzne Niemiec jest tak cikie, i katastrofa ich musi nastpi nawet bez nacisku wojennego Koali cji. To te proponowa zaczeka z ofensyw generaln a do wiosny 1919 r., aby wojsko niemieckie zdyo samo si spali". Jednake Foch dla planw swoich znalaz zdecydowane podtrzymanie zarwno ze strony rzdu francuskiego, jak i samego marszaka Haig'a, wodza naczelnego armij angielskich. Lloyd - George musia ustpi. W rezultacie zdecydowano gwn ofen syw na dzie 26 wrzenia. 1. armja ameryka ska, przewieziona ju z pod St. Mihiel i zast piona tam przez 2. armj amerykask, w sile 12 do 14 dywizyj miaa rozpocz ofensyw na Mezires z odcinka pomidzy Aisne'a i Moz. Na lewem skrzydle Amerykanw wspdziaa miay 9., 5. i 4. armje francuskie, na prawem za 2. armja francuska z pod Verdun. Celem tej ofensywy miao by narazie osignicie linji Stenay Le Chesne Attigny. Utrzymano rwnie projektowan przez marszaka Haig'a ofensyw angielsk pomi dzy Cambrai a St. Quentin, ktr miaa ponad to wesprze ofensywa na pnocy armji belgij skiej na lewym brzegu rzeki Lys w kierunku wschodnim. Jak widzimy z powyszego, ofensywa, pla nowana przez Foch'a, miaa mie charakter de cydujcy. W tym czasie, kiedy Amerykanie mieli naciera od poudnia ku pnocy, armje angielskie i belgijska grupa krla Alberta rw noczenie miay si posuwa z zachodu na 669

wschd, a wic niemal wszystkie siy zbrojne Koalicji na ogromnym froncie od morza a do Mozy miay naciera koncentrycznie z tern, e w nastpstwie ofensywa oglna rozszerzy si i na poudnie a do granicy szwajcarskiej.

Plan Hindenburga by nader prosty i jas ny: za wszelk cen broni kadej pidzi ziemi, cofa si w jak najlepszym porzdku i jak naj wolniej, a to, aby da czas i mono dyploma tom niemieckim, pracujcym nad skleceniem jakiegotakiego pokoju dla Niemiec przegra nych, ale jeszcze nie zwycionych. O zamie rzonej generalnej ofensywie Koalicji dowdz two niemieckie wiedziao, nie zdawao sobie jednak sprawy z tego, w ktrych miejscach na stpi uderzenie. Tak wic charakterystyczn cech ostat niego okresu wojny na froncie zachodnim bya z jednej strony decyzja zacitej obrony i jedy nie wymuszonego odwrotu z pozycji na pozy cj z drugiej za niezomna wola natarcia w celu bezwzgldnie zwyciskiego zakoczenia wojny. Dowdztwo niemieckie znacznie opnio si z przygotowaniem na tyach nastpnych linij obronnych, ktre przewanie dopiero te raz popiesznie budowano i zaopatrywano w rodki obrony. Jedynie linje obronne Hunding" Brunhilda" Grimhilda" byy cakowicie wykoczone i w kadej chwili goto we do obrony. Fakt ten, jak rwnie upr nie miecki w chci utrzymania zdobytych obszarw Francji i Belgji, a wreszcie nadzieja, e sprzy mierzeni nie odwa si zaatakowa obecnej linji obronnej (Hindenburga") najpotniej szej ze wszystkich, jakie znaa wojna wiato wa wszystko to razem wpyno na dowdz two niemieckie w kierunku dalszego odwrotu jedynie w razie nieubaganej koniecznoci. W decyzji te Hindenburg nie wzi pod uwa g, e dalszy odwrt przymuszony by tylko kwestj czasu. Co si tyczy planw Foch'a to, oczywi cie, Lloyd George mia ze swojego punktu wi dzenia racj, pragnc zakoczy wojn w spo sb bardziej przewleky, a mniej zdecydowany. Anglja bowiem osigna ju bya waciwie wszystkie te cele materjalne, ktre postawia sobie w wojnie wiatowej. Zaja ju wik szo kolonij niemieckich i ich baz morskich, utwierdzia swoj potg morsk, dziki blo kadzie Niemiec wydara im rynki handlowe na
670

caym wiecie, wreszcie widziaa ju w bliskiej przyszoci Turcj u ng swoich. Poc wic byo naraa si na ryzyko, koszta i ofiary w walce, skoro i bez tego Niemcy musiay wczeniej lub pniej kapitulowa, chociaby z godu. Zreszt przez Lloyd - George'a prze mawiaa odwieczna tradycja polityczna Anglji, aby powalonego przeciwnika, ktry przesta by gronym, raczej ochroni przed ostateczn klsk, aby z tej klski wani sprzymierzecy Anglji nazbyt si nie utuczyli, z kolei stajc si gronymi rywalami dla zazch-osnych wyspia rzy. Z punktu widzenia jednak Foch'a, ktry w tym wypadku reprezentowa francusk ra cj stanu, mia on postokro racj, dc do jak najszybszego i najbardziej zdecydowane go zdruzgotania Niemiec, nie odkadajc osta tecznego ciosu do wiosny, kiedy pokj kompro misowy atwo mg by zaprzepaci pene zwy cistwo. Dla Anglji Niemcy byy tylko rywa lem na polu gospodarczem, dla EYaneji za by to odwieczny, grony wrg, bezporednio zagraajcy caoci, wolnoci, wprcst bytowi Francji i narodu francuskiego. Dlatego te Francja, po czterech latach straszliwej wojny, po tylu ofiarach w ludziach i dobrach materjalnych, po tytanicznym wysiku caego naro du, bronicego swej wolnoci teraz, w obli czu bliskiego ju i dajcego si osign zwy cistwa nie moga bya zrezygnowa z ostatnie go ciosu, ktry na dugo powinien by wytr ci z rk Niemiec zawsze grony dla Francji miecz, w dalek przyszo odsuwajc cd niej widmo nowej poogi wojennej i nowego stra szliwego niebezpieczestwa. A uci wszyst kie by tej hydrze germaskiej, ktra bya wie cznie yw grob dla Francji i caej Europy, mogo tylko decydujce zwycistwo orne, o ktrem marzy Foch i do ktrego dy z ca swoj niezomn wol i elaznym a krysztao wym charakterem. Inna rzecz, e marzenia Focha nie miay wielkich szans cakowitej realizacji. Trudno mu byo odwrci historj Sedanu z 1870 roku i zdruzgota armj niemieck tak dokadnie, jak to wwczas Niemcy uczynili z armj fran cusk Napoleona TH. Wojska niemieckie roz cigay si obecnie na ogromnym froncie od morza a do granicy szwajcarskiej. Aby wy tworzy pooenie katastrofalne chociaby tyl ko gwnej masy wojsk niemieckich pomidzy morzem a Moz trzeba byo potnie j oskrzydli wzdu Mozy na pnoc na gboko conajmniej 100 km., aby przeci jej drogi od-

wrt przez Belgj. Ale dla zadania, zakrojone go na tak wielk skal. Koalicja nie posiadaa jeszcze dostatecznych sil. Natomiast projek towane przeamanie frontu niemieckiego a pod Mezires, wszystkiego na gboko 55 km., jak kolwiek znakomicie pogarszao pooenie gw nej masy wojsk niemieckich, ale w adnym ra zie nie czynio go katastrofalnym ze wzgldu na moliwo odwrotu przez Beluj. W dodat ku wojska sprzymierzone nie miay szans szyb szego posuwania si na tyy przeciwnika. Dla zaopatrzenia posuwajcych si na pnoc wiel kich mas wojsk amerykaskich i francuskich koniecznych byo kilka linij kolejowych i zna czna ilo szos. Ale i jedne i drugie Niemcy w czasie odwrotu niszczyli w sposb radykalny, natomiast Francuzi mogli odbudowywa Hnje kolejowe z szybkoci conajwyej dwch kilo metrw na dob. W kadym jednak razie zwycistwo vojsk amerykasko-francuskich pomidzy Aisne'a i Moz, jeli nie mogo odegra decydujcej ro li to niewtpliwie posiadao ogromne zna czenie, ktre powinno byo powanie podway niemiecki system obronny, a przedewszystkiem ch obrony onierza niemieckiego.

w pamitnym dniu 15 lipca, a mianowicie swo j gwn linj obronn utworzyli na pnoc nych stokach poudniowego brzegu rzeczki La Dormoise i w dodatku tak zamaskowali, e Francuzi, posuwajcy si od poudnia natknli si na ni zupenie niespodziewanie, ponoszc cikie straty od bliskiego ognia licznych kara binw maszynowych przeciwnika. W cigu nastpnych dni 27 30 wrzenia Niemcy, otrzymawszy nieznaczne zreszt po siki, twardo trzymali si swoich pozycyj, od rzucajc raz po raz atakujce wojska sprzymie rzone. Jednake pomimo rozpaczliwej obrony Niemcw sprzymierzeni pod wieczr dnia 30 wrzenia zdoali niemal na caym odcinku na tarcia posun si o 3 do 7 km. Ale dalej ofen sywa sprzymierzonych rozwija si nie moga. Niemcy otrzymali znaczne posiki, pogoda po gorszya si fatalnie, Amerykanie poczli po-

W dniu 26 wrzenia rozpocza si wielka ofensywa Focha pomidzy rzeczk Suippe i Mo z na odcinku dugoci 65 km. Po kilkogodzinnem przygotowaniu artyleryjskiem 42 dywizje piechoty amerykaskie i francuskie oraz 4 dy wizje kawalerii z 4.878 dziaami, z olbrzymi liczb samolotw i czogw ruszyy do ataku przeciwko 13 dywizjom niemieckim z 1.600 dziaami. W centrum natarcia Amerykanie odrzuci li Niemcw z duemi dla nich stratami i zmu sili do wycofania si wgb pozycyj na 6 do 9 km. Natomiast na skrzydach na zachd od Mozy i w Argonach wysiki Amerykanw po zostay prawie bez rezultatw. Rwnie i 4. armja francuska generaa Goureau, naciera jca na lewem skrzydle 1. armji ameryka skiej pomidzy rzeka Suippe i Aisne'a. w ci kich walkach posuwaa si nader wolno, a cho cia zagarna do niewoli ponad 7.000 jecw niemieckich, nie zdoaa do wieczora wedrze si w pozycje niemieckie dalej, ni na 3 do ! km. Dalej posun si Francuzi nie mogli, po niewa oddziay 3. armji oraz lewego skrzyda 1. armji niemieckiej uczyniy to samo, co obec nie nacierajca 4. armja francuska uczynia

Riiiny miasta.

nosi coraz wiksze straty, a wreszcie zaopa trywanie wojsk sprzymierzonych poczo szwankowa z racji niedostatecznych rodkw komunikacyjnych. To ostatnie wywoane byo tern, i sprzymierzeni przygotowali znacznie wiksze transporty, ni byo to moliwe wobec fatalnego stanu drg. zniszczonych przez Niem cw, co powodowao na tyach straszliwe zato ry, ktre ..korkoway" wszystkie wzy komu nikacyjne. Dalsze posuwanie si 1. armji ameryka skiej i 4. francuskiej odbywao si o tyle tyl ko, o ile Niemcy powoli oprniali swoje pozy cje, co byo w zwizku z rwnoczesnym powol nym odwrotem armij niemieckich, znajduj cych si na zachd od rzeczki Suippe. ku gra nicom niemieckim. W rezultacie sprzymierze ni posunli si pomidzy Suippe i Moz ogem o 5 do 12 km. w gb pozycyj niemieckich, nie osigajc nawet najbliej zakrelonych celw. 671

Tak wic moliwo oskrzydlenia Niemcw zni ka, gdy sprzymierzeni zdoali wedrze si w niemieckie linje obronne zaledwie na jedn pit odlegoci od Mezires, co samo przez si nie byo grone dla Niemcw, tembardziej za, e rwnoczesny odwrt caego frontu rodko wego i pnocnego ostatecznie wyrwnywa ten nieznaczny wyom w niemieckim systemie obronnym. Tem niemniej jednak poraka Niemcw, jakkolwiek zawioda pokadane w tej bitwie na dzieje Foch/a, bya dla nich nader bolesn i ze wzgldw moralnych i materjalnych. Niemcy utracili na tym odcinku od dnia 26 wrzenia do 4 padziernika ponad 18.000 jecw i 300 dzia. Ale nadzieje Foch'a na oskrzydlenie Niemcw i przecicie ich drg odwrotu przez Belgj spe zy na niczem. Trzeba si byo zadowoli czciowem zwycistwem lokalnem i nowem wy czerpaniem szczupych si niemieckich. Rwnoczenie niemal z bitw pomidzy Suippe i Moz rozpocza si rwnie w dniu 27 wrzenia wielka ofensywa w centrum po midzy Cambrai i St. Quentin. 1. i 3. armje angielskie w skadzie 13 dywizyj zaatakowa y oddziay 17. armji niemieckiej na odcinku dugoci 21 km. w kierunku na Cambrai, a w dwa dni pniej 4. armja angielska i 1. armja francuska rwnie na niewielkim od cinku na St. Quentin, broniony przez 2. i 18. armje niemieckie. Wojska angielsko-francuskie pomimo za citego naog oporu Niemcw osigny znacz ne powodzenie, zdobywajc 2. padziernika St. Quentin, wany wze linji obronnej Zygfry da". Do dnia 8 padziernika sprzymierzeni, rozbiwszy na odcinku od Arras do St. Quentin 39 dywizyj niemieckich, zagarnli okoo 60.000 jecw i 600 dzia. Byo to wielkiem zwyci stwem, jeli zwaymy, e sprzymierzeni musie li zdobywa najpotniejszy system obronny Niemcw, ow osawion linj pozycyj Zyg fryda", ktra przedstawiaa szeroki pas po tnych, elazobetonowych umocnie, gboko cigncych si do tyu, wyposaonych w dosko nae, zamaskowane przejcia i rodki komuni kacyjne, oraz zasobnych w potne rodki obro ny, przygotowywanej dugo i systematycznie. Pod wraeniem tej klski i rozumiejc, e utrzymywanie linji Zygfryda" staje si niemoliwem, noc z 8 na 9 padziernika 17., 2. i 18. armje niemieckie rozpoczy oglny od wrt na linj obronn Hermanna", rwno czenie na swojem lewem skrzydle utrzymujc pozycje pod La Fre nad Oise'a. Wczeniej je 672

szcze, bo poczwszy od dnia 28 wrzenia na od cinku La Fre Reims rzeczka Suippe ar mje niemieckie rozpoczy powolny odwrt pod cinieniem wojsk francuskich pomidzy Oise'a i Aisne'a w kierunku na Laon, przedewszystkiem za pod wraeniem posuwania si wojsk angielsko-francuskich pomidzy Arras i St. Quentin i wojsk francusko-amerykaskich po midzy Suippe i Moz. Rwnoczenie toczya si wreszcie czwarta wielka bitwa na pnocy we Flandrji, gdzie 24 dywizje piechoty i 3 dywizje kawalerji belgijsko-francuskie zaatakoway w dniu 28 wrze nia na odcinku dugoci 35 km. na pnoc od Ypres 19 dywizyj 4. armji niemieckiej. Tam sprzymierzeni mieli wybitne powodzenie jedy nie w cigu dwch pierwszych dni ofensyw, poczem tempo natarcia stao si bardzo powolnem. Oglnie biorc pooenie Niemcw, jak kolwiek nie byo katastrofalnem, kazao jednak liczy si z nieuchronn klsk, ktra musiaa wczeniej czy pniej nastpi chociaby ze wzgldu na szybkie postpy, jakie w wojsku niemieckiem czynio wyczerpanie fizyczne i mo ralne, oraz wzrastajce braki materjalne. To te poczwszy od 5 padziernika rozpoczli Niemcy powolny odwrt na wschd od Oise'y a do Mozy na linj Hunding", pooon w ty le o 20 do 40 km., a wic na caym froncie od morza a do Mozy wycofujc si ju na swoj drug linj obronn. Tak wic plan oskrzydle nia Niemcw pozosta na papierze, jakkolwiek bezsprzecznie ostatnie wralki znakomicie przy bliyy dzie klski armji niemieckiej. W dniu 13 padziernika armje sprzymie rzone osigny ju mniej wicej linj Nieuport Dixmude Menin Armentires Donai Solsmes La Fre Rethel Vouziers Grandpr rejon Verdun. W cza sie wic od dn. 18 lipca do 13 padziernika sprzymierzeni posunli si w centrum przecit nie o 70 km., na skrzydach za o 10 do 25 km. By to niewielki w gruncie rzeczy przemarsz, jednake wystarczy, aby armje sprzymierzone zostay pozbawione dogodnych pocze tyo wych, co spowodowao znaczne pogorszenie si ich zaopatrzenia. Pomimo to Foch, za wszelk cen dc do ostatecznej rozgrywki i posiada jc zreszt w odwodzie 88 dywizyj na ogln liczb 205, zdecydowa dalsze natarcie poczw szy od dnia 14 padziernika temi samemi trze ma grupami uderzeniowemi, a wic na pnocy we Flandrji, w centrum w kierunku rzeki Sam-

Grecja. Pozycja pod murami Plasgique w dniu 28 czcnrca o

'OJ

1917 r.

bry i na prawem skrzydle ofensywy na Mezires. Gwne uderzenie na odcinku Solsmes Wassigny powierzono Anglikom przy wsp dziaaniu na pnocy armij belgijskiej i angiel skiej, na poudniu za amerykasko-francuskich. Najwikszy sukces terytorjalny tym ra zem osigna belgijska armja krla Alberta, ktra do dnia 20 padziernika nietylko przea maa cay front niemiecki na swoim odcinku, ale, zmusiwszy Niemcw do odwrotu, w poci gu swoim zapucia si a pod Gandaw. Na innych odcinkach natarcie sprzymierzonych da o sabe wyniki. Niemcy na caym froncie nie znacznie cofnli si, zajmujc ostatecznie do dnia 20 padziernika linj Hermann Hunding". W momencie tym zdawao si, e osab ju impet wyczerpanych walkami wojsk sprzy mierzonych i e front ponownie ustabilizowa si na niemieckiej drugiej linji obronnej. Pomimo pozornej poprawy pooenia nie mieckiego na Zachodzie wobec widocznie sab ncego tempa ofensywy sprzymierzonych istotne pooenie Niemiec byo tragiczne, z cze go cakowicie zdawali sobie spraw obaj fak tyczni wodzowie niemieccy, Hindenburg i Ludendorff. O tern, jak naczelne dowdztwo niemieckie rozumiao pooenie wojenne Niemiec, najlepiej wiadczy referat, ktry wygosi w dniu 2 pa dziernika 1918 roku major von dem Bussche wobec przywdcw stronnictw w Reichstagu. Przytoczymy tu wyjtki z tego ciekawego referatu. Po zobrazowaniu tragicznych wydarze ostatnich dni na froncie zachodnim, oraz kata strof Bugarji, zagraajc od tyu AustroWgrom, a porednio i Niemcom, major Bus sche przedstawi te trudnoci, ktre spitrzyy si wobec niemieckiego dowdztwa naczelnego dziki temu, e, wiedzc o zamierzonej ofensy wie Koalicji w dniu 26 wrzenia, nie znao ono zupenie miejsc, w ktre przeciwnik mia ude rzy, Wobec tego zmuszono nas do rozdziele nia odwodw i przygotowania do obrony w mniejszym lub wikszym stopniu caego frontu". Mona byo mie prawie pewno, e po wykonaniu potrzebnych przesuni wynik wal ki bdzie dla nas korzystny, a due straty, jak mona byo przypuszcza, zami wol przeciw nika. Wszdzie udao si zatrzyma przeciw nika tam, gdzie wdar si w nasze linje dziki 674

przewadze liczebnej, zaskoczeniu i czogom, oraz odeprze jego ciosy dziaaniem naszych od wodw, uytych we waciwej chwili. Walki ostatnich szeciu dni pomimo duych strat w jecach i sprzcie s korzystne dla nas. Po stpy przeciwnika w porwnaniu z naszemi po wodzenia wiosennemi s nieznaczne. W wik szoci miejsc jego niezwykle zacieke szturmy odparto z powodzeniem. Wedug otrzymanych od oddziaw meldunkw straty nieprzyjaciel skie s niezwykle cikie". Wojsko nasze pomimo wielkiej przewagi liczebnej nieprzyjaciela bio si wspaniale i do konao nadludzkich czynw... Pomimo tego Na czelne Dowdztwo musiao powzi straszliwie cik decyzj, a mianowicie owiadczy, e we dug ludzkich moliwoci nie ma. ju adnych widokw narzucenia nicprzyjacieloivi pokoju". Rozstrzygny o takim obrocie rzeczy przedewszystkiem dwa czynniki: czogi. Nie przyjaciel uy ich w nieoczekiwanej iloci. Nerwy naszych ludzi zawiody tam, gdzie czo gi wystpiy niespodziewanie, po uprzedniem wydatnem ostrzelaniu naszych pozycyj pocis kami dymnemi i gazowemi. Tam przeamywa y one nasze pierwsze linje, toroway drog swTojej piechocie, a zjawiajc si niespodziewa nie na tyach, wywoyway miejscowy popoch i uniemoliwiay kierownictwo walk... Masie czogw nieprzyjacielskich nie bylimy w sta nie przeciwstawi takiej samej masy czogw wasnych. Wyrb ich przekracza mono wy twrcz naszego w najwyszym stopniu prze cionego przemysu, a niemonoci byo za niedbanie wyrobu innych wanych rzeczy". Bezwzgldnie rozstrzygajcem stao si zagadnienie uzupenienia wojska. Stany li czebne oddziaw byy niskie w chwili rozpocz cia wielkiej bitwy. Mimo wszystkich zarzdze spady stany bataljonw z 800 ludzi w kwietniu na 540 w kocu wrzenia. I ten stan udao si zachowa jedynie dziki rozwizaniu 22 dywizyj (66 pukw piechoty)." Klska bugarska poara dalszych 7 dywizyj. Normalne uzupenienie, rekonwales cenci, wycinici z rnych oddziaw, nie wy starcz dla wyrwnania normalnych strat spo kojnej kampanji zimowej. Jedynie powoanie rocznika 1900 zdoa jednorazowo podnie sta ny liczebne bataljonw mniej wicej o 100 gw. W tym wypadku zostayby zuyte ostat nie zapasy ludzi". Dalej mowa jest o ogromnych stratach ostatnich walk, szczeglnie w korpusie oficer skim (armja stracia nieledwie ostatnich ju

nndOJ^H

Okopy w huraganowym ogniu dzia.

oficerw zawodowych) oraz podoficerskim. By o to znamienne dla nastrojw wojska, ktre wprawdzie walczyo jeszcze, ale dao najwi kszych ofiar od swoich dowdcw. Masowo ginli nawet dziki temu dowdcy pukw, a na wet dywizyj. Dalej major Bussche mwi: Nieprzyjaciel dziki pomocy ameryka skiej jest w stanie uzupenia swoje straty. Oddziay amerykaskie, jako takie, nie s spe cjalnie wartociowe, a w adnym razie lepsze od naszych. Tam, gdzie dziki wystpieniu masowemu zyskay pocztkowe powodzenia, zo stay jednak pomimo tej przewagi odparte (ra czej powstrzymane pi'zyp. w.). Rozstrzyga jednak fakt, e mog one obejmowa due od cinki frontu, a przez to zwalnia wyrobione bo jowo dywizje francuskie i angielskie. Ponad to umoliwiaj tworzenie prawie niewyczerpalnych odwodw." Dotd wystarczay nasze odwody, aby zatyka luki. Kolej dowozia je na czas. Od parto niezwykle gwatowne uderzenia. Nie by o dotychczas tak cikich walk. Obecnie odwo dy nasze wyczerpuj si. Jeli nieprzyjaciel bdzie nadal naciera, moe wytworzy si po oenie, ktre zmusi nas do cofania si i do walk odwrotowych na duych przestrzeniach fron tu. W ten sposb moemy jeszcze bardzo du

go prowadzi wojn, zadawa nieprzyjacielowi dotkliwe straty, zostawi mu zniszczony kraj, zwycistwa jednak nic bdziemy mogli od nie". Zrozumienie tego oraz wypadki skoniy Pana Marszaka (mowa o marszaku polnym Hindenburgu przyp. w.) oraz generaa Ludendorffa do zaproponowania cesarzowi prb// przerwania walki w celu zaoszczdzenia narodowi niemieckiemu i jego sprzymierzecom dal szych ofiar". Naleao powzi to postanowienie teraz, gdy okazao si, e dalsze prowadzenie wojny nie ma widokw powodzenia; podobnie post piono w dniu 15-ym lipca, gdy poznano, e wiel ka ofensywa, niedawno rozpoczta, pochania straty niewspmierne do korzyci. Jeszcze czas na to. Jeszcze %vojsko niemieckie jest do silne, aby przez miesice cae wstrzymywa nie przyjaciela, zadawa mu straty i odnosi miej scowe powodzenia. Kady jednak dzie zblia nieprzyjaciela do celu i powoduje, e bdzie co raz mniej skonnym do zawarcia znonego dla nas pokoju". Dlatego nie mona traci ani chwili. Ka da doba moe pogorszy pooenie i da nie przyjacielowi mono poznania naszej obecnej saboci".
675

To miaoby jak najgorsze skutki dla wi dokw pokojowych i pooenia wojskowego. Ani wojsko, ani kraj nic powinni uczyni niczego takiego, by mogo zdradzi sabo. Przeciw nie, kraj i wojsko musz wystpowa bardziej stanowczo, ni kiedykolwiek. Wraz z propozy cj pokoju musi powsta zwarty front w kraju, front, ktryby stwierdza, e istnieje nieugi ta wola dalszego prowadzenia wojny, o ile nie przyjaciel nie zechce pokoju lub postawi upoka rzajce warunki. Gdyby to nastpio, sia i zdolno wytrwania wojska bdzie zaleaa od postawy kraju i ducha, ktry z kraju przej dzie do wojska". Tyle mwi tak znamienny raport majora Bussche, wysannika dowdztwa naczelnego. By to ostatni dzwonek na alarm. Raport powyszy by poniekd wyjanie niem tych rozmw, ktre Hindenburg prowa dzi z cesarzem na temat pokoju, oraz skutkw, ktre rozmowy te spowodoway. Bowiem Hin denburg, od duszego ju czasu oceniajc pe symistycznie pooenie wojskowe i wewntrzne w kraju, skoni by cesarza do uczynienia pr by zawarcia pokoju na podstawie sawnych 14-stu punktw Wilsona, prezydenta St. Zjedn. A. P., przy rwnoczesnem dokonaniu donio sych zmian politycznych wewntrz Niemiec, ktreby niejako uatwiay zadanie Wilsonowi, wierzcemu, jak wiemy, i winowajcami woj ny nie by nard niemiecki, lecz dotychczasowe niemieckie sfery rzdzce. W rezultacie ju w dniu 29 wrzenia rzd niemiecki zdecydowa zwrci si bezporednio do prezydenta Wilsona z prob o porednictwo w natvchmiastowem przerwaniu wojny i wszczciu rokowa pokojowych na podstawie jego punktw. W dniu nastpnym ustpi rzd kanclerza hrabiego Hertlinga, jego za miejsce zaj ksi Maks Badeski, ktry wprowadzi do rzdu wybitnych przywdcw niemieckiej socjal - demokracji. Rwnocze nie cesarz Wilhelm wprowadzi w Rzeszy Nie mieckiej ustrj parlamentarny. Miao to ozna cza rzekom likwidacj dawnego systemu rz dzenia oraz dawnej sfery rzdzcej. W dniu 4 padziernika w myl poprzed nich postanowie i wci pod naciskiem Hindenburga nowy rzd niemiecki wystosowa no t do prezydenta Wilsona, powoujc si na je go 14 punktw pokojowych, ale jednak rwno czenie zaznaczajc o dostojnym pokoju" Wzmianka ta miaa by furtk, przez ktr Niemcy chciay przeszwarcowa jak najkorzy stniejszy dla siebie pokj o charakterze kom 676

promisowym, by moe ju wwczas marzc o rewanu. Niemcy bowiem nawet w tych tra gicznych dla siebie dniach, uznajc niemoli wo wasnego zwycistwa, rwnoczenie jed nak nie uwaay si za pokonanych. W dodatku sam Hindenburg sdzi, e armja niemiecka zdoa utrzyma si jeszcze na terytorjum Belgji i Francji a do wiosny 1919 roku, coby zna komicie podtrzymywao autorytet Niemiec w czasie rokowa pokojowych. Ale perfidne intencje pokojowe Niemiec i ich wewntrzno-polityczna komedja o charak terze eksportowym nie zdoay zmyli czujnoci Koalicji, ani nawet samego naiwnie dobrotli wego prezydenta Wilsona, utopisty i doktrynera. To te w porozumieniu z rzdami pastw sprzymierzonych, nie spieszy si Wilson z de cyzj, rozumiejc, e w najbliszym ju czasie zamana bdzie buta Niemiec, ktre bd mu siay lojalnie przyj wszystkie warunki Koa licji, rzeczywicie realizujc zasady 14-stu punktw pokojowych. Przeto Wilson zada od Niemiec przedewszystkiem, jako konieczny warunek zawieszenia broni i wszczcia pertraktacyj pokojowych, natychmiastowego opu szczenia zajtych w czasie wojny obszarw oraz przyjcia takich warunkw zawieszenia broni, ktreby zostay poddane rozwadze i sdowi wojskowych doradcw rzdu Stanw Zjedno czonych i pastw Koalicji", a to w celu uzyska nia zupenie pewnych i zadawalajcych gwarancyj co do utrwalenia obecnej wojskowej przewagi Koalicji" na wypadek zerwania ro kowa pokojowych. Poza tern prezydent Wil son da natychmiastowego i zupenego za przestania wojny odziami podwodnemi. Po wymianie szeregu not dopiero w poo wie padziernika pod naciskiem coraz bardziej beznadziejnego pooenia na wszystkich fron tach zdecydowa si rzd niemiecki przyj wszystkie warunki Wilsona. Na skutek tego dnia 24 padziernika Wilsona owiadczy, e gotwT jest porozumie si z rzdami pastw Koalicji w sprawie zawieszenia broni. Roko wania te trway dwa tygodnie, zanim doprowa dziy spraw do koca, w tym za czasie zaszy wypadki, ktre radykalnie zmieniy pooenie Niemiec. Ale o tem bdziemy mwili potem. W wytworzonych obecnie warunkach nie zmiernie cikie byo pooenie generaa Ludendorffa, ktry od duszego czasu by mzgiem i wol aparatu wojennego Niemiec, a std za rwno w kraju, jak i zagranic uchodzi za gwnego przeciwnika pokoju i wroga Koalicji. Wwczas, kiedy w Niemczech w imi uzyska-

Powitanie 16 puku piechoty amerykaskiej, maszerujcego przez plac Zgody do grobu generaa. Lafayette.

nia znonego pokoju czyniono wszystko jak kolwiek przewanie tylko z pozoru aby za manifestowa przed wiatem dobr wol naro du niemieckiego oczywicie musiano dla tej sprawy powici i Ludendorffa, ktry zrezy gnowa w dniu 27 padziernika z zajmowanego stanowiska i wogle wystpi z wojska. Je go miejsce zaj genera Groener, ktry od po cztku wojny peni funkcje wojskowo-gospodarcze i techniczne, z czego by chlubnie znany, przeto nazwisko jego nie byo bezporednio zwizane z czysto bojowemi tradycjami armji niemieckiej. Uwaano, e czowiek ten naj bardziej jest powoany, aby prowadzi pertrak tacje pokojowe. Po kapitulacji Bugarji dziaania wojenne na Bakanach trway nadal. Sprzymierzeni w dalszym cigu prowadzili walk z oddziaa mi austrjacko-wgierskiemi, ktre tam znajdo way si jeszcze, oraz prowadzili dziaania, zmierzajce do zadania ostatecznego ciosu Tur cji od strony europejskiej. Jednake stosunek si stawa si coraz bar dziej korzystnym dla wojsk sprzymierzonych i pod wzgldem liczebnym, i pod wzgldem mo ralnym. Jak wiemy, w tym czasie wojska austrjacko-wgierskie byy ju bliskie ostateczne

go zaamania moralnego. Nieliczne oddziay niemieckie, tkwice w armji austrjacko-wgierskiej, niby rodzynki w zakalcowatem cie cie, nie mogy oczywicie niczego dokona sa modzielnie. To te dziaania na Bakanach na bray charakteru okupacyjnego. Wojska sprzy mierzone niemal bez oporu oczyszczay z od dziaw przeciwnika ogromne przestrzenie, posuwajc si popiesznemi marszami wgb pwyspu. Jak to ju wspominalimy pochd sprzymierzonych rozwija si wachlarzowato wgb Albanji, Serbji, oraz przez terytorjum skapitulowanej Bugarji w stron Rumunji i Konstantynopola. Gwne dziaania skierowane byy w kie runku pnocnym w celu cakowitego oswobo dzenia Serbji, a nastpnie natarcia wgb Austro-Wgier. Wykonywujca to zadanie gw na grupa wojsk sprzymierzonych (Francuzi i Serbowie) bya osaniana od zachodu przez grup, ktra zajmowaa Albanj i Czarnog rze, od wschodu za przez grup, maszerujc przez Bugarj ku granicy Rumunji, aby j uwolni od okupacji niemieckiej armji Mackensena, a nastpnie uderzy w bok Austro-Wgry. Poza tern drugorzdne dziaanie (rw nie poprzez Bugarj) skierowane byo prze ciwko Turcji i jej wczesnej stolicy Konstanty nopolowi.
677

Zajmowanie Albanji i Czarnogrza powie rzone byo korpusowi woskiemu, ktry masze rowa na pnoc od Wallowy wzdu morza Adrjatyckiego, oraz mieszanej grupie wojsk sprzymierzonych, ktra maszerowaa na pno cny zachd z frontu Skoplje Ochrida. W dn. 9 padziernika ten ostatni oddzia osign ju Hnj Diakowa Mitrovica Novibazar, od rzuciwszy oddziay austrjacko-wgierskie ku morzu, gdzie podday si maszerujcemu tam korpusowi woskiemu. Natarcie, a raczej pochd wgb Serbji od bywa si na pnoc wzdu biegu rzeki Mora wy. Tu maszerowali Serbowie, wzmocnieni dywizjami francuskiemi i greckiemi, oraz fran cusk kawalerj i artylerj cik, ogem 10 dywizyj piechoty.

Budapesztu i w momencie zawarcia zawiesze nia broni znajdowali si ju na linji SzegedynBaja. W kierunku Rumunji podaa przez Bugarj tak zwana Armja Dunajska, skadajca si z 2 francuskich i 1 angielskiej dywizyj. W dniu 19 padziernika armja ta zaja Vidin, a w dniu 10 listopada przeprawia si prze-. Dunaj pod Nikopoli i Sistor, wkraczajc na zie mi rumusk. W tym czasie Rumunja, zry wajc narzucony jej si pokj z pastwami centralnemi, ponownie przystpia do wojny po stronie Koalicji, rozpoczynajc powtrnie mobilizacj swojej armji. Ale Mackensen nie czeka ju ani na wojska francusko-angielskie, ani na powstanie rumuskie, popiesznie wy cofujc swoje oddziay przez Siedmiogrd. Dziaania przeciwko Konstantynopolowi prowadzia grupa wojsk sprzymierzonych, li czca okoo 6 dywizyj, wczem ponad poow an gielskich. Grupa ta wyszedszy z linji rzeki Strumy pomaszerowaa przez Tracj w kie runku Adrjanopcla. Pod murami tego przed murza Konstantynopola powstrzymao sprzy mierzonych zawieszenie broni z Turcj, zawar te 1 padziernika w Mudros.

Napraiva toru.

Znaczniejszy opr napotkali Serbowie do piero pod Niszem, ale po trzydniowej walce, do zacitej dziki obecnoci wojsk niemiec kich, zdoali w dniu 12 padziernika zaj Nisz, odrzucajc wojska austrjacko-wgierskie, co fajce si bezadnie, i biorc do niewoli Niem cw, sromotnie opuszczonych przez sprzymie rzecw. W dniu 1 listopada, wykonawszy 500-kilometrowy pochd w terenie grzystym, Serbowie wkroczyli do swojej stolicy Belgradu, majc na swojem prawem skrzydle pod Semendrj kawalerj francusk. Szybko rekordo wa, z jak odby si gigantyczny marsz Serbw ku Belgradowi wiadczy najlepiej, jak sabym by opr, stawiany przez wojska austrjackowgierskie ! Przekroczywszy bez trudu, prawie bez wal ki Dunaj Serbowie i Francuzi poprowadzili da lej swoje byskawiczne natarcie w kierunku
678

Genera Foch, rozpoczynajc we Francji ogln ofensyw sprzymierzonych, kategorycz nie da rwnie od Woch przyczenia si do decydujcej rozgrywki. Ale naczelne dowdz two woskie, zawsze ostrone i przebiege, zwle kao z rozpoczciem natarcia, pomimo, e na froncie woskim znajdoway si znaczne posi ki angielsko-francuskie, a nawet i ameryka skie. Zdecydowao si wreszcie na wasn ofensyw dopiero w dniu 25 padziernika, kie dy przebieg walk na froncie zachodnim zupe nie zdecydowanie chyli szal zwycistwa na stron Koalicji, za Austro-Wgry, pozbawione pomocy niemieckiej oraz skompromitowane os tatecznie wypadkami na Bakanach, znajdowa y si w stanie zupenego rozkadu wojskowo ci swojej i caego aparatu pastwowego. W tym czasie na froncie woskim po stro nie Koalicji znajdowao si 52 dywizje woskie, 3 angielskie, 2 francuskie i czechosowackie z 4750 d/.ialami, oraz na tyach pewna ilo od dziaw amerykaskich. Po stronie austrjacko-wgierskiej znajdowao si 63 dywizyj, kt re jednak stanowiy nieporwnanie mniejsze siy nietylko pod wzgldem moralnym, ale i li czebnym, bowiem przewanie dywizja liczya

nie wicej, ni 5 bataljonw (zamiast 9), w do datku o maych stanach liczebnych. Pooenie frontu woskiego byo wci je szcze takie samo, jak latem tego roku. Gw ne siy sprzymierzonych, wcznie z dywizja mi angielsko-francuskiemi, znajdoway si w centrum frontu, na odcinku od linji kolejo wej Tveviso Odezzo do gry Tomba, stopnio wo rozrzedzajc si na obu skrzydach. Plan ofensywy sprowadza si do przea mania trzema armjami centrum frontu na 40stokilometrowym odcinku Grave di Papadopoli Pederobba i dalszego natarcia na linj Vittorio Veneto w celu odcicia wojsk austrjacko-wgierskich, dziaajcych w grach, od wojsk, dziaajcych w dolinie. Z gwnem natarciem miay rwnie wspdziaa drugo rzdne natarcia na obu skrzydach. W momencie, kiedy rozpoczynaa si ofen sywa na froncie woskim, Austro-Wgry znaj doway si ju w katastrofalnem pooeniu. W dniu 19 padziernika Austro-Wgry otrzy may odpowied Wilsona na swoj not, ana logiczn do niemieckiej i rwnoczenie z ni wysan. Wilson da w swojej nocie samo dzielnoci dla Czechosowacji, Jugosawji i Pol ski. Wywoao to w zainteresowanych prowin cjach Austro-Wgier grone wrzenie narodo wociowe, ktre lada chwila miao przerodzi si w otwarte powstanie. W dodatku w tych tragicznych dniach dla monarchji Habsburgw zerwa si zwizek z Austrj Wgier, ktre, machnwszy rk na cao monarchji, zada y wycofania oddziaw wgierskich z frontu woskiego, aby broni cilejszych granic kr lestwa wgierskiego przed nawa koalicyjn, ktra zbliaa si do nich od strony Serbji i Rumunji. Pod wpywem tego, co si dziao we wntrz pastwa, podniosa gow rwnie i pro paganda rewolucyjna, dziaajca rwnorzdnie z narodowociowa. Na froncie rozpoczy si jawne bunty caych oddziaw, karno zosta T a podeptana nawet W najwierniejszych do tychczas dywizjach, dezercja przybraa charak ter masowy, a rwnoczenie dowdztwo stra cio gow, poddajc si zniechceniu, apatji i oportunizmowi. W tych warunkach sprzymierzeni rozpo czli ofensyw na froncie woskim. Pomimo ogromnych trudnoci sforsowania rzeki Pi ave przeom uda si cakowicie, front austrjacki zachwia si, a Wosi, wyzyskujc swoje zwy cistwo, poczli szybko rozszerza dokonany wyom tak, e do dn. 30 padziernika osignli

ju linj rzeki Monticano Vittorio Vene to Feltre Asiago, groc rozamaniem armij austrjacko-wgierskich na dwie czci. Austro-Wgry ju w dniu 29 padzierni ka zwrciy si do dowdztwa woskiego z pro b o zawieszenie broni. Rozpoczy si rokowa nia, w czasie ktrych Wosi, korzystajc z pa nicznej i bezadnej ucieczki wojsk austrjackowgierskich, prowadzili dalej swoje natarcie, a waciwie pocig w kierunku Udine, grnego biegu Tagliamento, Belluno i Trydentu. Rw noczenie desant woski pod oson floty wysa dzi si pod Triestem i prawie bez oporu zaj to miasto. Wreszcie w dniu 3 listopada Wochy podpisay w Padwie zawieszenie broni z Austro-Wgrami, ktre po raz ostatni w tej kon wencji wystpiy, jako jednolite mocarstwo. Bowiem rwnoczenie siy odrodkowe rozsa dziy dwujedyn monarchj Austro-Wgier, ktre w cigu paru dni rozoyy si na samo dzielne swoje czci skadowe. Tymczasem Wosi, trzymajc si litery zawartego zawieszenia broni, ktre miao obo wizywa od poudnia 4 listopada, do tego ter minu prowadzili nadal dziaania wojenne, co, wobec zupenego rozoenia si armji austrjacko-wgierskiej i szalonej panice jej mas onier skich, byo raczej bezkrwawym odwetem Wo chw na przeciwniku, ktry im jedynie z po rd swToich wrogw potrafi ongi zadawa dotkliwe i niesawne ciosy. Od chwili podpi sania do chwili uprawomocnienia si zawiesze nia broni Wosi zabrali do niewoli" setki ty sicy oszalaych w panice, przewanie bezbron nych i pozbawionych dowdztwa onierzy au strjacko-wgierskich. Od tej chwili na arenie wojny wiatowej przeciwko caej nieledwie ludzkoci pozostay same tylko Niemcy.

W dniu 19 padziernika Foch wyda roz kaz dalszej ofensywy na froncie zachodnim. Teraz sprzymierzeni mieli przeama trzeci z kolei niemieck linj obronn Hermann Hunding Brunhildy Grimhildy. Grupa pnocna krla Alberta, w skad ktrej wchodziy obecnie armja belgijska i 2. arm ja angielska, natara w kierunku Gandawy i dalej Brukseli; armje angielskie natary w kierunku oglnym na Naraur w celu odrzu cenia Niemcw w Ardeny, trudne do przebycia, i odcicia ich od gwnej drogi odwrotu ; Fran cuzi przy pomocy Anglikw" na Chimay i Givet 679

i wreszcie Francuzi i Amerykanie na Mezires i Sedan. Do dnia 27 padziernika najwikszy suk ces osigna grupa krla Alberta i Anglicy, Francuzi wypenili swoje do szczupe zadanie, natomiast Amerykanie, ktrych zadanie nadal polegao na przeciciu drg odwrotowych gw nej masie wojsk niemieckich, pomimo znacz nych ofiar posunli si nieznacznie, czciowo z racji cikiego terenu walki i braku dogod nych linij komunikacyjnych, czciowo za z po wodu zbyt maego dowiadczenia wieo zaim-

powyej. Jednake naczelne dowdztwo nie mieckie uznao za niemoliw i bezcelow dal sz jej obron na pozostaych odcinkach. To te noc z dnia 4 na o listopada 7 armij nie mieckich na froncie od Mozy do Cond, a 8 li stopada i armje pnocne rozpoczy odwrt na linj Antwerpja Moza". Do tego czasu tymczasem na gbokich ty lach wojsk niemieckich rozegray si wypadki, ktre zadecydoway ostatecznie o losach wojny. Sprzymierzecy Niemiec leeli ju pokonani u stp Koalicji. W Niemczech wybucha rew;-

HWftPV.'-

I I

Cmentarz

marynarzy

francuskich

w Atenach.

prowizowanych sztr.bw amerykaskich, kt rych niezalenoci, pomimo tego, uparcie bro ni genera Pershing, czowiek uparty, kapry ny i ambitny nadmiernie. Pomimo pewnych niedocigni na pra wem skrzydle nacierajcych sprzymierzonych pooenie Niemcw byo tak cikie, e, jak to ju wiemy, musieli si zgodzi na postawione przez Wilsona warunki wszczcia rokowa w sprawie zawieszenia broni. Tymczasem do dnia 5 listopada tylko An glicy, 1. armja francuska i 1. armja amery kaska zdoay przeama na swoich odcinkach niemieck linj obronn, o ktrej mwilimy

ucja, a jakkolwiek miaa ona agodny charak ter i prawie bezkrwawy przebieg jednake w stopniu dostatecznym wprowadzia oglny chaos i dezorientacj, rujnujce cay aparat pastwowy i wojenny. Bezporednim powo dem odclawna nurtujcej zreszt pod ziemi rewolucji niemieckiej by bunt we flocie wojjennej (jak wiemy pierwszy bunt marynarzy, surowo poskromiony, wybuch jeszcze w 1917 roku). Od poowy padziernika admiralicja niemiecka nosia si z zamiarem dokonania wy padu na wybrzea niemieckie. Na wiadomo o tern wybuch bunt w III eskadrze penego mo rza, stacjonujcej w Wilhelmshaven. Rezygnu-

jc ze swoich planw admiralicja skierowaa zbuntowan eskadr do Kilonji i tam staraa si drog pertraktacyj zlokalizowa to zarzewie rewolucji. W dniu 4 listopada bunt maryna rzy przybra gron postaw. Gubernator kiloski, jakkolwiek rozporzdza wiernemi od dziaami ldowemi, jednake nie zdecydowa si ich uy przeciwko marynarzom. W rezul tacie Kilonja zostaa opanowana przez zrewo lucjonizowanych ju marynarzy. Std iskry rewolucji rozprysy si po caych Niemczech, wraz z masami zbuntowanych marynarzy, kt rzy, jak i w Rosji, stali si czoowymi bojowni kami rewolucji. Naczelne dowdztwo prbo wao wysa z frontu przeciwko tyowym re wolucjonistom kilka dywizyj, ale i te wkrtce ogarn ferment. Pomidzy 5 a 7 listopada zbuntowani, ma rynarze opanowali Lubek, Brem, Hamburg i Hanower. Nastpnie, prawie bez oporu, re wolucja przerzucia si do Westfalji, Nadrenji, do rodkowo-niemieckich orodkw prze mysowych, do Halle, Lipska i Monachjum. 9 li stopada zrewolucjonizowane masy robotnicze opanoway niemal bez sprzeciwu wradz w sa mej stolicy Rzeszy Niemieckiej Berlinie. W poudnie tego dnia cesarz Wilhelm, ratujc swoj gow, zrzek si korony cesar stwa niemieckiego, uciekajc haniebnie do Holandji i pozostawiajc swj nard i wojsko w tragicznem pooeniu. Rewolucja szerokiemi falami rozlewaa si po Niemczech, burzc jeden za drugim trony zwizkowych pastewek niemieckich. Armja niemiecka stracia nagle swoje tyy, swoj racj bytu, swoich najwy szych wodzw, ca swoj tradycj, ktra ru na zdaa od pola bitew. W doskonaym me chanizmie wojska niemieckie jakgdyby pka jaka wewntrzna spryna, ktra decydowaa o jego uytecznoci. I stao si to pomimo, e wojsko niemieckie, nadszarpnite wprawdzie propagand rewolucyjn, jednake do ostatniej chwili w masie swojej zachowao znon posta w moraln, ktra na dugo jeszcze moga bya utrzyma jego spjni i jego warto bojow. A tymczasem Foch -przygotowywa si do ostatniego skoku armij sprzymierzonych, kt ry mia im przynie w obecnych warunkach wspaniae, pene zwycistwo, rzucajce ebrz cy militaryzm niemiecki do kolan Koalicji. Z rejonu Nancy, z rodzinnych stron Foch'a, po obu stronach Mozeli wyj miaa po tna ofensywa, ktra, przeduajc front bi twy a do granicy szwajcarskiej, powinna bya tym razem napewno zagrodzi drog odwrotu

gwnym masom wojsk niemieckich, rwnocze nie wbijajc w serce niemiec miadcy klin zwyciskiej Koalicji. Foch bowiem pragn ro kowania pokojowe prowadzi z rzdem niemie ckim, ktryby ju nie posiada armji to zna czy by cakowicie bezsilny. Marszaek Foch, omawiajc bdce na ukoczeniu przygotowania do natarcia w Lotaryngji, tak pisze w swoich Pamitnikach": Miao si ono rozpocz 14 listopada, dwudziestu omiu dywizjami piechoty i trzema kawalerji, wspartemi znaczn iloci artylerji i okoo szeciuset czogami. Atak ten, o rozci goci okoo 30 kilometrw, mia si doczy do bitwy na 350-ciokilometrowym froncie. Kieru nek jego by kierunkiem nowym. Nie mg on napotka tam wikszych si. W nastpstwie mona si byo po nim spodziewa wietnego pocztku i szybkiego zdobycia kilku dziesit kw kilometrw. Potem mia on niewtpliwie natrafi na zniszczenie, ktre zwalniao gdzie indziej marsz innych armij. Natarcie to do rzucao swj wysiek do ich wysiku, potgowa o go, wzmacniao, nie zmieniajc charakteru, By to marsz ku Renowi, w kierunku Berlina, ugruntowany przez caoksztat wojsk sprzymie rzonych, przez zbieno ich wysikw, powta rzanych i potgowanych z dniem kadym. Taki marsz, na tej drodze nie mg nie doprowadzi do ostatecznego rozstrzygnicia wojny". Jednake do ofensywy tej wogle nie do szo i na trzy dni przed jej rozpoczciem podpi sano zawieszenie broni, ktre byo dzieem nie wojskowych, lecz politykw7 koalicyjnych, kt rzy, sami tego nie przeczuwajc prawdopodob nie, ocalili tern straszliw dla Europy hydr niemieckiego imperjalizmu i militaryzmu. W dniu 5 listopada prezydent Wilson, po niekd uzurpujcy sobie rol budowniczego pokoju powszechnego", powiadomi niemieckie go kanclerza Maksa Badeskieg, e genera Foch, wdz naczelny armij sprzymierzonych jest upowaniony przez Koalicj do podpisania warunkw zawieszenia broni. W dniu 7 listo pada parlamentarjusze niemieccy przybyli do Wielkiej Kwatery Gwnej Foch'a, a o godz. 11 dnia 11 listopada 1928 roku zostao podpi sane zawieszenie broni w momencie, kiedy armje niemieckie, nie osignwszy jeszcze w ca oci linji Antwerpja Moza", zajmoway front GandawaGrammont Mons Chimay Mezires Sedan Stenay Fresnes Pont Mousson. Warunki zawieszenia broni, postawione przez Koalicj, byy cikie dla Rzeszy Niemiec681

kiej i narazie rwnay si rozbrojeniu Niemiec. Niemcy zobowizay si w cigu 15 dni najbli szych oprni obszary okupowane oraz Alza cj i Lotaryngj (zabrane Francji po wojnie 1870/71 r.), w cigu nastpnych dwch tygod ni lewy brzeg Renu, wyda wielk ilo broni, parowozw i wagonw, natychmiast odesa jecw koalicyjnych do kraju, wyda sprzymie rzonym odzie podwodne oraz rozbroi flot wo jenn penego morza. Poza tern Niemcy mu siay si zgodzi na uniewanienie pokojw brzeskiego i bukareszteskiego. Odwrt wojsk niemieckich poza Ren by niezwykle ciki. Wojska niemieckie, liczce jeszcze na froncie zachodnim i na obszarach okupowanych przeszo 3 miljony ludzi, musiay

Odpoczynek w namiocie.

popiesznie powraca do kraju, utraciwszy zna czn cz rodkw transportowych w dodatku pn, sotn jesieni, zemi, przewanie grskiemi drogami i przy znacznem rozprzeniu etapw i organizacyj tyowych. I na dobro wojska niemieckiego naley za pisa, e odwrt ten pomimo wszystko odby si naog w porzdku i planowo. Jedynie forma cje tyowe, bardziej ulegajce fermentowi re wolucyjnemu, wprowadzay pewien zamt wr pochodzie, natomiast oddziay bojowe prze wanie zachoway nawet czysto wojskow po staw i znon karno. W wojsku niemieckiem nie powtrzyy si wypadki tragiczne i ha niebna ktrych widowni by zbolszewizowany front rosyjski. A teraz pozwolimy sobie przytoczy szereg wyjtkw z Pamitnikw" marszaka Foch'a,
682

autora najbardziej autorytatywnego, jeli cho dzi o ostatni okres wojny wiatowej. Marszalek Foch tak mwi o ostatniej, za mierzonej i przygotowanej ofensywie sprzymie rzonych, ktra nie dosza do skutku dziki za warciu zawieszenia broni w dniu 11 listopada 1918 roku: Od pocztku padziernika, z chwil gdy armja belgijska wysza z bagien Ysery na grunt stay, armje sprzymierzone otrzymay mono dalszego prowadzenia szeregu rozpo cztych natar i dalszego prowadzenia podczas zimy zwyciskiej bitwy, rozpocztej 18 lipca. Przedsibray one rodki dla uczynienia tej bitwy jeszcze potniejsz, rozszerzenia jej do Mozeli, a w krtkim czasie a do Wogezw". Byo jasnem, i bitw naleao prowadzi dalej w kierunku cile okrelonym, przeciwko gros armij niemieckich, ju pobitych, a ktrych podstawa znajdowaa si w pnocnych Niem czech, gowa w Berlinie. Ciosy nasze, zadawa ne bez przerwy w tym kierunku, musiay za ma, zepchn i wreszcie zniszczy siy zbroj ne przeciwnika i w ostatecznym wyniku dopro wadzi pastwo niemieckie do ukadw, pozba wiwszy rzd jego wojska. Z drugiej strony w kierunku tym nieprzyjaciel, pomijajc ju zniszczenie potrzebnych komunikacyj, dziki ktremu mg zwolni nasz marsz, mg toczy nadal bitw ; przeciwstawi nam powan prze szkod Ren. Byby tam w stanie zati'zymac marsz nasz na dugo i pod oson rzeki zreorga nizowa swe siy". W przewidywaniu tych przeszkd, bitwa sprzymierzonych zmontowana bya w celu jak najszybszego osignicia i przekroczenia Renu i wyzyskania do tego bez zwoki wzrastajcej dezorganizacji si nieprzyjacielskich". Po zdobyciu tej zapory, Niemcy byliby wydani na ask sprzymierzonych, gdyby na wet ci ostatni musieli w7 tym celu doj do Ber lina. Takie oto wzgldy decydoway w prowa dzeniu wojsk sprzymierzonych, dopki polityka nic wtrcia si, aby zwolni lub zmieni tok ich dziaa". Podajc dalej wypadki pocztkowej fazy porednictwa pokojowego prezydenta Wilsona, Foch pisze: Ze swej strony 8 padziernika podjem inicjatyw przedstawienia p. Clemenceau su marycznego projektu zobowiza, ktre nale ao zdaniem mojem, narzuci przeciwnikowi w wypadku, gdyby podjta zostaa sprawa za przestania dziaa wojennych choby na krt ko". Zobowizania te wypyway z trzech pod-

stawowych zasad: Nie moe by mowy, aby wojska dziaajce we Francji i w Belgji zaprze stay dziaa wojennych, zanim nie zostan przeprowadzone: l-o. Uwolnienie krajw za garnitych wbrew wszelkiemu prawu: Belgji, Francji, Alzacji, Lotaryngji, Luksemburga i repatracja ich ludnoci (jak wiemy Niemcy z okupowanych obszarw pod przymusem ma sowo wywozili robotnikw do fabryk wojen nych w gb Niemiec przyp. w.) Nieprzy jaciel musi wic oprni te tery tor ja w cigu dwch tygodni i przeprowadzi niezwocznie repatracj ludnoci. Jest to pierwszy warunek zawieszenia broni. 2-o. Zapewnienie odpowiedniej podstawy wyjciowej pozwalajcej nam na dalsze prowadzenie wojny a do zniszczenia si nieprzyjacielskich na wypadek, gdyby ro kowania pokojowe nie doprowadziy do skutku. Do tego s nam niezbdne dwa lub trzy przedmocia nad Renem na wysokoci Rastadt, Stra sburga i Neu Brisach (kade przedmocie to pkole zarysowane na prawym brzegu rzeki promieniem dugoci trzydziestu kilometrw z przyczuka brzegu prawego, jako rodka), wszystkie w tym samym dwutygodniowym ter minie. Jest to drugi warunek zawieszenia bro ni. 3-0. Utrzymanie w naszem rku zastawu na odszkodowania za zniszczenia, poczynione w krajach sprzymierzonych, co do ktrych dania zostan przedstawione podczas rokowa pokojowych. W tym celu kr*aj na lewym brzegu Renu zostanie ewakuowany przez wojska prze ciwnika w terminie dni trzydziestu, zostanie zajty przez wojska sprzymierzone, ktre b d nim administroway, wspdziaajc z wa dzami miejscowemi a do zawarcia pokoju. Jest to trzeci warunek zawieszenia broni". Poza tern naley postawi nastpujce warunki dodatkowe: 4-o. Cay materja wojen ny i zaopatrzenie wszelkiego rodzaju, ktre nie zostanie ewakuowane w terminie ustalonym, pozostanie na miejscu nie wolno go niszczy. 5-0. Jednostki, ktre nie oprni wskazanych terenw w terminie ustalonym, zostan rozbro jone i wzite do niewoli. 6-0. Sprzt kolejowy, tak lin je, jak i tabor bdzie pozostawiony na miejscu i nie moe podlega adnemu zniszcze niu. Cay sprzt belgijski i francuski, zagar nity poprzednio, zostanie niezwocznie zwr cony (lub te jego ekwiwalent liczbowy). 7-o. Wszystkie urzdzenia wojskowe, suce do uytku wojsk, jak obozy, baraki, parki, arsena y... pozostan nietknite, przyczem zakazuje si zabiera je ze sob lub niszczy. 8-0. Doty czy to rwnie wszelkich zakadw przemyso

wych i wszelkiego rodzaju warsztatw pracy. 9. Dziaania wojenne zostan zawieszone w dwadziecia cztery godziny po zaaprobowa niu warunkw przez strony, zawierajce umow". Analizujc swoje i prezydenta Wilsona stanowisko w sprawie zawieszenia broni Foch pisze : Jak widzimy z powyszego, bya wielka rnica pomidzy temi propozycjami a prostym warunkiem ewakuacji, wypowiedzianym w tym okresie przez Prezydenta Stanw Zjednoczo nych. Prawda, i prezydent Wilson, ustalajc, jak si wydawao, minimum, bez ktrego nie mogo by mowy w rozejmie, nie wyklucza przez to wszystkich innych warunkw, ktre mogy by przez sprzymierzonych uznane za nieodzowne, i te wanie warunki przedstawi em rzdom Koalicji, zebranym w Paiyu, w ministerstwie spraw zagranicznych po po udniu dnia 9 padziernika". Jednake i wbrew mniemaniu p. Clemen ceau, ktry wolaby nie interwenjowa-niezwo cznie w rozmowach, prowadzonych pomidzy Berlinem i Waszyngtonem, p. Lloyd George, dla uniknicia wszelkich nieporozumie na przyszo, przekona swych kolegw o nagej koniecznoci wysania prezydentowi Wilsono wi przedoenia, zwracajcego mu uwag na niedostateczno jego warunkw, ktre, jak po wiada, nie przeszkodziyby nieprzyjacielowi wycign korzyci z tego rodzaju zawieszenia broni, ktre, po wyganiciu rozejmu, nie po cigajcego za sob zawarcia pokoju, pozosta wiby go wT sytuacji wojskowej lepszej, ni przed zawieszeniem dziaa wojennych. Pozostawionoby mu w ten sposb mono wybrni cia z krytycznej sytuacji, uratowania sprztu, zreorganizowania jednostek, skrcenia frontu, wycofania si bez strat w ludziach na nowe sta nowiska, ktre miaby czas wybra i umocni". Dodawa jeszcze: Warunki rozejmu mog by ustalone jedynie po zasigniciu opinji rzeczo znawcw wojskowych i zgodnie z pooeniem wTojennem w chwili, w ktrej rokowania zosta n nawizane..." P. Lloyd George, dajc na tychmiastowego wysania tego przedoenia, dziaa pod dobrem natchnieniem, poniewa Niemcy, jak naleao si spodziewa, nie mieli zaniedba podchwycenia nieoczekiwanej okazji, ofiarowanej im dla wyjcia z honorem z trud nego ich pooenia". Istotnie, rzd niemiecki, zrcznie wyzysku jc pewn naiwno polityczn, a w szczeglno ci wojskow prezydenta Wilsona niezwykle
683

zrcznie stara si prowadzi dalsze rokowania w sprawie rozejmu, nie schodzc ju z tej lek komylnie ograniczonej platformy, ktr Wil son sam okreli na pocztku. Dopiero dnia 14 padziernika prezydent Wilson, ju poinformo wany przez rzdy pastw sprzymierzonych o ich na spraw rozejmu pogldach, wyranie owiadczy niemieckiemu kanclerzowi Maksowi Badeskiemu, e ostateczne warunki rozejmu musz by poddane ocenie rzdw pastw sprzymierzonych i ich doradcom wojskowym,

li narzucony faktycznie pobitym Niemcom. Do takiego stanowiska rzdu Maksa Badeskiego nie mao rwnie przyczyniay si wpy wy niemieckich sfer wojskowych, ktre pomi mo wszystko nie mogy si zdecydowa na kon sekwentne uznanie wasnej bezsilnoci, raczej nawet dopuszczajc szalecz myl o dalszej wojnie, na ktr pozwoliby korzystny dla Nie miec rozejm. To stanowisko niemieckie ulego radykalnej zmianie dopiero po wewntrznem i ostatecznem zaamaniu si pastwa niemiec-

Rezdomne dzieci pod opiek Czerwonego

Krzya.

ktrzy od roku 1917 tworzyli tak zwan midzykoalicyjn Najwysz Rad Wojenn, trwa jc nadal rwnie po ustanowieniu wsplnego dowdztwa naczelnego w osobie marszaka Foch'a. Pertraktacje o rozejm cigny si dugo i leniwie, a to z wielu wzgldw. Przedewszystkiem rzd niemiecki a do wybuchu rewolucji w Niemczech w pocztku listopada stara sio wszelkiemi sposobami i sposobikami, waciwemi dyplomacji, uzyska takie warunki rozejmu, ktreby nie pozbawiy Niemiec ich potgi mili tarnej, wiedzc, e w tych warunkach pokj b dzie mia raczej charakter kompromisowy, ni684

kiego, co spowodowao zupeny rozkad jego aparatu wojennego. Oczywicie Koalicja rozumiaa gr Nie miec, przedewszystkiem za rozumia j Foch, patrzcy dalej moe, ni ktrykolwiek z wczes nych mw stanu pastw sprzymierzonych. Jak mao kto, Foch rozumia, e hydra imperjalizmu i militaryzmu niemieckiego, zawsze gro na dla pokoju wiata, posiada tak wielk y wotno i tak podatny grunt w psychice nie mieckiej, i trzeba nielada warunkw, wiecz cych zwycistwo Koalicji, aby j jeli nie nazawsze to na duszy czas unieszkodliwi. Przeto rzdy pastw sprzymierzonych uy-

wieray nacisk na prezydenta Wilsona z jednej strony w kierunku zaostrzenia warunkw ro zejmu, z drugiej za strony w kierunku osa bienia tej dominujcej roli arbitra, ktr uzur powa sobie poniekd Wilson, ograniczajc tern prawa suwerenne i owoce zwycistwa innych pastw sprzymierzonych, gwnych uczestni kw wojny. Zabiegi te odniosy skutek w sen sie ustalenia warunkw rozejmu w trybie midzysojuszniczym. Ale spraw komplikowao znw to, e poszczeglne rzdy o wiele rniy si w pogldach na ostro warunkw, ktre miay by podyktowane Niemcom. Najostrzej szych day pastwa najbardziej zaintereso wane w likwidacji niebezpieczestwa niemiec kiego, a wic Francja i Belgja, agodniejszych za przedewszystkiem Anglja, bezpieczna na swojej wyspie. Poza tern w onie Koalicji powstay tarcia, wywoane do pewnego stopnia istniejcym za wsze antagonizmem czynnikw politycznych i wojskowych. Politycy, uosobieni w rzdach pastw sprzymierzonych, widzieli w rozejmie, ktry wT ich mniemaniu koczy wojn, okres dominowania wojskowych, jakgdyby wyzwole nie, dojcie do decydujcego gosu po tak du gim okresie koniecznego liczenia si z opinj sfer wojskowych. Dlatego te wszystkie rzdy pragny zachowa dla siebie cakowit swobo d w ukadaniu warunkw rozejmu, ktry uwa ay za definitywny wstp do rokowa pokojo wych, w tym celu za sfer wpyww wojskowo ci wiadomie ograniczay do skromnej roli, przypadajcej fachowym doradcom wojsko wym. Owa ch odseparowania wojskowych od spraw rozejmu i pokoju znalaza wyraz na wet w stosunku do midzysojuszniczego wodza naczelnego Foch'a. Wojskowi znw zapatrywali si na rozejm inaczej, uwaajc go za przerwanie, ale nie za koczenie wojny. Liczyli si wci jeszcze z mo liwoci kontynuowania wojny w wypadku, o ileby przeciwmik nie by skonnym do dostate cznych ustpstw, zafiksowanych w traktacie pokojowym. Ponadto zupenie susznie uwaa li, e pozostawienie Niemcom ich aparatu wo jennego osabi na konferencji pokojowej auto rytet zwycistwa po stronie Koalicji. W sprawie tej Foch pisze: ...Jeli jednak naturalnem byo, e Rzdy zacigay zdania swych przedstawicieli woj skowych, jeszcze bardziej byo wskazanem, bj' zasigno opinji Naczelnego Wodza. Zna on lepiej, ni ktokolwiek inny, stan wojsk, skal wysiku, do ktrego byy nadal zdolne, warun

ki, w jakich mona byo przerwa dziaania, nie tracc korzyci zwycistwa, zapewniajc sobie ewentualne pomylne wznowienie krokw wo jennych". Odpowiedzialno zatem jego bya w rw nym stopniu zaangaowana w tern, co dotyczy o prowadzenia walki. To wanie podkrela em pismem mem z dn. 16 padziernika do Pre zesa Rady Ministrw". Ostatecznie jednak rzdy sprzymierzone pozostawiy sobie uzgodnienie warunkw za wieszenia broni. Rwnie i prezydent Wilson zrezygnowa ze swojej dotychczasowej arbitral noci, komunikujc rzdowi niemieckiemu, e sprawa rozejmu zostaa cakowicie przekazana rzdom sprzymierzonym, ktre maj poda Niemcom takie warunki ktre zabezpieczyy by cakowicie sprawy zainteresowanych naro dw i zapewniy rzdom sprzymierzonym nieo graniczon mono zagwarantowania i wyko nania w szczegach pokoju, na ktry godzi si rzd niemiecki". Wreszcie w dniu 24 padziernika rzdy sprzymierzone za porednictwem premjera francuskiego Clemenceau zwrciy si do Fo ch'a z daniem wyszczeglnienia czysto woj skowych tez w sprawie warunkw7 rozejmu. Foch zaprosi wwczas na narad wodzw naczelnych armij sprzymierzonych: francus kiej genera Ptain'a, angielskiej mar szaka Haig'a i amerykaskiej generaa Per shinga. Zaproszony szef sztabu armji belgij skiej nie zdy przyby na czas, pniej jednak zaakceptowa uchway swoich kolegw. Na naradzie tej uwidoczniy si dwa od rbne stanowiska: przedstawiciele Ameryki, Francji i caoci Koalicji (w osobie Foch'a) by li za jak najostrzejszemi warunkami, nato miast marszaek Haig pragn je zagodzi, twierdzc, e armja niemiecka jest nazbyt je szcze silna, a sprzymierzeni wyczerpani, aby mona byo ryzykowa wznowienie dziaa wo jennych. O tych pogldach marszaka Haig'a tak pisze Foch w swoich Pamitnikach": ...powody, z ktrych one wyniky, wyda way si nieuzasadnione. Armja niemiecka, ktra poniosa w cigu kilku ostatnich miesi cy olbrzymie straty w terenach, jecach i sprz cie, bya armja pobit, ktra musiaa by g boko zdemoralizowana i wstrznita. Co si tyczy armij sprzymierzonych, naleao si z tern pogodzi, e arm je zwyciskie nigdy nie s wiee. Bylimy u schyku zwyciskiej bitwy, w ktrej zwycizca czsto traci tylu ludzi, co
685

i zwyciony, nie przeszkadza to jednak cako witemu zdezorganizowaniu tego ostatniego. Nie mona si wic byo obawia powanego oporu ze strony niemieckiej". W rezultacie narada wodzw naczelnych uchwalia szereg warunkw, oglnie biorc zgodnych z koncepcj Foch'a, ktiy te zawiz je w dniu 25 padziernika prezydentowi Fran cji Poincar'mu oraz premjerowi Clemenceau. Foch opowiada, e Poincare w rozmowie z nim niepokoi si, czy aby tak ostre warunki przyjmie rzd niemiecki. Na to odpowiedzia Foch prezydentowi: A wic bdziemy prowa dzili wojn dalej, bowiem w momencie, do kt rego doszy w tej chwili armje sprzymierzone, nie wolno powstrzyma ich zwyciskiego mar-

Po powrocie Francuzw.

szu bez uczynienia wszelkiego oporu niemiec kiego niemoliwym i wzicia w rce zastawu solidnego pokoju, zdobytego za cen takich ofiar!''. Foch niezomnie sta na stanowisku, e Ko alicja moe zawiesi swoje dziaania wojenne, zmierzajce ku marszowi na Berlin, jedynie wwczas, kiedy bdzie moga mocno stan na Renie, ktry zamyka sprzymierzonym ewentu alny marsz wgb Niemiec. O ile Foch trwa niezomnie przy najo strzejszych warunkach na ldzie o tyle znowu by przeciwnikiem zaostrzania tych wa runkw na morzu, ku czemu para Anglja, za zdrosna o swoj hegemonj krlowej mrz". W sprawie tej Foch w dniu 29 padzierni ka pisa do Clemenceau: Miaem zaszczyt przesa. Panu 6 padziernika wojskowe wa runki rozejmu. Prawdojwdobnie zostan do nich doczone warunki morskie. Te ostatnie nie mog by zaakceptowane bez ich rozpatrze
686

nia, bowiem, o ile bd one zbyt ostre, doprowa dz do dalszego prowadzenia walki przez ar mje ldowe, walki zawsze kosztownej dla wtpliwych korzyci. Prosz wic, abym zo sta wysuchany, zanim ostateczny program warunkw rozejmu zostanie ustalony". W dniu 31 padziernika w Paryu zebrali si szefowie rzdw sprzymierzonych dla om wienia sprawy rozejmu. Prezydenta Wilsona reprezentowa jego specjalny przedstawiciel, pukownik House. Wanie nadesza bya wia domo o podpisaniu przez Turcj rozejmu w Mudros i kapitulacji Austro-Wgier. Foch, ktry by obecny na tej naradzie, pisze: W tych warunkach atwo mi przyszo z chwi l, gdy zostaem wezwany do wygoszenia mo jej opinji co do oglnego pooenia wojskowego, wykaza, jak sprzyjay nam odtd wypadki. Niemcy, od przeszo trzech miesicy bici w Belgji i Francji, stracili w tym czasie 260.000 je cw i 4.000 dzia. Stan wojskowy Niemiec wy kazywa gbok dezorganizacj, podczas kiedy my posiadalimy mono prowadzenia dalej bitwy na czterystakilometrowym froncie w ci gu caej zimy, gdyby zasza tego potrzeba prowadzenia jej a do zupenego zniszczenia przeciwnika, gdyby to byo konieczne. Po tern owiadczeniu zapyta mnie pukownik House, czy wolabym dalej prowadzi wojn z Niem cami, czy te zawrze rozejm. Odpowiedziaem mu na to: Nie prowadz wojny dla wojny. Je li uzyskam zawieszenie broni na takich wa runkach, jakie chcemy Niemcom narzuci bd zadowolony. Z chwil osignicia celu, nikt nie ma prawa przela choby jednej jeszcze kropli krwi". Tego samego dnia Najwysza Rada Wo jenna opracowaa warunki zawieszenia broni z Austro-Wgrami, od dnia 1 listopada za roz poczo si szczegowe badanie i opracowywa nie warunkw rozejmu z Niemcami. Na ponownej naradzie szefw rzdw Lloyd George wszcz ponownie dyskusj nad zasadniczemi postulatami Foch'a, aby umoli wi obecnemu marszakowi Haig'owi obron swoich postulatw, ktre, oczywicie, byy mu uprzednio ju narzucone przez wszechpotne go wwczas w Anglji Lloyd George'a. Znw oddajemy gos samemu marszakowi Foch'owi: Teza ich, ktra w celu zaprzestania dzia a wojennych zatrzymywaa armje sprzymie rzone na granicach Belgji, Luksemburga, Al zacji i Lotaryngji, to znaczy na lewym brzegu Renu i w pewnej odlegoci od niego, biorc oglnie nosem przed przeszkod, bya pod

Uroczysto francusko-amerykaska -i lipca 1017 roku w obecnoci generaa Pershing'a.

wzgldem wojskowym nie do przyjcia. Pozo stawiaa ona Niemcom mono zreorganizowa nia swych armij pod oson Renu podczas usta lania warunkw pokoju, oraz mono, w wy padku, gdyby nie zaakceptoway tych warun kw, wznowienia walki w warunkach niepo mylnych dla wojsk sprzymierzonych. Te osta tnie mogy utraci znaczn cz korzyci swych trudnych zwycistwa Nie obejmujc Re nu rozejmem, rzdy sprzymierzone ryzykoway naraeniem pokoju, do ktrego dyy". Pomimo znacznej rnicy zda, powodu jcej ciche intrygi w onie zwyciskiej Koalicji, silna indywidualno Foch'a i jego wielki au torytet fachowy i moralny zwyciyy wreszcie, i szefowie rzdw sprzymierzonych przyjli je go podstaw warunkw wojskowych rozejmu. W cigu dnia 2 padziernika kontynuowa no obrady, ale w nastroju wielkiego zdenerwo wania. Bya to bowiem chwila, w ktrej na czelny wdz armji woskiej genera Diaz dor czy by wanie naczelnemu dowdztwu austrjacko-wgierskiemu koalicyjne warunki za

wieszenia wojny Wszystkich przeto nurtowao pytanie, czy rzad wiedeski warunki te przyjmie, czy nie? Odpowied na to pytanie miaa by poniekd wskazwk na ewentualne pniejsze stanowisko Berlina. Nastrj ten udzieli si rwnie i Lloyd George'owi, ktry pocz czciowo rezygnowa ze swoich suro wych warunkw rozbrojenia Niemiec na mo rzu. Kiedy jednak nadesza wiadomo, e Wie de bez zastrzee skapitulowa, Lloyd George powrci natychmiast do swojej nieugitej po stawy w sprawach morskich, ktra mogaby zmusi nawet Niemcw od odrzucenia warun kw rozejmu. Stao si inaczej. Niemcy ska pituloway cakowicie, ale przyczyn tego bya rewolucja wewntrzna, zapalajca wielki po ar na tylach pobitej, ale niezwycionej jeszcze ostatecznie armji niemieckiej. Do warunkw rozejmu doczono rwnie klauzul, dotyczc nieistniejcego zreszt frontu rosyjskiego. Foch pisze: Przy tej oka zji p. Pichon, minister spraw zagranicznych, 687

podnis kwestj wskrzeszenia Polski, ktre by o jednym z celw wojny dla sprzymierzonych. Zgodzono si jednak, e sprawa ta przekracza ramy rozejmu i e naley zmusi tylko Niemcy do powrcenia do ich wschodniej granicy z ro ku 1914". W dniu 4 listopada ostatecznie zosta zre dagowany tekst warunkw i natychmiast tele graficznie przekazany prezydentowi Wilsono wi. Zdecydowano rwnie, e tekst tych wa runkw dorczy Parlamentrjuszom niemiec kim Foch, jako wsplny wdz naczelny, w asy cie angielskiego admiraa, oraz prowadzi b dzie rokowania cile na podstawie tego tekstu. Wobec tego Foch wyda odpowiednie roz porzdzenia na wypadek nieoczekiwanego zja wienia si parlamentarjuszw niemieckich przed okopami sprzymierzonych, w razie za uprzedzenia wyznaczy im do przekroczenia frontu odcinek Givet La Capelle Guise. Rwnoczenie jednak powiadomi arm je sprzy mierzone, aby dementoway ewentualne rozpu szczanie przez Niemcw faszywej wieci o ju zawartem zawieszeniu broni. O nawizaniu bezporednich rokowa z Niemcami tak opowiada marszaek Foch: Bya to noc z 6 na 7 listopada. Wp do

pierwszej otrzymaem pierwszy radjotelegram niemieckiego Dowdztwa Naczelnego. Poda wa on nazwiska penomocnikw, wyznaczo nych przez rzd berliski, prosi mnie o ustale nie miejsca spotkania i dodawa: W interesie ludzkoci rzd niemiecki byby szczliwy, gdy by przybycie delegacji niemieckiej na front sprzymierzonych mogo doprowadzi do tym czasowego zawieszenia broni." Odpowiedziaem natychmiast temi prostemi sowy: Jeli peno mocnicy niemieccy pragn spotka si z mar szakiem Fochem, by prosi go o zawieszenie broni, niech si zgosz u czat francuskich dro g Chimay Fourmiers La Capelle Gu ise. Rozkazy w sprawie ich przyjcia i odpro wadzenia do miejsca wyznaczonego spotkania zostay wydane." Rano 7-go zostaem powiadomiony, e pe nomocnicy niemieccy, opuszczajcy Spa w po udnie, przybd przed linj francusk midzy godzin 16 a 17. Zarwno przez dowdztwo francuskie, jak i dowdztwo niemieckie zosta y wydane zarzdzenia, co do zaprzestania og nia z obu stron podczas przejazdu delegacji niemieckiej". W towarzystwie generaa Weygand'a (swojego szefa sztabu przyp. w.). trzech
:'

'Hf

Warn
W Paryu tumy manifestotvaly pod pomnikiem Washingtona na cze Stanw Zjednoczonych A. P. (1917 >:).

oficerw mego sztabu (major Riedinger, kapi tan de Mierry i oficer - tumacz Laperch przyp, w.) i brytyjskiej delegacji morskiej, ktrej przewodniczy admira Wemyss, pierw szy lord admiralicji, opuciem Senlis (obecne miejsce Wielkiej Kwatery Gwnej, przenie sionej w czasie ofensywy generalnej z Bombon przyp. w.) o godzinie 17 i udaem si specjalnym pocigiem do miejsca, wybranego na spotkanie z penomocnikami niemieckiemi, zaktka lasu Compiegne, na pnoc i niedaleko od stacji Rethndes. Pocig mj zosta tu usta wiony na bocznicy artyleryjskiej". Natomiast delegacja niemiecka, cigle zatrzymywana wskutek zakorkowania drg za frontem niemieckim, przybya przed linje fran cuskie dopiero o godz. 21, a do kresu swej po dry, dotara z dwunastogodzinnem opnie niem. Dopiero 8 listopada o godz. 7 rano po cig, wiozcy j, zatrzyma si w pobliu moje go pocigu". W dwie godziny potem, o godzinie 9, mia o miejsce pierwsze zebranie w wagonie biu rze pocigu francuskiego". Rozpoczy si rokowania. Aby ostatecz nie zama dyplomatyczny opr delegacji nie mieckiej marszaek Fcch w dniu 9 listopada wysa nastpujcy telegram do wodzw na czelnych armij sprzymierzonych: Nieprzyja ciel, zdezorganizowany przez nasze ponawiane ataki, ustpuje na caym froncie. Koniecznem jest podtrzymanie i przyspieszenie naszych dziaa. Odwouje si do energji i inicjatywy naczelnych wodzw, oraz ich wojsk w celu uzy skania wynikw rozstrzygajcych". Wszyscy wodzowie naczelni odpowiedzieli, e mona na nich liczy, i e bd maszerowali, dopki b dzie trzeba. Penomocnikami niemieckiemi byli: prze wodniczcy delegacji cesarski sekretarz stanu Mathias Erzberger, cesarski pose nadzwyczaj ny i minister penomocny hr. Alfred Oberndorff i pruski genera - major Detlef von Winterf eldt. Poza tern towarzyszyli im : komandor Vanselow, kapitan sztabu generalnego Geyer i rotmistrz von Helldorff. Zaraz na pocztku rokowa delegacja nie miecka postawia spraw natychmiastowego za przestania dziaa wojennych przed podpisa niem jeszcze warunkw rozejmu. Bya to oczy wicie zrczna gra, majca na celu wstrzyma nie tego nacisku rzeczywistoci, ktry odczuwa li Niemcy, przystpujc do rokowa, oraz osa bienie pozycji zwyciajcej dotd Koalicji. W sprawie tej delegacja niemiecka powoywa

a si na szerzcy si w Niemczech i w armji niemieckiej bolszewizm, ktry da si opanowa jedynie podczas zawieszenia dziaa wojen nych, a ktrego rozrost w Niemczech moe gro zi katastrof dla caej Europy. Powoywaa si wreszcie perfidnie na wzgldy natury mo ralnej i humanitarnej. Ale stanowisko Mar szaka Focha i caej delegacji koalicyjnej byo rwnie nieugite w tej sprawie, jak i w sto sunku do przedoenia postawionego przez Koalicj terminu przyjcia warunkw rozej mu, upywajcego o godz. 11-ej dnia 11 listo pada. Wobec tego delegacja niemiecka skomuni kowaa si telegraficznie ze swojem Dowdz twem Naczelnem, wysyajc rwnoczenie tekst warunkw przez specjalnego kurjera do Spa, miejsca niemieckiej Kwatery Gwnej. Rozpoczy si teraz rozmowy prywatne pomidzy obu delegacjami. W rozmowach tych Niemcy wci podtrzymywali swoj tez, aby warunki rozejmu nie byy uciliwe dla Nie miec, ktre i tak juwedug ich zdanianie mogyby prowadzi dalszej wojny. Std te podsuwali oni myl powstrzymania dziaa wo jennych wogle bez rozejmu w nadziei, e trak tat pokojowy moe by wkrtce ju podpisany. Co do warunkw rozbrojenia Niemcy szcze glnie bronili si przed wydaniem sprzymierzo nym 30.000 karabinw maszynowych, co, jak twierdzili, pozbawia armj niemieck monoci walki wewntrznej w wypadku rozszerzenia si bolszewizmu. Bronili si te przed blokad na czas rozejmu, oraz przed wydaniem sprztu ko lejowego, co ich zdaniem komplikowao aprowizacyjne pooenie ju i tak wygodzonych Niemiec. Gra niemiecka wyranie zmierzaa do po mniejszenia wagi rozejmu, zagodzenia jego os troci, a nawet cakowitego zrzeczenia si go, jako rodka wywierania presji na Niemcw, przez sojusznikw. Marszaek Foch nadal by nieugity, owiadczajc delegatom niemieckim, e rozmo wy prywatne nie obowizuj go i do niczego nie prowadz. Zgodzi si natomiast, aby delega cja niemiecka wyrazia na pimie swoje dezy deraty. Zgodnie z tern delegacja niemiecka zoy a w dniu 9 listopada na rce generaa Weyganda tekst Uwag dotyczcych warunkw zawie szenia broni z Niemcami". Delegacja sprzy mierzonych natychmiast przystpia do rozpa trzenia ich i zredagowania odpowiedzi.
689

i W dniu 10 listopada wieczorem delegacja sprzymierzonych dorczya delegacji niemiec kiej tekst Odpowiedzi na uwagi, dotyczce wa runkw zawieszenia broni z Niemcami". Nie co wczeniej tego samego dnia marszaek Fochi nakaza dorczenie delegacji niemieckiej nast pujcej noty, ktrej brzmienie byo nastpuj ce: Zgodnie z brzmieniem tekstu, dorczonego) marszakowi Foch'owi, penomocnictwa p. p. penomocnikw niemieckich co do zawarcia i ukadu, ograniczone s zaakceptowaniem go j przez kanclerza. Poniewa terminy, przyzna

mimo, e delegacja uczynia wszystko, aby j jak najszybciej spowodowa. Tymczasem pomidzy godzin 19 a 20 dnia 10 listopada nadesza przez radjo nastpujca depesza Kanclerza Rzeszy Niemieckiej: Rzd Niemiecki do penomocnikw przy Naczelnem Dowdztwie Sprzymierzonych. Rzd niemiecki przyjmuje warunki zawieszenia broni, kt re zostay mu postawione w dn. 8 listopada Kanclerz Rzeszy, 3.084". Rwnoczenie do delegacji niemieckiej na desza druga depesza od niemieckiego Naczel

Zapory wodne francuskiej drugiej linii obronnej w Szampanji.

ne na zawarcie zawieszenia broni, upywaj ju tro 0 godz. 11-ej, mamy zaszczyt zapyta, czy p. p. penomocnicy niemieccy otrzymali zgod kanclerza niemieckiego na warunki, ktre zo stay zakomunikowane, a w razie przeciwnym, czy nie byoby wskazane spowodowa niezwo cznie odpowied z jego strony". Not t z roz kazu marszaka Foch'a podpisa genera dywi zji i szef Sztabu Armij Sprzymierzonych Weygand. W odpowiedzi na t not delegacja nie miecka tego dnia jeszcze zakomunikowaa, e odpowied kanclerza jeszcze nie nadesza, po690

nego Dowdztwa, upowaniajca do podpisa nia zawieszenia broni podsekretarza stanu Erzbergera, rwnoczenie za wyraajca szereg nieobowizujcych dezyderatw, ktrych celem bya manifestacja midzynarodowa dobrej wo li Niemiec i rzekomej krzywdy, ktra im si dziaa z racji surowych warunkw, narzuco nych przez koalicj. Wreszcie nadchodzi bardzo duga szyfro wana depesza od marsz. Hindenburga. Gene ra Weygand, wrczajc te depesze delegacji niemieckiej, zapyta, czy ta ostatnie posiada dostateczne przewiadczenie o ich autentyczno-

Jecy, oficerowie niemieccy, stanowili niekida atrakcj we francuskich obozach koncentracyjnych.

ci, na co Erzberger owiadczy, e tak, powo ujc si na cyfr 3.084 przy nazwisku kancle rza, ktra bya umwionym poprzednio szyf rem. Rwnoczenie genera Weygand zaapelo wa do delegacji niemieckiej, aby jak najpr dzej przystpia do bezporednich rokowa w sprawie zdecydowanego ju zawieszenia bro ni, aby jak najrdzej zakoczy niepotrzebny przelew koni. Noc dnia 11 listopada o godz. 2-ej minut 5 delegacja niemiecka owiadczya swoj goto wo, wobec czego o godz. 2 minut 15 rozpocz o si plenarne posiedzenie obu delegacyj. Genera Weygand odczytuje peny tekst zawieszenia broni, ktre ma obowizywa w sze godzin po jego podpisaniu. Warunki zawieszenia broni przewidyway: natychmias towe oprnienie przez Niemcw okupowanych terenw Belgji, Francji i Luksemburga, oraz zabranych Francji w 1871 r. Alzacji i Lotatyngji; natychmiastowa repatracja ludnoci tych obszarw, w ten lub inny sposb wywiezio nej w gb Niemiec; natychmiastowe wydanie wojskom sprzymierzonym sprztu wojennego w dobrym stanie, a mianowicie 5.000 dzia.

z czego 2.500 cikich, 25.000 karabinw ma szynowych, 3.000 miotaczy min, 1.700 samolo tw pocigowych i niszczycielskich; oprnie nie przez wojska niemieckie krajw na lewym brzegu Renu, ktre bd poddane pod kontrol wojsk sprzymierzonych, oraz trzech przedmoci na prawym brzegu Renu w Moguncji, Ko blencji i Kolonji; pozostawienie 10-cio kilome trowego pasa neutralnego od granicy holender skiej a do szwajcarskiej rwnolegle do linji Renu i przedmoci sprzymierzonych na jego prawym brzegu; ostateczne oprnienie tych terenw w cigu 31 dni od podpisania zawie szenia broni; zakaz wywoenia lub niszczenia wszelkich dbr materialnych na terenach, wy dawanych wojskom sprzymierzonym; wydanie sprzymierzonym 5.000 parowozw i 150.000 wagonw w dobrym stanie i z czciami zapasowemi; wydanie 5.000 samochodw ciaro wych w dobrym stanie; utrzymywanie wojsk sprzymierzonych w krajach nad Renem (za wy jtkiem Alzacji i Lotaryngji) przez rzd nie miecki ; natychmiastowa repatracja jecw wo jennych sprzymierzonych i Stanw Zjednoczo nych. Oczywicie wszystkie te gwne warun ki byy zaopatrzone w bardziej szczegowe wy janienia techniczne i warunki uboczne. 691

Nastpnie warunki zawieszenia broni do tyczyy rwnie wschodnich granic Niemiec. Niemcy wszystkie swoje wojska mieli cign ze wschodu, to znaczy z obszarw Austro-W gier, Rumunji, Turcji i Rosji, do swoich gra nic wschodnich z dnia 1 sierpnia 1914 roku, oraz natychmiast zaprzesta wywoenia czego kolwiek z tych obszarw w gb Niemiec. Niem cy mieli zrzec si traktatw Brzeskiego i Bu kareszteskiego, oraz innych dodatkowych, za wieranych w czasie wojny na Wschodzie. Niem cy mieli da wolny dostp dla sprzymierzonych do oprnionych przez wojska niemieckie obsza rw na wschd od ich przedwojennej granicy albo przez Gdask, albo przez Wis, a to w ce lu zaopatrzenia ludnoci w ywno i zapew nienia porzdku na tych obszarach. Niemcy mieli ewakuowa wszystkie swo je oddziay, dotd jeszcze dziaajce, jak wie my, w Afryce Wschodniej. Niemcy mieli zwr ci lub wyda w rce sprzymierzonych do czasu zawarcia pokoju wszelkie zoto (midzy innemi Banku Pastwowego Belgji, oraz skarb rumu ski) i walory, zabrane przez nich w czasie woj ny na terenach okupowanych. Niezwykle surowe dla Niemcw byy wa runki morskie. Natychmiast Niemcy miay przyzna prawo swobodnego eglowania po nie mieckich wodach tery tor jalnych wszystkich okrtw wojennych i handlowych pastw sprzymierzonych, mieli wTyda w cigu dni 14 wszystkie swoje okrty podwodne wraz z cakowitem ich uzbrojeniem i ekwipunkiem. Ca a flota wojenna Niemiec miaa by rozbrojo na i oddana pod nadzr sprzymierzonych, z cze go 6 krownikw linjowych, 10 pacernikw linjowych, 8 krownikw lekkich i 50 kontrtorpedowcw najnowszego typu miay by in ternowane pod nadzorem sprzymierzonych w portach neutralnych. Ponadto sprzymierze ni zastrzegali sobie wolny dostp do Batyku zarwno dla floty handlowej, jak wojennej, a w tym celu oddziay sprzymierzone miay za j wszystkie niemieckie urzdzenia obronne w cieninach, prowadzcych z Kattegatu do Batyka. Najciszym warunkiem dla Niemiec by o utrzymanie nadal blokady przez sprzymie rzonych a do zawarcia pokoju. Rwnie na morzu Czarnem Niemcy mieli wyda sprzymie rzonym rosyjsk flot, zagarnit tam przez Niemcw. Poza wymienionemi warunkami gwnemi tekst zawieszenia broni przewidywa wiele je szcze warunkw dodatkowych i technicznych.
692

Zawieszenie broni miao obowizywa w cigu 36 dni z prawem dalszego przeduenia. Nad dopenieniem przez Niemcy wszystkich wyma ganych warunkw miaa czuwa staa midzy sojusznicza komisja zawieszenia broni, dzia ajca na prawach naczelnego dowdztwa woj skowego i morskiego armij sprzymierzonych. O godz. 5 min. 5 nad ranem penomocnicy niemieccy zgodzili si na postawione im wa runki sprzymierzonych i przyjli ostateczny tekst zawieszenia broni. Natychmiast przy stpiono do skadania podpisw na ostatniej stronie tekstu zawieszenia broni, przyjmujc, e zosta on podpisany o godz. o-ej dnia 11-ego listopada 1918 roku. Natychmiast potem marszaek Foch wy sa przez radjo i telefonogramem na cay front nastpujcy rozkaz: l-o. Dziaania wojenne zostan wstrzy mane na caym froncie poczwszy od godziny 11 dnia 11 listopada, wedug czasu francuskie go, 2-0. Wojska sprzymierzone a do nowego rozkazu nie przekrocz linji, osignitej tego dnia i tej godziny. Zameldowa dokadnie t linj. 3-0. Wszelkie stosunki z nieprzyjacie lem s zakazane a do otrzymania instrukcji, wysanych do dowdcw armij". Tego samego dnia o godz. 11 m. 30 przed poudniem pocig delegacji niemieckiej opuci tor zapasowy w Rethondes, udajc si do Ternier. Stamtd delegaci niemieccy odjechali wasnemi samochodami, za kapitan Geyer o godz. 12 min. 30 wystartowa na samolocie z lotniska w Ternier, wiozc dla niemieckiej Kwatery Gwnej tekst i map zawieszenia broni. O godz. 11 przed poudniem dnia 11 listo pada 1918 roku na caym froncie zachodnim zaprzestano ognia. Zalega przejmujca cisza, tem potniejsze czynica wraenie, e za lega znaga po zgr czterech latach straszli wej wojny i po pidziesiciu trzech tygodniach ostatniej wielkiej bitwy na Zachodzie. W dniu 12 listopada marszaek Foch wy da swj ostatni rozkaz dzienny do armij sprzy mierzonych: Oficerowie, podoficerowie, onierze ar mij sprzymierzonych! Po zdecydowanem po wstrzymaniu nieprzyjaciela, atakowalimy go bez wytchnienia w cigu szeregu miesicy z nie sabnc wiar i energj. Wygralicie naj wiksz bitw historji i ocalilicie najwitsz spraw: wolno wiata! Bdcie dumni! Sztandary swoje okrylicie niemierteln chwa . Potomno zachowa Was w swej wdzicz-

noci. Marszaek Francji. Naczelny Wdz Armij Sprzymierzonych () F. Foch. W kilka dni potem, zgodnie z warunkami zawieszenia broni, armje sprzymierzone rozpo czy swj triumfalny marsz nad Ren w celu opanowania tej zapory na wypadek, gdyby ro kowania pokojowe nie doszy do skutku, oraz biorc jako zastaw dobrej woli Niemiec prowin cje nadreskie. Dnia 25 listopada marszaek Foch wkro czy triumfalnie do Metz'u, zdobytego przez Niemcw w 1870 roku. W dniu nastpnym od by si rwnie triumfalny wjazd zwyciskiego wodza Koalicji do Strasburga. Do dnia 30 li stopada wojska sprzymierzone oswobodziy i za jy wszystkie kraje, zabrane przez Niemcw w czasie wojny wiatowej, oraz wojny francusko-pruskiej w 187071 r., a wic Belgj, Francj, Luksemburg, Alzacj i Lotaryngj. Z kolei wojska francuskie, angielskie, belgijskie i amerykaskie wkroczyy na ziemi niemieck, biorc w tymczasowe posiadanie prowincje nadreskie. W dniu 9 grudnia wojska sprzymierzone dotary do Renu, 13 grudnia przekroczyy go, za do 17-ego ukoczyy zajmowanie przedmoci. Marszaek Foch pisze: Od tej daty armje sprzymierzone objy stra nad Renem. Std widziay u stp swoich zwycione Niemcy jeden ruch ich wystarcza, by przeszkodzi im w podniesieniu si, gdyby przyszy im takie zachcianki. Std umoliwia y one rzdom sprzymierzonych podyktowanie pastwom centralnym takiego pokoju, jaki uznay za suszne im narzuci. Wykonay one cakowicie swoje zadanie".

szcze w ukryciu na przyszych badaczw, kt rzy lepiej od nas bd mogli obj cao tego najwikszego kataklizmu w dziejach ludzkoci, ktrym bya wojna wiatowa. Dlatego te ograniczymy si do wyliczenia kilku tylko i to bezspornych ju dzi czynnikw, ktre zadecydoway o charakterze i losach woj ny wiatowej.

Doprowadziwszy bieg wypadkw do za wieszenia broni, ktre w dniu 11 listopada 1918 roku zakoczyo wojn wiatow, pozwolimy sobie teraz na moliwie krtk ocen tej wojny, jako caoci, z punktu widzenia wojskowo-poli tycznego. Przedewszystkiem narzuca si pytanie, ja kie czynniki wysuny si na czoo w wojnie wiatowej, decydujc o takiem a nie innem jej przebiegu i ostatecznem zakoczeniu. Oczywicie, czynnikw tych byo tak wie le, e o wyliczeniu ich nie moe by oczywicie mowy, tembardziej za, e dotd jeszcze wiele kart historji wojny wiatowej nie jest jeszcze naleycie odcyfrowanych, inne za czekaj je

Podciganie flagi amerykaskiej w Londynie na gmachu Parlamentu w dn. 20 kwietnia 1917 r.

Przedewszystkiem na czoo wysuwa si pocztkowy bd niemieckiego dowdztwa na czelnego (cilej wczesnego szefa sztabu gene ralnego generaa von Moltke), ktre nie umia o ani naleycie oceni, ani zrealizowa genjalnego planu wojny, opracowanego przez sawne go generaa Schlieffena, partaczc go w wie lu najistotniejszych zaoeniach. Dziki temu czas mobilizacji rosyjskiej oraz moment zasko czenia nie zostay naleycie wyzyskane: Fran cja, na ktr zwalia si caa potga niemiec693

ka, wytrzymaa ten cios, stajc si w nastp stwie najgroniejszym przeciwnikiem Niemiec. Drugim decydujcym czynnikiem byo przystpienie do wojny Anglji, pobudzonej do tego pogwaceniem przez Niemcw neutralnoci Belgji i Luksemburga, a co ze strony Niemcw wypywao z lekcewaenia Anglji, jako pot gi militarnej na ldzie. Tymczasem, jak wie-

Flaga amerykaska powiewa na wiey Wiktorji w Londynie na cze przyczenia si do wojny Stanw Zjednoczonych A. P.

my, Angija potrafia ze zdumiewajc szybko ci przeksztaci swoj nieliczn, zawodow armj na wielk, nowoczesn armj poborow, stajc si, obok Francji, drug potg militar n Koalicji. Ogromnym bdem Niemiec, oczywicie wycznie z wojskowego punktu widzenia, by o rwnie niekonsekwentne prowadzenie woj ny podwodnej, ktrej chwilami wzmagajca si ostro wystarczya, aby cay wiat oburzy 694

przeciwko Niemcom, ktrej jednak okresy ago dniejszych metod nie pozwalay osign zdecy dowanych wynikw, burzc pokadane w niej nadzieje niemieckie. Jak wiemy byo to skutkiem rnicy zda pomidzy wojskowymi i politykami niemieckimi, ktra wywoywaa t znamienn chwiejno i niezdecydowanie w wojnie podwodnej. Donios rol odegraa rwnie rewolucja rosyjska, ktrej skutki zreszt odbiy si na pooeniu obu stron. Koalicja utracia swojego wielkiego sprzymierzeca wraz z jego ogromne mu niewyzyskanemi moliwociami. Niemcy za, uwiklujc si w awanturnicz polityk na Wschodzie, jakgdyby zaraziy" bakcylami bolszewickiemi swj aparat wojenny i pastwowy, same z kolei padajc ofiar rewolucji. Wreszcie najbardziej bezspornym, a za razem bezporednim czynnikiem byo przy czenie si do wojny Stanw Zjednoczonych Ameryki Pnocnej, ktre wbrew lekkomyl nym przewidywaniem niemieckim rzuciy na szal walk w Europie potg swojej licznej i zupenie wieej armji, wspaniale wyekwipo wanej, ywionej i wyposaonej technicznie. Oto zgrubsza te czynniki, ktre odegray decydujc rol w wojnie wiatowej, przewle kajc j z roku na rok, a wreszcie powodujc ostateczn klsk pastw centralnych. Naley sobie jednak uwiadomi, e wszy stkie te czynniki, posiadajc wprawdzie ogrom n wag, niekoniecznie musiay doprowadzi do takiego wyniku, ktrego bylimy wiadkami. Pomimo wszystko na pocztku kampanji 1918 roku oglne pooenie byo niezwykle ko rzystne dla Niemiec. Niemcy mocno stali na wszystkich frontach, na froncie zachodnim po siadali bezsprzeczn przewag liczebn, koali cja za bya ju blisk kresu swoich si moral nych i materjalnych, przedewszystkiem za ludzkich. Rozumujc teoretycznie zdawao si, e Niemcy bliskie s, jak nigdy, zwycistwa, a jednak... ostatecznie zwyciya Koalicja i to pomimo, e arm ja niemiecka, wprawdzie bita i ponoszca wielkie straty, jednake waciwie ani razu nie poniosa rozstrzygajcej klski, ktra by moe nastpiaby dopiero na skutek ofensywy sprzymierzonych, zamierzonej na dzie 14 listopada 1918 r., a wic o trzy dni za pno. Niemcy zostay zmiadone nie na polu walki a pomimo tego klska ich bya ogrom na: imperjalizm niemiecki zama si i pad do kolan zwyciskiej Koalicji. Ale gdzie leaa gwna przyczyna tego zjawiska. Odpowied

jest prosta: na tylach armji niemieckiej, we wntrz kraju, gdzie z natury rzeczy znajduj si fundamenty moralne i materjalne kadej armji, walczcej w polu. Wynik wojny wiatowej by skutkiem roz rostu aparatu wojennego pastw walczcych do niebywaych nigdy przedtem rozmiarw, co wymagao penego zespolenia wysikw caego narodu, nie za tylko jego armij, jak to bywao dawniej. Prawda ta, majc pene zastosowa nie do minionej wojny wiatowej, tembardziej bdzie aktualn w obliczu kadej nastpnej wojny wobec cigego dalszego rozwoju techni ki wojennej i pastwowej. Dowiadczenie wojny wiatowej wykaza o, e w nowoczesnych warunkach osignicie celw wojny jest znaczenie bardziej skompliko wane, ni dawniej. Armje nowoczesne posia daj niezwyk ywotno, ktra powoduje ogromn trudno jej cakowitego zniszczenia. ywotno ta jest cile uzaleniona od stanu wewntrznego pastwa i spoeczestwa. Na wet cakowita klska armji w polu nie gwaran tuje chwilowemu zwycizcy ostatecznego zwy cistwa dotd, dopki arm ja rozbita posiada poza swojemi plecami tyy, kraj, pastwo, spo eczestwo silne na duchu i gospodarczo. Je li tylko pozwala na to czas i przestrze, ktre umoliwiaj ponown mobilizacj si ludzkich i materjalnych wewntrz pastwa, koniecz nych do uzupenienia strat i podniesienia wojsk na duchu, pobita armja atwo moe odbudowa swj front, a nastpnie samej przej do dzia a zaczepnych. Wczasach dzisiejszych materjalne zabez pieczenie mobilizacyjne gotowoci armij, stao si zagadnieniem nie do rozwizania, nietylko ze wzgldu na kolosalne wydatki, zwizane z odpowiedniemi przygotowaniami, ale i ze wzgl du na szybki rozwj techniki wojennej. To, co dzi uwaane jest za ostatni wyraz techniki, ju jutro staje si przestarzaem, nie dajcem szans powodzenia. Z byskawiczn szybkoci ulega j zmianom nowoczesne rodki walki, rwno czenie za zjawiaj si zupenie nowe. Std wypywa nietylko finansowa niemoliwo przygotowania odpowiedniej iloci zapasw mobilizacyjnych, ale wprost przygotowania ta kie staj si niecelowe poza potrzeby pocztko we wojny. A std ju wniosek, e punkt ci koci w przygotowaniu wspczesnej wojny ze skadw mobilizacyjnych przenosi si na odpo wiednie zorganizowanie i przygotowanie caego aparatu gospodarczego pastwa na wypadek

wojny, aby mg on speni kolosalne zadanie czasw wojennych. Tak wanie stao si w wojnie wiatowej, jakkolwiek jedynie tylko Niemcy przewidzieli to przed wojn, jednake w o wiele skrom niejszym zakresie. Poza temi skromnemi prze widywaniami, biorc oglnie, wymogi wojny wiatowej zaskoczyfy nieprzygotowane narody, zmuszajc je do niewiarygodnych wysikw. Zdolno moralna i materjalna do tych wysi kw zadecydowaa o losach wojny. Nard niemiecki, ktry w caoci zosta po cignity do dugotrwaej, olbrzymiej pracy i krwawej walki, zaama si wczeniej przy warsztatach fabrycznych, w ogonkach przy sklepach ywnociowych i na gbokich pozor nie spokojnych etapach, ni na polu najstraszli wszej bitwy. Wojn wiatow przegra nie onierz nie miecki, lecz cywil w gbi kraju. Wojna wiatowa, o ktrej ju Ludendorff mwi, e zwyci w niej silniejsze nerwy na rodw, rozpocza epok, w ktrej zwycistwo wojenne bdzie udziaem tych narodw, ktre przygotowywane bd do wojny w masach swo ich jak najlepiej i jak najpowszechniej. Zarwno w wojnie wiatowej, jak i w ka dej wielkiej wojnie, ktraby po niej miaa na stpi, najgroniejszym wrogiem pastw wal czcych bdzie ich wewntrzne zaamanie si moralne i psychiczne, nieuchronnie prowadz ce albo do kapitulacji, albo do rewolucji, ktra tylko poprzedzaaby t kapitulacj, i to nieza lenie od sukcesw na froncie, niezalenie na wet od tyzny armij frontowych. Oczywicie w wojnach przyszoci, na sku tek smutnych dowiadcze wojny wiatowej, wodzowie doo wszelkich stara, aby ju na pocztku wojny zada przeciwnikowi byskawi czny i tak potny cios, ktryby odrazu pooy kres dugotrwaej i dziki temu tak straszliwej wojnie. Ale czy si to uda? Czy w przyszych wojnach wodzowie bd bardziej szczliwi, ni w wojnie wiatowej, i czy bd rozporzdza odpowiedniemi do tego celu rodkami? Raczej chyba nie. Wojny przyszoci, na podstawie do wiadczenia wojny wiatowej, prawdopodobnie bd miay rwnie charakter przewlekej, za citej walki, o ktrej zadecyduje wszechstron ne wyczerpanie jednej ze stron. Wymienilimy ju dwie cechy wojny wia towej : jej przewleko i powszechno pored niego w niej udziau walczcych spoeczestw. Zkolei naley podkreli masowo walczcych 695

Historyczne posiedzenie te Wersalu (hi. 7 maja. 1919 r. Delegaci koalicji: l. lt. Borden (Kainulu) s. Word, 3. 'i. N. Barnes, .',. . Bona/r Law, S. A. .1. Balfour, 6. Lloyd Georgi (Anglja) 7. Clemenceau, przewodniczcy . i rtziid ni Wilson, 9. Ii. Lansing, 10. II. Withe, 11. Pulk, linns,, IS. Gen. Bliss (Stany Zjedn. Am. Pain.), IS Pichon, ' i . Klotz, IS. Tardien, 16. J. Camlion (Francja), IT. Mar. zalek Foch, 18. Orlando, 19. Sonnino, SO. Cr< spi, (Italja), SI. Hymnus, 88. Van di II, uvi I. S3. Vandervelde (Belgja). . E. Pessoa, 25. P. Calogeras, 26. Boulomagu, (Brazylja), S7. Chengtinc. Thomas Wang, 88. Lou Tseng Tsiang (Chiny). S9. di Bust amante (Kuhn), 30. Joachim Mendez (Gwatemala), .;/. Guilaud (Haiti), S '.. Bouilla (Honduras), ;:. C. D. II. King (JLiberja), >",. Chamorro (Nikaragua), .15. A. Burgos (Pana ""). 86. Ks. Traidos Prabandhu, - 37. Ks. Charoon (Siam), - 38. Gen. Botha,- 39. Gen, Smuts (Afryka Poludn.), 10. Maharada Beaniru, il. Lord Shim (Indjt ) , .; . R. Dmowski, - .',.;. I. Pad* n wski (Polska), l,h. A. Costa (Portugalja), ',',. 1'usicz, 1,6. (S, rbja), i7. Marka Sajoni (Japonja), 8. W. /'. Ma II i ; (Nowa '/., landja), .',. ./. Cook, U'. //. Hught s (A ustralja), SI. A. I,. Sift nu (Kanada). Di I, gaci A ii mie: BS. prof. Selm,-la'n y. SS. Ci, sheets, Si. Ile. Brockdorff - Rantzau, SS. dr. Landsberg, SS. Leim et (Niemcy). Delegaci niemieccy wchodz na sute. Clemenceau zaczyna swoj przemow: Godzina sprawiedliwego wyrwnania rachunkw nadesza".

p*

er-

Historyczne posiedzenie w Wersalu dm. 7 maja 1910 r.

Delegaci koalicji: 1. R. Borden (Kanada) 2. Ward, ',. G. N. Barnen, .',. A. Honor Law, 5. A. J. Balfour, <:. Lloyd George (Anglja) 7. Clemenceau, prz, wodiaczcy 8. Prizyd m Wilson, B. R. Lansing, 10. H. Withe, 11. Pulk. House, IS. Gen. Bliss (Stany Zjedn. Am. Pln.), 12 Pichon, . Klotz. 15. Tardien, te. J. Cambon (Francja), 17. Marszalek Foch, m. Orlando, m. Sonnino, 30. Crespi, (Italja), 21. Hymans, 22. Van den Heuvel, 2.;. Vanderveldi (Belgja). ..'.;. /.'. l'...ou. 25. l'. Calogeras, 26. Boulomaqu, (Brazylja), 27. Chengting Thomas Wang, 28. Lou Tseng Tsiang (Chiny), 99. de B /Kulm/. SO. Joachim Mendez (Gwatemala), SI. Guilaud (Haiti),12. Bouilla (Honduras), SS, C. D. B. King (Liherja), 31,. Chamorro (Nikaragua), 35, A. Burgos (/'nun ma), $6. Ks. Traidoe Prabandhu, 37. Ks. Charoon (Siam), ?'. Gen. Botha, S9. Gen. Smuts (Afryka Poludn.), !,0. Maharada Bikaniru, il. Lord Shina : :. R, Dmowski, 48. /. Paderewski (Polska), 44. A. Costa (Portugalja), 45. Basiez, 46. Trumbicz (Serbja), .',7. Markiz Sajoni (Japonja), .;s. W. F. Mr.':' (Nowa '/. landja), 1,9. J. Cook, W. H. Hughes (Auxtralja), SI. A. L. Sifton (Kanada). Delegaci Niemiec: SS. prof. Scliucking, SS. Giesberts, 54. Hr. Brockdorff Rantzau, 55. dr. Landsbi rg, 5(1. Leinert (Niemcy). Delegaci niemieccy wchodz nasal. Clemenceau zaczyna swoj przemwi;: Godziwi sprawi,dliwrgo wyrwnania rachunkw nadesza".

o-

armij, ktre swoj liczebnoci przeszy wszy stko, co dotd znaa historja. Poniej podajemy liczb (.wedug dotych czasowych opublikowanych danych) wszystkich mczyzn, ktrych w czasie wojny powoay pod bro gwne pastwa walczce. Tak wic po woano : w Niemczech . . . . okoo 13.000.000 ludzi w Austro-Wgrzech 9.000.000 we Francji wraz z kolonjami' 8.194.000 w Rosji 14.500.000 w Anglji wraz z dominjami i kolonjami . 8.326.000 w Stanach Zjednoczo , 3.S00.000 nych A. P we Woszech . . . . 5.250.000 w Belgji , 380.000 w Rumunji . . . . 1.000.000 wBugarji . . . . 1.000.000 w Serbji 500.000 Ogem w tych pa stwach okoo . . . 64.950.000 udzi

tylko zabitych przedstawiaj si nastpujco (z wielu pastw brak jeszcze danych, a wogle nie s jeszcze cile opracowane) : w Niemczech . we Francji . we Francji wraz njami w Anglji w Anglji wraz njami we Woszech w Belgji w Rumunji . . . 1.822.555 zabitych . . . 1.245.800 z kolo 1.354.000 702.410 z kolo 908.371 600.000 115.000 159.000

Wobec tych zawrotnych liczb uzbrojonych ludzi w wojnie wiatowej jake mizernie wy gldaj wielkie" armje ostatnich stuleci. Na poleon I rozporzdza arm j ami, liczacemi: pod Austerlitz 90.000 ludzi, pod Wagram 150.000 ludzi, pod Wilnem 350.00 ludzi, pod Lipskiem 140.000 ludzi, pod Waterloo 145.000 ludzi! Nawet olbrzymia, jak na owe czasy i pojcia, armja niemiecka w 1870/7.1 roku liczya zaledwie" 400.000 ludzi! A zda waoby si, e tak niewiele czasu upyno od tej ostatniej francusko - pruskiej wojny! Olbrzymie armje wojny wiatowej pono siy rwnie olbrzymie straty, ktre w samych

W procentach wyraa si to nastpuj co. Oglne straty (ranni, zabici i jecy) armji francuskiej wyniosy 4 1 % stanu oglnego, za straty niepowetowane (zabici i jecy) 23%. W armji angielskiej straty oglne 39%,, straty niepowetowane 16%. W armji niemieckiej straty oglne 38%0, straty nie powetowane 19%. W armji rosyjskiej stra ty oglne 69%, straty niepowetowane 30%. O stratach materjalnych bdziemy mwi li przy okazji Traktatu Wersalskiego i reparacyj, naoonych na Niemcy. Rwnoczenie z masowoci armij nowo czesnych rozwiny si i techniczne rodki woj ny, dotd nieznane, a znakomicie komplikujce prowadzenie wojny. Karabiny maszynowe, miotacze, min, szybkostrzelne dziaa wszelkie go kalibru, dalekonono i potga artylerji, lotnictwo, chemiczne rodki walki, czogi, odzie podwodne, a w rezultacie mechaniczne rodki transportowe oto, co cakowicie zmienio charakter samej walki, dajc materja do snu cia rozwaa na temat przyszych wojen.

698

Warszawskie

Zakady Graficzne, Wilcza 60.

3t " -l^fe'"

&-.

Ofensywo

woska pod Isonzo.

Jeden z

mostw,

przerzuconych

W (forze Isonzo dla przeprawy

wojsk

woskich.

Rozdzia

XXIX. PASTW CENTRALNYCH

SPRAWA POLSKA OD AKTU LISTOPADOWEGO DO KOCA WOJNY. Zanim przystpimy do waciwej treci tego rozdziau pozwolimy sobie wyjani co na stpuje: wojna wiatowa, ktra w wyniku swo im przyniosa nam, Polakom, niepodlego, z natury rzeczy jest tak silnie zwizan ze spra w polsk, e piszc historj tej wojny nie spo sb pomin milczeniem tego wszystkiego, co dotyczy kwestji polskiej. Jednake w ramach oglnej historji wojny wiatowej sprawy pol skie musz by, oczywicie, traktowane szkico wo, w sposb raczej orjentacyjny w stosunku do caoci tej historji, a to tembardziej, i po wojenna literatura nasza obfituje w szereg do skonaych i wyczerpujcych dzie, traktujcych wycznie o sprawie polskiej w czasie wojny wiatowej, do ktrych te odsyamy Czytelnika, dnego pogbienia swoich wiadomoci w tej dziedzinie.

Ogoszona przez pastwa centralne w dniu 5 listopada 1916 roku niepodlego Krlestwa Polskiego staa si punktem zwrotnym w spra wie polskiej w czasie wojny wiatowej. Jak kolwiek krok ten uczyniy pastwa centralne jedynie pod naciskiem koniecznoci wojennych w nadziei uzyskania pomocy pod postaci armji polskiej i jakkolwiek nadzieje ich cakowi cie zawiody jednake sprawa polska wygra a na tern o tyle, e zostaa postawiona na pa szczynie midzynarodowej, staa si znw spraw europejsk, ktrej wicej ju nie mogy pomin obie strony wojujce. Mao tego sprawa polska staa si odtd poniekd objektem politycznej licytacji obu stron, ktre coraz bardziej uwiadamiay sobie jej wielk wag w ornej rozgrywce wiatowej. Z drugiej znw strony akt 5 listopada po gbi jeszcze przepa, jaka dzielia od poczt

ku wojny dwa polskie obozy polityczne: obz tak zwanych aktywistw", szukajcych opar cia w swoich deniach niepodlegociowych w pastwach centralnych, i obz pasywistw", stawiajcych spraw polsk na kart zwyci stwa przeciwniemieckiej Koalicji. Dla tego ostatniego obozu akt 5 listopada by niebezpieczn puapk, w ktr pastwa centralne mogy wcign spoeczestwo pol skie, co znw w razie zwycistwa Koalicji, w co wierzono bezwzgldnie, mogoby pogrzeba wy niki dziaalnoci prokoalicyjnych politykw pol skich. Widmo Rosji, ktra w tym wypadku wo bec zdrady" Polakw, sw-oich poddanych, mo gaby zaoy bezwzgldno veto przeciwko po stawieniu sprawy polskiej na porzdku przy szych obrad konferencji pokojowej, nie dawa o spokoju pasywistom, pragncym za wszelk cen nie drani Rosji carskiej, za swoje wy siki polityczne kierowTa gwnie na pozyskanie dla sprawy polskiej Anglji i Francji. Pasywici przeto tern ostrzej przeciwsta wili si aktywistom, aby sparaliowa wwsiki tych ostatnich w celu pozyskania spoeczestwa polskiego dla aktu listopadowego pastw cen tralnych. Z drugiej jednak strony nie odrzu cali pasywici tego aktu, jako atutu polityczne go wobec Koalicji, majcego j pobudzi do zde cydowanego ujcia sprawy polskiej w swoje r ce i wyrwania inicjatywy stronie przeciwnej. Wyrazem wralki stronnikw prokoalicyjnego kierunku z aktywistami bya enuncjacja tak zwanego Midzypartyjnego Koa Politycznego w b. zaborze rosyjskim na temat aktu 5 listo pada. W enuncjacji swojej stwierdzio, e d eniem jego jest niepodlego i zjednoczenie Polski, oraz zachowanie w czasie wojny cisej neutralnoci. Akt 5 listopada okrelao ono, jako czyn polityczny, wysuwajcy na widow699

ni midzynarodow konieczno rozwizania sprawy polskiej", temsamem wic nie uznajc jego charakteru decydujcego. Rwnoczenie jednak Koo Midzypartyjne stwierdzio, e stanowisko, wzite przez Rosj i sprzymie rzecw w odpowiedzi na akt z dnia 5 listopa da, nie odpowiada niezomnym i powszechnym deniem narodu polskiego do wskrzeszenia niepodlegego bytu pastwowego". Koo Mi dzypartyjne wyraao gotowo wsppracy przy tworzeniu pastwowoci polskiej w ra mach aktu listopadowego, ak: tylko o tyle, o ile prace te mog by organizowane niezalenie od celw i wzgldw militarnych i z zabezpie czeniem niczem nieskrpowanej decyzji naro dowej". Byo to wymierzone przeciwko wcig niciu spoeczestwa polskiego w myl pla nw niemieckich do akcji wojskowej prze ciwko Koalicji, oraz przeciwko podporzdkowa niu si pastwom centralnym. Wreszcie Ko lo Midzypartyjne wzywao do stosowania miary krytycznej do pozornych sposobw ure gulowania przyszoci narodowej", ostrzegajc, e kada kropla krwi polskiej przelana by moe tylko z dojrzaej i wiadomej woli naro du". Caa enuncjacja Koa Midzypartyjnego bya podstaw do rozwinicia przez pasywistw akcji, zmierzajcej do sparaliowania ujem nych z punktu widzenia prokoalicyjnej orjentacji skutkw aktu listopadowego. Rwnoczenie z dziaalnoci na terenie okupowanego przez pastwa centralne b. zabo ru rosyjskiego rozpoczli stronnicy Koalicji y w dziaalno polityczn i po drugiej stronie frontu. Ju w dniu 14 listopada w imieniu Koa Polskiego w dumie rosyjskiej oraz w rosyjskiej radzie pastwa odpowiednie deklaracje zoyli posowie Harusewicz i Szebeko. W obu tych deklaracjach politycy polscy zoyli owiadcze nie, e, wbrew wysikom niemieckim, og pol ski pozostanie wierny Koalicji, potpili perfid ne metody niemieckie, ktre pod paszczykiem rzekomej niepodlegoci w istocie zmierzay wy cznie do wyzyskania polskiego materjau ludzkiego dla celw wojskowych, rwnoczenie jednak stwierdzili, e niezomn wol narodu polskiego jest zjednoczenie Polski i odbudowa nie jej niepodlegoci pastwowej, co byo wiel kim krokiem naprzd ze strony prokoalicyjnego obozu polskiego, ktry na pocztku wojny cele swoje ogranicza do skromnie pojtej autonomji polskiej w ramach cesarstwa rosyjskiego. Obaj posowie zaatakowali rwnie rzd rosyjski, e dotychczas zachowywa nieyczliw rezerw 700

w sprawie polskiej, pozwalajc wyzyska j pastwom centralnym, wyraajc jednak wia r, e obecnie zarwno Rosja, jak i jej sprzy mierzecy w sposb zdecydowany i zgodny z wol narodu polskiego wypowiedz si w sprawie polskiej. W tym samym duchu zredagowana bya rwnie deklaracja wsplna obu k polskich oraz Komitetu Narodowego w Piotrogrodzie. Deklaracja ta bezwzgldnie przeciwstawia si planom pastw centralnych, ktre utrzymuj dzieo rozbiorw", ograniczajc niepodlego Polski do samego tylko zaboru rosyjskiego, oraz wojskowym projektem niemieckim, ktre gro losom ojczyzny i przecz uczuciom wikszo ci narodu polskiego". Jako zasadniczy wa runek odrodzenia Polski" deklaracja uwaaa zjednoczenie ziem polskich i nadanie jej samo dzielnego ustroju pastwowego". Wobec komu nikatu rzdu rosyjskiego w odpowiedzi na pro klamacj Krlestwa Polskiego przez pastwa centralne, ktry to komunikat obiecywa Pola kom zjednoczonych ziem zaledwie autonomj z zachowaniem jednoci pastwowej z Rosj", deklaracja k polskich i Komitetu Narodowego stwierdzaa, e swobodne budowanie narodo wego bytu Polski (o czem oglnikowo wspomi na komunikat rosyjski) wymaga wasnego ustroju pastwowego", e jednak komunikat rzdu tego nie przewiduje, a oglnikow sw treci pozwala na tumaczenie w sensie osa biajcym si odporn narodu polskiego, zwa szcza, gdy po dzi dzie pozostaj w mocy wszy stkie ograniczenia Polakw w cesarstwie rosyjskiem". Wreszcie deklaracja uznawaa za nie zbdne, by Polacy otrzymali krzepice moc du cha, zapewnienie, e sprawa polska przez Rosj i jej sprzymierzecw bdzie w peni rozstrzyg nita i zasadnicze warunki odrodzenia Polski zostan ziszczone". Jak widzimy z powyszego prokoalicyjny obz polski, bezwzgldnie wierzc w ostateczne zwycistwo Koalicji (oczywicie za nie prze widujc wycofania si Rosji z Koalicji przeciwniemieckiej), za wszelk cen pragn w jej oczach niejako rehabilitowa nard polski wo bec polityki aktywistw polskich, rwnoczenie drog ultra-lojalnych stara, zabiegw, prb i perswazyj dc do zainteresowania spraw polsk nietylko decydujcych czynnikw w Ro sji, ale i jej zachodnich sprzymierzecw, aby w ten sposb powoli punkt cikoci z terenu wewntrzno-rosyjskiego przesun na aren midzynarodow. Zupenie inny punkt widzenia przywieca

Waszyngton

25 kwietnia

1917 r. Odiazd z Biaego Domu misji Joffrc-

Viviani.

aktywistom polskim, ktry na terenie b. zaboru rosyjskiego utworzyli w dniu 15 listopada 1916 roku Rad Narodow wskutek porozumienia stronnictw i dziaaczw politycznych, stojcych na gruncie realizacji pastwa polskiego, zapo wiedzianej w akcie z dnia 5 listopada", jak brzmia pierwszy komunikat tej Rady. Rada ta skadaa si pocztkowo z samych tylko dele gatw warszawskich, od dnia 20 grudnia za liczya 97 czonkw z obu okupacyj, niemieckiej i austrjackiej. W przeciwiestwie do pasywistw, ktrzy bezwzgldnie wierzyli w ostateczne zwycistwo Rosji i jej sprzymierzecw i do tej wiary do stosowywali polityk polsk, aktywici w wi kszoci swojej nie przesdzali zgry ostateczne go wyniku wojny. Zapewne, byli pord nich i tacy, ktrzy, zasugestjonowani potg militaryzmu niemieckiego, uwaali ju Niemcw za zwycizcw. Naog jednak sdzono, e o lo sach wTojny zadecyduje front zachodni, przeto takie lub inne jej rozstrzygnicie dokona si bez udziau Rosji, ktra te nie powinna ju wicej powrci na ziemie polskie. Dla aktywistw, naog nie przesdzaj cych o losach wojny, rwnoczenie jednak lek cewacych Rosj pod wzgldem wojskowym, dla sprawy polskiej decydujcym by nie sam przez si wynik wojny, taki lub inny, lecz real na sia, z ktr nard polski bdzie mg zgo si swoje dania na przyszej konferencji po kojowej. A realna sia to przedewszystkiem wojsko. Dlatego te aktywici dyli do wyzy skania kadej akcji, ktraby pozwalaa na wskrzeszenie tej siy realnej, ktrej brak byo Polsce od czasu powstania listopadowego. Poniewa akt listopadowy pastw central nych dawa t okazj przeto aktywici go towi byli na wielkie nawet dorane ofiary, byle tylko uzyska t si, ktra w przyszo przy nowej okazji mogaby powetowa wszelkie do tychczasowe minusy oparcia si o pastwa cen tralne, rozszerzajc platform sprawy polskiej. Najcisz oczywicie ofiar bya koniecz na, narazie przynajmniej, rezygnacja ze zjed noczenia ziem polskich i ograniczenia niepodle goci do samego tylko zaboru rosyjskiego. Uwaane przeto, e tern wikszy naley skiero wa wysiek na wschd, aby w ramach chwilo wych moliwoci do powstajcego pastwa pol skiego wczy jak najwiksze obszary polskie z pod panowania rosyjskiego. W tym kierunku armja polska w oparciu o armje pastw cen tralnych miaaby wdziczne pole do dziaania.
702

Nie mona te pomin milczeniem tych przewidywa, ktre wielu aktywistw czyo z klsk Niemcw na zachodzie. Uwaali oni, e pastwa centralne przy pomocy Polski bd mogy ostatecznie rozbi Rosj i "zmusi j do zawarcia odrbnego pokoju, co gwarantowao by Polsce niepodlego caego zaboru rosyjskie go a po dalekie kresy wschodnie, same jednak pastwa centralne, pobite ostatecznie na zacho dzie przez Koalicj bd musiay zrezygnowa na rzecz Polski ze swoich zaborw. Mwic o aktywistach, nie naley jednak rozumie, e by to obz zwarty i jednolity. W skad Rady Narodowej, ktra reprezentowa a ten obz, wchodziy stronnictwa, zczone wprawdzie zasadniczym kierunkiem orjentacji wojennej, ale daleko rnice si w swoich me todach politycznych, charakterze i pojmowaniu realizacji niepodlegociowego programu. Prze dewszystkiem Rada Narodowa dzielia si jas krawo na prawic i centrum z jednej strony, a lewic z drugiej. Prawica i centrum, do kt rych naleay: Stronnictwo Narodowe (nie na ley miesza z obecnem Stronnictwem Narodowem, a wwczas Demokracj Narodow, prokoalicyjn), Grupa Pracy Narodowej, Zjedno czenie Postpowe, Liga Pastwowoci Polskiej i Narodowy Zwizek Chopski. Do lewicy, re prezentowanej poza Rad Narodow przez Cen tralny Komitet Narodowy, naleay: Frakcja Rewolucyjna Polskiej Partji Socjalistycznej, Stronnictwo Ludowe i Narodowy Zwizek Ro botniczy, oraz mniejsze grupy pokrewne spo ecznie i politycznie. Prawic i centrum Rady Narodowej cha rakteryzowao umiarkowanie pod wzgldem spoecznym, oraz daleko posunita kompromisowo i lojalno wobec pastw centralnych i ich wadz okupacyjnych. Kierunki te przedewszy stkiem byy pod sugestj potgi niemieckiej i z ni najbardziej czyy drogi polityki pol skiej. Natomiast lewica, nie poddajc si sugestjom niemieckim, cakowicie zachowaa swoj niezalen myl polityczn, odrzucajc wszel kie kompromisy z pastwami centralnemi, od biegajce od zasadniczej linji polskiej polityki aktywistycznej. O ile prawica i centrum Rady Narodowej bez powaniejszych zastrzee skonne byy stan u boku pastw' centralnych, wierzc w ich zwycistwo, przynajmniej na wschodzie o tyle znw lewica twardo staa przy swoich warunkach. Godzc si na tworze nie armji polskiej i uycie jej w sojuszu z pa stwami centralnemi przeciwko Rosji carskiej

rwnoczenie uzaleniaa to od dobrej woli pastw centralnych w realizacji aktu listopado wego. daa przeto powoania drog wybo rw demokratycznych sejmu polskiego, utwo rzenia przez ten sejm rzdu narodowego, kt remu podlega miaa bezwzgldnie armja pol ska, oraz postawienia na jej czele Jzefa Pi sudskiego, twrc legjonw, wskrzesiciela pol-

wym przeto rycho lewica Rady Narodowej, postpujc konsekwentnie, przesza do opozycji, coraz bardziej jaskrawej wobec mnocych si objaww niemieckiej zej woli i austrjacko-wgierskiego oportunizmu, intryganctwa i krtac twa. Coraz czciej lewicowe Centralny Komi tet Narodowy i Polska Organizacja Wojskowa

,,,,

Trocki przed frontem czerwonej armii.

skiej polityki niepodlegociowej i wodza calej lewicy, stojcej na stanowisku niepodlegociowem. Poniewa zaraz po proklamacji z dnia 5 listopada 1916 roku pastwa centralne zrzuci y swoj obudn mask, wykazujc w sprawie polskiej maksimum zej woli pod wzgldem po litycznym i maksimum podliwoci w stosun ku do rekruta polskiego pod wzgldem wojsko-

dawaly wyraz swoim nastrojom opozycyjnym, modzie za urzdzaa w Warszawie burzliwe manifestacje, obnoszc transparenty z wymownemi trzema hasamidaniami: RzdAr mja Pisudski!" Zgoa odrbne od aktywistw i pasywistw stanowisko zaja radykalna lewica polska w b. zaborze rosyjskim, reprezentowana wwczas przez lewic Polskiej Partji Socjalistycznej

(Frakcja Rewolucyjna bya jej prawic) oraz przez Socjal-Demokracj Krlestwa Polskiego i Litwy. Obie te partje, stojc wycznie na stanowisku walki klas i rewolucji socjalnej, a rezygnujc z wszelkich de narodowocio wych i niepodlegociowych, wystpoway jak najostrzej zarwno przeciwko aktywistom, jak i pasywistoni, uwaajc ich w czambu za ,,pachokw krwawego kapitalizmu", przyspa rzajcych mu nowego eru. Dla Galicji akt 5 listopada by smutn nie spodziank. Aktywici galicyjscy, reprezento wani przez Koo Polskie w parlamencie wiede skim oraz przez Naczelny Komitet Narodowy, stojcy na czele legjonw polskich, jak wiemy, posiadali zgoa inne plany, a mianowicie powo anie do ycia Polski niepodlegej przez AustroWgry w tej lub innej formie, ale przez po czenie zaborw rosyjskiego z austrjackim. Akt listopadowy przekrela te nadzieje, wyczajc Galicj z organizmu niepodlegego pastwa pol skiego. Temniemniej jednak cios ten nie zaa ma mocno ugruntowanego w Galicji kierunku aktywistycznego, ktry akt listopadowy uzna za rozwizanie sprawy polskiej gorsze, ni przypuszczano, ale jedyne w danym momencie. To te ju w dniu 13 listopada Naczelny Komitet Narodowy na plenarnem posiedzeniu uchwali rezolucj, e uzna swe dzieo (orga nizacji legjonw) za skoczone, gdy wejd (one) w caoci w skad i stan si podstaw wojska polskiego". Kierunek aktywistyczny w Galicji uzna, e narazie naley si zadowoli skromniej po jt niepodlegoci Polski, oraz zapowiedzianem przez cesarza Franciszka Jzefa rozszerze niem autonomji zaboru austrjackiego, zreszt bez lska Cieszyskiego, zamieszkaego ww czas przez 250.000 Polakw. Inaczej przedstawiaa si sprawa w b. za borze pruskim, gdzie kierunek aktywistyczny posiada niewielu zwolennikw, gdzie nato miast prokoalicyjna narodowa demokracja po siadaa silne wpywy. Zreszt caoksztat spraw polskich w b. zaborze pruskim niejako przes dza zgry charakter tamtejszej polityki pol skiej. Straszliwe przeladowanie polskoci przed wojn i cika walka, jak spoeczestwo pol skie musiao stacza z nawa niemieck we wszystkich dziedzinach ycia, wykopay pomi dzy zaborcami niemieckimi a Polakami tak przepa, ktrej nie moga ju zasypa adna racja stanu", aden wyrozumowany kierunek polityczny, gdyby nawet taki mia pole do dzia704

ania w b. zaborze pruskim. Ale pola takiegx nie byo. Niemcy, proklamujc niepodlego Polski na obszarach zaboru rosyjskiego (i U nie caego), rwnoczenie wszelkiemi sposoba mi manifestoway swoj niezomn wol utrzy mania przy Prusach ziem polskich w granicacl 1914 roku plus pewne obszary, powstae prze: uregulowanie" dawnej granicy. Po stroni' niemieckiej nie uczyniono rwnie adnych wi cych chociaby obietnic zagodzenia polityk przeciwpolskiej, ktrej celem byo cakowit zniemczenie Grnego lska, Pomorza i Pozna skiego. W tych warunkach kierunek aktywi styczny, wyrosy z zaboru austrjackiego, gdzi panoway warunki zgoa odmienne, nie mg si przeszczepi na grunt b. zaboru pruskiego, kt rego lud polski, zahartowany w walce narodo wej, wysoko uwiadomiony i rozumiejcy a nadto dobrze ca groz niebezpieczestwa nie mieckiego, chcia y dla siebie i dla caoci Oj czyzny. A ratunek widzia tylko w zwycistwi Koalicji i klsce Niemcw, czemu nie chcia przeszkadza, jakkolwiek sam nigdy nie posu n si do zdrady. A I oto rzecz znamienna, dobitnie charakl! ryzujca ducha narodu polskiego. Jeli w cza sie wojny lojalno Polakw- b. zaboru rosyjskie go, walczcych pod sztandarami rosyjskiemi monaby tumaczy przewag kierunku pro koalicyjnego w tym zaborze, jeliby lojalnoi Polakw w armji austrjackiej monaby wypro wadzi z przewagi kierunku aktywistycznegi w Galicji, oraz wzgldnemi i najszerszem swobodami narodowemi to lojalnoci Pola kw b. zaboru pruskiego, zmuszonych do walk pod nienawistnemi sztandarami niemieckiemi adnemi zgoa wzgldami politycznemi wytu maczy si nie da. W przytaczajcej masie spo eczestwo polskie b. zaboru pruskiego posiada o zdecydowan orjentacj przeciwniemieek, wyranie skaniajc sic wszystkiemi swojemi sympatjami i nadziejami w stron Koalicji. A jednak onierz polski, ubrany w mundur pruski, nie zdradza, a jednak ludno cywilna lojalnie wypeniaa swoje cikie obowizki cza sw wojennych. Genera Falkenhayn* drugi zkolei w czasie wojny szef niemieckiego sztabu generalnego, w pamitnikach swoich stwierdza, e onierze pruscy z terenw mowy polskiej naog w cza sie wojny wypenili wiernie swj obowizek". Jakie znamienne s te sowa w ustach genera a pruskiego, ktry swoj nienawi do Pola kw posun by tak daleko, e ustpi ze sta nowiska szefa sztabu generalnego, nie mogc

(Frakcja Rewolucyjna bya jej prawic) oraz przez Socjal-Demokracj Krlestwa Polskiego i Litwy. Obie te partje, stojc wycznie na stanowisku walki klas i rewolucji socjalnej, a rezygnujc z wszelkich de narodowocio wych i niepodlegociowych, wystpoway jak najostrzej zarwno przeciwko aktywistom, jak i pasywistom, uwaajc ich w czambu za pachokw krwawego kapitalizmu", przyspa rzajcych mu nowego eru. Dla Galicji akt 5 listopada by smutn nie spodziank. Aktywici galicyjscy, reprezento wani przez Kolo Polskie w parlamencie wiede skim oraz przez Naczelny Komitet Narodowy, stojcy na czele legjonw polskich, jak wiemy, posiadali zgoa inne plany, a mianowicie powo anie do ycia Polski niepodlegej przez AustroWgry w tej lub innej formie, ale przez po czenie zaborw rosyjskiego z austrjackim. Akt listopadowy przekrela te nadzieje, wyczajc Galicj z organizmu niepodlegego pastwa pol skiego. Temniemniej jednak cios ten nie zaa ma mocno ugruntowanego w7 Galicji kierunku aktywistycznego, ktry akt listopadowy uzna za rozwizanie sprawy polskiej gorsze, ni przypuszczano, ale jedyne w danym momencie. To te ju w dniu 13 listopada Naczelny Komitet Narodowy na plenarnem posiedzeniu uchwali rezolucj, e uzna swe dzieo (orga nizacji legjonw) za skoczone, gdy wejd (one) w caoci w skad i stan si podstaw wojska polskiego". Kierunek aktywistyczny w Galicji uzna, e narazie naley si zadowoli skromniej po jt niepodlegoci Polski, oraz zapowiedzianem przez cesarza Franciszka Jzefa rozszerze niem autonomji zaboru austrjackiego, zreszt bez lska Cieszyskiego, zamieszkaego ww czas przez 250.000 Polakw. Inaczej przedstawiaa si sprawa w b. za borze pruskim, gdzie kierunek aktywistyczny posiada niewielu zwolennikw, gdzie nato miast prokcalicyjna narodowa demokracja po siadaa silne wpywy. Zreszt caoksztat spraw polskich w b. zaborze pruskim niejako przes dza zgry charakter tamtejszej polityki pol skiej. Straszliwe przeladowanie polskoci przed wojn i cika walka, jak spoeczestwo pol skie musiao stacza z nawa niemieck we wszystkich dziedzinach ycia, wykopay pomi dzy zaborcami niemieckimi a Polakami tak przepa, ktrej nie moga ju zasypa adna racja stanu", aden wryrozumowany kierunek polityczny, gdyby nawet taki mia pole do dzia 704

ania w b. zaborze pruskim. Ale pola takiego nie byo. Niemcy, proklamujc niepodlego Polski na obszarach zaboru rosyjskiego (i to nie caego), rwnoczenie wszelkiemi sposoba mi manifestoway swoj niezomn wol utrzy mania przy Prusach ziem polskich w granicach 1914 roku plus pewne obszary, powstae przez uregulowanie" dawnej granicy. Po stronie niemieckiej nie uczyniono rwnie adnych wi cych chociaby obietnic zagodzenia polityki przeciwpolskiej, ktrej celem byo cakowite zniemczenie Grnego lska, Pomorza i Pozna skiego. W tych warunkach kierunek aktywi styczny, wyrosy z zaboru austrjackiego, gdzie panoway warunki zgoa odmienne, nie mg si przeszczepi na grunt b. zaboru pruskiego, kt rego lud polski, zahartowany w walce narodo wej, wysoko uwiadomiony i rozumiejcy a nadto dobrze ca groz niebezpieczestwa nie mieckiego, chcia y dla siebie i dla caoci Oj czyzny. A ratunek widzia tylko w zwycistwie Koalicji i klsce Niemcw, czemu nie chcia przeszkadza, jakkolwiek sam nigdy nie posu n si do zdrady. I oto rzecz znamienna, dobitnie charakte ryzujca ducha narodu polskiego. Jeli w cza sie wojny lojalno Polakw b. zaboru rosyjskie go, walczcych pod sztandarami rosyjskiemi, monaby tumaczy px*zewag kierunku prokoalicyjnego w tym zaborze, jeliby lojalno Polakw w armji austrjackiej monaby wypro wadzi z przewagi kierunku aktywistycznego w Galicji, oraz wzgldnemi i najszerszemi swobodami narodowemi to lojalnoci Pola kw b. zaboru pruskiego, zmuszonych do walki pod nienawistnemi sztandarami niemieckiemi, adnemi zgol wzgldami politycznemi wytu maczy si nie da. W przytaczajcej masie spo eczestwo polskie b. zaboru pruskiego posiada o zdecydowan orjentacj przeciwniemieck, wyranie skaniajc si wszystkiemi swojemi sympatjami i nadziejami w stron Koalicji. A jednak onierz polski, ubrany w mundur pruski, nie zdradza, a jednak ludno cywilna lojalnie wypeniaa swoje cikie obowizki cza sw wojennych. Genera Falkenhayn', drugi zkolei w czasie wojny szef niemieckiego sztabu generalnego, w pamitnikach swoich stwierdza, e onierze pruscy z terenw mowy polskiej naog w cza sie wojny wypenili wiernie swj obowizek". Jakie znamienne s te sowa w ustach genera a pruskiego, ktry swoj nienawi do Pola kw posun by tak daleko, e ustpi ze sta nowiska szefa sztabu generalnego, nie mogc

pogodzie si nawet w obliczu koniecznoci pozyskania nowego materjau ludzkiego dla wojny z proklamowaniem niepodlegoci Polski na obszarze jednego tylko zaboru ! onierze-Polacy w armji pruskiej, marzc o zwycistwie Koalicji, jednake wypenili wiernie swj obowizek"! Olu fakt, charakte ryzujcy ducha polskiego ton jaskrawiej, jeli

w ktrem, wyraajc wprawdzie zadowolenie, e proklamacja pastw centralnych wysuna zasad wskrzeszenia pastwa polskiego, rwno czenie stwierdzi, e proklamacja nie jest zwrcona do caego narodu polskiego, ale nawet nie do caoci b. Krlestwa Kongresowego", e w praktyce prowadzi ona do czwartego roz bioru Polski" i do stworzenia z Polski pa***

Car M i kokt i II z rodzina w Tobolsku.

zestawimy go z faktem masowej i zorganizowa nej zdrady pobratymczego narodu czeskiego, ktry zaleca i pochwala swoim synom masowe przechodzenie oddziaw czeskich z orkiestr na czele i umajonych kwiatami na stron rosyjsk ! Ale powrmy do rzeczy. Po ogoszeniu aktu listopadowego na posie dzeniu komisji parlamentarnej w Berlinie w dniu 9 listopada wiceprezes Koa Polskiego, Wadysaw Seyda wygosi przemwienie.

stwa-wasala", wobec czego nie jest idealnem... nie jest wogle adnem rozwizaniem sprawy polskiej w jej caoksztacie", za stworzona zo staa nie w interesie narodu polskiego, lecz w interesie pastw centralnych". Stanowisko spoeczestwa polskiego w b. zaborze pruskim w caym szeregu oficjalnych deklaracyj i przemwie zobrazowao Kolo Pol skie w parlamencie pruskim. Stanowisko to sprowadzao si do stwierdzania wci ywej 705

cznoci caego narodu polskiego, jego nieugi tej woli wywalczenia wsplnego niepodlegego bytu pastwowego, zadowolenia z postawienia przez pastwa centralne na paszczynie mi dzynarodowej sprawy niepodlegoci Polski, oraz potraktowania aktu listopadowego nie za cel waciwy de Polakw, lecz jedynie jako etapu na drodze do ostatecznego i cakowitego rozwizania sprawy polskiej. Stanowisko to w ramach pastwowoci niemieckiej i warun kw czasu wojennego pokrywao si cakowicie ze stanowiskiem przeciwniemieckiej orjentacji pasywistw polskich. Kierunek ten, jak ju powiedzielimy, po siada decydujce wpywy wrd Polakw za boru pruskiego. Jedynie przeciwstawiay mu si nieliczne grupy germanofilskieh ugodowcw, rekrutujcych si gwnie z pord bogat szego ziemiastwa i kierunkw radykalno-spoecznych, ktre jednak, wanie z racji swojej ugodowoci nie miay nic wsplnego z aktywizmem takim, jaki si rozwin w Galicji i Kon greswce. Tak oto przedstawiaa si zgrubsza reak cja na akt listopadowy spoeczestwa polskiego, podzielonego na dwa obozy polityczne i rozdzie lonego linj frontu na dwa tereny dziaania: w Polsce pod okupacj niemiecko - austrjack i w Rosji. Istnia jednak trzeci rwnie czynnik poli tyki polskiej, cile spokrewniony z kierunkiem pasywistycznym, a ktrego terenem dziaania byy pastwa neutralne oraz zachodnio-koalicyjne. W Londynie dziaa Roman Dmowski, Piltz i Zamoyski w Paryu, za Marjan Seyda w Bernie w Szwajcarji. Dziaalno ich skie rowana bya ku zainteresowaniu spraw polsk zachodnich sprzymierzecw Rosji, aby przj' ich pomocy wywrze nacisk na ni w sensie po czynienia takich lub innych ustpstw na rzecz Polakw. Sprawa jednak sza niezwykle opornie. Po mimo dobrze zorganizowanej propagandy i oso bistym wysikom politykw polskich, trudno by o uczyni wyom w obojtnoci przedewszystkiem Anglji i Francji, ktre ponad wszystko przedkaday dobre stosunki" z carsk Rosj, rozporzdzajc miljonami swoich onierzy, stanowicych doskonay er dla niemieckich ar mat, ktre przeto musiay gorco pracowa na Wschodzie, odciajc front zachodni. Zarwno w Londynie, jak i w Paiyu lkano si zrazi Rosj, zreszt pod koniec 1916 roku naog lek cewac jeszcze wag sprawy polskiej. 706

Kiedy poprzez fronty dotary pierwsze wieci o zamierzonej przez pastwa centralne proklamacji niepodlegoci polskiej, zdawao si, e politykom polskim na Zachodzie przyby wa do gry powany atut. To te poczto przed kada w Londynie, Paryu i Rzymie, e Koali cja powinna uprzedzi pastwa centralne, wy rwa im z rk inicjatyw w sprawie polskiej i zapobiec wyzyskaniu przez Niemcw narodo wej armji polskiej, mogcej by dla nich po wanym sukursem wobec wyczerpywania si wasnych zasobw ludzkich. Zabiegi te jednak nie day rezultatu. Rzd rosyjski sparaliowa dziaalno politykw pol skich, informujc, e ma ona cechy szantau w celu wytargowania od Rosji bezmiernych" ustpstw, gdy w istocie ani zamiary niemiec kie nie sigaj tak daleko, ani te spoeczestwo polskie nie wykazuje naog silniejszych ten dency] filoniemieckich (to ostatnie, jak wiemy, byo zgodne z prawd). Wobec tego rusofilsko nastrojone rzdy zachodnich pastw sprzymie rzonych zlekcewayy cakowicie podszepty po litykw' polskich, podrywajc tern powanie ich autorytet i wpywy. Po proklamacji z dnia 5 listopada prokoalicyjni politycy polscy na Zachodzie wydali w Lozannie w dniu 11 listopada deklaracj, w ktrej akt pastw centralnych uznawali je dynie za wskrzeszenie na arenie midzynarodo wej sprawy polskiej, denia za Niemcw i Austro-Wgier okrelajc, jako now san kcj rozbiorw". Deklaracja podkrelaa zna ny nam ju postulat zjednoczenia wszystkich ziem polskich, jako nieodzowny warunek nie podlegoci, a dajcy si zrealizowa jedynie dziki klsce pastw centralnych i zwycistwu Koalicji, oraz, odegnujc si od wspdziaania z aktywistami polskimi, usiowaa natchn rzdy koalicyjne powaniejszem potraktowa niem sprawy polskiej. I tym razem zabiegi Polakw day nader skromne wyniki. O tern, eby ju w tym momen cie Koalicja wypowiedziaa si zdecydowanie w sprawie niepodlegoci Polski, nawet nie ma rzono wobec bezkompromisowo przeciwpolskiemu stanowisku rzdu rosyjskiego i panicznego lku zachodnich sprzymierzecw Rosji przed jej zdrad. Dmowski i jego towarzysze pra gnli tylko, aby caa Koalicja oficjalnie po twierdzia zjednoczenie ziem polskich, jako je den z celw wojny, tern samem jakgdyby yrujc owiadczenie Rosji, zawarte w odezwie wiel kiego ksicia Mikoaja Mikoajewicza (zreszt nieobowizujce j tem bardziej wobec zmiany

na stanowisku wodza naczelnego). Jednak na wet ten minimalny cel nie da si osign. W dniu 15 listopada rzd rosyjski w odpowie dzi na proklamacj pastw centralnych wyda komunikat, w ktrym ponownie spraw polsk potraktowa, jako czysto wewntrzn rosyjsk, obietnice za dla Polakw wyrazi w sposb wielce mtny i nieobowizujcy. Natomiast za chodni sprzymierzecy ograniczyli si do wysia nia depesz do rzdu rosyjskiego przez mini strw spraw zagranicznych Anglji Asquith'a i Francji Briand'a, podkrelajcych donioso sprawy zjednoczenia ziem polskich. Narazie przeto w licytacji midzynarodowej pod wzgl dem formalnym prym w sprawie polskiej wio dy pastwa centralne. Jednake akt z dn. 5 listopada pomimo wszystko znakomicie wzmocni pozycj polsk na Zachodzie. Rzdy Francji i Anglji powoli poczy rozumie, jak wag posiada moe dla Niemiec pozyskanie dla siebie armji polskiej, ktra ju w nastpnej kampanji mogaby zna komicie wypeni luki w materjale ludzkim pastw- centralnych. Rozumiano rwnie, e w tym wypadku jedyn przeciwwag moe by dziaalno paraliujca pasywistw polskich, ktrych przywdc faktycznym by Roman Dmowski. Std te wypywaa konieczno co raz wikszego liczenia si z nim i z jego partj, chociaby pokryjomu przed agenturami rzdu carskiego. Rwnie i w Stanach Zjednoczonych A. P., gdzie emigracja polska liczya pokan liczb czterech mil jonw obywateli,, kierunek prokoalicyjny wzi gr, reprezentowany przez Wy dzia Narodowy Polski Centralnego Komitetu Ratunkowego w Ameryce, na ktrego czele sta Ignacy Paderewski, gorcy zwolennik Koalicji. W Ameryce rzucono haso: Polska musi by wolna, niepodlega i caa". W Ameryce jedynie Komitet Obrony Na rodowej zaj stanowisko aktywistyczne, zre szt posiadajc do sabe wpywy wrd emi gracji polskiej, ktra w przew-anej zreszt mierze rekrutowaa si z zaboru pruskiego. Na terenie midzynarodowym naley zano towa jeszcze wystpienie lewicy Polskiej Partji Socjalistycznej i Socjaldemokracji Krle stwa Polskiego i Litwy (pierwsza z nich posia daa zreszt bardzo sabe wpywy w kraju, dru ga za w swoich szeregach liczya znaczny od setek socjalistw ydowskich). Obie te partje wyday wspln odezw do midzynarodwld socjalistycznej", wystpujc rwnoczenie prze ciwko aktywistom i pasywistom, zajmujc zde

cydowanie midzynarodowe i klasowe stanowi sko, oraz zapewniajc, e na rewolucyjnej przyszoci oglnoeuropejskiej i wiatowej pro letariat polski wznosi gmach swoich nadziei", gdy tylko obalenie kapitalistycznego ustroju przyniesie ludowi polskiemu wrd innych lu dw pene wyzwolenie". Z tego, co dotychczas powiedzielimy, wi da, e wpywy zdecydowanie aktywistyczne stanowiy w spoeczestwie polskiem znacznie sabsz stron. W dodatku kady dzie po akcie listopadowym, ktry odsania coraz bardziej przybic pastw centralnych, z pod ktrej wy aniao si ich istotne oblicze, podrywa auto rytet aktywistw, ktrzy pocztkowo zdoali

Crka Mikot-aja II cara rosyjskiego przy pracy w ogrodzie.

porwa aktem listopadowym znaczn cz spo eczestwa w zaborach rosyjskim i austrjackim. Reszty dokonaa odezwa werbunkowa obu genera-gubernatorw, warszawskiego i lubel skiego, z ktrej bez obsonek wyszo militarystyczne szydo niemieckie z politycznego worka obudy. Nadzieje niemieckiego dowdztwa naczel nego spezy na niczem. Akcj werbunkow spa raliowaa nietylko wzmagajca si w kraju dziaalno pasywistw, ale w wikszej jeszcze mierze postawa lewicy aktywistycznej, za kt r sza co najgortsza modzie. Odezwa Mo dziey Narodowej Promienistej i Zarzewiackiej postawia wyrany warunek, ktrego Niemcy nie spenili i speni nie zamierzali:
707

Niech wezwanie rzdu narodowego, niech roz kaz komendanta Pisudskiego, wodza Polski walczcej, powoa nas pod bro, wwczas jak jeden m staniemy". Byo to rwnoznaczne z protestem przeciwko werbunkowi okupantw, zainicjowanego samozwaezo przez genera-gubernatorw i zgry wojsko polskie podporzd kowujcemu dowdztwu niemieckiemu. Aktywistyczny Narodowy Zwizek Robot niczy ju w dniu 9 listopada wyda odezw, w ktrej o werbunku niemieckim mwi: nikt z nas na to zgodzi si nie moe", bo nard pol ski nie moe da krwi swych najlepszych sy nw do rozporzdzenia wadz obcych", gdy tylko wasny rzd polski, obdarzony zaufa niem szerokich warstw ludowych, moe powo a nard cay pod bro, tworzc z Legjonw armj polsk z Jzefem Pisudskim na czele!". Wkocu odezwa rzucaa haso: Niech yje rzd polski! Sejm polski i istotna Niepodle go!". Polskie Stronnictwo Ludowe na czoo swo ich postulatw wysuno natychmiastowe zwo anie sejmu w wyborach czteroprzymiotnikowych, formowanie narodowej armji polskiej z poboru, postawienie na jej czele komendanta Jzefa Pisudskiego, bezzwoczne tworzenie pol skiego aparatu pastwowego i obejmowanie przeze administracji kraju. Rwnie aktywistyczna Frakcja Rewolu cyjna Polskiej Partji Socjalistycznej (prawica) zadeklarowaa, e klasa robotnicza gotowa jest broni granicy Polski i Litwy, by odeprze na jazd rosyjski", ale pod warunkiem, e j do walki powoa prawowity i posiadajcy zaufanie mas ludowych rzd narodowy", poniewa wa dze niemiecko-austrjackie nie mog powoywa pod bro ludu polskiego". Rwnie Centralny Komitet Narodowy, stanowicy wspln organizacj caej aktywistycznej lewicy polskiej, wyda odezw, w kt rej stwierdzi, e odezwa werbunkowra generagubernatorw okupacyjnych wywoaa zanie pokojenie i rnorodne pogoski", e armj musi powoa rzd polski, jedyny uprawniony szafarz krwi polskiej", e kadrami jej winny by Legjony, a jej wodzem komendant Pisud ski, wreszcie wezwa lud pracujcy, aby si na rozkaz rzdu polskiego stawi pod sztandary narodowe". Oczywicie, byo to rwnoznaczne z wezwaniem do uchylenia si od werbunku, za rzdzonego przez wadze okupacyjne niemieckoaustrjackie. Rwnoczenie z przejciem lewicy aktywistycznej do biernej opozycji wobec ujawnionej
708

zej woli pastw centralnych, rozpocza si z jej strony i dziaalno czynna, ktrej wyra zem byo ujawnienie si Polskiej Organizacji Wojskowrej, ktra ju w dniu 11 listopada ogo sia odezw, okrelajc jako cel organizacji armj polsk, rzdowi polskiemu podleg" i otwarcie goszc: Zanim nas rozkaz rzdu polskiego pod bro powoa, przypada nam zada nie wyszkolenia w krtkim czasie podoficerw i oficerw, ktrzy wraz z Legjonami utworz kadry dla wojska. Obywatele ! z atwoci znaj dziecie drog do Polskiej Organizacji Wojsko wej !". Istotnie droga bya prosta, gdy rw noczenie plakaty poday adresy biur werbun kowych. W dalszym cigu Polska Organizacja Woj skowa wzywaa Polakw7 do poddania si kar noci i autorytetowi komendanta Pisudskiego, koczc apelem: Do szeregu jednolitej, silnej, karnej organizacji ! Dla wiadomych Polakw powszechny obowizek suby wrojskowTej ju te raz musi si sta moralnym nakazem !". Tak wic akcja werbunkowa wadz okupa cyjnych natrafia na kontrakcj P. O. W., kt ra powoywaa modzie polsk do swoich sze regw pod hasami czysto narodowemi i pod warunkiem szafowania krwi polsk tylko przez rzd narodowy. W tych warunkach ak cja okupantw, zmierzajca perfidnie do utwo rzenia armji polskiej, przejciowo" wcielonej do wojska niemieckiego i poddanej niemieckie mu dowdztwu, musiaa by skazana na niepo wodzenie, pomimo, e przy pomocy szefa wer bunku, pukownika Legjonw Sikorskiego, usi owano do tej akcji wcign legjonistw. W tym te celu dowdztwo niemieckie przesu no Legjony z Baranowicz do Kongreswki, aby tern atwiej pod ich etykietk przeprowa dzi werbunek. Jeszcze przed ogoszeniem aktu listopado wego, w Legjonach, przedewszystkiem za w pierwszej brygadzie, na ktr bezwzgldnie oddziaywa duch Jzefa Pisudskiego, pano wao silne wrzenie opozycyjne przeciwko bez krytycznemu aktywizmowi, ktry gotw by uwika si w perfidnie nastawione sieci poli tyki niemieckiej. Nastrj ten na krtko zago dzi akt listopadowy, ale wkrtce ju odezwa werbunkowa okupacyjnych genera-gubernatorw wywoaa ponown fal niezadowolenia, ktre przybierao tern ostrzejsz form, e byo podsycane przez lewicowe koa polityczne, prze dewszystkiem majce wpywy wrd modziey leg jonowej.

Po wkroczeniu Legjonw do Warszawy sprawa nie ulega zmianie. Lewica aktywistyczna coraz jaskrawiej manifestowaa swoje stanowisko opozycyjne wobec werbunkowych zakusw okupantw i swoistego pojmowania przez nie charakteru wadz polskich, ktre mia y by powoane do ycia. Przeciwko powoaniu przez genera-gubernatora Beselera rady sta nu i sejmu, ktre miay by tylko komedj wadz polskich, zdecydowanie wypowiedziaa si caa lewica aktywistyczna. Nawet dla pra wicy koncepcja niemiecka, sprowadzajca w praktyce niepodlego Polski do skromnych rozmiarw samorzdu, bya nie do przyjcia. To wszystko, comy powiedzieli dotych czas, tworzy pobieny przegld ustosunkowania si polityki polskiej do aktu listopadowego pastw centralnych, oraz wyjania motywy, ktre temi pastwami kieroway. Teraz po krtce zajmiemy si tym oddwikiem, jaki akt listopadowy spowodowa w obozie przeciwniemieckiej Koalicji. Jeeli chodzi o Rosj to akt listopadowy w niczem nie zmieni kierunku rzdowego w sprawie polskiej. Rzd carskiej Rosji jak i przedtem, tak i teraz wszelkiemi sposobami dy do zlikwidowania skutkw niefortunnej odezwy wielkiego ksicia Mikoaja Mikoajewicza z 1914 roku, ktr reakcyjne a decydujce sfery rosyjskie uwaay za niezrczny i lekko mylny politycznie podstp wojenny" w stosun ku do ludnoci polskiej na teatrze wojny. Mtnemi frazesami do niczego nie obowizujcemi i niepopartemi adnemi aktami dobrej woli ze strony Rosji starano si z jednej strony utrzymywa opinj polsk pod sugestj zupenie nie realnych nadziei, z drugiej za strony systema tycznie wykoszlawiajc i bez tego mtny sens wielkoksicej odezwy. Dla Rosji carskiej akt listopadowy pastw centralnych by raczej na rk. Spodziewano si, e Polacy zaangauj si po stronie niemiecko-austrjackiej, co tern atwiej pozwoli Ro sji zanulowa wszelkie swoje i tak wtpliwe zo bowizania i nacisn rub narodowociowego ucisku po powrocie wojsk rosyjskich do Nad wilaskiego Kraju", w co uwierzono niezom nie. Powrt ten miao zapewni albo ostatecz ne zwycistwa Koalicji, albo te pokj odrbny i kompromisowy kosztem nowego rozbioru Pol ski. W tym stanie rzeczy rzd rosyjski nie za mierza bynajmniej aktowi pastw central nych przeciwstawi wasnej powaniejszej kon cesji na rzecz Polakw. Zaj stanowisko wy

czekujce, za wszelk cen unikajc ze swojej strony jakichkolwiek wicych zobowiza i podkrelajc nadal, e sprawa polska jest czy sto wewntrzn spraw rosyjsk. Jedyn po waniejsz reakcj ze strony Rosji byo zapro testowanie przeciwko pogwaceniu przez pa stwa centralne konwencji haskiej z 1907 r., kt ra zabraniaa stronom wojujcym rozporzdza nia losami okupowanych tery torjum przeciwni ka i rekrutowania wojska z pord jego obywa teli. Protest ten mia tembardziej podkreli brak tytuu prawnego aktu listopadowego, co rzekomo zwalniao Rosj od obowizku powa niejszego zajcia si t spraw. W dniu 14 listopada w rosyjskiej radzie

Mikoaj II car rosyjski przy pracy

ogrodzie.

pastwa minister spraw wewntrznych Protopopow po raz pierwszy w imieniu Rosji zabra gos w sprawie proklamacji przeciwnikw, owiadczajc, e rzd, jak przedtem, tak i te raz stoi na gruncie cisego sensu odezwy na czelnego wodza i mowy, wygoszonej w 1915 ro ku przez sekretarza stanu Goremykina", i e stoi na tym gruncie teraz tern mocniej, e krew bratnich narodw przelana zostaa na jednem polu chway i za jedn wit spraw obrony caoci cesarskiej dziedziny przed zama chem okrutnego wroga, nie pojmujcego nawet najmniejszej wrolnoci i nie uznajcego adnej sprawiedliwoci". Owiadczenie to a nadto wyranie podkrelao wewntrzno-rosyjski cha rakter sprawy polskiej. Nastpnego dnia uka za si komunikat urzdowy, ktry proklamacj 709

niepodlegoci Polski ze strony pastw central nych zakwalifikowa jedynie jako majc na celu dokonanie w Polsce poboru rekruta", oraz wystpi przeciwko nowemu bezceremonjalnemu pogwaceniu pi'zez naszych wrogw zasad niczych podstaw prawa midzynarodowego, ktre zabrania zmusza ludno ziem, si zbrojn okupowanych, do podnoszenia broni przeciwko wasnej ojczynie". Komunikat ten krtko rozprawia si z aktem listopadowym, uwaajc go za nie majcy znaczenia", rw noczenie wyjaniajc niezachwiane postano wienie Najjaniejszego Monarchy" w sprawie polskiej. Postanowienie to miao na celu utwo rzenie Polski, zjednoczonej ze wszystkich ziem polskich, i nadanie jej po zakoczeniu wojny prawa swobodnego budowania wasnego bytu narodowego, kulturalnego i gospodarczego na podstawach autonomji pod berem monarszem cesarzw rosyjskich z zachowaniem jednoci pastwowej". Byo to rwnoznaczne z jakim skromnym i bliej nieokrelonym samorzdem terytorialnym. Aby stanowisko swoie w spra wie polskiej bardziej jeszcze uwypukli rzd rosyjski wystosowa not do wszystkich pastw sojuszniczych i neutralnych, protestujc prze ciwko pogwaceniu przez pastwa centralne ak tem listopadowym prawT midzynarodowych, obowizujcych w czasie wojny, oraz podajc do wiadomoci powszechnej, e gubernje Kr lestwa Polskiego tworz w dalszym cigu cz pastwa rosyjskiego, i e mieszkacw obowi zuje w dalszym cigu przysiga na wierno, ktr skadali Jego Cesarskiej Moci". Co do zachodnich sprzymierzecw Rosji, Anglji, Francji i Woch to stanowisko, jakie pastwa te zajy w sprawie polskiej byo po dyktowanie wycznie trosk o utrzymanie Ro sji w sojuszu i wysikami w celu przeszkodzenie jej w nawizaniu zakulisowych pertraktacyj z Niemcami, do czego, jak wiemy, dyy reak cyjne sfeiy rosyjskie. Sprawa polska nie doj rzaa wrwczas w umysach politykw zachod nio-europejskich, wci jeszcze pozostajcych pod wpywem i urokiem potnej acz kaprynej i niepewnej Rosji carskiej. Uwaano, e nie naley jej niczem drani, specjalnie za spra w polsk, na ktr Rosja bya zawsze szczegl nie wraliw. To te na naradzie midzysojuszniczej w Paryu w dniu 16 listopada Koalicja cako wicie zaakceptowaa stanowisko rosyjskie, go rco solidaryzujc si z niem. Premjerowie Francji i Anglji, Briand i Asquith, wysali do premjera rosyjskiego telegram, w ktrym wy
710

razili swoje najwysze zadowolenie" z powo du rosyjskiego protestu przeciwko uroszczeniu (pastw centralnych) utworzenia nowego pastwa na tery tor j um, czasowo zajtem przez ich wojska, i dokonania branki wrd ludnoci tego okrgu", owiadczajc rwnoczenie, e szczerze ciesz si ze wspaniaomylnej inicja tywy, danej przez rzd Jego Cesarskiej Moci" na korzy ludnoci, zamieszkujcej wszyst kie ziemie polskie", na rzecz ktrej rzd rosyj ski potwierdza swoj uroczyst i niezachwia n decyzj... o nadaniu im autonomji". W za koczeniu obaj premjerowie owiadczali, e przywrcone zjednoczenie (narodu polskiego) stanie si jedn z pierwszorzdnych podstaw przyszej rwnowagi europejskiej". Nastpne^ go dnia wysa analogiczn depesz i premjer woski Boselli, zaznaczajc, e rzd woski mo e tylko przyklasn owiadczeniu, ju zoone mu przez rzd rosyjski, ktre gwarantuje autonomj caemu zjednoczonemu narodowi pol skiemu". Niezalenie od uchway paryskiej i wyej wzmiankowanych depesz Anglja, Fran cja i Wochy przyczyy si do rosyjskiego pro testu dyplomatycznego wobec rzdw wszyst kich pastw neutralnych. Tak oto po stronie Koalicji akt listopado wy nie wywoa tej reakcji, ktrej pragn i na ktr liczy polski obz pasywistyczny, przedewszystkiem reprezentowany przez Dmowskie go. Koalicja, pod wpywem Rosji, bynajmniej nie pragna przelicytowywa pastw central nych spraw polsk. A jednak pomimo wszystko i by moe nawet wbrew intencjom rzdw koalicyjnych sprawa polska i po ich stronie uczynia duy krok naprzd. Rosja mu siaa potwierdzi, wprawdzie oglnikowo i mt nie, zapowiedzi odezwy wielkoksicej, za trzy mocarstwa zachodnie niejako podyroway to potwierdzenie, co samo przez si byo ju je eli nie postawieniem sprawy polskiej na are nie midzynarodowej to w kadym bd ra zie znacznem podcigniciem jej w stron tej areny. Poza rzdami pastw Koalicji spraw pol sk zajy si rwnie i ich parlamenty, doce niajce niebezpieczestwo militarne, wypywa jce z proklamacji przez pastwa centralne nie podlegego pastwa polskiego. Parlament fran cuski zaj si t spraw w sposb bardzo ogld ny, w niczem nie naruszajc rosyjskiego punk tu widzenia. Natomiast parlament woski sta si aren caego szeregu wystpie ze strony przyjaci Polski, ktrzy manifestowali dla niej swoje sympatje, wyraajc pogld, e tylko zu-

pena niepodlego i zjednoczenie s wyrazem potrzeb narodu polskiego i sposobem wymaza nia z dziejw Europy tej zbrodni, ktr byy rozbiory. Oczywicie manifestacje te nie mia y praktycznego znaczenia, gdy rzd i politycy woscy umieli je zamkn w ramach nieszkodli wego romantyzmu, nie dopuszczajc do powa niejszego ujcia sprawy polskiej w obawie roz dranienia carskiej Rosji. Temniemniej jed nak wszystko to powoli dryo sprawie pol skiej dyplomatyczne przejcia, przez ktre mia a wydosta si na aren midzynarodow. Spraw polsk zaj si rwnie i parla ment rosyjski (duma i rada pastwa), gdzie ze sprawy tej patrjotyczna lewica rosyjska uczy nia sobie taktyczny taran opozycyjny wobec znienawidzonego, germanofilskiego i nieudol nego rzdu Strmera, co przyczyniao si rw nie, nawet pomimo lub wbrew woli samych Rosjan, do pogbienia sprawy polskiej i spopu laryzowania jej zarwno w Rosji, jak i zagra nic. Tak oto akt listopadowy pastw central nych, nie dajc im spodziewanej realizacji tego aktu gwnego celu, a mianowicie pozyskania pmiljonowej armji polskiej, sam przez si za wid rwnie nadzieje aktywistw polskich, w drobnej tylko mierze dopomg polskiej poli tyce pasywistycznej, jednake stajc si rwno czenie wanym etapem w rozwoju politycznym sprawy polskiej na gruncie midzynarodowym.

swj bd, cakowicie doceniajc jego fiasco z punktu widzenia interesu niemieckiego. Dla Niemiec by to cios bolesny, ktry cae pooenie wojenne pastw centralnych odrazu wtrca w beznadziejn przyszo. Trzeba by o zrezygnowa z obsadzenia frontu wschodnie go dywizjami polskiemi, co pozwolioby prze rzuci znaczn ilo dywizyj niemieckich na za chd, aby zada ostatni i decydujcy cios Anglji i Francji. W kraju Niemcy nie posiadali ju dostatecznego materjau ludzkiego, aby po wetowa sobie strat dywizyj polskich, na kt re liczyli w rachunku sztabowym na kompanj 1917 roku; rezerwy byy niemal zupenie wy-

Ogoszenie niepodlegoci Polski przyspo rzyo pastwom centralnym nowych powanych kopotw politycznych zarwno w Polsce, jak i na terenie midzynarodowym, nie dajc im w zamian nic z tych korzyci militarnych, o kt rych marzyo dowdztwo niemieckie, ulegajc sugestji warszawskiego genera-gubernatora von Beselera. Perfidja, gruboskrno i za channo polityki niemieckiej zrazia Polakw do tego stopnia, e zarwno w sprawie utworze nia armji polskiej, jak i w sprawach realizacji proklamowanej niepodlegoci w dziedzinie pastwowo-twrczej Niemcy spotkali si ze zdecy dowan opozycj nawet w onie obozu polskich aktywistw. Oczywistem stao si dla Niem cw, e Polacy, nawet przyjmujc z ich rk nie podlego bynajmniej nie maj zamiaru by ulegymi i naiwnymi wasalami, tembardziej za nie pragn budowa swojego pastwa i ar mji dla celw wojennych pastw centralnych. Rycho te Niemcy akt listopadowy uznali za

Crki Mikoaja II cara rosyjskiego.

czerpane, jeli chodzio o dziaania zaczepne w wielkim stylu. W tym stanie rzeczy Niemcom pozostao tylko jedno: uzyska pokj, zanim nadcignie nieubaganie zbliajca si klska wojenna, p ki pastwa centralne terytorialnie i militarnie mogy jeszcze uchodzi za zwyciskie. Z nadzwyczajn przeto energj i waciw sobie przebiegoci rozpoczy te pastwa centralne istn ofensyw pokojow, usiujc wcign Koalicj w rokowania pokojowe, rw noczenie narzucajc jej i caemu wiatu swo j rzekomo zwycisk postaw, a std te wy pywajc szlachetno i humanitamo. Niem cy rzekomo akny pokoju w obronie krwawi cej si ludzkoci, w obronie naraonej na szwank cywilizacji, kultury i humanitaryzmu... ale oczywicie za dobr cen, nalen im z tytu711

u dotychczasowych zwycistw i zdobyczy wo jennych. Zabiegi niemieckie, jak ju wiemy z po przednich rozdziaw, spezy na niczem. Koa licja miaa niezomn wol zwycistwa, rozu miaa, e kady miesic przyblia j do tego zwycistwa, zwiastujc Niemcom ostateczn klsk, nie moga przeto rozumie zabiegw nie mieckich inaczej, ni jako podstpu wojennego. Koalicja nie miaa adnych podstaw, aby, zgiy rezygnujc ze zwycistwa, samej podda si pod warunki niemieckiego imperjalizmu, je szcze penego buty krzyackiej, ale ju zdra dzajcego niemoc militarn. Koalicja rozumia a, e zawrze pokj z Niemcami bez ostatecz nego ich zdruzgotania tyle znaczy, co przygo towanie nowej wojny w niedalekiej przyszoci w momencie najbardziej dla Niemiec korzyst nym i wedug wszelkiego prawdopodobie stwa bez rosyjskiej przeciwwagi na wscho dzie. Niemiecka ofensywa pokojowa miaa tedy jeden tylko skutek realny: wtrcenie si do sprawy wojny wiatowej, a raczej pokoju wia towego wieo obranego prezydenta Stanw Zjednoczonych A. P., penego najlepszych intencyj humanitarnych, acz czsto ujtych w na zbyt doktrynerskie i nierealne formy, ktry z energj podj inicjatyw w sprawie zako czenia wojny sprawiedliwym pokojem, ktryby uksztatowa nowe, lepsze i doskonalsze fot'my wspycia narodw. Od pierwszej ju chwili swojej akcji na rzecz pokoju prezydent Wilson wysun ide stworzenia Ligi Narodw, stoj cej na stray pokoju, midzynarodowej spra wiedliwoci i adu wiatowego. Stany Zjednoczone A. P. byy nazbyt po tnym czynnikiem szczeglnie gospodarczym wiata w trzecim roku wojny, aby obie strony walczce mogy byy zlekceway inicjatyw prezydenta Wilsona, reprezentujcego potg zaoceanicznego mocarstwa. To te zarwno pastwa centralne, jak i Koalicja musiay z do br min przyj niespodziewan interwencj Wilsona. I oto interwencja ta w sposb zupenie nie oczekiwany przysza w sukurs sprawie polskiej, odrazu wycigajc j na aren midzynarodo w, jako powany problem przyszego pokoju. W dniu 22 stycznia 1917 roku prezydent Wilson wygosi swoje historyczne ordzie do senatu amerykaskiego w sprawie przyszego pokoju wiata. W ordziu tern Wilson postawi spraw jasno, mwic, e nie da si pomyle, aby Stany Zjednoczone nie miay wzi wcale 712

udziau w tak wielkiem przedsiwziciu", a mianowicie pooeniu nowych podstaw poko ju midzy narodami". Sens tych sw by jas ny: potne pnocno-amerykaskie mocarstwo zjawiao si, jako arbiter a zarazem aposto no wego ycia narodom starej Europy. Ordzie omawiao odpowied na not poko jow Wilsona obu stron wojujcych, lakonicz n i oglnikow pastw centralnych, oraz bar dziej cile sprecyzowan ze strony Koalicji. Opierajc si na tych odpowiedziach, rzekomo stwierdzajc mniejsz lub wiksz dobr wol obu stron wojujcych, Wilson rozwin swoj wizj wiata powojennego, okrelajc podwali ny przyszego pokoju wedug swojej ideologji. Poruszajc spraw pokoju Wilson mwi: Potrzeba nie zwykej rwnowagi mocarstw, lecz musi powsta stowarzyszenie pastw. Po trzeba nie zorganizowanej rywalizacji, lecz po koju wsplnie zorganizowanego... Pokj musi by pokojem bez zwycistwa... Jedynie pokj, zawarty midzy rwnymi, moe by trway, (gdy) zasad samego pokoju jest rwnowaga i wsplny udzia we wsplnych zyskach... Rw no narodw, na ktrej ma by zbudowany po kj, musi, aeby by trwa, by rwnoci praw... Wzajemne gwarancje nie mog ani uzna, ani utwierdzi rnicy midzy wielkiemi i maemi narodami, midzy temi, ktre stano wi mocarstwa, a temi, ktre s sabe... Nikt nie da, ani nie oczekuje czego wicej ponad rwno praw... To, co interesuje ludzko to swoboda ycia, lecz nie gra rwnowagi mo carstw... aden pokj nie moe by trway, o ile nie uznaje i nie uwaa za obowizujc zasad, e rzdy otrzymuj ca sw uprawnion wa dz od ludw, przez nie rzdzonych, i e nigdzie niema prawa, ktreby zezwalao na przekazy wanie narodw przez jednego w7adc drugie mu, jak gdyby byy one dobrami ruchomemi. To te jestem przekonany, jeeli mi wolno 'przy toczy ten jeden przykad, e mowie stanu wszystkich krajw s zgodni, i powinna istnie zjednoczona, niepodlega i samodzielna Polska, i e odtd powinny by nienaruszalnie zabez pieczone ycie, wiara, oraz gospodarczy i spo eczny rozwj wszystkich ludw, ktre dotd egzystoway pod panowaniem rzdw o innych wierzeniach i o celach, przeciwnych ich was nym deniom". W dalszym cigu Wilson zastrzeg si, e nie mwi tego dla podnoszenia zasady polity ki abstrakcyjnej", lecz przeciwnie dla szcze rego owietlenia rzeczywistoci". I dalej: Kady pokj, ktry nie uzna tej zasady, bdzie

zamany w sposb nieunikniony", gdy fer ment duchowy, usposobienie caych ludw b dzie stale walczyo przeciwko niemu, i cay wiat bdzie z temi ludami sympatyzowa". W kocu wypowiedzia si Wilson za wolnoci drg morskich, dostpem do morza wielkich na rodw i ograniczeniem zbroje na ldzie i na morzu. Dla sprawy polskiej ordzie styczniowe Wilsona stanowio doniosy i zwrotny moment, byo dalsz nadbudwk midzynarodow aktu listopadowego pastw centralnych. Wilson wy ranie wysun spraw odbudowanie suweren nego pastwa polskiego, dziki za wysuniciu zasady samookrelenia narodw tern samem stwierdzi konieczno zjednoczenia ziem pol skich, rozdartych na trzy zabory. Nie nie byo ju w stanie cofn skutkw tak postawionej przez Wilsona sprawy polskiej. Nawet Niemcy w odpowiedzi na to ordzie, a szukajc dla siebie rehabilitacji w oczach wiata, zoyy ambasadorowi amerykaskie mu w Berlinie not, w ktrej perfidnie twier dziy, e idee przewodnie tego doniosego aktu zgodne s w wysokim stopniu z temi zasadami i yczeniami, ktre wyznaj Niemcy". Oczywicie jednak inicjatywa Wilsona nie moga by po myli Niemcw, ktrzy nie yczy li sobie takiego pokoju, jaki proponowa prezy dent Stanw Zjednoczonych. Ideologja Wilso na bezporednio godzia w plany zaborcze i im per jalistyczne Niemiec, ktre liczyy na reali zacj tych planw czy to drog zwycistwa or nego, czy te kompromisowego pokoju ze zwyciskiemi" pastwami centralnemi. Przeto, skoro bezporednie rokowania z Koalicj wyniku nie day, za inicjatywa pre zydenta Wilsona sza w kierunku druzgoccym ca ideologj niemieck Niemcy zdecydowa y si nadal walczy, wszystko stawiajc na kart wojny. Decyzja ta zreszt bya dla Niemcw o tyle atwiejsza, e wanie znajdo wali si pod sugestj admiraa Tirpitz'a, ktry zapowiada zniszczenie w cigu p roku floty sprzymierzonych przy pomocy bezwzgldnej wojny odziami podwodnemi. To te w tej sa mej odpowiedzi na ordzie prezydenta Wilsona Niemcy, z waciw sobie gruboskrnoci, po wiadomiy rzd Stanw Zjednoczonych, e, po czwszy od dnia 1 lutego 1917 roku, wszystkie okrty, przekraczajc stref blokady Anglji, Francji i Woch, bd bezwzgldnie topione przez niemieckie odzie podwodne, jako rewan za godow" blokad pastw centralnych ze strony Koalicji. Rzd niemiecki zaleca przeto

rzdowi amerykaskiemu, aby uprzedzi swo ich obywateli przed kontynuowaniem wszelkiej komunikacji morskiej z zachodniemi pastwa mi Koalicji. Punktualnie rozpoczli Niemcy swoj bar barzysk wojn podwodn, odrzucajc tym razem wszelkie skrupuy, zwyczaje midzyna rodowe i wzgldy dla okrtw i obywateli pastw neutralnych. Byo to wyrazem zlekce waenia zarwno pokojowej inicjatywy Wilso na, jak i potgi militarnej Stanw Zjednoczo nych A. P. Sytuacja dla Ameryki staa si nad wyraz cika. Niemcy bez pardonu topili okr ty amerykaskie, nie zwaajc na ich neutral no. Godzio to nietylko w godno narodowT

Carowa rosyjsku na wygnaniu w Tobolski/.

Stanw Zjednoczonych, ale i wr ich najywot niejsze interesy gospodarcze, uniemoliwiajc kolosalnie w czasie wojny rozrastajcemu si przemysowi amerykaskiemu wrszelki zbyt to warw na najwikszych rynkach europejskich. Niebywaa prowokacja niemiecka, jak bya wojna podwodna, stosowana bezwzgldnie i okrutnie wobec okrtw pastw neutralnych, a ktra w krtkim czasie kosztowaa Stany Zje dnoczone ycia wielu tysicy ich obywateli, w zawrotnem tempie poprowadzia rozwj wy padkw i nastrojw po drugiej stronie oceanu Atlantyckiego. Dziaalno niemieckich odzi podwodnych Stany Zjednoczone uznay za rwnoznaczne ze stanem wojny ze strony Niemiec, co te dopro wadzio w dniu 6 kwietnia 1917 roku do for713

malnego wypowiedzenia Niemcom wojny przez Stany Zjednoczone A. P. Od tej chwili Stany Zjednoczone, jakkol wiek formalnie tego nie czynic, a nawet do koca wojny podkrelajc swoje samodzielne i odrbne stanowisko, si rzeczy weszy do obo zu przeciw niemieckiej Koalicji. Miao to dal szy dobroczynny wpyw na spraw polsk. Koa licja, sama wyczerpana gospodarczo i osabiona utrat krwi, pozyskawszy niespodziewanie no wego sprzymierzeca i to wanie w najtragicz niejszej dla siebie chwili, kiedy rewolucja ro syjska znakomicie osabia militarn potg Ro sji, musiaa liczy si politycznie ze Stanami Zjednoczonymi, aby tern atwiej uzyska od nich pomoc wojskow, tak bardzo jej potrzebn. Dziki temu znaczenie prezydenta Wilsona wzroso niepomiernie, kac Koalicji godzi si z jego ideologj pokojow. Koncepcja Briand'a i Asquith'a uksztatowania po wojnie Eu ropy na zasadzie rwnowagi si musiaa teraz ustpi wilsonowskiemu systematowi samookrelenia narodw, wzajemnej wspzaleno ci pastw i panowania w stosunkach midzy narodowych prawa i sprawiedliwoci. Wraz z caym bagaem ideologji wilsonow skiej musiaa Koalicja przej i wilsonowski punkt widzenia na spraw polsk, co przyszo jej tern atwiej, e wanie pod ciosem rewolucji marcowej rozsypa si by tron carw, i w Ro sji rewolucyjnej powia inny wiatr w sprawie polskiej, zasadniczo zmieniajc'dotychczasowe krpujce pooenie Koalicji. Tymczasem po stronie pastw centralnych poczy si zaznacza powane rysy w zwartem dotychczas czwrporozumieniu. Austro-W gry znajdoway si u kresu swoich sil militar nych i gospodarczych. Cesarz Karol, inspiro wany przez pesymistycznie oceniajcego poo enie nowego ministra spraw zagranicznych Czernina powanie lka si o los swojej mo narchy i i wasnego tronu. Przed oczami wyra staa mu wizja rewolucji wygodzonych dw Austro-Wgrw. Aby ratowa pastwo i wasny tron cesarz Karol rozpocz tajne per traktacje z Koalicj, prowadzone przez szwa gra cesarza ksicia Sykstusa Burboskiego, ofi cera wojsk belgijskich. Austro-Wgry dekla roway si z zawarciem odrbnego pokoju z Ko alicj za cen drobnych ustpstw na rzecz Wo chw i poparcia roszcze Koalicji wobec Nie miec, ale z zachowaniem caoci austrjacko-wgierskiej monarchji. Pertraktacje cigny si dugo bez rezultatu. Cesarz Karol wielokrot
714

nie zmienia swoje stanowisko w sprawie ustpstw terytorjalnych w zalenoci od poo enia wojskowego na frontach. Koalicja nie entuzjazmowaa si propozycjami austrjackiemi, traktujc je raczej, jako rodek rozpoznaw czy sabo przeciwnika, oraz rozsadzania jego spoistoci. Wreszcie pertraktacje zakoczyy si na niczem, przerwane zwycisk ofensyw austrjacko-niemieck we Woszech, ktrej nie mg przeszkodzi cesarz Karol, kryjcy si ze swojemi zakulisowemi rokowaniami. Tym czasem Koalicja opublikowaa dokumenty tych rokowa, co w obliczu pastw centralnych na der skompromitowao cesarza Karola i jego mi nistra Czernina. Od tej chwili Niemcy musieli liczy si z chwiejnoei i niepewnoci swojego naddunajskiego sprzymierzeca. Za wszelk cen naleao go podtrzyma na duchu i mocniej zwiza ze sob, przecinajc jego ustawiczne nalegania na zawarcie pokoju. Aby to uczyni naleao wzmocni w sprzymierzecu wiar w zwycistwo, oraz zaostrzy jego imperjalistyczne apetyty. Dopomogy w tem Niemcom wypadki na froncie zachodnim, gdzie wielka ofensywa angielsko - francuska zaamaa si z wielkiemi dla Koalicji stratami. Szanse pastw centralnych znw si wzmogy. To te w dniu 17 maja 1917 roku w nie mieckiej Kwaterze Gwnej w Kreuznach kan clerz Rzeszy Niemieckiej Bethmann - Hollweg zawar z ministrem Czerninem ukad podnieca jcy austrjacko-wgierski apetyt, a ktrego treci by nowy podzia zdobyczy wojennych na wschodzie i na Bakanach. Austro - W grom oddaway Niemcy okrojon na rzecz Bugarji Serbj, Czarnogrze i Albanj, a wic zdawna upragniony ksek przez politykw wie deskich i budapeszteskich. Poza tem ukad ten przewidywa zasadnicz zmian w sprawie polskiej, stanowic nowy etap polityki polskiej pastw centralnych. Przewidywano bowiem moliwoci obok przyczenia do Rzeszy Nie mieckiej Litwy i Kurlandji poddania caego Krlestwa Polskiego wraz z ewentualnie do czon nawet Galicj Rzeszy Niemieckiej zarw no pod wzgldem politycznym, jak wojskowym i gospodarczym, zreszt w formie bliej nieo krelonej. Wzamian za zrzeczenie si ze strony Austro-Wgier kondominjum w Polsce, a na wet ewentualnie Galicji monarchja habs burska miaa otrzyma pokan rekompensat w postaci Rumunji, za wyjtkiem bugarskiej Dobrudy, co oddawaoby Austro - Wgrom ostateczny prymat na Bakanach.

Tak wic akt listopadowy w ciszy zakuli sowych ukadw niemiecko-austrjackich uleg zasadniczej przemianie, ktra w praktyce mo ga si bya rwna dowolnej jego, jednostron nej interpretacji ze strony Niemiec, nieskrpo wanych ju w sprawie polskiej przez swojego sprzymierzeca. W tych warunkach ostatecz ny los aktu listopadowego uzaleniony by je dynie od takich lub innych okolicznoci, ktre pozwoliyby Niemcom na mniej lub wicej jaw n inkorporacj Krlestwa Polskiego do Rzeszy Niemieckiej. W tym wic czasie, kiedy sprawa polska po stronie Koalicji, dziki interwencji Stanw Zjednoczonych, zyskiwaa sobie twardszy grunt pod nogami po stronie pastw centralnych przeciwnie tracia grunt pod nogami w miar, jak postawa wojsk niemieckich na zachodzie, zwycistwa austrjacko-niemieckie we Woszech i rewolucyjny rozkad armji rosyjskiej odna wiay nadzieje zwycistwa w pastwach cen tralnych, doprowadzajc do uzgodnienia ich zaborcze aspiracje, ktre w Austro-Wgrzech, pod wpywem umiejtnej gry politykw nie mieckich, kieroway si wycznie na Bakany. Akt listopadowy, ktry zrodzi si z czysto wojskowych zakusw na onierza polskiego, z chwil niepowodzenia akcji werbunkowej okupantw w Krlestwie Polskiem, nabra dla pastw centralnych, a waciwie tylko dla Nie miec i Austro-Wgier, zgoa nowego znaczenia. Z jednej sti'ony mia suy wycznie ju inte resom aneksjonistycznym Rzeszy Niemieckiej, z drugiej za strony mia si sta rodkiem szantau pastw centralnych wobec Rosji. Jak wiemy wysiki dyplomacji niemieckiej skierowane byy przedewszystkiem na rozwi zanie pastwom centralnym rk na wschodzie przez zawarcie z Rosj odrbnego pokoju, co pozwolioby na skupienie si przeciwko Anglji, Francji i Wochom i zadanie im decydujcej klski. Zabiegi dyplomacji niemieckiej byy o tyle uatwione, e decydujce w Rosji reak cyjne sfery, wcznie z rzdem Strmera i najbliszem nawet otoczeniem cesarza Mikoaja, byy nawskro germanofilskie, uwTaajce, e wojna z Niemcami jest cikim bdem polityki rosyjskiej, ktra dla walki ze znienawidzonemu Austro-Wgrami w celu ostatecznego umocnie nia si na Bakanach nieopatrznie daa si wcign w t niefortunn wojn ze swoim na turalnym sprzymierzecem, nauczycielem i du chowym pobratymcem. Germanofile wic ro syjscy od pierwszego ju roku wojny wszelkiemi siami dyli do wycofania si z wojny, omo-

tujc Rosj sieci intryg i podgryzajc jej siy bojowe, nierzadko za wprost zdradzajc spra w ojczyst (Prusy Wschodnie?). Zawiy splot intryg i wpyww, przyta czajcy pastwowo rosyjsk, powodowa us tawiczne wahania w kierunku polityki rosyj skiej nawet wrd zdecydowanie reakcyjnych sfer, trzymajcych ster pastwa w swoich dra pienych rkach. Raz bra gr kierunek germanof ilski, to znw sab pod naporem ideologji prokoalicyjnej, zreszt zrcznie podsycanej przez ambasadorw Anglji i Francji, Buchana na i Palologue'a, nie gardzcych adnym rod kiem propagandy. Ot w tych warunkach sprawa polska,

Carewicz Aleksy, nastpca tronu rosyjskiego i w. ksiniczka Anastazja.

oparta o akt listopadowy, bya dla polityki nie mieckiej doskonaym rodkiem szantaowania reakcyjnej polityki rosyjskiej i powikszania szeregw germanofilskich wrd reakcjonistw rosyjskich, dla ktrych wspln i powszechn platform bya nienawi do kadego objawu polskoci, do samej myli nawet zwolnienia drapienego ucisku polityki rusyfikacyjnej i lk przed precedensem, ktry mgby po przy znaniu swobd Polakom rozsadzi jedno ce sarstwa rosyjskiego roszczeniami innych cie mionych narodw. Realizacja przez pastwa centralne aktu listopadowego miaa by przeto straszakiem dla reakcji rosyjskiej. Z drugiej znw strony tem po tej realizacji miao by tak powolne i chwiej715

ne, aby reakcja rosyjska widziaa jeszcze mo liwo zlikwidowania w zarodku skutkw ak tu listopadowego na drodze pogodzenia si za borcw i dokonania ncwego kompromisowego rozbioru Polski. To te ilekro w Rosji bra gr kierunek prokoalicyjny, zapowiadajcy prowadzenie wojny a do zwyciskiego koca Niemcy po suwali si o krok naprzd w realizacji pastwa polskiego, aby zastraszy i da zastanowi si reakcji rosyjskiej. Przeciwnie za kiedy do gosu dochodziy wpywy germanofilskie Niem cy zwalniali tempo swoich posuni w sprawie polskiej, aby umoliwi tern swoim piotrogrodzkim przyjacioom zabiegi okoo pokoju odrb nego. I tak, kiedy rzd Stiirmera w odpowiedzi na akt listopadowy zachowa si prowokacyj nie wobec sprawy polskiej, aby go nie drani Niemcy wstrzymali si od wycigania konse kwencji poza werbunkiem polskiego onie rza z aktu listopadowego. Kiedy znw upad rzd Sti'mera, germanofila, w pocztku za grudnia 1916 roku nowy prezes rady ministrw Trepw zapowiedzia, e wojna musi by dopro wadzona do zwyciskiego rozstrzygnicia zwar tej Koalicji Niemcy w dniu 6 grudnia spo wodowali ogoszenie przez wadze okupacyjne rozporzdzenie o powoaniu rady stanu Krle stwa Polskiego. Nowe to rozporzdzenie, anu lujce poprzednio wydane przez samego tylko genera - gubernatora niemieckiego Beselera, ktre byo dla spoeczestwa polskiego nie do przyjcia, tym razem podpisane z rozkazu obu cesarzw przez niemieckiego i austrjacko-wgierskiego genera - gubernatorw Beselera i Kuka, przewidywao, e tymczasowa rada sta nu miaa istnie tylko do czasu ustanowienia rady stanu... powoanej na podstawie postpo wania wyborczego", ktre miao by przed miotem odrbnego porozumienia". W tymcza sowej radzie stanu miao zasiada 15 czonkw z okupacji niemieckiej i 10 z austrjacko-wgierskiej powoanych na podstawie najwyszego rozkazu" obu cesarzw, przyczem przewodni czcemu przyznawano tytu marszaka koron nego. W zakresie prawodawczym tymczasowa rada stanu miaa by organem opinjodawczym wadz okupacyjnych zarwno z ich, jak i ze swo jej inicjatywy. Miaa by powoana do wsp dziaania przy tworzeniu dalszych urzdze pastwowych w krlestwie Polskiem", ui-az do opracowywania i przygotowywania rozbudowy polskiej administracji pastwowej. Miaa wspdziaa w tworzeniu armji polskiej z na 716

czelnym komendantem, ktrym z ramienia pastw centralnych by genera - gubernator Beseler, oraz uchwala postanowienia w spra wie usunicia szkd wojennych i gospodarczego oywienia kraju". Nowe to rozporzdzenie, bdce rwno czenie straszakiem dla reakcji rosyjskiej, byo znacznym krokiem naprzd ze strony Niemiec w porwnaniu z poprzedniemu Jednake nie zdoao jeszcze przeama oporu nietylko pol skich sfer pasywistycznyeh, ale nawet wikszo ci, a przedewszystkiem lewicy obozu aktywistycznego. danie niezalenego rzdu polskie go i podporzdkowanej tylko jemu armji pol skiej pozostao niewzruszon podstaw polity ki polskiej. Postawa spoeczestwa polskiego bya nad wyraz nie na rk rzdowi niemieckiemu, kt ry za wszelk cen pragn zaangaowania si po stronie pastw centralnych wikszoci Pola kw nietylko ze wzgldu na werbunek wojsko wy, ale i ze wzgldu na wzmoenie presji na re akcj rosyjsk. Rozporzdzenie niemiecko - austrjackie z dnia 12 listopada nie spotkao si z entuzjaz mem Polakw, jak tego oczekiwali okupanci. Beselercwi nietylko nie udao si przycign do wsppracy w radzie stanu polskich pasywi stycznyeh sfer politycznych, o co usilnie zabie ga, ale nawet wrd aktywistw napotka na powane trudnoci, wypywajce z niewygod nych dla okupantw da i warunkw. Tymczasem kurs polityki rosyjskiej znw zmusi Niemcw do uczynienia nowego kroku w sprawie polskiej. W dniu 9 stycznia 1917 roku rokowania z aktywistyczn Rad Naczel n zostay ukoczone, lista za czonkw tym czasowej rady stanu zatwierdzona. W dniu 14 stycznia na zamku krlewskim w Warszawie odbyo si uroczyste inauguracyjne posiedzenie rady stanu, ktrej okupanci przydzielili swoich komisarzy, ze strony niemieckiej hr. Lerchen feld - Kferinga i ze strony austrjacko-wgierskiej Konopk. Wkrtce jednak potem reakcja rosyjska ponownie dorwaa si do gosu, aby po raz osta tni uczyni prb pochwycenia wadzy w swo je rce i zawarcia z Niemcami pokoju. Wobec tego, aby jej nie utrudnia pooenia, oraz w ce lu zachcenia jej do pokoju odrbnego, ktry mgby doprowadzi do pogodzenia pastw cen tralnych z Rosj kosztem PolskiNiemcy znw zmienili kurs swojej polityki w sprawie pol skiej. W b. zaborze pruskim rzd pruski w sze regu wystpie publicznych zamanifestowa

swj wrogi stosunek do Polakw, w najwy szym stopniu godzc w polsk godno naro dow. Zanim dyplomacja niemiecka ostatecznie porozumiaa si z reakcyjnemi sferami rosyjskiemi w Rosji wybucha rewolucja, ktra w ca ym wiecie uczynia ogromne wraenie. Zda wao si, e na gruzach caratu wyrasta nowa demokracja, ktra ca swoj potg runie na Niemcw, aby zwycistwem Koalicji zakoczy wojn. W tych warunkach Niemcy musieli si liczy z tern. e ich pooenie polityczne w spra wie polskiej ulegnie znacznemu pogorszeniu. Wobec tego naleao Polakw zachci ku sobie nowemi trickami politycznemi. W b. zaborze pruskim w marcu 1917 roku rzd pruski wy stpi z oficjaln obietnic, e po wojnie nast pi zmiany w stosunku Prus do spoeczestwa polskiego, korzystne dla tego ostatniego. Obiet nice te byy wprawdzie do mtne i niewystar czajce, wiadczyy jednak o tem, e Niemcy zvczumieli, i dla Koalicji rewolucja rosyjska stanowi powany atut w sprawie polskiej. Rewolucja rosyjska zasadniczo zmienia stosunek pastw centralnych do sprawy two rzenia armji polskiej. Teraz sprawa ta staa si nieaktualna, wobec tego, e trudno byo li czy na Polakw, ktiym Rosja rewolucyjna obiecywaa nietylko niepodlego, ale i zjedno czenie wszystkich dzelnic. To te odtd okunanci gwna uwap zwrcili na wyw3 z Kr lestwa Falskiego si roboczych do Niemiec oraz na gospodarcz jego eksploatacj. Z drugiej znw strony tworzenie armji polskiej napotkao trudnoci ze strony AustroWgier, ktre nie zgadzay si na odstpienie legjonw7 polskich, posiadajcych znaczny pro cent obywateli austrjacko-wgierskich z Gali cji. Dopiero w dniu 10 kwietnia 1917 roku Austro-Wgry ostatecznie zrzeky si komendy nad legjonami, stanowicemi tak zwany pol ski korpus posikowy". Ale tu spoeczestwo polskie zostao zaskoczone faktem, e legjonw nie przekazano tymczasowej radzie stanu, sta nowicej zawizek rzdu polskiego, ale podda no je dowdztwu niemieckiego genera-guberntora Beselera, ktremu Niemcy i Austro-W gry powierzyy tworzenie wojska polskiego. Oznaczao to ostateczne w sprawie polskiej d sintressement Austro - Wgier, co, jak wiemy, wypywao z nowego podziau zdobyczy wojen nych i uzyskania przez Austro-Wgry rekom pensaty w postaci Rumunji. Wobec takiego obrotu sprawy sytuacja obozu aktywistycznego stawaa si nader ci

k. Oczy wistem ju byo, e po stronie pastw centralnych sprawa polska, oddana wycznie pod kompetencj rzdu niemieckiego, traci grunt pod nogami wanie wwczas, kiedy po stronie Koalicji rozwizanie jej poczo nabie ra coraz realniejszych ksztatw. Pod koniec 1916 roku, nieledwie w przede dniu rewolucji, Rosja carska uczynia wane posunicie w sprawie polskiej. Oto w dniu 25 grudnia cesarz Mikoaj w swoim rozkazie do armji i floty, wspominajc o niezrealizowanych dotychczas celach wojny, zaliczy do nich utwo rzenie wolnej Polski ze wszystkich trzech dziel nic", nie dodajc nic o takim lub innym zwiz ku jej z Rosj. Rozwiniciem tego nowego kursu polityki rosyjskiej bya audjencja u cesarza delegacji polskiej w dniu 5 stycznia 1917 roku, w czasie ktrej cesarz wyjani, e Polska ma by zje dnoczona" i ma by wolna, to znaczy, e otrzy ma wasny swj ustrj pastwowy z wasnemi izbami prawodawczemi i wasn armj". Owiadczenie to byo oficjalnie opublikowane, a jakkolwiek nie wspomniao wyranie o unji z Rcsj, jednake wyranie to wanie miao na myli. Tak czy inaczej bya to ogromna ewolu cja poj od skromnego samorzdu z cza sw odezwy wielkiego ksicia Mikoaia Mikcajewicza, ewolucja tem dla sprawy polskiej wa niejsza, e zbiegaa si z ordziem prezydenta Wilsona, ktry w sposb zdecydowany postawi spraw zupenej niepodlegoci Polski. Tu naley wyjani, co wpyno na tak do nios zmian w kursie polityki carskiej, ktra, jak wiemy, zasadniczo przeciwn bya wszel kim koncesjom dla Polakw. Koniec roku 1916 by momentem najwyszego rozwoju militaryzmu niemieckiego. Sfery reakcyjne w Rosji, ktre miay bezwzgldny wpyw na cesarza, uwaay wojn za ju bezwzgldnie przegran dla Rosji. Opinj t podziela ju i sam cesarz. To te straci wszelk nadziej na odzyskanie utraconych prowincyj polskich, a tem samem na orne rozstrzygnicie przez Rosj sprawy polskiej. e za nie udao si rwnie sferom reakcyjnym doprowadzi do pokoju odrbne go przeto z punktu widzenia rzdu carskie go nowe posunicie w sprawie polskiej miao charakter czysto platoniczny, obliczony raczej, jako efekt polityczny i, by moe, wypywajcy z zamiaru utrudnienia pooenia Niemcw na przyszej konferencji pokojowej. Konsekwentnie rozwijajc swj nowy kurs, cesarz Mikoaj poleci w kocu stycznia, aby specjalna komisja politykw i wojskowych ro717

syjskich zaja si opracowaniem wytycznych realizacji zapowiedzianej niepodlegoci Polski. Komisja ta nie dokoczya swojej pracy, gdy tymczasem wybucha w Rosji rewolucja. W tym samym czasie, kiedy w oficjalnej polityce Rosji uczyniono znaczn koncesj na rzecz Polski, za kulisami polityki rwnoczenie sprawa polska poniosa po stronie Koalicji po wan porak. Oto Francja, obawiajc si bardziej, ni kiedykolwiek wycofania si Rosji z wojny, za pragna uzyska od rzdu rosyjskiego pi mienn zgod na rewindykacje francuskie w stosunku do Niemiec, co stanowio gwny fracuski cel wojny, dotychczas bowiem Rosja wypowiadaa si w tej sprawie tylko ustnie. Rzd rosyjski zgodzi si na to, ale pod warun kiem, e i Francja zoy analogiczn deklara cj, przyznajc Rosji swobod w wyznaczeniu jej przyszych granic zachodnich. Dosownie w przeddzie rewolucji rosyjskiej sprawa ta zo staa zaatwiona pomidzy Francj i carsk Ro sj. W ten sposb republikaska Francja w oso bie wczesnego premjera Briand'a spraw pol sk, na wypadek zwycistwa Koalicji, ponow nie zacieniaa do zakresu wewntrznej decy zji Rosji, anulujc sprawy tej charakter mi dzynarodowy, jaki zdoaa ju bya osign. Tajne te umowy w listopadzie 1917 roku opublikowa rzd bolszewicki, co niemao skom promitowao Francj, przedewszystkiem za samego Briand'a. Nowy rzd francuski mu sia odpowiedzie poficjalnym komunikatem, w ktrym wprawdzie nie zdoa wybieli dyplo macji francuskiej, ale zato stwierdzi koniecz no odbudowania Polski w caej jej objto ci", jako jednego z zasadniczych elementw rwnowagi przyszej Europy". Ostatecznie wic, dziki rewolucji bolszewickiej, sprawa ta przyniosa raczej korzy Polakom. Jednak e pami o fatalnym bdzie politycznym Briand'a pozostaa na dugo, a to tern bardziej, e zosta on popeniony ju wwczas, kiedy sta nowisko w sprawie polskiej wyranie okreli prezydent Wilson.

Marcowa rewolucja rosyjska odrazu wy suna spraw polsk pod ktem niepodlegoci Polski. Najpierw uczynia to piotrogrodzka ra da delegatw onierskich i robotniczych (so wiet") w odezwie swojej do Polakw z dnia 28 marca. W odezwie tej sowiet" obwieszcza Polakom o zwycistwie wolnoci nad andar 718

mem wszechrosyjskim", oraz owiadcza, e demokracja Rosji stoi na gruncie uznania narodowo-politycznego samostanowienia naro dw", i e Polska ma prawo by zupenie nie podleg pod wzgldem pastwowo-midzynarodowym". Odezwa koczya si wezwaniem ludu polskiego do ustanowienia w swojem pa stwie demokratycznego ustroju republika skiego. Wydanie tej odezwy przez piotrogrodzki sowiet" wywoane byo przedewszystkiem ch ci pozyskania Polakw, a przedewszystkiem onierzy-Polakw dla radykalizmu spoeczne go i politycznego, ktry reprezentoway sowie ty. Z drugiej znw strony odezwa do Polakw wypywaa konsekwentnie z oglnych zaoe ideologji wolnociowej, zreszt nie bez pewnej presji lewicowcw polskich, ktrzy mieli kon takt z sowietem. Stanowisko, zajte przez radykalny so wiet", ktry od pocztku rewolucji rywalizowa politycznie z oficjalnym rzdem tymczasowym, niemile zaskoczyo ten ostatni. W rzdzie tym czasowym zasiadali przedewszystkiem tak zwa ni kadeci (konstytucyjni demokraci), rewolu cyjnym za ministrem spraw zagranicznych by rwnie kadet Milukow. A kadeci, pomimo ca ego swojego demokratyzmu" i liberalizmu", byli zasadniczo przeciwni obdarzania Polski niepodlegoci, co byoby rwnoznaczne z ode rwaniem od Rosji znacznego terytorjum, uwa ajc, e minimalne swobody" powinny wy starczy Polakom wobec zapanowania w Rosji stosunkw demokratycznych. Wobec sprawy polskiej kadeci, wanie z racji swojego libera lizmu, byli bodaje bardziej reakcyjni od sa mych reakcjonistw. Pomimo caej swojej niechci do rozwiza nia sprawy polskiej, rozumieli kadeci i rzd tymczasowy, e nie mona da si zdystansowa sowietom", a to tern bardziej, e na Zachodzie stanowisko Wilsona wyranie przyczyniao si clo zainteresowania spraw polsk, nabierajc coraz wikszego znaczenia. Jednake nieatwo byo pogodzi si kade tom z faktem niepodlegoci Polski i oddziele nia jej od Rosji, a to tern bardziej, e kadeci dyli do prowadzenia wojny a do zwycistwa. To te narazie rzd tymczasowy ograniczy si do wydania tego samego dnia, w ktrym sowiet opublikowa odezw do Polakw, ustawy, powo ujcej do ycia komisj likwidacyjn, ktra miaa przygotowa likwidacj dotychczasowego stosunku Rosji do Polski. Na prezesa komitetu rzd tymczasowy powoa swojego ma zaufa-

nia Lednickiego, przywdc demokratw pol skich, ktrzy oddawna znajdowali si w kontak cie z kadetami. Powoanie do ycia komitetu likwidacyjne go nie przesdzao jeszcze przyszego stosunku Rosji do sprawy polskiej, byo przeto zgodne z niechtnym do tej sprawy stosunkiem kadetw. Jednake pod naciskiem okolicznoci zewntrz nych rzd tymczasowy ju w dwa dni pniej, to znaczy dn. 30 marca, zmuszony by wyda proklamacj do Polakw, w ktrej, przesawszy braterskie pozdrowienie", oskary dawny rzd carski, e Polakom da obudne obietnice, ktre mg speni, ale ktrych speni nie chcia, co wyzyskay pastwa centralne", nada-

stwierdzajc ze strony Rosji wierno umo wom ze sprzymierzecami" dla walki z woju jcym germanizmem", uznawa stworzenie niepodlegego pastwa polskiego, utworzonego ze wszystkich ziem, zaludnionych w wikszoci przez nard polski, za niezawodn rkojmi trwaego pokoju", za pastwo polskie, po czone z Rosj wolnem wojskowem przymie rzem, za mocn tam przeciw naporowi mo carstw centralnych na Sowiaszczyzn". Kadeci przeto, z koniecznoci uznajc nie podlego i zjednoczenie Polski, zgry pragnli jej narzuci bliej nieokrelony zwizek z Ro sj (przym. woj.), rwnoczenie rozumiejc zjednoczenie jedynie w granicach etnograficz-

Obsluga angielskiego dziaa.

jc Polakom pozorne prawa pastwowe, a przytem nie dla caego narodu polskiego, lecz tylko dla jednej czci Polski", aby za t cen... kupi krew narodu", majc tu na myli nie mieck rekrutacj armji polskiej. W proklamacji tej rzd tymczasowy wyra zi swoj nadziej, e nie pjdzie i teraz armja polska walczy za spraw ucisku wolnoci, o rozdarcie ojczyzny", rwnoczenie wzywajc Polakw ze swojej strony w szeregi bojowni kw za wolno narodw", to znaczy armij ko alicyjnych. Zkolei rzd tymczasowy przyzna wa Polakom ca peni prawa stanowieia wedug wasnej woli o swoim losie", poczem,

nych, co dawao pole do pniejszych ewentu alnych ogranicze tery tor jalnych. Rwnie co do przyszych wewntrznych spraw Polski, jak kolwiek rzd tymczasowy stawa na stanowi sku, e nard polski sam okreli swj ustrj pastwowy", jednake zgry przesdza sposb tego okrelenia, dodajc, e nastpi ono przez konstytucyjne zgromadzenie, wybrane w go sowaniu powszechnem". Ju w proklamacji rzdu tymczasowego pragnli kadeci przesdzi zgry Rosji rol arbitra w stosunku do we wntrznych spraw polskich, wyraajc wiar, e ,,zwizane z Polsk wiekami wsplnego y cia narody, otrzymaj trwale zabezpieczenie
719

swojego obywatelskiego i narodowego istnie nia". Byo to rwnoznaczne ze stworzeniem w przyszej wolnej Polsce zagadnienia mniej szociowego", oraz zapewnienia Rosjanom szczeglniejszych przywilejw w Polsce. Rwnoczenie rzd tymczasowy zastrzega si, e rosyjskiemu zgromadzeniu konstytu cyjnemu wypadnie potwierdzi ostatecznie no we bratnie przymierze i udzieli swojej zgody na te zmiany w tery tor j um pastwowem Rosji, ktre s niezbdne dla utworzenia wolnej Pol ski ze wszystkich trzech, obecnie rozdzielonych, jej czci". Proklamacja koczya si apelem pod adre sem narodu polskiego: Naprzd do boju, ra mi do ramienia i rka w rk, za nasz i wa sz wolno!". W apelu tym wyranie zazna czyy si czysto wojskowe motywy proklamacji : rewolucyjna Rosja, pragnc dalej prowadzi wojn, chciaa zapewni sobie jak najdalej id c pomoc Polakw po obu stronach frontu. Proklamacja rzdu tymczasowego rewolu cyjnej Rosji nie o wiele dalej posuwaa si od ostatnich wystpie Rosji carskiej pod wzgl dem koncesyj na rzecz narodu polskiego, co wy pywao z antypolskiego nastawienia ideologji kadetw. Jednake proklamacja ta pod wzgl dem formalnym znacznie posuna bya spra w polsk. Carska Rosja obietnice w sprawie polskiej dawaa w sposb nader nieobowizujcy, unikajc yrowania ich przez czynnik poli tycznie odpowiedzialny, rwnoczenie negujc charakter midzynarodowy sprawy polskiej. Proklamacja rzdu tymczasowego bya ju ak tem bardziej odpowiedzialnym (podpisy wszystkich ministrw), oraz moe nawet mimowoli nadawaa sprawie polskiej cha rakter midzynarodowy. Przcdewszystkiein jednak dziki proklamacji musiao ulegn zmianie stanowisko zachodniej Koalicji w spra wie polskiej. W Rosji carskiej wiadomo byo, e sfery reakcyjne, w gruncie rzeczy decydu jce w otoczeniu cesarza, byy zasadniczo prze ciwne wszelkim ustpstwom na rzecz Polakw, co nie pozwalao zachodnim sprzymierzecom przywizywa zbytniej wagi do dawanych do ranie obietnic, a co zatem idzie, kazao im za chowywa si w sprawie polskiej w sposb wy soce naturalny. Teraz wiadomem byo, e pro klamacja rzdu tymczasowego jest dzieleni ka detw, najmniej yczliwych dla sprawy polskiej z pord rewolucyjnych ugrupowa rosyjskich, co temu minimalnemu programowi polskiemu zapewniao w Rosji trwaa przyszo, niejako rozwizujc sprzymierzonym rce i tern bar 720

dziej pozwalajc im akceptowa stanowisko prezydenta Wilsona. To te na Zachodzie proklamacja rosyjska wywoaa znamiene echo. Ambasador angielski w Piotrogrodzie, Buchanan, z polecenia swoje go rzdu zoy wobec Milukowa, ministra spraw zagranicznych Rosji rewolucyjnej, owiadczenie, e rzd brytyjski jest szczli wy, mogc owiadczy, e cakowicie przycza si do uznania zasad niepodlegoci i zjednocze nia Polski", oraz, e Wielka Brytanja gotowa jest do uczynienia wszelkich wysikw, aby osign ten cel w zupenej jednomylnoci z Rosj". Rzd francuski zadeklarowa przez swoje go ambasadora, Palologue'a, pen solidar no z Rosj" w sprawie polskiej, zapewniajc, e republika francuska z radoci okae Ro sji wspdziaanie w tej sprawie". Analogiczne owiadczenie w imieniu rzdu woskiego uczy ni ambasador Carlotti. Niezalenie od oddzielnych wystpie, trzy zachodnie mocarstwa sprzymierzone opubliko way w dniu 15 kwietnia 191.7 roku wsplny komunikat, w ktrym sprzymierzeni owiad czali, e widz w postanowieniu Rosji triumf zasad wolnoci..., stanowicej si narodw sprzymierzonych w walce przeciwko koalicji germaskiej", oraz pragn stwierdzi wobec opinji publicznej i wobec caego narodu polskie go, e czuj si solidarnymi z Rosj w myli przywrcenia do ycia Polski w jej caoci", po nadto za pragn, pracujc z ni (to znaczz Rosj) razem, da wiadectwo trwaemu za interesowaniu, ktrego nie przestali okazywa dla odbudowy narodu, powoanego do odegra nia doniosej roli w przyszej Europie". Tak wic bieg wypadkw wojennych i po litycznych doprowadzi wreszcie do tego, e Ko alicja w caoci swojej przyja niepodlego i zjednoczenia Polski, jako jeden ze swoich ce lw wojny i niezawodn rkojmi trwaego pokoju". Teraz przeto ju obie strony wojujce w zasadzie uznay powoanie do ycia niepod legego pastwa polskiego za fakt bezsporny, rnic si jedynie w pojciu realizacji tej nie podlegoci. Pastwa centralne ograniczay j terytorialnie do samego zaboru rosyjskiego, Ko alicja za rozszerzaa j na wszystkie trzy za bory. Rnice te tem bardziej zapewniay spra wie polskiej charakter midzynarodowego za gadnienia, ktre musiao by rozstrzygnite po zytywnie przez przysz konferencj pokojow. Ostatecznem uwieczeniem tej ewolucji, ktrej ulega sprawa polska na terenie midzy-

narodowym, byo przystpienie do wojny Sta nw Zjednoczonych A. P., ktrych prezydent od pocztku uwaa odbudow Polski niepod legej za obowizek ludzkoci, oraz rewolucja bolszewicka w Rosji, ktra wycofaa t ostat ni z Koalicji, tern bardziej rozwizujc jej r ce w sprawie Polski. Ewolucja, jakiej ulega sprawa polska na terenie midzynarodowym, szczeglnie za po stronie Koalicji, wywara silny wpyw na ksztatowanie si polityki polskiej obydwch obozw. Obz pasywistyczny, ktry od poczt ku wojny spraw polsk postawi na kart zwy cistwa Koalicji, zyska teraz znaczny sukurs moralny, dalej jeszcze rozszerzajc swoje wpy wy w spoeczestwie polskiem, zarwno na emi gracji, jak i w kraju pod okupacj niemieckoaustrjack. Opierajc si na bezwzgldnej wie rze w ostateczn porak Niemiec, a std d c do uchronienia polityki polskiej przed ryzykownem zwizaniem si z pastwami centralnemi, obz pasywistyczny teraz bardziej, ni kiedykolwiek ustosunkowa si opozycyjnie wo bec niemieckiej koncepcji niepodlegoci Polski, odrzucajc wszelk wspprac w dziele budo wy pastwa polskiego, otrzymywanego z rk Niemiec. To te, pomimo zabiegw wadz oku pacyjnych, oraz politykw polskich przeciwne go obozu, Polskie Koo Midzypartyjne, stano wice w kraju ekspozytur kierunku pasywistycznego, stanowczo uchylio si od udziau w tymczasowej radzie stanu, stawiajc warun ki, ktrych okupanci przyj nie chcieli i nie mogli. Rwnoczenie Koo to tern usilniej pro pagowao WT spoeczestwie opozycj wobec za miarw pastw centralnych, szczeglnie w sto sunku do tworzenia armji polskiej przeciwko Rosji, a tern samem przeciwko caej Koalicji. Polityka obozu aktywistycznego ulega rwnie zasadniczej zmianie, szczeglnie w je go ugrupowaniach lewicowych, ktre posiaday decydujcy wpyw na Legjony. Decydujca ro la midzynarodowa aktywizmu polskiego jakgdyby koczya si. Doprowadzi on w swoim czasie do wyonienia si sprawy polskiej po stronie pastw centralnych, co zostao uwie czone aktem listopadowym, wprowadzajcym zagadnienie niepodlegoci Polski na aren mi dzynarodow. Ale obecnie inicjatywa w spra wie polskiej stanowczo przechodzia z rk pastw centralnych w rce Koalicji, ktra j rozszerzaa i pogbiaa, doczajc do postu latu niepodlegoci postulat zjednoczenia. Wo

bec takiego przelicytowania pastw central nych przez Koalicj, biorc rzecz teoretycznie, rola aktywistw powinna si bya skoczy na rzecz obozu pasywistycznego, wsppracujcego od pocztku z Koalicj. Ale praktycznie rzecz przedstawiaa si nieco inaczej. Koalicja narazie gosia tylko platoniczne niejako obietnice, nie majc monoci ich zrealizowania a do cza su zadania Niemcom ostatecznej klski. Narazie panami sytuacji w Polsce byli Niemcy, kt rych znw klska na pocztku 1917 roku bya nader jeszcze wtpliwa. Naleao si liczy z moliwoci raczej pokoju kompromisowego. W tym wypadku chodzio o tworzenie w spra wie polskiej faktw dokonanych, ktreby za wayy w czasie rokowa pokojowych. Z tego punktu widzenia wanem byo przystpi jak najprdzej do budowy pastwa polskiego i ar mji polskiej, chociaby narazie w skromnych ramach koncepcji niemiecko-austrjackiej. To te obz aktywistyczny nie wycofa si ze wsppracy z wadzami okupacyjnemi w dziele realizacji aktu listopadowego, jedynie zmieniajc swj wewntrzny stosunek do tej wsppracy. Znajdujc oparcie dla swoich d e zjednoczeniowych w nowej polityce Koali cji, aktywici polscy poczli traktowa akt li stopadowy wycznie, jako etap na drodze do ostatecznego celu, jakim musiao by zjednocze nie Polski w ramach istotnej, niczem nieskr powanej niepodlegoci, oraz wspprac z oku pantami, jako rodek do zapewnienia narodowi polskiemu doranych osigni politycznych, a w najgorszym razie (w wypadku zwycistwa pastw centralnych lub pokoju kompromisowe go) minimalnej realizacji de polskich. Sta nowisko to byo szczeglnie jasno uwiadomio ne sobie wrd lewicy obozu aktywistycznego, ktr w tymczasowej radzie stanu reprezento wa komendant Pisudski, rwnoczenie prze wodniczcy komisji wojskowej rady stanu. Wobec powoania do ycia rady stanu, w ktrej komendant Pisudski reprezentowa najbardziej opozycyjn lewic, cay obz akty wistyczny uzna j narazie, jako tymczasowy rzd tworzcego si pastwa polskiego. Konsekwencj tego byo owiadczenie Pol skiej Organizacji Wojskowej z dnia 16 stycznia 1917 roku, zoone na rce marszaka rady sta nu, Niemojowskiego, e dzi, w chwili powo ania do ycia zawizku rzdu polskiego, Pol ska Organizacja Wojskowa uwaa za swj za szczytny obowizek odda tymczasowej radzie stanu Krlestwa Polskiego swe siy i krew do rozporzdzenia".
721

Jednake sfery lewicowe pomimo wszyst ko zachoway daleko posunit ostrono w sto sunku do tymczasowej rady stanu, czego wy razem byo oddanie jej tylko czci szeregow cw P. O. W. Zreszt ostrono ta okazaa si suszna, gdy niedugo doszo do rozdwiku po midzy prawic i lewic aktywistyczn.

Obz pasywistyczny, reprezentowany gw nie przez narodow demokracj i jej przywd c Dmowskiego, z natury rzeczy, wobec okupa cji ziem polskich przez Niemcy i Austro-Wgry, teren swojego dziaania mia ograniczony do emigracji i pastw koalicyjnych. Tylko poza krajem mg prowadzi swoj polityk jawn. W pierwszym okresie wojny, kiedy po stro nie Koalicji sprawa polska nie wysza jeszcze poza obrb wewntrznych rozstrzygni Rosji, gwnemi organami obozu pasywistycznego by y Koa polskie w Dumie i w radzie pastwa

rosyjskich, rezydujcych w Piotrogrodzie, oraz Komitet Narodowy piotrogrodzki. Na zacho dzie Europy dziaay lune ekspozytury naro dowej demokracji, a raczej poszczeglni dziaa cze, przedewszystkiem Dmowski. W Ameryce znw kierunek pasywistyczny posiada repre zentacj w polskich organizacjach spoecznych i politycznych, indywidualnie za w osobie Ignacego Paderewskiego, ktrego wpywy byy ju wwczas znaczne wrd elity i szerokich mas spoeczestwa amerykaskiego. W miar, jak sprawa polska nabieraa zna czenia midzynarodowego, punkt cikoci obo zu pasywistycznego z natury rzeczy przesuwa si na Zachd, rwnoczenie za wypywaa po trzeba powoania do ycia naczelnego organu kierowniczego tej polityki. Pierwsz prb w tym kierunku byo zorganizowanie zjazdu dziaaczw pasywistycznych w Lozannie w ko cu stycznia 1917 roku. Zjazd w Lozannie opracowa dokadny pro gram polskiej polityki zagranicznej obozu pro-

Fragment rewolucji w Rosji. Bolszewicy sprowadzaj do paacu .\f(l). '-'^~.. nych biayrh". Wskiego u> />;, n''odzie aresztowa

li!

koalicyjnego i rozesa do wszystkich swoich placwek w kraju i poza krajem odpowiednie dyrektywy, zmierzajce do uzyskania poparcia swoich zamierze ze strony ugrupowa pasywistycznych. Doprowadzio to w sierpniu tego roku rwnie na zjedzie w Lozannie do formalnego powoania do ycia Komitetu Narodowego Pol skiego z siedzib, w Paryu, jako kierowniczego organu polskiej polityki prokoalicyjnej.

Tymczasem w kraju, po pierwszym okre sie, zgodnym w pojmowaniu roli tymczasowej rady stanu przez obz aktywistyczny, nastpiy nowe powane powikania. Jak wiemy, spoecznym wykadnikiem no minowanej przez okupantw tymczasowej rady stanu bya Rada Narodowa, reprezentujca po szczeglne ugrupowania aktywistyczne. W Ra dzie Narodowej rywalizoway ze sob dwa od amy: prawicowy, ktrego jdrem bya Liga Pastwowoci Polskiej, i lewicowy, posiadajcy odpowiednik w Centralnym Komitecie Narodo wym. W pocztkach 1917 roku przewag w Ra dzie Narodowej, zarwno, jak i w tymczasowej radzie stanu, uzyska kierunek prawicowy, bar dziej ugodowy w stosunku do Niemiec i znacz nie mniej samodzielny. Wobec tego lewica po cza przechodzi zwolna ponownie do opozycji, ktra stawaa si tern wyraniejsz, im wsp praca z Niemcami dawaa radzie stanu coraz mniejsze widoki na przyszo. Tymczasem Rada Stanu, jakkolwiek narazie wyposaona bya przez okupantw w skrom ny zakres kompetencyj, wierzya jednake wraz z rozwojem wypadkw uda jej si rozszerzy ten zakres. Byo to zudzeniem. Niemcy wi dzieli ju, e akcja werbunkowa speza na niczem, stracili nadziej, e nard polski ofiaruje bezinteresownie swoj krew na rzecz zwyci stwa Niemiec jedynie z pobudek raczej uczu ciowych i romantycznych, przeto wic nie pieszyli si ani z formowaniem wojska polskie go, ani z organizacj pastwowoci polskiej, grajc na zwok i oczekujc dalszego biegu wy padkw wojennych. Komisja wojskowa tymczasowej rady sta nu pod przewodnictwem Jzefa Pisudskiego opracowaa projekt organizacji armji polskiej, ale projekt ten zosta odrzucony przez okupan tw, ktrzy nie godzili si na oddanie wojska polskiego pod kompetencj rady stanu, jako za wizka rzdu polskiego. Wyranie lekcewac

sobie rad stanu, Niemcy, jak ju wiemy, po wierzyli organizacj wojska polskiego Oddzia owi dla Polskiej Siy Zbrojnej przy warszawskiem genera-gubernatorstwie (Abteilung fr Polnische Wehrmacht"). Legjony, ktre miay stanowi kadry armji polskiej, zostay rwnie w porozumieniu z Austro-Wgrami od dane pod dowdztwo genera-gubernatora Beselera. Rwnie i w sprawie roty przysigi, opracowanej przez komisj wojskow, nastpi ostry konflikt z Niemcami. Polski projekt prze widywa przysig suenia Polsce i Ojczy nie i przyszemu krlowi polskiemu", oraz do chowania rzetelnego braterstwa broni woj skom niemieckim, austrjacko - wgierskim i sprzymierzonym z niemi", natomiast Beseler da wprost przysigi na posuszestwo ce sarzowi niemieckiemu, jako... najwyszemu wo dzowi w obecnej wojnie". W tych warunkach pooenie rady stanu byo nadwyraz cikie, to te w dniu 19 marca 1917 roku zoya owiadczenie, e w razie usunicia Legjonw z kraju i pozbawienia ich charakteru kadrw przyszej armji, oraz, wogle, w razie, jeeli tworzenie armji polskiej w myl postulatw rady stanu w najbliszym czasie do skutku doprowadzone nie bdzie ra da stanu traci racj bytu", a jej czonkowie bd zmuszeni ustpi ze swych stanowisk". Sprawa tworzenia armji polskiej, ktra jedynie moga bya sta si gwarantk przyj tych przez pastwa centralne zobowiza, bar dziej jeszcze skomplikowaa si przez wybuch rewolucji rosyjskiej i proklamacj niepodlego ci i zjednoczenia Polski przez rzd tymcza sowy. Wypadki te wywary silne wraenie w ma sach spoeczestwa polskiego, szczeglnie za wrd sfer lewicowych. Lewica obozu aktywistycznego, ktrej trzonem bya Frakcja Rewo lucyjna Polskiej Partji Socjalistycznej, jakkol wiek zasadniczo odnosia si niechtnie do Ro sji nawet rewolucyjnej, jednake musiaa stra ci zapa w tworzeniu armji polskiej przeciwko Rosji, ktra teraz pozbya si znienawidzonego caratu, deklarujc jednak swoj wol dalszego prowadzenia wojny. Nastroje te cznie z prowokacyjnem stanowiskiem Niemiec w sprawie tworzenia armji polskiej oraz wogle realizacji aktu listopadowego we wszystkich dziedzinach pchny lewic aktywistyczn do ostrych wyst pie opozycyjnych. W dniu 1 maja 1917 roku na posiedzeniu rady stanu rozgorzaa gorca dyskusja na te mat dalszych jej losw. Zdecydowane stanowi723

sko zaj komendant Pisudski, wysuwajc wniosek manifestacyjnej dymisji caej rady stanu, o ktrej mwi, e chciaa si sta rz dem pobocznym", a staa si w rzeczywistoci rad przyboczn" wadz okupacyjnych, wo bec czego ginie wszelka racja jej istnienia. Ko mendant Pisudski mwi: Rada stanu zada nie swoje spenia, przeamaa pierwsze lody... i t zasug historja jej przyzna..., ale obecnie rada stanu skazana jest na mier, nowe dys kusje na nicby si nie zday!". Jednake zdecydowany wniosek Pisud skiego odrzucono wikszoci gosw, i rada stanu przyja wniosek marszaka Niemojowskiego, majcy charakter nowego ultimatum dla mocarstw7 centralnych, a domagajcy si kategorycznie ustanowienia dla Krlestwa Pol skiego regenta, ktrego zadaniem byoby po woanie staego rzdu i sejmu, oraz przypie szenie tempa organizacji polskich organw pa stwowych i przejmowania przez nie wadzy z rk okupantw w granicach moliwoci wo jennych. W tym samym czasie polityka polska w in nych zaborach sza rwnie w kierunku nieko rzystnym dla pastw7 centralnych. W b. zaborze pruskim, gdzie od pocztku wojny przewaay wpywy pasywistyczne, te raz, wobec zdecydowanego postawienia przez Koalicj sprawy niepodlegoci i zjednoczenia Polski, polskie sfery polityczne rozpoczy co raz bardziej jawn akcj przeciwniemieck, rwnoczenie potpiajc niemiecki program w sprawie polskiej, ktiy pozostawia lsk, Po znaskie i Pomorze poza nawiasem Polski nie podlegej. W b. zaborze austrjackim, w Galicji i na lsku Cieszyskim, na pocztku wojny prze waa kierunek aktywistyczny, ktrego wpywy byy tern wiksze, e opieray si na nadziei przyczenia zaboru austrjackiego do Polski niepodlegej, co przewidywa pierwotny pro gram polski Austro-Wgier i co znajdowao nie wtpliwie yczliwe poparcie samego cesarza Franciszka Jzefa I. W miar jednak, jak roz wj wypadkw wojennych i politycznych prze krela program austrjacko-wgierski, oddajc inicjatyw w sprawie polskiej w rce Niemiec, co byo rwnoznaczne z pozostawieniem zaboru austrjackiego poza granicami Polski niepodle gej i w Galicji pocz upada kierunek akty wistyczny, wzrastay za sympatje prokoalicyjne, rodzce si z nadziei zjednoczenia nie podlegej Polski wedug koncepcji prezydenta Wilsona.
724

Niezalenie od tego, organ aktywizmu ga licyjskiego, Naczelny Komitet Narodowy, rw nie straci grunt pod nogami i zblia si do swojej likwidacji. N. K. N., powoany do ycia w celu tworzenia Legjonw Polskich, oraz sto jcy na stray austrjacko-polskiej koncepcji niepodelgociowej, waciwie nie mia ju co robi. Legjony miay si sta kadrami armji polskiej Krlestwa Polskiego, odgrodzonego granic od Galicji, przechodzc pod komend niemieck, same za Austro-Wgry zupenie poniechay ingerencji w sprawie polskiej. Roz pocza si stopniowa likwidacja Naczelnego Komitetu Narodowego, przypieszona odda niem w dniu 10 kwietnia 1917 roku przez ce sarza Karola komendy nad Legjonami niemiec kiemu genera-gubernatorowi Beselerowi. Rwnorzdnie i z tych samych pobudek w Kole Polskiem przy parlamencie wiedeskim, w ktrem dotychczas przewaay wpywy aktywistyczne, nastpiy wielkie przemiany. Oka zao si, e zarwno rzd Austro-Wgier, jak i sam cesarz Karol, nietylko zrezygnowali z dawnego austrjacko-polskiego programu, ale nawet nie myl na serjo dotrzyma zobowi zania zmarego cesarza Franciszka Jzefa, ktry, po akcie listopadowym, na pociech Po lakom galicyjskim przyobieca szerok autonomj. Mao tego, wychodziy na jaw antypolskie projekty rzdowe oderwania od Galicji jej wschodniej czci ze Lwowem i utworzenia z niej jakiego austrjacko-ukraiskiego tworu, ktry mia stanowi baz dla ewentualnej inkor poracji do Austro-Wgier rosyjskiej Ukrainy. Z drugiej znw strony Austro-Wgry trakto way Galicj, jako objekt targu z Niemcami na temat podziau zdobyczy wojennych (Ru mun ja). Wszystko to miao ten skutek, e w poo wie 1917 roku wiedeskie Koo Polskie zajo wobec rzdu austrjackiego stanowisko opozy cyjne, przyjmujc jako podstaw swojej poli tyki oglnopolski program niepodlegoci i zjed noczenia, zreszt nie bez tar wewntrznych i pod naciskiem szerokiej opinji publicznej w Galicji.

Wchodzimy teraz w zupenie nowy i od mienny okres rozwoju sprawy polskiej w czasie wojny wiatowej, zarwno pod wzgldem ze wntrznym, jak i wewntrznym. Od pocztku wojny do roku 1917, a biorc cilej do rewolucji rosyjskiej, z istniejcych

Senegalczycy. Odpoczynek po wyczerpujcym marszu.

dwch kierunkw polityki polskiej kierunek aktywistyczny, wykorzystywujcy dla sprawy polskiej pastwa centralne, zdoby sobie powa ne pozycje polityczne i wojskowe, ktiych wy razem byy Legjony, jedyne wwczas prawdzi we wojsko polskie, oraz akt listopadowy, pro klamujcy niepodlego Polski i tern spraw polsk stawiajcy na paszczynie midzynaro dowej, wtedy, kiedy kierunek pasywistyczny, wygrywajcy dla sprawy polskiej kart koali cyjn, pozostawa jeszcze cigle w sferze ci kich zabiegw politycznych, narazie nie daj cych jeszcze adnych pozytywnych rezultatw. Okres wojny wiatowej od rewolucji rosyj skiej, przeciwnie, zasadniczo zmienia role pol skich kierunkw politycznych. Kierunek akty wistyczny, wobec postawy Niemiec i AustroWgier, oraz wobec oglnej sytuacji politycznej i wojskowej, nie moe posun si naprzd poza dotychczasowe osignicia, stopniowTo za, prze chodzc do opozycji wobec pastw centralnych, traci nawet pewne swoje dotychczasowe pozy cje, co byo konieczn konsekwencj zmiany orjentacji politycznej. Rwnoczenie kierunek pasywistyczny w coraz szybszem tempie rozwija swoje sukce sy polityczne na terenie midzynarodowym. Proklamacja niepodlegoci i zjednoczenia Pol ski przez rewolucyjny rzd tymczasowy rosyj ski, uznanie tego faktu przez Francj, Anglj i Wochy i zaliczenie jego realizacji do celw wojny przeciwniemieckiej koalicji, jDrzystpienie do wojny Stanw Zjednoczonych i program

polski prezydenta Wilsona, doczajcy do nie podlegoci i zjednoczenia Polski danie odda nia jej wolnego dostpu do morza wszystko to zapewniao sprawie polskiej maksymalne korzyci po stronie Koalicji i pozwolio kierun kowi pasywistycznemu przystpi z ca energj i pewnoci siebie do realizacji na terenie midzynarodowym ju osignitych zobowiza mocarstw koalicyjnych. Od tej chwili monaby miao zamieni stosowane dawniej nazwy dla obu kierunkw polityki polskiej. Bowiem obz aktywistyczny przechodzi do polityki raczej pasywnej, za obz pasywistyczny do wyranie aktywnej. Zmie niy si warunki zewntrzne przeto musiay si zmieni i role czynnikw politycznych. Obfi te niwo, ktre byo bezsprzecznie w znacznej mierze plonem znojnego posiewu kierunku aktywistycznego, a przedewszystkiem akcji legjonowej Jzefa Pisudskiego, pocz teraz zbiera kierunek pasywistyczny. Jak ju wiemy w nowych warunkach poli tycznych obz pasywistyczny, dziaajcy dotd w ramach bardzo lunej organizacji, wyoni w dniu 15 sierpnia 1917 roku w Lozanie Komi tet Narodowy Polski z siedzib w Paryu, kt ry przyj na siebie wobec Koalicji rol niejako zacztkowego rzdu polskiego w zakresie kompetencyj ministerstwa spraw zagranicznych, to znaczy w dziedzinie reprezentowania polityki polskiej wobec pastw sprzymierzonych, oraz opieki nad Polakami w obrbie tych pastw W skad waciwego Komitetu Narodowego 725

w Paryu wchodzili: R. Dmowski, E. Piltz, M. Zamoyski i J. Wielowieyski, poza tern za re prezentantami Komitetu przy rzdach sprzy mierzonych i neutralnych byli : w Londynie W. Sobaski, w Rzymie K. Skirmunt, w Szwajcarji M. Seyda i J. Rozwadowski, oraz w Ameryce Ignacy Paderewski. Prezesur Komitetu obj Roman Dmowski. Wkrtce po powitaniu Komitetu Narodo wego rzdy pastw sprzymierzonych uznay go, jako oficjaln organizacj polsk", rwnocze nie akceptujc wyznaczonych przez Komitet reprezentantw dyplomatycznych. Uznanie to byo ju dla sprzymierzonych o tyle atwe i ce lowe, ile e w tym czasie Rosja pocza grzzn w chaosie rawolucyjnym, pocztkowo si fak tw, nastpnie za i formalnie wycofujc si z przeciwniemieckiej Koalicji, dziki czemu w umysowoci politykw koalicyjnych zasza doniosa i korzystna dla sprawy polskiej prze miana. Tak wic Francja uznaa Komitet Na rodowy w dniu 20 wrzenia 1917 roku, Anglja, w dniu 15 padziernika, Wochy30 padzier nika, a Stany Zjednoczone A. P. w dniu 10 listopada. Od tej chwili Komitet Narodowy, a z nim i cay obz pasywistyczny zyska moc n prawno-polityczn podstaw do swojej dzia alnoci na terenie midzynarodowym. Sab stron Komitetu Narodowego byo, oczywicie, jego oderwanie od kraju, co jed nak z biegiem czasu znacznie zagodzi bieg wy padkw w kraju, gdzie czoowe sfery obozu aktywistycznego przeszy stopniowo do opozycji przeciwko pastwom centralnym, wzmacniajc tern pozycj moraln paryskiego Komitetu Na rodowego. Tak czy inaczej, dla Komitetu Narodowe go sprawr wielkiej wagi byo uzyskanie was nej siy zbrojnej nietylko poto, aby, jak to zaw sze si dzieje, swoj pozycj polityczn wzmoc ni wymow bagnetw. Komitetowi Narodo wemu musiao zalee na tern, aby si faktu stworzy warunki, pozwalajce w czasie roko wa pokojowych zaliczy Polsk do grona pastw zwyciskiej Koalicji przeciwniemiec kiej. Wobec odcicia Komitetu Narodowego od kraju, wobec tego, e niky zawizek niepodle gego pastwa polskiego znajdowa si w dodat ku pod okupacj pastw centralnych jedy nym faktem, ktry warunki powysze mg by wytworzy, moga by tylko armja polska, uza leniona od Komitetu i walczca przeciwko Niemcom w szeregach armij sprzymierzonych. Dziki szczliwemu zbiegowi okolicznoci Komitet Narodowy posiad tak wanie armj
726

polsk we Francji, jakkolwiek powstanie jej nie miao istotniejszego zwizku z dziaalnoci czoowych politykw obozu pasywistycznego, znacznie za poprzedzio nawet istnienie same go Komitetu. Ideologicznie zacztkw Armji Polskiej we Francji naley szuka a w roku 1914 w pol skiej kompan j i tak zwanych Ba Joczykw, wchodzcej w skad francuskiej Legji Cudzo ziemskiej. Z pokolenia w pokolenie przekazywane sympatje polsko-francuskie, tradycja wielkiej epopei napoleoskiej, oraz od czasw legjonw woskich w cigu zgr stu lat trwajca trady cja polskiego onierza tuacza, wszdzie, gdzie mg, pod obcemi sztandarami walczce go za Polsk wszystko to musiao wrd emi gracji polskiej we Francji wywoa na poczt ku ju wojny gorcy entuzjazm i ch walki pod sztandarami francuskiemi ze znienawidzonemi Niemcami w myl wieych jeszcze tradycji Po lakw wolnych strzelcw z 1870 roku. Na tym to tle raczej uczuciowem, ni politycznem emi gracja polska w Paryu wystawia w dniach grozy 1914 roku kilkuset ochotnikw, ktrzy uformowali ow synn kompanj Bajoczykw. Ale Bajoczycy wyginli w bohaterskich walkach zanim mogli si byli sta kadrami ja kiej powaniejszej formacji polskiej. Z drugiej znw strony rzd carskiej Rosji szybko rozwia na zachodzie iluzje, wypywajce z obietnic odezwy wielkiego ksicia Mikoaja Mikoajewicza. Rzd francuski musia si z tern liczy, lojalnie w sprawach polskich nic nie czynic samodzielnie bez zgody rzdu rosyjskiego. W tych warunkach wszelkie zabiegi patrjotw polskich we Francji w sprawie polskiej forma cji wojskowej musiay pozosta bez rezultatu. Pooenie zmienio si dopiero po prokla macji rzdu tymczasowego w Rosji. Na pod stawie tej proklamacji powstay szanse uzyska nia zgody rzdu rosyjskiego na tworzenie woj ska polskiego we Francji. Inicjatyw w tym kierunku podj przedewszystkiem przebywajcy w Paryu historyk i powieciopisarz Wacaw Gsiorowski przy wspudziale Erazma Piltza, kierownika tak zwanego Bureau Politique Polonaise" w Pa ryu i podpukownika wojsk francuskich Ada ma Mokiejewskiego. Rzd francuski, szczeglnie za jego sfery wojskowe, odnis si yczliwie do inicjatywy polskiej, wymagajc jednak aprobaty rzdu ro syjskiego. Po duszych staraniach za pored-

nictwem rosyjskiego pukownika Ignatjewa, przydzielonego do sztabu francuskiego, otrzy mano wreszcie zgod rewolucyjnego rzdu Kiereskiego na formowanie we Francji autonomi cznej armji polskiej. By to moment nad wyraz sprzyjajcy za-

rosyjskich, przysanych na front zachodni. Rwnie i na froncie salonickim wojska rosyj skie buntoway si, ogarnite zaraz rewolu cyjn. W dodatku aktualna jeszcze ewentual no utworzenia armji polskiej po stronie pastw centralnych musiaa zachca rzdy

Olbrzymi pochd Narodowy w Warszawie w 1918 r.

interesowaniu Francji nietylko spraw polsk, ale i wojskiem polskiem. Rozkad rewolucyjny w Rosji w sposb ju widoczny osabia jej siy militarne. Nawet we Francji mieli sposobno Francuzi obserwowa gangren rosyjsk, kt ra doprowadzia do otwartych buntw brygad

sprzymierzone do aktywniejszej polityki w sprawie polskiej. Opierajc si na zgodzie rzdu rosyjskiego Gsiorowski i podpukownik Mokiejewski po czli usilnie zabiega we francuskich sferach politycznych i wojskowych. Rezultatem tych 727

zabiegw, prowadzonych w sposb cile pouf ny, bez udziau jakiejkolwiek organizacji ze strony polskiej i nawet bez wiedzy Romana Dmowskiego, jak to sam stwierdza ten ostatni, by dekret z dn. 4 czerwca 1917 roku prezyden ta Republiki Francuskiej Poincar'go o formo waniu autonomicznej Armji Polskiej we Fran cji. Dekret ten zosta opublikowany w Jour nal Officiel", ju w dniu 5 czerwca 1917 roku. Dekret prezydenta stwierdza, e autono miczna Armja Polska wTalczy bdzie pod pol skim sztandarem, pod najwyszem dowdz twem francuskiem". Armja Polska miaa si rekrutowa z pord Polakwonierzy fran cuskich, oraz ochotnikw polskich wszelkiego pochodzenia. Organizacj, wyposaenie i utrzy manie armji zapewnia rzd francuski. Podpisanie dekretu zostao poprzedzone uroczyst enuncjaj, podpisan przez ministra spraw zagranicznych Ribot'a i ministra spraw wojskowych Painlev'go, w ktrej uzasadniali potrzeb organizowania we Francji Armji Pol skiej. Midzy innemi byo tam powiedziane: ...Z drugiej strony intencje rzdw sprzy mierzonych, a w szczeglnoci rosyjskiego Rz du Tymczasowego w sprawie odbudowania pa stwa polskiego, nie mog by lepiej potwierdzo ne, jak przez danie Polakom monoci walcze nia wszdzie pod ich sztandarami narodowemi. Wreszcie sdzimy, i Francja powinna wzi sobie za punkt honoru wspdziaanie w twoniu i rozwoju przyszej Armji Polskiej. Pokrewno ducha naszych ras i przyja, jakiej Polacy zawsze dawali dowody naszemu krajo wi, stanowi dla nas moralny obowizek przy czynienia si do tej wzniosej a chwalebnej misji". Na podstawie dekretu prezydenta natych miast rzd francuski przystpi do organizowa nia Armji Polskiej. Powoano przedewszystkiem do ycia Francusko-Polsk Misj Woj skow" (Missions Militaire Franco-Polonai se"), szefem ktrej mianowano w dniu 6 czerw ca 1917 r. generaa francuskiego Archinard'a, zasuonego zdobywc Sudanu w wojnach kolonjalnych, przydajc mu do boku, jako szefa sztabu Misji podpukownika Mokiejewskiego. Niezwocznie Misja gen. Archinard'a przystpia do prac organizacyjnych, w czasie ktrych dopiero Armja Polska zyskaa sobie oparcie polityczne w powstaym w poowie sierpnia Komitecie Narodowym, wzamian sta jc si dla tego ostatniego powanym atutem, jakim niewtpliwie bya polska sia zbrojna po stronie Koalicji.
728

Kadrami tworzcej si Armji Polskiej mieli by onierze i oficerowie Polacy, sucy w wojskach francuskich, ktrych obliczano na okoo 2000 ludzi. W kocu czerwca 1917 roku powstaje pierwszy obz polski w Sille de Guil laume w departamencie Sarthe. Komendan tem obozu zostaje kapitan Jagnitkowski, by y oficer francuskich wojsk kolonjalnych, kt ry narazie by jedynym oficerem francuskim, wadajcym jzykiem polskim. W dniu 15 sierpnia, a wic w chwili po wstania Komitetu Narodowego, w obozie pol skim znajdowao si ju 240 oficerw i 247 sze regowych. W dniu 1 wrzenia liczba szerego wych podniosa si do 382, za 1 padziernika byy ju cztery kompanje, liczce 832 szerego wych. Narazie do obozu polskiego prawie wycz nie napywali onierze francuscy. Liczba ochotnikw bya znikoma, poniewa wogle emigracja polska we Francji bya nader nielicz na i rozproszona. Liczono jednak na werbunek ochotniczy w wikszych skupiskach emigracji polskiej w obu Amerykach. To te z ogromn energj rozpoczto odpowiedni propagand i werbunek w Stanach Zjednoczonych A. P., w Kanadzie, Brazylji, a nawet w Argentynie. Organizacje polskie w Stanach Zjednoczo nych i w Kanadzie z entuzjazmem i typowo amerykaskim rozmachem popary akcj wer bunku, spotykajc si z daleko posunit yczli woci ze strony swoich rzdw. To te rekru tacja w tych dwch najwikszych skupiskach emigracji polskiej od pocztku rozwijaa si po mylnie, osigajc w krtkim czasie zdumiewa jce rezultaty. Niezalenie od akcji werbunkowej w Ame ryce prowadzono rwnie, acz z natury rzeczy w skromniejszym rozmiarze, rekrutacj ochot nicz i w Europie. We Francji za zgod rz du rosyjskiego wcielono do obozu polskiego Po lakw, onierzy zbuntowanych biygad rosyj skich. Zgaszali si rwnie nader licznie Po lacy, jecy niemieccy, znajdujcy si w obo zach koncentracyjnych we Francji. W listopa dzie przybyo kilkuset ochotnikw z Anglji i Holandji. Wreszcie poczwszy od grudnia poczy przybywa z za oceanu coraz liczniejsze tran sporty ochotnikw polskich. Pierwszy trans port, liczcy 1200 ludzi, przyby do Bordeaux w dniu 26 grudnia 1917 roku cakowicie wy ekwipowany i wspaniale umundurowany, uro czycie witany przez przedstawicieli Misji Woj-

skowej, Komitetu Narodowego i wadz francus kich. W lad za pierwszym przybyway dalsze transporty z Ameiyki. Poczto te tworzy no we obozy, aby pomieci szybko wzrastajce szeregi Armji Polskiej. W tym czasie prace organizacyjne i szko leniowe byy ju w penym toku. Arm ja Polska otrzymaa odznaki polskie, ktrych szczegln cech byy rogatywki charakterystycznego kro ju. Organizacja i szkolenie odbyway si cile wedug wzorw francuskich. W dniu 10 stycznia 1918 roku mona ju byo sformowa 1-wszy puk strzelcw polskich pod dowdztwem ppuk. Jasieskiego. W ko cu lutego Ann ja Polska liczya ju zgr 10.000 ludzi. Rozpoczo si formowanie dalszych pu kw. W dniu 22 czerwca 1918 roku odbya si pierwsza uroczysto wojskowa Armji Polskiej, a zarazem manifestacja polsko - francuskiego braterstwa broni. Miasta francuskie Pary, Verdun, Nancy i Belfort wrczyy pukowi pol skiemu chorgwie. Delegaci miast wrczali chorgwie prezesowi Komitetu Narodoweego Dmowskiemu, ten oddawa je do rk prezyden ta Republiki Poincar'go, ktry z kolei wrcza je dowdcom pukw. Nieobecnym by jedynie 1. puk strzelcw polskich, podajcy wanie na front, gdzie od poowy lipca stacza mia bohaterskie walki, w ktrych utraci 100 zabitych i ponad 500 ran nych. W cigu lata 1918 roku napyw ochotni kw z Ameiyki by tak wielki, e organizacja Armji Polskiej, ktra i bez tego napotykaa na wielkie trudnoci, bya niemal e zahamowana, Przedewszystkiem brak byo pomieszcze dla ogromnej iloci ochotnikw i z bolczk t Misja Wojskowa musiaa walczy w nad wy raz cikich warunkach, jeeli uwzgldnimy, e w tym samym czasie na terenie Francji l dowaa rwnie ogromna armja amerykaska, a straty, ponoszone przez armje sprzymierzone na froncie, zmuszay do wycofywania na tyy w celu reorganizacji i uzupenie ogromnej ilo ci dywizyj francuskich i angielskich. Drug gron bolczk Armji Polskiej by kompletny brak oficerw i podoficerw dla szkolcej si masy ochotnikw. Brak znw do statecznej iloci szk wojskowych nie pozwala w dostatecznej mierze i w krtkim czasie wy rwnywa tych brakw. Zreszt brak byo rw nie oglnego planu organizacyjnego, co przy

szalonym tempie napywu ochotnikw, czynio ca prac niezwykle trudn i jaow. Wymienione tu braki byyby ju dostatecz nym powodem, aby organizacj Armji Polskiej we Francji oceni, jako dzieo niezwykle trud ne, dajce dobre wiadectwo francuskiemu ge neraowi Capdedont, szefowi wyszkolenia, kt ry pomimo wszystko umia pokonywa wszel kie przeciwnoci. Ale byy groniejsze jeszcze bolczki Ar mji Polskiej we Francji, natury raczej mo ralnej. Na czoo wysuwaa si sprawa oficerw i podoficerw nietylko z racji ich zupenie nie dostatecznej liczby. Ci z nich, ktrzy pochodzili z armji francuskiej, przewanie sfrancuziali, sabo albo i wcale nie wadajcy jzykiem pol skim, nie znali ani nie rozumieli onierza pol skiego, std te nie umieli si do niego zbliy, zachowujc fatalny, nadmierny dystans, a na wet nierzadko traktujc go, jako co niszego, w sposb przyjty w wojskach kolonjalnych w stosunku do tuziemcw. Wywoywao to po wszechne rozgoryczenie wrd onierzy, szcze glnie wrd ochotnikw z Ameryki, ktrzy w oddziaach ameiykaskich wTidzieli zgoa in ny stosunek oficerw do szeregowych. Nie ma te rol odegra w tern fatalnem zjawisku fakt, e Polacy z armji francuskiej przechodzili do Armji Polskiej czsto z pobudek wycznie tylko egoistycznych, pragnc zadekowa si" na tyach przy formujcych si dopiero oddzia ach polskich. W tych warunkach oficer nie tylko nie by wychowawc onierzy, ale prze ciwnie raczej przytumia ich wasny entu zjazm. Oficerowie znw, pochodzcy z biygad ro syjskich, bezsprzecznie znajdujcy si pod wpywem rewolucyjnych wypadkw rosyjskich, pomijajc naturalny brak innych, lepszych tradycyj, nasiknici byli pewn apatj w najlep szym razie, co gorzej za niekiedy nawet sa mi stajc si rozsadnikami rewolucyjnej demagogji i rozprzenia. O ile b. oficerowie fran cuscy niszczyli nastrj onierzy nadmiern su rowoci i brutalnoci, b. oficerowie rosyjscy grzeszyli przewanie karygodn pobaliwoci i lenistwem. Zjawiska te, same przez si ju grone, po gbia fakt, e nie byo czynnika nadrzdnego, ktryby mg podnie nastrj onierza, na gi i porwa oficera w okrelonym kierunku wojskowo-wychowawczym, ktryby wytworzy zbiorow psychik armji, cierajc z niej wszel ki nalot obcych wpyww. Czynnikiem takim 729

mg by tylko wdz Armji Polskiej, wdzPo lak, umiejcy przemwi do dusz onierzy Polakw, mogcy si sta dla nich symbolem Ojczyzny, obowizku, honoru. Roli wodza nie moga bya speni PolskoFrancuska Misja Wojskowa z cudzoziemskim generaem na czele. Zadaniu temu nie mg sprosta rwnie Komitet Narodowy, reprezen tujcy cywilno-polityczny czynnik, zawsze ob cy duszy onierskiej. Cik sytuacj Armji Polskiej wobec bra ku popularnego wodza Polaka rozumia za rwno Komitet Narodowy, jak i francuskie wadze wojskowe. Nie mona byo jednak za

wwczas ju uwizionemu przez Niemcw w Magdeburgu Jzefowi Pisudskiemu, a wic przedewszystkiem Polskiej Organizacji Woj skowej. Przybycie do Francji generaa Hallera odrazu zmienio pooenie Armji Polskiej. Zarw no rzd francuski, jak i Komitet Narodowy uznali w nim jedynego kandydata na dowdc Armji Polskiej. Rozpoczy si pertraktacje i rozmowy. Genera Haller parokrotnie konfe rowa z premjerem Francji Clemenceau oraz z ministrem spraw zagranicznych Pichon'em. Poprzednio ju, bo w dniu 20 marca 1918 roku, rzd francuski podpisa umow z Komi

Marszalek Pisudski na otwarciu Sejmu Ustawodawczego w dniu 10 lutego 1019 r. radzi zemu, gdy nie byo narazie po stronie Koalicji czowieka, ktremu monaby byo po wierzy tak odpowiedzialne dowdztwo. A oto w poowie lipca 1918 roku zjawi si w Paryu, przybywajc z Rosji przez Murman, genera Jzef Haller, b. dowdca II Bry gady Legjonw Polskich i b. dowdca II Kor pusu Polskiego, poprzedzony saw swojej wal ki z Niemcami pod Kaniowem (o zdarzeniach tych bdzie mowa pniej). General Haller po siada ju wwczas daleko idce penomocnic twa prokoalicyjnych organizacyj polskich w kraju i na terenie Rosji, rwnoczenie za sfer dawniej aktywistycznych w kraju, bliskich 730 tetem Narodowym, rozszerzajc jego kompe tencje, jako zawizku rzdu polskiego, na Armj Polsk we Francji. Teraz musiaa Francja ustali formalnie swoje obowizki i swj sto sunek do Armji Polskiej. Uczynia to dopiero w ukadzie z Komitetem Narodowym, pcdpisanyni w dniu 28 wrzenia 1918 roku. Punkt pierwszy tego ukadu opiewa! : ..Pol skie siy zbrojne, wszdzie, gdzie sie znajduj, lui) gdzie bd utworzone, w celu walczenia po stronie sprzymierzonych przeciw mocarstwom centralnym, stanowi bd jednolit arnij sa morzdn, sprzymierzon i walczc pod ko mend polsk". Najwysz wadz polity-

czn dla Armji Polskiej bdzie polski Komitet Narodowy, ktrego siedzib jest Pary". Naczelny dowdca wojska polskiego bdzie mianowany przez polski Komitet Narodowy i zatwierdzony przez rzd francuski (ewentual nie take przez inne rzdy sprzymierzone)." Przy naczelnym dowdcy wojska polskiego b dzie pracowa sztab generalny Naczelnego Do wdztwa W. P., zoony z oficerw wojska pol skiego z francuskim oficerem Generalnego Sztabu, jako szefem sztabu, ktrego wybierze i zamianuje naczelny dowdca wojska polskie go z listy, zaproponowanej przez francuskiego ministra wojny". Naczelnemu dowdcy wojska polskiego przysuguje prawo wszelkich mianowa w Armji Polskiej we Francji". Wojskowa Misja Francusko-Polska jest orga nem, wyznaczonym przez rzd francuski przy polskim Komitecie Narodowym i przez Naczel ne Dowdztwo W. P. do zaatwiania wszystkich spraw, tyczcych si w. p.". Ukad ten, ktry powyej podalimy w skrcie, posiada dla sprawy polskiej niezwy kle doniose znaczenie. Punkt pierwszy bo wiem tego ukadu, stwierdzajcy, e armja pol ska jest samorzdn, sprzymierzon i pod komend polsk, a potwierdzony w dniu 11 padziernika 1918 roku na miesic przed za wieszeniem broni przez ministra spraw zagra nicznych Wielkiej Brytanji Balfoura, ministra spraw zagranicznych krlestwa woskiego Sonnino, oraz sekretarza stanu Stanw Zjednoczo nych A. P. Lansinga sta si podstaw7 pra wnopolityczn udziau Polski w konferencji pokojowej w Wersalu po stronie zwyciskiej Koalicji. Jasnem jest oczywicie, e sukces ten Ko mitet Narodowy osign przedewszystkiem dziki istnieniu Armji Polskiej we Francji i udziaowi jej, poczwszy od lipca 1918, w wal kach z Niemcami w jednym szeregu z armjami sprzymierzonemi. Podpisawszy z rzdem francuskim ukad wrzeniowy Komitet Narodowy mianowa ge neraa J. Hallera zwierzchnim wodzem wszyst kich wojsk polskich walczcych o niepodle go caej ojczyzny przeciwko monarchjom za borczym", zaznaczajc rwnoczenie, e t god no powierza mu nietylko na podstawie zaufa nia, lecz rwnie w myl penomocnictw, udzie lonych generaowi Hallerowi przez szereg organizacyj w kraju. Nominacja zostaa podpisa na w dniu 4 padziernika 1918 roku. Tak wic Armja Polska we Francji zyska a nareszcie wodzaPolaka, do ktrego tskni

a i ktrego brak odczuwaa bolenie zarwno pod wzgldem organizacyjnym, jak i moral nym. Genera Haller natychmiast zabra si do prac organizacyjnych, ktre do tego czasu zna cznie ju byy posuny si naprzd, dziki za sugom generaa Capdedont'a, w duej mierze usuwajc poprzednie braki materjalne oddzia w polskich, oraz znacznie podnoszc ich po ziom wyszkolenia. Teraz, pod kierunkiem wo dza, do ktrego oficerowie i onierze odrazu zy skali zaufanie, praca organizacyjna pocza szybko wydawa znakomite rezultaty pomimo znacznych trudnoci, trwajcych nadal. Przedewszystkiem jednak radykalnej zmianie ulega moralna postawa wojska pol skiego. Wraz z generaem Hallerem, b. dowd c II Biygady Legjonw Polskich, oraz szere giem oficerw leg jonowych, ktrzy rwnocze nie przybyli do Francji, do Armji Polskiej wstpi nowy duch, oywiony najpikniejszemi tradycjami legjonowemi, ktre zdaa od Fran cji, w cikim znaj u i krwawym wysiku zro dziy si pod dziaaniem niezomnego ducha twrcy Legjonw, komendanta Jzefa Pisud skiego. W poowie padziernika 1918 roku Armja Polska we Francji liczya ju 430 oficerw i 16915 szeregowych. Skadaa si ona z 1. dy wizji (1., 2. i 3. puki strzelcw), ktra walczy a nadal na froncie, z 2. dywizji (4., 5. i 6. pu ki strzelcw), ktr ostatecznie formowano, i z kadrw dalszych dywizyj i oddziaw pomo cniczych. 1. dywizja polska miaa wanie wzi udzia w decydujcej ofensywie marszaka Foch'a na Metz, kiedy front niemiecki zaama si i w dniu 11 listopada 1918 r. zawarto zawiesze nie broni. Od chwili podpisania zawieszenia broni Armja Polska we Francji, w przeciwiestwie do wszystkich armij sojuszniczych, nietylko nie zatrzymaa swojej organizacji, ale przeciwnie, znacznie jeszcze wzmoga jej tempo. Zoyy si na to nastpujce okolicznoci. Politycy polscy z Komitetu Narodowego, od po cztku wojny oderwani od kraju, nie znali je go moliwoci, a std te nie wierzyli, aby samo spoeczestwo polskie zdoao wTyoni z siebie dostateczne siy, aby nietylko wyrzuci z kraju okupantwT, ale i obroni Polsk przed bolsze wick nawa ze wschodu, ktra musiaa jej zagraa z chwil zaamania si wojskowej po tgi niemieckiej, dotd mocno usadowionej na wschodzie. Przeto Komitet Narodowy za jedy731

ne wyjcie uwaa wkroczenie do Polski wojsk polskich z Francji, ktreby dopiero zlikwidowa y okupacj i, stajc si kadrami wielkiej armji polskiej, stany na stray granic wskrzeszonej ojczyzny. W tym celu trzeba byo jak najpr dzej przygotowa Armj Polsk do tego zada nia. Jak przekonamy si z nastpujcych opi sw stao si inaczej. Polska odzyskaa swoj niepodlego wasnemi siami spoeczestwa zanim Armja Polska moga bya opuci Fran cj. Jeszcze przed zawieszeniem broni powsta nie polskie wyrzucio okupantw w dniu 11 li stopada z okupacji niemieckiej, a wic, w chwi li podpisywania zawieszenia broni, za z oku pacji austrjacko-wgierskiej jeszcze wczeniej w dniu 1 listopada 1918 roku. Wobec takiego obrotu spraw naleao jak najprdzej poprowadzi Armj Polsk z Fran cji do Polski ju nie dla zastpienia w niej oku pantw, lecz jako posiki dla krwawicej si od pocztku powstania ojczyzny. 1. dywizj, po uzupenieniu jej stanw li czebnych oraz ekwipunku, mona byo wysa do Francji ju pod koniec 1918 roku. Ale tu powstaa wielka trudno, a mianowicie, jak drog? Na drog morsk przez Gdask, zawarowan dla Armji Polskiej w zawieszeniu bro ni, w aden sposb nie chciaa si zgodzi Anglja, co wypywao przedewszystkiem z jej wzrastajcej niechci dania Polsce dostpu do mcrza. Przeciwko znw drodze ldowej przez terytorjum niemieckie wystpi rzd niemiec ki, opniajc powzicie decyzji zrcznemi ar gumentami prawnemi i formalnemi. Trzeba wic byo czeka na wynik przeduajcych si rokowa. T konieczn zwok za wszelk cen chciano wyzyska dla tern lepszego rozwoju i organizacji Armji Polskiej, aby j, moliwie liczn i dobrze wyekwipowan, wysa do Pol ski, kiedy zajdzie tego moliwo. Tymczasem za sprawa powikszenia Ar mji Polskiej generaa Hallera staa si zupenie aktualn dziki postawie Polakw, jecw austrjackich we Woszech. Pod koniec ju woj ny rzymski Polski Komitet Narodowy przy wspudziale niezwykle yczliwym rzdu wos kiego z jecw tych drog zacigu ochotniczego pocz tworzy polskie formacje wojskowe w myl piknych tradycji legjonw woskich Dbrowskiego. Z chwil podpisania zawiesze nia broni akcja ta znakomicie rozszerzya si dziki popularnemu wrd jecw Polakw hasa powrotu do kraju z broni w rku.
732

W krtkim czasie w trzech wielkich obozach zgromadzono we Woszech 27.000 Polakw, z ktrych rozpoczto formowa jednostki bojo we w cigu listopada i grudnia 1918 roku, ora?, stycznia 1919 roku. Polsk akcj wojskow we Woszech umie jtnie wykorzysta genera Haller tak, e zosta a ona wczona w ramy organizacyjne Armji Polskiej we Francji. W cigu pierwszych czterech miesicy 1919 roku puki polskie, formowane we Wo szech, przewoono do Francji, gdzie sformowa no z nich cztery dywizje, a mianowicie 3., 6., 7. oraz dywizj instruktorsk, co razem z 1. i 2. dywizjami, utworzonemi we Francji, tworzyo sze penych dywizyj Armji Polskiej wraz ze wszystkiemi oddziaami pomocniczemi. Uzbrajanie i ekwipowanie nowych pukw polskich odbywao si w ten sposb, e puki francuskie, demobilizujc si, przekazyway swoje wyposaenie pukom polskim. W kocu kwietnia 1919 r. Armja Polska we Francji li czya ju penych sze dywizyj, podzielonych na dwa korpusy I i III. Tu naley wyjani skd pochodzi brak ko lejnoci w numeracji pukowa dywizyj i korpu sw. Jak wiemy Armja Polska zostaa uzna na przez Koalicj za cakowicie jednolit, nie zalenie od miejsca formowania si poszczegl nych oddziaw. Nominalnie wic genera Hal ler by zwierzchnim wodzem wszystkich formacyj, ktre samorzutnie przewanie powstaway na gruzach armij rosyjskiej. Wszystkie te for macje tworzyy przeto teoretycznie II korpus Armji Polskiej Hallera, w skad ktrego z wik szych jednostek wchodziy: 4. dywizja generaa eligowskiego, formowana na pnocnym Kau kazie i pod Odes, oraz 5. dywizja syberyjska. Po dugich rokowaniach z Niemcami wre szcie Koalicja zawara z nimi w dniu 8 kwietnia 1919 roku ukad, ktry zapewnia Armji Pol skiej woln drog do Polski. W dniu 15 kwietnia nastpia podniosa uroczysto wyruszenia pierwszego pocigu, wiozcego generaa Hallera z czci jego szta bu. O pnocy z dnia 19 na 20 kwietnia pocig ten zatrzyma si na ziemi polskiej w wielko polskim Lesznie, skd te genera Haller roze sa depesz, komunikujce o swoim tak oddawna upragnionym powrocie do kraju, do Naczel nego Wodza i Naczelnika Pastwa Jzefa Pi sudskiego, do prezesa polskiej Rady Ministrw, do marszaka Sejmu oraz do marszaka Foch'a. W lad za pierwszym pocigiem do kraju przybyway nastpne, Polsce za, w najci-

ne wyjcie uwaa wkroczenie do Polski wojsk polskich z Francji, ktreby dopiero zlikwidowa y okupacj i, stajc si kadrami wielkiej armji polskiej, stany na stray granic wskrzeszonej ojczyzny. W tym celu trzeba byo jak najpr dzej przygotowa Aronj Polsk do tego zada nia. Jak przekonamy si z nastpujcych opi sw stao si inaczej. Polska odzyskaa swoj niepodlego wlasnemi siami spoeczestwa zanim Armja Polska moga bya opuci Fran cj. Jeszcze przed zawieszeniem broni powsta nie polskie wyrzucio okupantw w dniu 11 li stopada z okupacji niemieckiej, a wic, w chwi li podpisywania zawieszenia broni, za z oku pacji austrjacko-wgierskiej jeszcze wczeniej w dniu 1 listopada 1918 roku. Wobec takiego obrotu spraw naleao jak najprdzej poprowadzi Armj Polsk z Fran cji do Polski ju nie dla zastpienia w niej oku pantw, lecz jako posiki dla krwawicej si od pocztku powstania ojczyzny. 1. dywizj, po uzupenieniu jej stanw li czebnych oraz ekwipunku, mona byo wysa do Francji ju pod koniec 1918 roku. Ale tu powstaa wielka trudno, a mianowicie, jak drog? Na drog morsk przez Gdask, zawarowan dla Armji Polskiej w zawieszeniu bro ni, w aden sposb nie chciaa si zgodzi Anglja, co wypywao przedewszystkiem z jej wzrastajcej niechci dania Polsce dostpu do morza. Przeciwko znw drodze ldowej przez terytorjum niemieckie wystpi rzd niemiec ki, opniajc powzicie decyzji zrcznemi ar gumentami prawnemi i formalnemi. Trzeba wic byo czeka na wynik przeduajcych si rokowa. T konieczn zwok za wszelk cen chciano wyzyska dla tern lepszego rozwoju i organizacji Armji Polskiej, aby j, moliwie liczn i dobrze wyekwipowan, wysa do Pol ski, kiedy zajdzie tego moliwo. Tymczasem za sprawa powikszenia Ar mji Polskiej generaa Hallera staa si zupenie aktualn dziki postawie Polakw, jecw austrjackich we Woszech. Pod koniec ju woj ny rzymski Polski Komitet Narodowy przy wspudziale niezwykle yczliwym rzdu wos kiego z jecw tych drog zacigu ochotniczego pocz tworzy polskie formacje wojskowe w myl piknych tradycji legjonw woskich Dbrowskiego. Z chwil podpisania zawiesze nia broni akcja ta znakomicie rozszerzya si dziki popularnemu wrd jecw Polakw hasa powrotu do kraju z broni w rku. 732

W krtkim czasie w trzech wielkich obozach zgromadzono we Woszech 27.000 Polakw, z ktrych rozpoczto formowa jednostki bojo we w cigu listopada i grudnia 1918 roku, oraz stycznia 1919 roku. Polsk akcj wojskow we Woszech umie jtnie wykorzysta genera Haller tak, e zosta a ona wczona w ramy organizacyjne Armji Polskiej we Francji. W cigu pierwszych czterech miesicy 1919 roku puki polskie, formowane we Wo szech, przewoono do Francji, gdzie sformowa no z nich cztery dywizje, a mianowicie 3., 6., 7. oraz dywizj instruktorsk, co razem z 1. i 2. dywizjami, utworzonemi we Francji, tworzyo sze penych dywizyj Armji Polskiej wraz ze wszystkiemi oddziaami pomocniczemi. Uzbrajanie i ekwipowanie nowych pukw polskich odbywao si w7 ten sposb, e puki francuskie, demobilizujc si, przekazyway swoje wyposaenie pukom polskim. W kocu kwietnia 1919 r. Arm ja Polska we Francji li czya ju penych sze dywizyj, podzielonych na dw7a korpusy I i III. Tu naley wyjani skd pochodzi brak ko lejnoci w numeracji pukw, dywizyj i korpu sw. Jak wiemy Arm ja Polska zostaa uzna na przez Koalicj za cakowicie jednolit, nie zalenie od miejsca formowania si poszczegl nych oddziaw. Nominalnie wic genera Hal ler by zwierzchnim wodzem wszystkich formacyj, ktre samorzutnie przewanie powstaway na gruzach armij rosyjskiej. Wszystkie te for macje tworzyy przeto teoretycznie II korpus Armji Polskiej Hallera, w skad ktrego z wik szych jednostek wchodziy: 4. dywizja generaa eligowskiego, formowana na pnocnym Kau kazie i pod Odes, oraz 5. dywizja syberyjska. Po dugich rokowaniach z Niemcami wre szcie Koalicja zawara z nimi w dniu 8 kwietnia 1919 roku ukad, ktry zapewnia Armji Pol skiej woln drog do Polski. W dniu 15 kwietnia nastpia podniosa uroczysto wyruszenia pierwszego pocigu, wiozcego generaa Hallera z czci jego szta bu. O pnocy z dnia 19 na 20 kwietnia pocig ten zatrzyma si na ziemi polskiej w wielko polskim Lesznie, skd te genera Haller roze sa depesz, komunikujce o swoim tak oddawna upragnionym powrocie do kraju, do Naczel nego Wodza i Naczelnika Pastwa Jzefa Pi sudskiego, do prezesa polskiej Rady Ministrw, do marszaka Sejmu oraz do marszaka Foch'a. W lad za pierwszym pocigiem do kraju przybyway nastpne, Polsce za, w najci-

szych warunkach walczcej o swoje prawo do ycia, przybyway dywizja za dywizj doskona le wyszkolonego i wyekwipowanego onierza, ktry znakomicie powiksza krajowe siy zbrojne. Arm ja Polska we Francji wypenia swoie zadanie przyprowadzenia do kraju doskonale zorganizowanych, uzbrojonych i wyekwipowa nych onierzytuaczy, synw Polski, rozsia nych po caym wiecie. Z t chwil znika ra cja bytu tej armji. Ze wzgldw jednak tech nicznych i organizacyjnych nie mona byo narazie wcieli Armji Polskiej Hallera do wojska krajowego. Spraw t unormowa w zasadzie dekret Wodza Naczelnego i Naczelnika Pa stwa z dnia 27 czerwca 1919 roku, ale ostatecz na likwidacja Armji Polskiej, sformowanej we Francji, nastpia w dniu 1 wrzenia tego ro ku przy rwnoczesnem wczeniu jej oddziaw do krajowej Armji Narodowej. Aby zakoczy ten pobieny szkic rozwoju

polityki polskiej na zachodzie musimy przypom nie Czytelnikowi, e Armja Polska we Fran cji bya podporzdkowana Komitetowi Narodo wemu w Paryu, ktry te wobec niej odgrywa rol ministerstwa spraw wojskowych. Stano wio to najwaniejszy atrybut Komitetu Naro dowego, pozwalajcy mu znakomicie wzmocni i rozszerzy drug swoj agend, ktr byo re prezentowanie polskiej polityki zagranicznej wobec rzdw pastw sprzymierzonych. Z chwil powrotu wojska polskiego z Fran cji do Polski i wcielenia go do krajowej armji polskiej jedno i to niezwykle wane zadanie Komitetu Narodowego zostao dokonane. Spra wy wojskom przeszy odtd cakowicie w rce Rzdu Polskiego i Naczelnego Wodza odrodzo nej Polski. Komitetowi Narodowemu pozosta o do wykonania tylko drugie zadanie, ktre od chwili przystpienia do rokowa pokojowych nabrao ogromnego znaczenia. Komitet Naro dowy przeksztaci si przeto w dyplomatyczne

C*z*

Traktat

Wersalski z podpisem Marszalka J.

Pisudskiego

przedstawicielstwo polskie na konferencji po kojowej w Wersalu, dopeniajc tam ostatniego swojego zadania.

W maju 1917 roku pooenie obozu aktywistycznego stao si niezwykle cikie. Na ul timatum Tymczasowej Rady Stanu z dn. 1 ma ja Niemcy nie pieszyli z odpowiedzi. Jednak e byo jasnem, e odpowied ta bdzie nega tywna. Wszystko wskazywao na to, e spra wa polska, oddana po stronie pastw central nych wycznie w rce niemieckie, traci grunt pod nogami, wobec czego polska polityka aktywistyczna staje si raczej szkodliw. Ale wikszo prawicowa Rady Stanu nie chciaa lub nie umiaa jeszcze zrozumie tego, tembardziej za wycign z wytworzonej sy tuacji politycznej naleyte konsekwencje wobec Niemiec. To te Rada Stanu zachowywaa si chwiejnie, tracc czas i siy na jaowe dyskusje. Natomiast mniejszo lewicowa, na czele z Jzefem Pisudskim, obraa ju zdecydowanie opozycyjny kierunek zarwno wobec pastw centralnych, jak i polityki Rady Stanu. Ko mendant Pisudski zarzuca nawet publicznie czonkom wikszoci, e nawet gdy walcz, je dnoczenie zawieraj ugod" i upominajc, e dla polityki Rady Stanw jest rzeczywicie pi minut do dwunastej". W dniu 8 czerwca 1917 r. nadesza odpo wied niemiecka na ultimatum Rady Stanu. Po za obietnic przekazania wiadzom polskim spraw kulturalnych" Niemcy ustosunkowali si odmownie do wszystkich innych, istotnie wanych postulatw Rady Stanu, jak przekaza nie wadzy administracyjnej, skarbowej, woj skowej i t. d. W kraju zawrzao przeciwko Niemcom i ugodzie z nimi. W Radzie Stanu lewica wy stpia bojowo. Ale wikszo w imi oportunistycznej zasady bra, co daj" pogodzia si z nowym stanem rzeczy, znw wchodzc na dro g cile aktywistycznej polityki. W rezultacie Pisudski, a z nim caa lewi ca, zoy mandat do Rady Stanu, dywizj swo j manifestujc ostateczne zerwanie obozu ci le niepodlegociowego z kierunkiem aktywistycznym. Pooenie skomplikowaa jeszcze sprawa roty przysigi, ktr nareszcie roz strzygnito w lipcu w sensie dla Niemcw wy ranie korzystnym. onierz polski mia przy siga nie na wierno rzdowi polskiemu, lecz na wierno fikcyjnemu przyszemu krlowi 734

polskiemu, natomiast w przysidze mia raz na zawsze wiza si przymierzem i braterstwem broni z armjami pastw sprzymierzonych. By o to rwnoznaczne niemal z przysig na wier no cesarzowi Wilhelmowi. Nastpiy doniose wypadki. Ogromna wikszo legjonistw odmwia zoenia przy sigi, ktra miaa by odebrana od nich WT spo sb uroczysty, ku czemu ju poczyniono odpo wiednie przygotowania. Wobec odmowy legjonistw wadze nie mieckie zarzdziy silne represje. Opornych legjonistw aresztowano i osadzono w specjal nych obozach koncentracyjnych. Rwnoczenie rozpoczto liczne aresztowania wrd czonkw Polskiej Organizacji Wojskowej, susznie uwa ajc j za orodek oporu i kuni polityki cile niepodlegociowej. Aresztowania te byyby niepene, gdyby na wolnoci pozosta komen dant Pisudski, moralny wdz Legjonw Pol skich i przyszego wTojska polskiego, oraz przy wdca caego obozu niepodlegociowego. To te noc z 21 na 22 lipca 1917 roku Jzef Pi sudski zcsta aresztowany i wywieziony do wi zienia wojskowego w Magdeburgu. Od tej chwili ostatecznie rozeszy si drogi dwch odamw obozu aktywistycznego : lewi ca wycofaa si cd wszelkiej wsppracy z pa stwami centralnemi, zachowujc wobec nich zdecydowanie wrog pcstaw i dziaalno swo j znw wprowadzajc na tory konspiracji, kt rej wyrazem w dziedzinie wojskowej staa si P. O. W.; prawica narazie zachowaa swoj za sadnicz linj polityczn, ale powoli i ona po cza sterowa WT kierunku programu cile nie podlegociowego i zjednoczeniowego, tymcza sem za czynia wszelkie wysiki, aby utrzyma si na powierzchni fali dziejowej. Tymczasem zaszy nowe wypadki, ktre pooenie Tymczasowej Rady Stanu uczyniy wrcz nieznonem i kompromitujcem. Po zlikwidowaniu sprawy przysigi przez internowanie opornych legjonistw, ktrymi okazali si prawie wycznie Polacy z zaboru rosyjskiego, znacznie uszczuplony Polski Kor pus Posikowy skada si teraz z samych pra wie Polakw z zaboru austrjackiego, ktrym niezoenie wymaganej przysigi grozio wciele niem do armji austrjackiej. W tych warun kach dla pastw- centralnych niewygodne byo pozostawanie dalsze Legjonw Polskich w kr lestwie, a to tembardziej, e byy one nadal ele mentem niepewnym, bd co bd dodaway nieco powagi autorytetowi Rady Stanu, a stra ciwszy racj bytu, jako kadry wielkiej armji

polskiej na usugach Niemiec, w bezczynnoci swojej stanowiy marnotrawstwo si z punktu widzenia niemieckiego. To te na skutek no wego porozumienia Niemcy z powrotem ustpi y Austro-Wgrom Polski Korpus Posikowy, wobec czego genera-gubernator Beseler wyda w dniu 24 sierpnia 1917 r. rozkaz wymarszu Legjonw z krlestwa na front wschodni, pozo stawiajc w Warszawie szczupe kadry dla or ganizacji tak zwanego Wehrmachtu" (Pol skiej Siy Zbrojnej). Rozkaz Beselera, amicy w sposb brutal ny i samowolny przyjt przez pastwa cen tralne zasad, e Legjony Polskie bd suy wycznie, jako kadry wojska polskiego wy woa nowe wrzenie wrd legjonistw. W re zultacie w Przemylu doszo do ostrych zatar gw z wadzami austrjackiemi, na skutek cze go dowdztwo austrjacko-wgierskie rozwiza o trzy puki piechoty, jeden uanw i jeden artylerji, legjonistw za, przewanie poddanych Austro-Wgier, wcielio do armji austrjackiej i wysao na front woski. Wobec tego w Pol skim Korpusie Posikowym pozostay tylko dru gi i trzeci puk piechoty legjonowej, drugi puk uanw i ponownie sformowany puk artylerji, stanowice tak zwan elazn" II Brygad Legjonw Jzefa Hallera. Wobec tak jawnie ju popenionego przez Niemcw gwatu na sprawie polskiej Tym czasowa Rada Stanu, ograniczona ju personal nie do samej prawicy i centrum, pomimo cae go swojego dotychczasowego bezkrytycznego aktywizmu, uznaa swoj rol za skoczon, a w dniu 25 sierpnia 1917 r. czonkowie jej zo yli swoje mandaty w rce Komisji przejcio wej, powoanej z trzech osb, ktrej zadaniem miao by dalsze prowadzenie agend Rady Stanu. Ustpienie Rady Stanu byo dalszym cio sem dla polityki aktywistycznej. Tymczasem midzynarodowe pooenie sprawy polskiej ulegao po stronie Koalicji wi docznej poprawie. Niemcy ponownie zapra gny wobec tego utrzyma inicjatyw w spra wie polskiej, aby Koalicji nie dawa do rk no wych atutw politycznych i powstrzyma spoe czestwo polskie od wrogich przeciwko pa stwom centralnym wystpie. Przeto w dniu 12 wrzenia 1917 roku zo sta wydany przez obu cesarzy patent, zapowia dajcy nowe ustpstwa, ktrych wyrazem mia o by stworzenie instytucji trzyosobowej re gencji, jako tymczasowej i najwyszej wadzy Krlestwa Polskiego.

W poowie padziernika na regentw zo stali powoani: arcybiskup warszawski Kakowski, Ostrowski i ksi Lubomirski, wszyscy trzej ideologicznie zblieni raczej do obozu pasywistycznego, wzgldnie do narodowej demo kracji. Jeli za chodzi o Ostrowskiego by on formalnym czonkiem narodowo-demokratycznego Koa Midzypartyjnego. By to zrcz ny manewr polityczny, przy pomocy ktrego chciano osabi opozycj pasywistyczn.

Ignacy Paderewski. W dniu 27 padziernika 1917 roku Rada Regencyjna uroczycie obja swoje urzdowa nie. W pocztkach grudnia tego roku za zgo d Beselera Rada Regencyjna powierzya Ja nowi Kucharzewskiemu misj tworzenia rzdu, ktry te powsta o charakterze umiarkowanie aktywistycznym. Zdawao si, e wobec nowe go kursu w polityce polskiej pastw central nych, Rada Regencyjna bdzie moga urzeczy wistni nadzieje aktywistyczne na istotn roz735

budow pastwowoci polskiej. W rce polskie przeszo ju sdownictwo, szkolnictwo i szereg mniej wanych gazi pracy pastwowej. Tymczasem z kocem 1917 roku rozpocz y si obrady konferencji pokojowej w Brzeciu n/Bugiem pomidzy pastwami centralnemi a Rosj i Rumun j. Rada Regencyjna usilnie zabiegaa, aby na konferencji tej bya rwnie reprezentowana i Polska. Zabiegi te nie odniosy skutku. Jasnem byo, e Niemcy cakowicie lekcewa so bie Rad Regencyjn i sam nawet zasad nie podlegoci Polski. W dniu 9 lutego 1918 r. podpisano traktat z Ukrain, oddajc pod jej panowanie ziemie polskie, wcznie z Chemszczyzn. W dniu 3 marca tego roku zawarto traktat z Rosj So wieck, zgodnie z ktrym losy Polski oddane byy bezapelacyjnie w rce pastw centralnych. Traktat Brzeski wywoa niezwyke obu rzenie w caem spoeczestwie polskiem wszyst kich trzech zaborw. W Austro-Wgrzech wik szo oficerw polskich posuna si w swojej manifestacji tak daleko, e odesaa cesarzowi Karolowi swoje austrjackie odznaczenia bojo we. Kraj zosta zalany fal burzliwych manifestacyj, protestw, nierzadko za wprost jaw nych buntw przeciwko okupantom. Do ogl nych protestw przyczya si rwnie i Rada Regencyjna, ale to ju nie uratowao jej popu larnoci w oczach spoeczestwa, ktre odpowie dzialno za ncwy rozbir Polski skadao na jej barki. Nastpio pod Raracz przejcie na dru g stron frontu II Brygady Legjonw z Hal lerem na czele. Polityka aktywistyczna osta tecznie zbankrutowaa. Jednake do koca wojny Rada Regencyj na pozostaa na stanowisku, pragnc za wszel k cen chroni dla Polski, co si da, i osiga, co mona. Oczywicie, byo to stanowisko nawskr oportunistyczne, nie przynoszce Polsce takich korzyci, ktreby usprawiedliwiay dal sze wspdziaanie z pastwami centralnemi. To te Rada Regencyjna prowadzia w od osobnieniu swoj drobn polityk ustpstw i za biegw, spoeczestwo za w masie swojej nie przywizywao wikszej wagi do drobniutkich jej osigni realnych, pocichu gotujc si do wielkiej chwili dziejowej, ktra pozwoliaby zrzuci jarzmo okupantw. Stao si to w pierwszej poowie listopada 1918 roku wraz z klsk Niemiec i Austro-Wgier. W dniach 11 14 listopada 1918 r. Rada

Regencyjna oddaje peni wadzy w rce Jzefa Pisudskiego po jego powrocie z Magdeburga.

Od pocztku wojny duchem i przywdc polityki niezalenej w obozie aktywistycznym by Jzef Pisudski, pierwszy przed wojn szer mierz idei niepodlegociowej, twrca Legjonw i komendant ich I Brygady. Wszystkie dziaa nia Jzefa Pisudskiego nacechowane byy t niezalenoci. Jego chwilowe, konieczne ustpstwa na rzecz pastw centralnych miay zawsze charakter taktyczny, nigdy bowiem nie traci z oka zasadniczej linji swojej wielkiej ideologji. Dla Jzefa Pisudskiego pastwa central ne od pocztku byy tylko narzdziem polityki polskiej, nigdy za jej celem. Rozumiejc, e w czasie wojny wiatowej spraw polsk moe zaktualizowa jedynie udzia w wojnie, cho ciaby w najskromniejszych rozmiarach, onie rza polskiego, za wszelk cen dy do stwo rzenia polskiej siy zbrojnej, ktrej czyny przy pomniayby Europie, przedewszystkiem za za borcom ca wag zagadnienia polskiego. Wie dzia, e raz poruszona sprawa polska musi si sta objektem licytacji ze strony walczcych ze sob zaborcw. Poniewa uwaa, e najgroniejszym me tyle dla Polski, ile dla jej ducha niezalenoci, mccy i wytrzymaoci wrogiem jest Rosja car ska, chcia to swoje pierwsze od stu lat blisko wojsko polskie poprowadzi przeciwko niej, tembardziej, e po stronie pastw centralnych, przedewszystkiem za Austro-Wgier stworze nie tego wojska byo moliwe i dawao rkojmi najwikszej jego niezalenoci. Oto bya ideo logiczna geneza Legjonw Polskich, ktre po woa do ycia Jzef Pisudski. Ale od pocztku Legjony uwaa za wojsko narodowe Polski, suce celom jej niepodlego ci i zjednoczenia w najgbszem i najszerszem znaczeniu, nigdy za, jako pomocnicze narz dzie wojny w rkach pastw centralnych. To te wszelkie ustpstwa wobec. tych pastw ze strony Jzefa Pisudskiego nacechowane byy jedynie wzgldami ochrony samego istnienia Legjonw i ich dalszego rozwoju, oraz celowo ci wobec zasadniczej linji ideologji niepodle gociowej. Si swego ducha, godnoci wobec wro gw i sprzymierzecw, wreszcie jasnoci i wielkoci swojej czynami wyrbywanej ideo logji Jzef Pisudski zdoa nietylko pocign

za sob oficera i onierza legjonowego, nietylko ideologicznie zwizan ze sob lewic, ale i ogromn cz spoeczestwa polskiego, w oczach ktrego coraz bardziej wyrastaa po sta tego niezomnego wodza narodu polskiego w dniach najciszej i najbardziej odpowie dzialnej prby. W obozie aktywistycznym posta Jzefa Pisudskiego od pocztku stanowia odrbny i niezalneny czynnik polityczny, ktrego nie zaleno bya nietylko sol w oku pastw cen tralnych, ale rwnie wikszoci oficjalnych po litykw aktywistycznych, ktrzy przewanie na lepo i bez zastrzee wizali spraw polsk z losem pastw centralnych, wierzc w ich zwy cistwo, lekcewac za wag dziejow Legjonw, skromniutkiej siy zbrojnej w obliczu miljonowych armij zaborcw. Rwnie niebezpie cznym by Pisudski dla obozu pasywistycznego, reprezentujc w obozie aktywistycznym naj czystszej wody patrjotyzm, niezaleno, boha terstwo, ofiarno i niezomn moc charakteru, co wszystko razem pocigao za nim serca i umysy Polakw, szczeglnie za bardziej za palnej modziey. W toku wypadkw dziejowych ideologja Jzefa Pisudskiego posiada w spoeczestwie polskim znacznie szerszy krg gorcych i ofiar nych zwolennikw, nili obejmowa cay obz aktywistyczny, czego zreszt przez dugi czas nie rozumieli politycy oficjalni obu obozw, po niewa sam Pisudski piastowa godno jedy nie komendanta I Brygady Legjonw. Wypadki roku 1917 cakowicie tego do wiody. Kiedy poprzez akt listopadowy wyszy na jaw zakusy pastw centralnych, zmierzajce do wykorzystania w imi wasnego ich zwyci stwa podporzdkowanej sobie armji polskiej pierwszym, ktry wypowiedzia si przeciwko zacigowi do werbowanej przez Beselera armji polskiej by Jzef Pisudski. Stanowisko jego wystarczyo, aby sparaliowa perfidne zamia ry dowdztwa niemieckiego. Kiedy stao si ju jasne, e pastwa cen tralne aktu listopadowego nie traktuj na serjo, uwaajc spraw polsk jedynie jako atut w swojej rozgrywce z Rosj znw pierw szym, ktry gosi hasa opozycyjne wobec nich by Jzef Pisudski, zarwno jako czonek Tym czasowej Rady Stanu i komendant I Bryga dy Polskiego Korpusu Posikowego (Legjo nw), ale i jako wdz szeroko ju rozgazionej Polskiej Organizacji Wojskowej, ktrej dzia

alno konspiracyjna miaa uzupenia znacze nie jawnie istniejcych Legjonw. Wreszcie w poowie 1917 roku, kiedy Niemcy, ostatecznie zrezygnowawszy z rekru tacji w powaniejszym stylu, rwnoczenie za, dziki rewolucji rosyjskiej majc nadziej za koczenia wojny na wschodzie, zdecydowali si cakowicie sparaliowa i podda swojej woli ju istniejc a niebezpieczn i niewygodn dla pastw centralnych polsk sil zbrojn, repre zentowan przez Legjony Jzef Pisudski zrozumia, e rola Legjonw jest ju skoczona, e wypeniy one swoje zadanie, wobec czego powinny znikn, aby swojem dalszem istnie niem nie wypacza zasadniczej linji polskiej ideologji niepodlegociowej. W tern miejscu musimy uczyni bilans tych zdobyczy, ktre Legjony osigny ju byy dla sprawy polskiej. Pocztkowe wystpienie Legjonw w sier pniu 1914 roku przeciwko Rosji pod hasami niepodlegociowemi miao dwa dorane skutki : rzucio w spoeczestwo polskie iskry nowego entuzjazmu dla sprawy narodowej, ktre atwo mogo byo zapali wielki poar powstania, nie zwykle gronego dla Rosjan, gdy obejmujce go cay niemal teatr wojny, wiadomo tego zmusia Rosj do pierwszych koncesyj na rzecz Polski, zawartych w obietnicach odezwy wiel kiego ksicia Mikoaja Mikoajewicza, ktra rzeczywicie stumia pierwsze pomienie poa ru. Dalszym skutkiem czynu Jzefa Pisud skiego byo powstanie po stronie pastw cen tralnych zwartej, wysoko ideowej i wartocio wej pod wzgldem wojskowym organizacji Le gjonw Polskich, ktre w cikiej szkole wojen nej stworzyy kadry wojska polskiego, rwno czenie nadajc wag polityczn obozowi aktywistycznemu, oraz budzc w narodzie polskim wiar we wasne siy, now wspania tradycj bojow i poczucie godnoci narodowej. Dziki rozwojowi obozu aktywistycznego, oraz dziki istnieniu Legjonw, ktre bohaterstwem swo jem zaimponoway nawet Niemcom, budzc w nich szacunek dla onierza polskiego, zaist nia w dowdztwie niemieckim pomys stworze nia dla swoich celw armji polskiej, co znw pocigno konieczno proklamowania niepo dlegoci Polski aktem listopadowym. Obawa przed przysporzeniem Niemcom nowych si oraz wzgldy licytacji politycznej zmusiy Ro sj carsk w przeddzie jej upadku do dalszych koncesyj w sprawie polskiej, ktre ju w Rosji rewolucyjnej doprowadziy konsekwentnie do proklamowania niepodlegoci i zjednoczenia
737

Polski. Te same wzgldy zmusiy zachodni Koalicj do ujcia w swoje rce inicjatywy w sprawie polskiej, ostatecznie wyprowadzajc j na aren midzynarodow, jako jeden z ce lw wojny. Odtd punkt cikoci sprawy pol skiej z pastw centralnych przesun si na za chodnich czonkw Koalicji, wobec czego rola Legjonw bya skoczona, a to tembardziej, e Rosja, grzznc w swoich chaosie rewolucyj nym, narazie przestawaa by gron dla Pol ski, natomiast dwum pozostaym zaborcom, wci jeszcze potnym, wczeniej czy pniej grozia klska ze strony Koalicji. Jak widzimy przeto decyzja Jzefa Pisud skiego bya cakowicie uzasadniona i wypywa a z niezwyke szerokiego i przewidujcego po gldu na caoksztat sprawy polskiej i ksztato wania si losw Europy.

Powrt Marszakyi Pisudskiego z Magdeburgu.

Bezporednim powodem ostatecznego zer wania z pastwami centralnemi bya dla Jze fa Pisudskiego sprawa przysigi, o ktrej m wilimy poprzednio. Polski Korpus Posikowy (Legjony), od dany przez cesarza Karola pod dowdztwo nie mieckie, mia si sta kadrami armji polskiej, ktrej werbunek zawid cakowicie. Niemcy dobrze zrozumieli, e stao si to przedewszystkiem dziki wpywom w spoeczestwie i w sa mych Legjonach J. Pisudskiego. Wobec tego Legjony musiay przedstawia dla nich czyn nik do niepewny, zwaywszy samodzielno i zdecydowanie ideologji ich twrcy i wodza du chowego. Niemcy susznie mogli si byli oba wia, e przy pierwszej okazji Legjony mog si istotnie sta kadrami armji polskiej, ale gro nej bezporednio dla pastw centralnych. Na leao wic sparaliowa je tak, aby przestay 738

by narzdziem samodzielnej polityki niepodle gociowej. Zadanie to miaa speni przysi ga na wierno porednio cesarzowi niemiec kiemu, jako wodzowi naczelnemu, ktrej za dano od legjonistw. Jzef Pisudski wrcz odmwi zoenia przysigi wedug narzuconej przez Niemcw roty. Do odmowy jego przyczya si wik szo legjonistw-Krlewiakw, przedewszystkiem z I Brygady. Wobec tego w lipcu 1917 roku Niemcy are sztowali komendanta Jzefa Pisudskiego i wraz z szefem sztabu I Brygady Sosnkowskim wywieli go do Magdeburga, jako winia sta nu. Opornych legjonistw rozbrojono. Ci z nich, ktrzy pochodzili z zaboru rosyjskiego, zostali zamknici w obozach koncentracyjnych w Szczypiornie i Benjaminowie. Reszta, pocho dzca z zaboru austrjackiego, zostaa wcielona przymusowa do wojsk austrjacko-wigierskich i wysana na najgortsze odcinki frontu wos kiego. Cz jednak legjonistw, gwnie z II Brygady Karpackiej, na czele z puk. Zieli skim i Jzefem Hallerem, wymagan przysi g zoya, wychodzc z zaoenia, e jest to no wy nieunikniony kompromis, zo konieczne, kt re naley przetrwa w imi zachowania pol skich formacyj wojskowych, mogcych si je szcze przyda sprawie polskiej w dniach prze omowych. Oczywicie bya to, oglnie biorc, koncepcja szczerze onierska, ale bardzo krt kowzroczna. Wobec powolnego wycofywania si Rosji z wojny nic ju doranie nie przeszka dzao Niemcom zaatwi spraw polsk w imi interesw niemieckich, Legjony za nie posia day dostatecznych si, aby przeciwstawi si temu. Cz legjonistw, ktrzy zoyli przysig, wcielili Niemcy do tak zwanego Wehrmachtu" czyli Polskiej Siy Zbrojnej, tworzonej przez Beselera pod paszczykiem niepodlegego" Krlestwa Polskiego, pozostali za sformowali ponownie uszczuplony teraz Polski Korpus Po sikowy w skadzie dwch pukw piechoty, puku kawalerji, puku artylerji i wojsk pomo cniczych, ktry to korpus zosta wcielony do skadu 7. armji austrjacko-wgierskiej na po udniowym odcinku frontu wschodniego i roz lokowany, jako odwody na Bukowinie w odle goci 20 do 40 kilometrw od linji bojowej. I oto wkrtce okazao si, e zoenie przy sigi na wierno pastwom centralnym byo wielkim bdem, ktry przewidzia komendant Pisudski. Oto w lutym nastpio w Brzeciu

nad Bugiem podpisanie traktatu pomidzy pa stwami centralnemi a bolszewick Rosj i pa stwem ukraiskim. W traktacie tym pastwa centralne oddaway Ukrainie Chemszczyzny, ktra stanowia integraln cz Kongreswki i o ktr spoeczestwo polskie przed wojn ju staczao zacit walk z carsk Rosj, rwnie dc do jej oderwania. Fakt ten w caej jas krawoci obnarzy rzeczywiste plany niemiec kie w stosunku do Polski. Uroczycie prokla mowane aktem listopadowym niepodlege" pastwo polskie miao by zamknite w szczu pych granicach samej tylko Kongreswki, w dodatku okrojonej na zachodzie i pnocy na rzecz Prus (poprawki graniczne), od wschodu za na rzecz Ukrainy. Wobec tak pojtej nie podlegoci Polska musiaaby skazan by na cise uzalenienie si od Rzeszy Niemieckiej, jako pastwo-wasal". Traktat brzeski by rwnoznaczny z po gwaceniem przez pastwa centralne dobrowol nie przyjtych na siebie zobowiza wobec na rodu polskiego. Fakt ten niejako automatycz nie uwalnia legjonistw polskich od wymuszo nej przysigi. To te, kiedy w dniu 12 lutego 1918 roku do Polskiego Korpusu Posikowego na Bukowi nie dosza z kraju hiobowa wie, ktr gosi y pisma polskie, wydane w czarnych aobnych obwdkach, zawrzao wrd legjonistw. Wrze nie byo tern silniejsze, i przewidywano, e nie uchronn konsekwencj traktatu brzeskiego bdzie likwidacja Polskiego Korpusu Posiko wego lub wysanie go na front wroski, albo na wet i zachodni. Legjonici za wszelk cen pra gnli uratowa dla Polski t szczup ju garst k onierzy, walczcych w imi jej niepodle goci, w imi jej honoru i godnoci. W tym nastroju w dniu 14 lutego na taj nej naradzie oficerw postanowiono przedrze si przez front austrjacko-wgierski i pomasze rowa na wschd poprzez zbolszewizowan Ukrain, aby poczy si z I korpusem polskim generaa Dowbr-Munickiego, stojcego w oko licach Borysowa i Bobrujska, a skadajcego si z Polakw z armji rosyjskiej. Bya to bo haterska acz szalecza decyzja, jeli uwzgldni my, e szczupe siy polskie znajdoway si da leko poza lin j frontu, mocno obsadzonego przez wojska austrjacko - wgierskie. Poczto w gbokiej tajemnicy czyni go rczkowe przygotowania do tego ryzykownego przedsiwzicia. Wieczorem dnia 15 lutego 1918 roku oddziay legjonowe pod pozorem wi cze nocnych zgromadziy si u zbiegu drg,

prowadzcych z Sadogry i Mahali do Raraczy. O pnocy odbya si ostatnia odprawa u pukownika Hallera, dowdcy brygady legjonowej, poczem o godz. 2 min. 30 oddziay pol skie ruszyy w kierunku linji frontu. Jednake marsz brygady, prowadzcej ze sob wszystkie swoje tobary, oddziay technicz ne i zakady, nie mg uj uwagi sztabw austrjackich, ktre, powanie zaniepokojone tak dziwnie prowadzonemi wiczeniami", wyday rozkaz swoim oddziaom, aby zagrodziy drog brygadzie, rwnoczenie nakazujc wstrzyma nie tych podejrzanych wicze". Oczywicie brygada nie miaa zamiaru opnia swojego marszu, tembardziej za za przesta go. W rezultacie pady pierwsze strza y, ktre ostatecznie uwiadomiy Austrjakw o intencjach maszerujcej brygady. Wobec te go pod Raracz, gdzie przechodzia linja fron tu i ku ktrej kierowaa si brygada legjonowa, Austrjacy zgromadzili znaczne siy, maj ce zagrodzi drog Polakom. Drugi puk piechoty legjonowej, ktry po stpowa na czele brygady, rozeznawszy nie bezpieczestwo, postanowi otworzy drog dla pozostaych oddziaw. Uderzywszy na bagne ty w krtkiej, ale gwatownej walce nocnej zmusi Austrjakw do ucieczki, od tyu przea mujc linj frontu. Trzeci puk piechoty, zamykajcy pochd caej brygady, syszc walk stray przedniej popiesznym okrnym marszem zdoa unikn zorganizowanej ju obawy austrjackiej i szcz liwie rwnie przeszed linj frontu. Nato miast artylerja legjonowa, tabory i oddziay techniczne, ktre nie mogy posuwa si tak po piesznie bocznemi. drogami, zanim osigny Raracz zostay otoczone przez Austrjakw, wzmocnionych pocigami pancernemi, podesanemi z Czerniowiec, wobec czego musiay zo y bro i podda si przewaajcym siom przeciwnika. W rezultacie wic przez front przedary si tylko 2 i 3 puki piechoty legjonowej z nie wielk iloci oficerw kawalerji, smutne szcztki Legjonw, idce pod dowdztwem J zefa Hallera na lepo w bezkres zbolszewizowanej Ukrainy. Ogem przedaro si przez front nie wiele wicej ponad dwa tysice ludzi. Wikszo legjonistw II Brygady, ktrzy, jako ranni pod Raracz lub wzici do niewoli, wpadli w rce Austrjakw, zostali wtrceni, ja ko winiowie, do obozw koncentracyjnych i wizie w Marmaros Sziget, w Huszt, w Szeklenczach i innych. 739

Haller poprowadzi swoj'a brygad na Cho cim, starajc si uzyska ze strony bolszewikw gwarancj neutralnoci. Kiedy jednak sowiet chocimski zada rozbrojenia legjonistw, wwczas II Brygada si przedara si przez Dniestr, poczem pomaszerowaa w kierunku pnocno - wschodnim, aby poczy si z I kor pusem gen. Munickiego. Marsz odbywa si w niezwykle cikich warunkach, bez taborw, nawet bez kuchen polowych, w kraju zbolszewizowanym, wyniszczonym i zanarchizowanym. Pomimo tego brygada posuwaa si naprzd we wzorowym porzdku, nakazujc naleny szacu nek oddziaom bolszewickim, ktre te naog zachowyway si neutralnie. Nawizawszy kontakt z formacjami polskiemi na Ukrainie brygada zatrzymaa si na linji Kamieniec Podolski Bar, aby skupi przy sobie drobne oddziaki polskie i pomasze rowa dalej. Tymczasem jednak w dniu 27 lutego woj ska niemiecko - austrjackie rozpoczy swj marsz w gb Ukrainy pod pozorem jej pacy fikacji". Wobec tego II Brygada musiaa po piesznie rusza dalej, a e dotarcie do I korpu su byo w tych warunkach niemoliwe, przeto skierowano si z biegiem Dniestru na Sorok, gdzie znajdowa si II korpus polski gen. Stan kiewicza, rekrutujcy si rwnie z Polakw z wojska rosyjskiego i liczcy kilka tysicy lu dzi. Wykonawszy 300-stakilometrowy marsz II Brygada poczya si w Soroku z II korpu sem w dniu 5 marca 1918 roku. Tymczasem jednak po kilkunastu zaledwie dniach postoju w Soroku nowe wydarzenia zmuszaj Polakw do dalszego marszu. Oto zgodnie z traktatem bukareszteskim pastwa centralne przyznay Rumunji Besarabj, dajc jednak od niej rozzbrojenia na jej terytorjum wszelkich obcych formacyj wojskowych. Dowdztwo II Brygady oraz polityczna zwierzchno II korpusu tak zwany Polski Ko mitet Wykonawczy b. frontu rumuskiego" po stanowiy z broni w rku opuci Besarabj. Ale dowdca korpusu gen. Stankiewicz, pod wpywem swojego zastpcy nawp Polaka gen. Glassa, opar si temu, uwaajc, e speni swo je zadanie, jeeli bezpiecznie odprowadzi do kraju swoich onierzy. Pomimo jednak tak pontnej perspektywy onierze korpusu, porwani bohaterskim przy kadem legjonistw, masowo opowiedzieli si za dalszym marszem i dalsz walk o niepo dlego ojczyzny. Wobec tego dowdztwo kor 740

pusu obj brygad jer Haller, rozporzdzajc teraz poza II Brygad jeszcze trzema pukami piechoty, dwoma pukami uanw, siln artylerj i licznemi oddziaami pomocniczemi, ra zem siedmiu tysicami ludzi, doskonale uzbro jonymi i wyposaonymi. W Soroku pozostao zaledwie trzystu ludzi z pord najsabszych duchem onierzy i oficerw. Dnia 13 kwietnia II korpus dotar do Ka niowa, gdzie zatrzyma si na duszy postj. Brygadjer Haller pragn bowiem zorjentowa si w oglnej sytuacji wojskowo - politycznej, aby powzi dalsze decyzje. W tym czasie Niemcy i Austrjacy opano wali ju byli niemal ca prawobrzen Ukrai n i zbliali si do Kaniowa. Brygadjer Haller popeni bd, wysyajc gocw do Rady Regencyjnej z prob o dalsze wskazwki. Rada Regencyjna bya wszak bezsilnem narzdziem w rku Niemcw, wskazw ki jej przeto nie mogy by miarodajne dla brygadjera Hallera, ktry zreszt nie pyta si jej o pozwolenie, kiedy rozpoczyna swoje ryzykow ne przedsiwzicie pod Raracz. Rada Regencyjna, jak mona si tego by o spodziewa, zakazaa II korpusowi wszelkich konfliktw z Niemcami, polecajc czeka i sta pod Kaniowem. Brygadjer Haller nakazu te go posucha, co przesdzio o losach II korpu su. Bowiem Niemcy w cigu dwch tygodni systematycznie przygotowywali si do rozbro jenia go, koncentrujc wok Kaniowa znaczne siy. Wreszcie w dniu 6 maja Niemcy zadali kapitulacji i rozbrojenia si II korpusu. Za mach ten jednak narazie nie uda si, gdy na tychmiast zarzdzone pogotowie bojowe II kor pusu przestraszyo Niemcw. Wwczas dopie ro brygadjer Haller zdecydowa si przebi na lewy brzeg Dniepru, gdzie nie sigali jeszcze Niemcy i skd atwiej mona byo nawiza kontakt z I korpusem i wraz z nim zadeklaro wa swj akces do Koalicji. Na przedsiwzi cie takie byo ju za pno. Niemcy, zgromadziwszy znaczne posiki, uderzyli niespodziewanie na II korpus o wicie dnia 11 maja 1918 r. Korpus bohatersko bro ni si wok wsi Jemczychy, pod wieczr jed nak zabrako amunicji. Przeto na danie Niemcw wysano parlamentarjuszw, ktrzy zawarli ukad kapitulacyjny z niemieckim ge neraem Lierholdem. Niemcy, ktrzy ponieli dotkliwe straty, wynoszce tysic piset ran nych i zabitych, skonni byli, poza rozbroje-

niem, traktowa onierzy polskich z penym honorem i szacunkiem, nalenym bohaterstwu. W poudnie dnia 12 maja 1918 roku II korpus polski oraz II Brygada Legjonw prze stay istnie. Ale znaczna cz rozbrojonych i rozproszonych onierzy polskich, ochrzczo nych pniej mianem kaniowczykw" nie zre zygnowaa z dalszej walki za Polsk. Drobnemi grupkami, albo zgoa w pojedynk zamiast do kraju na zachd wyruszyli na wschd, na nieznan i ryzykown tuaczk po przez morze bclszewizmu, aby dotrze do orodkw, gdzie mona byo jeszcze myle o formowaniu od dziaw polskich. Gwna fala onierzy - tuaczw skierowaa si za przykadem samego brygadjera Hallera na dalek pnoc, na Murman, gdzie znajdoway si oddziay angielskie, ma jce oparcie o swoj flot na morzu Biaem i Pnocnem. Wspomnie tu naley, e angielska ekspe dycja murmaska miaa na celu opanowanie tak zwanej kolei murmaskiej, zbudowanej przez Rosjan w czasie wojny dla uatwienia przewozu rodkw wojennych z Anglji i z Fran cji, dostarczanych morzem na pwysp Kolski. Wzdu tej kolei pragnli Anglicy dotrze do Piotrogrodu, aby w stolicy Rosji zdusi bolszewizm, co zreszt im si nie udao, jak i inne pr by Koalicji interwencji zbrojnej w Rosji. Tak oto skoczya si wielka epopeja legjonowa, wobec czego stracia wszelk racj by tu caa polska polityka aktywistyczna. Od tej chwili nard polski moralnie znajdowa si ju w stanie wojny z mocarstwami centralnemi.

eczestwa polskiego od zaangaowania si po stronie obozu aktywistycznego i Legjonw Pol skich, ale nie wystarczay, aby przemwi do serca Polakw i zmusi ich do chwycenia za bro pod sztandarami carskiemi. Z drugiej znw strony stosunek wadz rosyjskich do Legjonu Puawskiego" by jak najgorszy i z racji oglnego nastawienia polakoerczego" Rosjan i z racji zawodu rzdu rosyjskiego, ktry nie mg Legjonom Pisudskiego przeciwstawi po waniejszej formacji polsko-rosyjskiej. W rezultacie Legjon Puawski" zosta przeformowany najpierw na ochotnicze druy ny pospolitego ruszenia, nastpnie za przez wczenie wszelkich katolikw rnych narodo woci, na rosyjsk 104 brygad pospolitego ru-

Weterani 1863 r. w otoczeniu uanw po proklamoivaniu Niepodlegoci Polski.

Na zakoczenie bdziemy musieli powi ci jeszcze sw kilka formacjom polskim na te renie Rosji, ktre w ywioowym odruchu o nierza polskiego tworzono wszdzie, wykorzystywujc chaos i anarchj rewolucji rosyjskiej. Po stronie Rosji, jak to ju wspominalimy w swoim czasie, na pocztku wojny powsta nie liczny (wszystkiego liczcy w 1915 roku jeden bataljon piechoty i jeden szwadron kawalerji razem 1500 ludzi w tym czasie Legjony Pi sudskiego liczyy ju do 30.000 ludzi !) tak zwa ny Legjon Puawski", nad ktrym opiek sprawowa pasywistyczny Komitet Narodowy w Warszawie. Legjon ten, pomimo caej swojej walecz noci, nie mg si ani rozwin, ani te zyska samodzielnoci. Wpywy polityki pasywistycznej mogy byy powstrzyma znaczn cz spo

szenia. Brygad t trzymano na froncie p nocnym, aby nie zetkna si z Legjonami, dziaajcemi na Woyniu. Jedynym czynnikiem, ktry podtrzymywa w brygadzie polsko, by a osobista dziaalno wczesnego pukownika eligowskiego. W styczniu 1917 roku rzd rosyjski wobec politycznych koncesyj na rzecz Polakw bryga d t przeformowa na dywizj strzelcw z tern, e onierze Polacy mog dobrowolnie przenosi si do niej z innych oddziaw. Dywizja ta w czasie rewolucji rosyjskiej staa si terenem znacznego ferementu i anar ch j i, ktre, majc obok siebie analogiczne przy kady w dywizjach rosyjskich, ponadto byy podsycane przez emisarjuszy polskich kierun kw skrajnie radykalnych. W dodatku o nierz polski tej dywizji by w znacznie gorszeni pooeniu od kolegw rosyjskich, gdy wadze wojskowe, odnoszce si zawsze niechtnie do
741

tej dywizji, teraz w chaosie rewolucyjnym ten dencyjnie zaopatryway j jak najgorzej (dy wizja nie posiadaa naprzykad masek przeciw gazowych, brak byo rodkw opatrunkowych, mundurw, a nawTet broni!). W poowie lipca 1917 r. dywizja ta, licza ju okoo 12.000 lu dzi, a przerzucona na front poudniowo-zachodni, miaa by z rozkazu dowdztwa naczelnego cakowicie rozformowana z racji panujcej w niej anarchji. Tymczasem ofensywa niemiecko-austrJac ka w Galicji i na Woyniu przeszkodzia temu, gdy Polacy wykazali w odw7rocie armji rosyj skiej niezwyke mstwo i ofiarno. Midzy innemi wsawi si wwczas puk uanw pod do wdztwem wielkiego patrjoty i onierza puko wnika Mocickiego, ktry, osaniajc odwrt uciekajcych Rosjan, wykona synn szar pod Krechowcami. W tym czasie w gbi Rosji panowaa ju gorczkowa dziaalno Polakw wojskowych, ktrzy, dziki proklamowaniu przez rzd tym czasowy Kiereskiego niepodlegoci Polski, zdoali zorganizowa w czerwcu 1917 roku na wielkim zjedzie w Piotrogrodzie Naczelny Polski Komitet Wojskowy" (tak zwrany wedug wczesnej mody rewolucyjnej Naczpol") w ce lu organizowania wojska-',polski ego z pord Po lakw, sucych w armji rosyjskiej, ktrych byo kilkaset tysicy. Naley sobie uwiadomi, e ta samorzut na akcja wojskowa nie miaa nic wsplnego z polityk pasywistyczn demokracji narodo wej, czego najlepszym dowodem jest fakt, e pierwszy oglny zjazd wojskowych polakw, ktry wyoni Naczpol", na honorowego prze wodniczcego powoa komendanta Jzefa Pi sudskiego, wyborem swoim manifestujc swj hod dla wskrzesiciela idei niepodlegociowej i pierwszego budowniczego wojska polskiego. Caa ta akcja wypywaa nie tyle z prze sanek polityczno - rozumowych, ile z uczucio wych, jakie zawsze piastowa w swej duszy o nierz polski, zmuszony walczy pod obcemi i czsto wrogiemi sztandarami. Niczego nie przesdzajc, nie politykujc Polacy - onieize rosyjscy przedewszystkiem pragnli przed gan gren rewolucji ratowa ducha onierza pol skiego i, czc go w zwarts jednostki bojowe, stworzy si, ktrej moga potrzebowa ojczyz na. Zreszt w akcji tej znaczn rol odegrali rwnie emisarjusze P. O. W., rnemi droga mi przybywajc z kraju. W rezultacie Naczpol" na dowdc pol skich si zbrojnych w Rosji powoa generaa 742

Jzefa Dowbor - Munickiego, ktry te nie zwocznie przystpi do formowania w Misku I korpusu polskiego. Naley sobie dobrze uwiadomi warunki, w jakich odbywao si tworzenie wojska pol skiego w Rosji. Rewolucja w zawrotnem tem pie sza w kierunku bolszewizmu. Niedo ny, doktrynerski rzd tymczasowy Kiereskie go by bezsilny wobec ywioowego rozwoju wy padkw. Wojsko rosyjskie bez walki topniao, rozazio si i gino. Wszelka karno znika. Mordowano oficerw. Masowa dezercja o nierzy z broni w rku dezorganizowaa tyy i rodki komunikacji, roznoszc anarchj, krwawy terror i chaos po caej Rosji. Zanika a wszelka wadza pastwowa, powoli za na jej gruzach wyrastaa wadza bolszewicka, re prezentowana przez lokalne sowiety, tworz ce chaotyczn gmatwanin w coraz har dziej upynnionych stosunkach rewolucyjnych. W tych warunkach posuch posiada kady, kto mia si i zdecydowanie. Oto przyczyna, ktra pozwolia na niezwy kle szybkie tworzenie wojska polskiego. onie rze - Polacy, poprostu si instynktu narodowe go czyli razem, posiadajc za wrodzone zdol noci wojskowe, z atwoci formowali czsto samorzutnie zwarte oddziay, ktre w chaosie i anarchji oglnych stosunkw rewolucyjnych przewanie stanowiy jedyn zorganizowan si, z ktr wszyscy musieli si liczy. Prawdopodobnie polska akcja wojskowa w Rosji w tych warunkach uzyskaaby znacznie wiksze, istotnie powane rezultaty, gdyby nie dwa czynniki, ktre j w duej mierze parali oway. Jednym z tych czynnikw bya umiejtna propaganda polskich kierunkw skrajnie lewi cowych, obawiajcych si wystpienia formacyj polskich przeciwko bolszewikom, drugim za propaganda zwolennikw Rady Regencyj nej, obawiajcej si znw konfliktu z Niemca mi. Obie te propagandy uyway tego samego rodka, a mianowicie hasa powrotu do kraju, do domw onierzy polskich, znuonych cztero letni wojn i z natury rzeczy przeartych oddawna tsknot za ziemi ojczyst i za swoimi bliskimi. Pomimo tego akcja wojskowa rozwijaa si pomylnie, szczeglnie w Misku, gdzie obra swoj siedzib Naczpol" i gdzie formowa si I Korpus. Jeszcze rzd tymczasowy u schyku swojej wadzy zezwoli na wcielenie do tego korpusu wszystkich ochotnikw-Polakw, oraz czwart

Punkt obserwacyjny artylerji na froncie woskim.

cz onierzy i oficerw-Poakw, znajduj cych si w armji rosyjskiej. Oczywicie, zgoda ta nie miaa ju adnego praktycznego zna czenia wobec upadku rzdu tymczasowego i ostatecznego rozproszenia si armji rosyjskiej. To te do I Korpusu zewszd pieszyli Polacy, czy to w pojedynk, czy te w wikszych lub mniejszych zwartych oddziaach. Wkrtce ju I Korpus liczy 3.000 ofice rw i 29.000 onierzy, nowi za ochotnicy wci przybywali ze wszystkich stron. Sab jednak stron korpusu byo to, e jego poszczeglne od dziay byy rozlokowane na olbrzymiej prze strzeni, nieraz o kilkaset kilometrw od Mi ska, gdzie znajdowa si sztab korpusu, ogar nite zewszd nieprzebranem morzem bolszewizmu. Pooenie to stao si tragiczne, kiedy bolszewicy, powoli organizujc swoje siy, roz poczli wszdzie zacit walk z oddziaami pol ski emi, zrywajc ich czno, wyrzynajc co drobniejsze oddziaki, niszczc zapasy ywno ci, podpalajc budynki, wysadzajc w powie trze skady amunicji. W tych warunkach jedy

nym ratunkiem bya koncentracja wszystkich si polskich, co te uskuteczniono przewanie szczliwie, acz ze znacznemi ofiarami. Tak naprzykad 3 dywizja gen. Iwaszkiewicza musia a przeby 600 kilometrw w cikim, zimowym marszu, staczajc ustawiczne potyczki z bolsze wikami. Wreszcie pod koniec 1917 roku i na poczt ku 1918 roku gen. Dowbr-Municki sformowa 12 pukw piechoty, 4 puki uanw, 3 brygady artylerji, oraz znaczn ilo oddziaw technicz nych i pomocniczych. Bya to ju znaczna sia, ktrej jednak ostateczna organizacja moga si rozpocz dopiero w marcu 1918 r. Narazie gwnie dziaay przeciwko bolszewikom legje oficerskie (zorganizowane dziki nadmiarowi modszych oficerw), doskonae szwadrony ua nw, oraz niektre doborowe i ju ostatecznie zorganizowane oddziay piechoty. A tymczasem bolszewicy, uznawszy I Kor pus polski za biay i kontrrewolucyjny", do kadali wszelkich stara, aby go zdusi. Ze wszystkich stron spdzano ogromne masy o743

dactwa rosyjskiego, ktre wyjtkowo z Pola kami bio si stosunkowo znacznie lepiej, ni z rodzimymi biaogwardzistami". W dodat ku posiadali miadc przewag liczebn. Wobec tego genera Dowbr-Municki, aby zyska dla swojego korpusu siln baz opera cyjn, wyda rozkaz zdobycia twierdzy Bobrujska, obsadzonej przez bolszewikw. Polacy szczupemi siami brawurowem uderzeniem bez trudu opanowali Bobrujsk, zdobywajc w nim kolosalne zapasy wojenne, oddawna tam gro madzone przez Rosjan. Odtd Bobrujsk sta si orodkiem oporu I Korpusu, ze wszystkich stron otoczonego przez masy bolszewickie, ktre na cieray coraz zajadlej. I Korpus toczji bez przerwy bohaterskie walki z bolszewikami, kiedy pod koniec lutego 1917 roku zetkn si z oddziaami niemieckiemi, ktre, po zerwaniu rokowa pokojowych w Brzeciu, rozpoczy swoj ofensyw przeciw ko bolszewikom na wschd. Niemcy od pocztku zachowali cis ne utralno wobec silnego I Korpusu polskiego, ale powoli i systematycznie okrali go swojemi oddziaami. W tych warunkach jedynem wyjciem by wymarsz korpusu na pnoc, albo na poudnie, gdzie znajdoway si II i III Korpusy polskie. Ale gen. Dowbr-Municki nie mg si zdecy dowa na opuszczenie dogodnego lea pod Bobrujskiem i, podobnie, jak gen. Haller pod Ka niowem, da posuch zaleceniom Rady Regen cyjnej, bezczynnie trwajc w obliczu Niemcw. Kiedy wreszcie ci, w dziesi dni po kapitulacji II Korpusu pod Kaniowem i cignwszy od powiednie siy pod Misk, zadali kapitula cji gen. Dowbr-Municki bez protestu i bez prby nawet walki przyj warunki niemieckie w dniu 21 maja 1918 roku, oddajc w rce Niemcw cay swj wietny korpus wraz z olbrzymiemi zapasami wojennemi. I Korpus pol ski, najpowaniejsza jednostka polska na tere nie Rosji, a wwczas i na caym wiecie prze sta istnie bez jednego strzau. Ale i tym razem znaczna ilo oficerw i onierzy, rezygnujc z powrotu do kraju i do swoich rodzin, znw rozpocza tuaczk, aby wkrtce potem uformowa IV dywizj polsk w Odesie. Niezalenie od I i II Korpusw, o ktrych ju mwilimy, w Kijowszczynie sformowa si III Korpus, zreszt nieliczny, wszystkiego oko o 4.000 ludzi, pod dowdztwem generaa Mi

chaelisa. Dowdztwo korpusu popenio wielki i niepowetowany bd, ulegajc baganiom ziemiastwa polskiego i rozparcelowujc swoje od dziay dla ochrony poszczeglnych majtkw polskich przed zrewoltowanem chopstwem ukraiskiem. W rezultacie drobne z koniecz noci oddziaki nie ochroniy mienia polskiego, same za kolejno pady ofiar krwioerczych mas zbolszewizowanego chopstwa. Tak oto bez podnie zmarnia III Korpus polski na Ukra inie. Z resztek wszystkich trzech korpusw, jak to ju wspomnielimy, sformowaa si IV dy wizja generaa eligowskiego, ktra, nawi zawszy kontakt z Koalicj, prowadzc swoj interwencj zbrojn na poudniu Rosji, przy jej pomocy zorganizowaa si i przetrwaa szczliwe na pnocnym Kaukazie nad Kuba nia, aby przez Rumunj wrci do wolnej ju Polski i walczy w jej obronie z nawa bolsze wick. Analogicznie powstaa rwnie V dywizja polska na Syberji, przez dugi czas walczca z bolszewikami w kontrrewolucyjnej armji ro syjskiej generaa Kcczaka. Po ostatecznem roz biciu armji Koczaka, V dywizja polska w bo haterskim odwrocie dotara a do Charbina, skd, przy pomocy Japoczykw, przez Wadywostok udaa si do kraju, dokd przybya w lipcu 1920 roku, aby bezzwocznie wzi udzia w decydujcych walkach i w zwyci stwie pod Warszawr. Tak oto polski duch rycerski, pozbawiony skrzyde w cigu ostatnich blisko stu lat nie woli (jeli nie liczy partyzantki powstania styczniowego), ktry w sierpniu 1914 roku re prezentowany by przez garstk onierzykwszalecw, rzucajcych pod wodz Jzefa Pi sudskiego miae wyzwanie potnej Rosji car skiej, pod koniec wojny wiatowej rozrs si do ogromnych rozmiarw, wznawiajc na ca ym wiecie wietne dawne tradycje onierskie Polakw, budzc podziw i uznanie wrd przy jaci i wrogw i szabl polsk torujc coraz szersze drogi niepodlegoci i zjednoczenia. W wielkim egzaminie dziejowym, jakim bya dla nas wojna wiatowa, .duch narodu pol skiego nie zaama si, lecz przeciwnie, zabys wszystkiemi swojemi dawnemi cnotami rycer skiego narodu. W tych warunkach wojna wia towa musiaa przynie nam niepodlego i zjednoczenie, gdy nard dors do tego, aby zmaza win swoich dziadw.

Rozdzia

XXX.

WOJNA POLSKI ODRODZONEJ 1918 1 9 2 1 r. Kiedy w dniu 11 listopada 1918 roku woj n wiatow zakoczyo podpisanie rozejmu po midzy Koalicj i pastwami centralnemi, co bezporednio doprowadzio do pokoju wersal skiego, na ziemiach polskich ju od dziesiciu dni toczyy si walki, ktre, rozwijajc si na dal, przeduyy lokalnie wojn wiatow w Pol sce a po rok 1921. Caoksztat tych w7alk, zro dzonych wprawdzie z wojny wiatowej, ale od niej bezporednio nieuzalenionych, okrelamy oglnem mianem wojny Polski Odrodzonej. Koczc historj wojny wiatowej, nie mona pomin milczeniem wojny Polski Od rodzonej, nietylko dlatego, e jej pocztki i ge neza bezporednio tkwi w wojnie wiatowej, ale i dlatego, e dopiero jej wyniki, a mianowi cie Traktat Ryski polsko-rosyjski ostatecznie uksztatowa powojenne stosunki na wschodzie Europy, uzupeniajc te formy nowego porzd ku, ktre stworzy ju w 1919 roku Traktat Wersalski. Niezalenie od tych przesanek, woj na Polski Odrodzonej, ktra mieczem zakrelaa swoje granice, dla nas, Polakw, stanowi ostat ni, najwaniejszy etap wojny wiatowej. Z wymienionych powyej przyczyn, ostat ni rozdzia naszej historji powicamy wojnie polskiej 1918 1921 roku, jednake traktujc ten przedmiot, z natury rzeczy, raczej szkicowo w sposb najoglniejszy. kle cikiem pooeniu. Wprawdzie w momen cie tym niepodlego i zjednoczenie Polski byo ju dokonanym faktem prawno-politycznym, dziki zwycistwu Koalicji, jednake w rzeczy wistoci los nasz spoczywa na burzliwej fali wydarze, ktra przyszo nasz stawiaa pod znakiem zapytania. Bylimy nazbyt daleko, oddzieleni w dodat ku ognistym waem zrewolucjonizowanych Nie miec i Austro-Wgier, aby zwyciska, ale sama rwnie osabiona i wyczerpana Koalicja, mo ga bya popieszy nam z szybk i wydatn pomoc, realizujc prawno-polityczne zobo wizania sprzymierzonych wobec Polski. A tymczasem Polsce, ktra dopiero miaa si zrodzi w ogniu walki, w zaraniu jej wolno ci i ycia pastwowego, a z trzech stron gro zio naraz straszliwe niebezpieczestwo. Ziemie polskie byy w posiadaniu pastw centralnych. Stanowio to podwjne niebezpieczestwo: ewentualno pozostania wojsk zaborczych w Polsce w celu uczynienia z niej objektu tar gw na konferencji pokojowej i moliwo za wleczenia do Polski fermentu rewolucyjnego, ktry ogarn ju pastwa centralne. Z dru giej znw strony pobite wojskowo i zamane wewntrznie pastwa centralne wycofyway si popiesznie z olbrzymich obszarw na Wscho dzie, gdzie okupacja niemiecko-austrjacka sta nowia dla Polski wa ochronny przed bolszewizmem rosyjskim. Wlad za umykajcymi na zachd okupantami pyna ku Polsce gronie kbica si fala bolszewizmu, ktra atwo mo ga bya nas zatopi z chwil ostatecznego opu szczenia ziem polskich przez okupantw. Jak wiemy, tej wanie moliwoci obawia si naj wicej polski Komitet Narodowy w Paryu, pragnc zachowa jak najduej okupacj za745

U schyku wojny wiatowej, kiedy we wntrzna rewolucja ostatecznie zamaa si oporu pastw centralnych i kiedy rwnoczenie na frontach bojowych ich potga militarna zo staa ostatecznie zdruzgotana na Zachodzie przez Koalicj Polska znalaza si w niezwy

borcw, aby umoliwi zastpienie jej przez Armj Polsk we Francji. Oczywicie, byo to wtpliwe wobec ywioowoci, z jak zrewol towane wojska zaborcze poday na zachd, do kraju, do wasnych domw i rodzin. Wreszcie trzeciem niebezpieczestwem bya zaborczo ukraisko-rusiska, ktra znaga wybucha gron poog na wschodnich rubieach Polski. W chwili zaamania si pastw centralnych rwnoczenie niemal powstay dwa orodki woj skowo-polityczne, grone dla Polski : na Ukrai nie, po upadku umiarkowanego rzdu hetmana Skoropadskiego, powstaa Ukraiska Republi ka Ludowa, nawp bolszewicka, od pocztku dca do utrwalenia na zachodzie swoich gra nic w myl traktatu brzeskiego, a wic przez opanowanie polskiego Woynia, Chemszczyzny, a nawet Polesia w Maopolsce Wschodniej pro klamowano za Zachodni Ukraisk Republi k Ludow, rozcigajc si a po San. W tych warunkach dla Polski bierne ocze kiwanie decyzyj i pomocy od Koalicji byo rw

noznaczne z przekreleniem z mozoem uzyska nych praw, jeli nie do samej niepodlegoci, to napewno do zjednoczenia i swobodnego kszta towania swoich wewntrznych stosunkw. Po zostao wic Polsce jedno tylko wyjcie: drog zbrojnego powstania zrzuci panowanie oku pantw i zorganizowa wasne siy, rwnocze nie uprzedzajc w ten sposb innych wrogw, gotujcych si do skoku z za plecw okupantw w razie ich dobrowolnego ustpienia z Polski i pozostawienia jej bezbronn. Jako instynkt nie zawid narodu polskie go, ktry zrozumia nakaz chwili dziejowej. W okresie od dn. 1 do 11 listopada 1918 roku spoeczestwo polskie samorzutnem powsta niem zrzucio jarzmo zaborcw, najpierw w okupacji austrjackiej, oraz w Maopolsce Za chodniej, a nastpnie w okupacji niemieckiej. Saba i niepopularna Rada Regencyjna ust pia, przekazujc najwysz wadz 'w Polsce Jzefowi Pisudskiemu w dniu 12 listopada 1918 r., bezporednio po powrocie komendanta

Transporty na froncie woskim. W gbi acuch grski Pomagagnou.

746

borcw, aby umoliwi zastpienie jej przez Armj Polsk we Francji. Oczywicie, byo to wtpliwe wobec ywioowoci, z jak zrewol towane wojska zaborcze poday na zachd, do kraju, do wasnych domw i rodzin. Wreszcie trzeciem niebezpieczestwem bya zaborczo ukraisko-rusiska, ktra znaga wybucha gron poog na wschodnich rubieach Polski. W chwili zaamania si pastw centralnych rwnoczenie niemal powstay dwa orodki woj skowo-polityczne, grone dla Polski : na Ukrai nie, po upadku umiarkowanego rzdu hetmana Skoropadskiego, powstaa Ukraiska Republi ka Ludowa, nawp bolszewicka, od pocztku dca do utrwalenia na zachodzie swoich gra nic w myl traktatu brzeskiego, a wic przez opanowanie polskiego Woynia, Chemszczyzny, a nawet Polesia w Maopolsce Wschodniej pro klamowano za Zachodni Ukraisk Republi k Ludow, rozcigajc si a po San. W tych warunkach dla Polski bierne ocze kiwanie decyzyj i pomocy od Koalicji byo rw

noznaczne z przekreleniem z mozoem uzyska nych praw, jeli nie do samej niepodlegoci, to napewno do zjednoczenia i swobodnego kszta towania swoich wewntrznych stosunkw. Po zostao wic Polsce jedno tylko wyjcie: drog zbrojnego powstania zrzuci panowanie oku pantw i zorganizowa wasne siy, rwnocze nie uprzedzajc w ten sposb innych wrogw, gotujcych si do skoku z za plecw okupantw w razie ich dobrowolnego ustpienia z Polski i pozostawienia jej bezbronn. Jako instynkt nie zawid narodu polskie go, ktry zrozumia nakaz chwili dziejowej. W okresie od dn. 1 do 11 listopada 1918 roku spoeczestwo polskie samorzutnem powsta niem zrzucio jarzmo zaborcw, najpierw w okupacji austrjackiej, oraz w Maopolsce Za chodniej, a nastpnie w okupacji niemieckiej. Saba i niepopularna Rada Regencyjna ust pia, przekazujc najwysz wadz w Polsce Jzefowi Pisudskiemu w dniu 12 listopada 1918 r., bezporednio po powrocie komendanta

Transporty na, froncie woskim. W gbi acuch grski Pomugaguon.

74ft

z Magdeburga, gdzie by wiziony przez Niem cw. W momencie tym w rkach Polakw znaj dowaa si wadza na szczupym centralnym obszarze Polski, ograniczonym od pnocy i za chodu przedwojenn granic niemieck, od po udnia Karpatami i od wschodu grnym bie giem Sanu, Bugiem i grnym biegiem Narwi. Spoeczestwo polskie, w niezwykle ci kich warunkach gospodarczych i spoecznych organizujc podwaliny wasnej pastwowoci, rwnoczenie z zewntrz ze wszystkich stron zagroone, bez zwoki, z ogromnym zapaem i ofiarnoci przystpio do organizowania pol skich si zbrojnych, ktre jedynie mogy nam zagwarantowa swobod dalszego rozwoju pa stwowo-twrczego. Zadanie to byo niezwykle trudne. W kraju jedyn zawizk regularnej armji bya I Brygada Wojska Polskiego (Wehr macht"), zoona z trzech pukw piechoty, dwch szwadronw kawalerji, dwch bateryj artylerji polowrej, szk podchorych i podofi cerw, oraz oddziaw i zakadw pomocniczych. Wojska te stanowiy pierwszorzdny materja bojowy i kadrowy, stanowiy jednak wprost miesznie skromn si, jak na armj buduj cego si w walce pastwa. Poza I Brygad Wojska Polskiego w poo wie listopada posiadaa Polska ponadto pewn ilo oddziaw regularnych w Maopolsce Za chodniej i na terenie okupacji austrjackiej, kt re powstay z zapasowych oddziaw austrjacko-wgierskich o przewadze elementu polskiego. Razem wczesne siy polskie wynosiy 24 bataljony piechoty, trzy szwadrony i pi bateryj. Wobec z kadym dniem groniejszej poogi, kt ra rozpalaa si na wschodnich rubieach Pol ski, przemonym nakazem chwili byo popie szne formowanie istotnie powaniejszych si zbrojnych. Udao si to dziki istnieniu w kraju znacz nego materjau kadrowego, a wic: byych legjonistw, oficerw i onierzy, czonkw Pol skiej Organizacji Wojskowej (P. O. W.), oraz nader licznych kadrw oficerskich z byych pol skich korpusw wschodnich. Organizacja armji napotykaa ogromne trudnoci materjalne i techniczne. Kraj by skrajnie wyniszczony gospodarczo przez wojn i trzyletni okupacj. Przemys by w ruinie. Zapasw w kraju byo bardzo mao. Dowozu z zewntrz adnego. Formujce si oddziay si rzeczy musiay zadawala si temi skromnemi zapasami, ktre pozostawili w kraju oku

panci : lichem wyekwipowaniem, oraz rnorod n, przewanie podniszczon, broni. W dodat ku rwnie organizujce si dopiero wadze cy wilne w drobnej tylko mierze mogy wspdzia a w tworzeniu armji, ktra te musiaa liczy przedewszystkiem na wasne siy i inicjatyw. Poniewa brak byo rwnie narazie central nych wadz wojskowych, przeto organizacja od dziaw odbywaa si w sposb samorzutny \ decentralistyczny w poszczeglnych miejscowo ciach wasnemi siami miejscowego stwa i w granicach lokalnych moliwoci. Po woli dopiero wraz z organizacj aparatu pa stwowego i centralnych wadz wojskowych na stpowao scalanie oddziaw wojskowych w jednolity organizm regularnej armji. Jeli w tych warunkach i w toku od poczt ku trwajcych walk na wszystkich frontachgranicach Polska dokonaa jednak wielkiego dziea budowy swojej armji w cigu paru za ledwie miesicy zasuya sobie w dziejach wojskowoci na szczeglny podziw i szacunek, rwnoczenie dajc dowd tyzny i ofiarnoci narodu. Obejmujc wadz wodza naczelnego, ko mendant Pisudski bezzwocznie rozpocz swo je wielkie dzieo, ktre narazie byo tern trud niejsze, i rozwijao si rwmoczenie w trzech kierunkach (oczywicie, poza pracami pastwowo-twrczemi i politycznemi) : tworzy wic centralne wadze wojskowe, a mianowicie mi nisterstwo spraw wojskowych (pocztkowo pk. Wroczyski, pniej gen. Leniewski) i sztab generalny (pocztkowo jego szefem by gen. Szeptycki, a nastpnie pk. Stanisaw Haller) ; od dou koordynowa prac w poszczeglnych oddziaach i prowadzi scalanie ich w wiksze jednostki taktyczne, wreszcie od pocztku orga nizowa obron na licznych frontach, ktre wy magay coraz wikszych si i zasobw material nych. Aby uatwi zadania organizacyjne, w okresie przejciowym stworzono niejako au tonomiczne wojskowe okrgi generalne w War szawie, Krakowie, odzi, Lublinie i Kielcach. Wobec braku zorganizowanego aparatu pastwowego, wielkich brakw materjalnych, oraz wobec nieuksztatowanych jeszcze we wntrznych stosunkw spoeczno-politycznych, narazie powstrzymano si od poboru przymu sowego, ograniczajc organizacj armji wycz nie do zacigu ochotniczego. Zreszt wobec wielkiego entuzjazmu, panujcego w spoecze stwie, szczeglnie za wrd modziey, napyw7 ochotnikw cakowicie wyczerpywa techniczne i materjalne moliwoci organizacyjne, rwno747

czenie dostarczajc materjal ludzki wysoce wartociowy pod wzgldem moralnym. Po paru ju tygodniach chaos organizacyj ny zosta opanowany i okrgi generalne rozpo czy formowanie wikszych jednostek taktycz nych. Okrg warszawski formowa 14 pukw piechoty i 4 kawalerji. dzki 4 puki piecho ty i 2 kawalerji, tyle okrg kielecki, okrg lu belski 3 puki piechoty i 2 kawalerji, za krakowski 11 pukw piechoty i 4 kawalerji. Nadto w Warszawie i Krakowie formowaa si artylerja. W poowie stycznia 1919 roku polskie siy zbrojne liczyy ju ponad sto bataljonw piecho ty, osiemdziesit bateryj, 70 szwadronw, sze reg oddziaw technicznych, oraz pewn ilo eskadr lotniczych razem okoo 110.000 ludzi. Organizacj utrudniaa w znacznym stop niu twarda konieczno wysyania na front bo jowy ledwie wyszkolonych jako tako oddziaw i jeszcze niedo zorganizowanych. Pomimo te go jednak ju w lutym przystpiono do formo wania wikszych jednostek taktycznych, a mia nowicie 12 dywizyj piechoty oraz 6 brygad ka walerji, wyposaonych w odpowiedni artylerj, oddziay techniczne i pomocnicze oraz wsze lakie zakady. W dniu 19 stycznia zarzdzono pierwszy czciowy pobr rekruta, a mianowicie roczni ka 1898. Natomiast Sejm Ustawodawczy w dn. 7 marca uchwali ju pobr szeciu penych rocznikw 1896 1901. Od tej chwili armja polska miaa zapew niony stay i rwnomierny przypyw materjal u ludzkiego, co pozwolio na szybki jej rozrost. W pocztkach marca oglne siy wynosiy 170.000 ludzi, za ju w dniu 1 kwietnia na sa mej tylko linji bojowej znajdowao si ponad 80.000 ludzi. Rwnoczenie zbliaa si chwila zapowiedzianego przybycia do kraju szeciu do skonaych dywizyj armji gen. Jzefa Hallera z Francji. Niezalenie od armji polskiej, formowanej na terenie b. Kongreswki i Maopolski Zachod niej, podlegajcej wodzowi naczelnemu, Jzefo wi Pisudskiemu i rzdowi w Warszawie, od koca grudnia istnia rwnie drugi polski orodek wojskowy i polityczny na terenie b. Ksistwa Poznaskiego, gdzie powstanie pol skie w dniu 27 grudnia 1918 roku zrzucio wie kowe jarzmo pruskie. Powstanie wielkopolskie, opanowawszy wiksz cz dzisiejszego wojewdztwa po znaskiego, spotkao si z zacitem przeciw dziaaniem niemieckim, czerpicem siy z gbi 748

Niemiec. Wyzwolon Wielkopolsk trzech stron opasaa zwarta linja frontu bojowego, co zmu sio Poznaezykw do popiesznego formowa nia armji regularnej, ktrej dowdztwo obj gen. Dowbr-Municki, b. dowdca I Korpusu Wschodniego, wlad za ktrym do Wielkopolski podya znaczna ilo b. oficerw tego korpu su. Armja wielkopolska, dziki opanowa nym znacznym zapasom wojennym Niemcw, w krtkim czasies osigna liczb 60.000 ludzi w trzech dywizjach piechoty i jednej brygadzie kawalerji. Najpierw pooga wojenna ogarna Mao polsk Wschodni, ktr ju w pierwszych dniach listopada opanowali Rusini przy yczli wej pomocy wadz wojskowych rozpadajcych si na kawaki Austro-Wgier, proklamujc Zachodni Ukraisk Republik Ludow, kt rej rzdem tymczasowym staa si Ukraiska Rada Narodowa. Zamach rusiski uda si bez przeszkd przedewszystkiem dlatego, e wadze austrjaekie rozlokoway byy na terenie Maopolski Wschodniej znaczn ilo oddziaw zapaso wych o zdecydowanej wikszoci rusiskiej. W nastpstwie oddziay te wraz z b. austrjackiemi legjonami rusiskiemi strzelcw siczo wych", ktre popiesznie powrciy z naddnie przaskiej Ukrainy, stay si kadrami armji zachodnio-ukraiskiej, pocztkowo werbowanej z ochotnikw, pniej za drog przymusowego poboru. Lww zosta opanowany przez Rusinw ju w nocy z dn. 31 padziernika na 1 listopada przy pomocy garnizonu austriackiego, w kt rym Rusini posiadali przytaczajc wikszo. Prowokacyjny zamach rusiski wywoa ywio ow reakcj ze strony ludnoci tego, nawskr polskiego, zawsze patrjotycznego i wiernego Polsce, miasta (Leopolis semper fidelis"). Ju dn. 1 listopada na ulicach Lwowa rozgorzay walki. Ludno Lwowa, niezorganizowana i nieposiadajca broni, samorzutnie, we wspa niaym odruchu bohaterstwa, rzucia si na od dziay rusiskie, przewanie na nich dopiero zdobywajc bro i amunicj. W tych bohater skich walkach, ktre wypeniy jedn jeszcze wietn kart historji Lwowa, braa masowo udzia nietylko modzie, ale .nawet kobiety i dzieci, zasugujc sobie na zaszczytne miano Orlt Lwowskich". Pocztkow bezadn walk uliczn w krt kim czasie uj w karby organizacyjne kpt. M-

Wizyta cesarza Karola I w Debreczynie.

W osiem dni pniej nastpi wybuch

rewolucji.

czyski, w cigu paru dni nastpnych wydzie rajc Rusinom dom po domu, ulic po ulicy, a wyparto ich do mniejszej, wschodniej czci miasta. W cigu trzech nastpnych tygodni trwaa zacieka walka uliczna, w ktrej Polacy powoli, ale stale, wypierali Rusinw z miasta. Pomimo tego, pooenie Lwowa byo tragiczne, gdy w midzyczasie Rusini opanowali ca ju Ma opolsk Wschodni a po San, sadowic si na wet w Przemylu. Lww by osaczony ze wszystkich stron, zupenie odcity od pozosta ej, wolnej Polski i jej formujcych si si zbroj nych. Jedyn czno utrzymywali emisarjusze polscy i lotnicy, docierajcy do Krakowa i Warszawy. Wie o bohaterskiej obronie Lwowa do gbi wstrzsna ca Polsk, ktra jednak nie

posiadaa jeszcze dostatecznych sil, aby przyj z wydatniejsz pomoc walczcym rodakom. Pierwsz pomoc zorganizowa Krakw, wysyajc pod dowdztwem mjr. Stachiewicza ekspedycj, ktra w dniu 11 listopada wydara z rk rusiskich Przemyl, stwarzajc tam ba z do dalszych dziaa polskich, ktrych orga nizacj zaj si pk. Tokarzewski, otrzymaw szy w dniu 13 listopada rozkaz naczelnego wo dza Jzefa Pisudskiego. Rwnie i b. zabr ro syjski popiesznie organizowa oddziay odsie czy Lwowa w Lublinie pod dowdztwem mjr. Wieczorkiewicza i w Warszawie pik. Skrzy skiego. W dniu 19 listopada pk. Tokarzewski wy ruszy! z Przemyla z ekspedycj, liczc stu kilkudziesiciu oficerw i ponad tysic szerego wych, ale nie pieszo, lecz w pocigach, naprd ce uzbrojonych i zaopatrzonych w zapasy broni,
749

amunicji i ywnoci. To miae przedsiwzi cie powiodo si cakowicie. Ekspedycja polska bez wikszych przeszkd dotara pocigami do Lwowa ju w dniu nastpnym, nietylko wzmac niajc siy obrocw, ale i znakomicie podno szc ich bohaterskiego ducha. Dnia 21 listo pada wzmocniona zaoga Lwowa pod dowdz twem pk. Tokarzewskiego uderzya na Rusi nw tak gwatownie, e ci w nocy na 22 listo pada po caodziennych walkach wycofali si ostatecznie z miasta, jednake opasujc Lww zwart Hnj oblnicz od strony pnocnej, wschodniej i poudniowej. Jedyn i to wzgld n komunikacj utrzymywa Lww wzdu linji kolejowej Przemyl Sdowna Wisznia Grdek Jagielloski Lww, ktr przedara si ekspedycja pk. Tokarzewskiego i ktr na dal utrzymyway polskie oddziay partyzanckie. Drugim orodkiem oporu Polakw w? Mao polsce Wschodniej sta si Chyrw, ktry, po pocztkowem opanowaniu przez Rusinw, z po wodzeniem bronia grupa gen. Zieliskiego, przedtem zorganizowana w Przemylu, a na stpnie grupa pk. Minkiewicza. Trzecim orodkiem oporu polskiego bya Rawa Ruska, zdobyta ju w kocu listopada przez lubelski oddzia majora Wieczorkiewicza. Do Rawy Ruskiej napyway te dalsze oddzia y odsieczy Lwowa, formowane w b. Kongre swce. W pierwszej poowie stycznia 1919 roku z Rawy Ruskiej wysza nowa ekspedycja, tym razem znacznie silniejsza, pod dowdztwem ge neraa Romera, ktra zdoaa si przedrze do Lwowa, wzmacniajc znacznie jego zaog. A do poowy marca pooenie byo nast pujce: linja frontu polsko-rusiskiego, rozpo czynajc si w Karpatach, przebiegaa na wschd od Chyrowa, Przemyla, Jarosawia, Lubaczowa, Rawy Ruskiej a do Bezca. Od linji tej cigna si wzdu linji kolejowej Prze myl Lww wyduona szyja polska, zako czona, niby gow, oblonym z trzech stron przez Rusinw Lwowem. Gwne orodki wal ki znajdoway si wok Lwowa a po Grdek Jagielloski, pod Chyrowem i pod Raw Ru sk. Na pozostaej linji frontu toczyy si wal ki o charakterze partyzanckim z obu stron, przyczem zadaniem oddziaw polskich bya ochrona linji kolejowej Przemyl Lww, oraz linji przyfrontowej Chyrw Przemyl Ja rosaw Rawa Ruska. W tym czasie wszyst kie siy polskie w Maopolsce Wschodniej wy nosiy nie wicej, ni 20.000 ludzi. Cao do wdztwa spoczywaa w rkach gen. Rozwadow
750

skiego. Zacite ataki Rusinw w cigu lutego na Lww i Hnj kolejow Przemyl Lww spezy na niczem. Natomiast w marcu Rusini, zgromadziw szy znaczne siy, rozpoczli ponown ofensyw, tym razem ostatecznie przerywajc linj Prze myl Lww, wobec ozego ten ostatni znw zosta osaczony ze wszystkich stron i zmuszo ny do izolowanej obrony w obszarze Lww Grdek Jagielloski. Jednake w tym czasie Dowdztwo Naczel ne rozporzdzao ju znaczniejszemi siami. To te w Przemylu skoncentrowano powaniejsz grup pod dowdztwem gen. Iwaszkiewicza, majc za zadanie ponown odsiecz Lwowa. W odsieczy tej po raz pierwszy wzia udzia Arm ja Wielkopolska, oddajc do dyspozycji Naczelnego Dowdztwa trzy bataljony piecho ty wraz z artylerj pod dowdztwem pk. Ko narzewskiego. Odsiecz polska po zacitych wal kach dotara w dniu 20 marca do Grdka Ja gielloskiego, rozdzierajc piercie ukraiski, opasujcy Lww, i wzmacniajc komunikacj Przemyl Lww. Od tej chwili dowdc si polskich, operujcych w Maopolsce, zosta gen. Iwaszkiewicz, zastpujc gen. Rozwadowskie go, powoanego na inne stanowisko. Niezomna postawa obronna Polakw oraz wasne niepowodzenia znacznie osabiy si mo raln Ukraicw, co bezporednio odbio si na wartoci bojowej ich oddziaw. Wykorzysta to gen. Iwaszkiewicz, z powodzeniem przepro wadzajc ofensyw, skierowan przeciwko rusiskiemu trjktowi, zawartemu pomidzy linjami kolejowemi Przemyl Lww i Prze myl Rawa Ruska. Ukraicy zostali znacz nie odrzuceni na wschd, a linja frontu zostaa znacznie skrcona, niemal wprost biegnc od Rawy Ruskiej na Lww. Rwnie i sam Lww zosta znacznie odciony dziki odrzuceni Ru sinw nieco na wschd od miasta. W poowie kwietnia siy polskie w Mao polsce wzrosy ju do 60 bataljonw piechoty, 45 bateryj i 12 szwadronw kawalerji. Niedu gim by ju czas, kiedy Polacy, wzrastajc na siach, mogli rozpocz wasne dziaania za czepne na wiksz skal w celu oswobodzenia caej Maopolski Wschodniej.

Pniej, ni w Maopolsce Wschodniej, bo dopiero pod koniec grudnia 1918 roku, powsta drugi zkolei front bojowy na Woyniu, gdzie Polsce pocza zagraa Ukraiska Republika

Ludowa (odrbny twr pastwowy od mao polskiego pomysu rusiskiego Zachodniej Ukrainy"), na czele ktrej sta rzd tymcza sowy, zwany Dyrektorjatem. Ukraicy, sami staczajc walki obronne z wojskami bolszewic kiej Rosji, ktra nie chciaa pogodzi si z ist nieniem niepodlegego pastwa ukraiskiego i, wobec wycofania si wojsk pastw central nych, pragna rozszerzy swoj wadz sowiec k, sami rwnoczenie rozpoczli rozpocie ra swoje panowanie na zachd, okupujc Wo y i zagraajc ju Chemszczynie i Polesiu swojemi oddziaami partyzanckiemi atamana Oskiki nad Bugiem. Wzajemny stosunek obu Ukrain" nie by ani jasny, ani dla nikogo zrozumiay. Pomidzy obu temi tworami quasi-pastwowemi istniay ogromne antagonizmy spoeczne, polityczne, kulturalne, religijne, nawet wprost rasowe, jedr nake pewn czno zachowywaa wsplna nienawi do Polakw i ch wydarcia im od wiecznie polskich dzielnic. Std te pomidzy obu armjami ukraiskiemi istniao pewne

wspdziaanie, nieujte zreszt w aden sy stem. Po stronie polskiej obron ziemi chemskiej Dowdztwo Naczelne ju w pocztkach stycz nia powierzyo gen. Rydzowi-migemu, dajc mu do rozporzdzenia zreszt szczupe siy, oko o 2.000 ludzi. Gen. Rydz-migy wietnie wywiza si ze swojego zadania, nietylko obroniwszy Chem szczyzn, ale, przeprawiwszy si przez Bug, samemu zajmujc w kocu stycznia Wodzi mierz Woyski, w pocztkach lutego Kowel, a wreszcie umacniajc si na linji Stochodu. Jakkolwiek Ukraicy w okolicach ucka zgromadzili znaczne siy, rwnoczenie rozci gajc swoje prawe skrzydo pod Czartorysk. za lewe a po Raw Rusk, gdzie nawizali cz no ze swoimi zachodnimi pobratymcami", jednake nie mogli si zdecydowa na rozpocz cie powaniejszych dziaa przeciwko Polakom wobec coraz groniejszego wasnego pooenia na wschodzie, gdzie wojska bolszewickie czyniy stae postpy.

Pierwsze,

uroczyste posiedzenie Zgromadzenia Narodoicego Republiki Niemieckiej, w sali teatru w Weimarze. Na trybunie prezydent Ebert.

dn. 6 lutego 1919 r.,

74\

W pocztkach kwietnia siy polskie na Wo yniu wzrosy do 5.000 ludzi, rwnoczenie za dowdztwo obj gen. Babiaski. Analogicznie za do dowdztwa frontu maopolskiego gen. Iwaszkiewicza, utworzono dowdztwo frontu woyskiego gen. Karnickiego, oddajc pod je go rozkazy grup gen. Babiaskiego oraz gru p pk. Minkiewicza, operujc na pnoc od Lwowa. Tak przedstawiay sio sprawy w Mao polsce i na Woyniu a do poowy maja, kiedy ruszya decydujca ofensywa frontu mao polskiego. Najpniej na wschodzie Polski powsta front polsko-bolszewicki, to znaczy polsko-ro syjski. Jak wiemy, ziemie, pooone na wschd cd Bugu, w chwili zawieszenia broni i zrzucenia wadzy okupantw w b. Kongreswce zajmo waa wojska niemieckie. Podpisanie rozejmu oraz \\ \\ rewolucji w Niemczech zmusiy je do powrotu, do kraju. Bezporednia droga przez lv "Kongreswk niemoliwa, wobec wy zwolenia si jej z pod panowania okupantw. Dowdztwo przeto niemieckie postanowio ewa kuacj swoich wojsk poprowadzi drog okr n przez Prusy Wschodnie. Nie mielimy ww czas dostatecznych si, aby ewakuacji tej prze szkodzi, przeto w interesie naszym leao, aby odbya si ona jak najprdzej, pozwalajc od dziaom polskim zaj oprnione przez Niem cw ziemie, zanim nadcign wojska bolszewic kiej Kosji. Tak wic w interesie obu stron Naczelne Dowdztwo polskie oraz dowdztwa niemieckie zawary porozumienie, na mocy ktrego dla swobodnej ewakuacji niemieckiej pozostawiono linj kolejow Kowel Brze Biaystok Grajewo, wyznaczajc linj demarkacyjn, przebiegajc na zachd od tej kolei. Ochron linji demarkacyjnej powierzono pocztkowo drobnym lokalnym oddziakom polskim, nastp nie za formujcej si dywizji litewsko-biaoruskiej gen. Iwaszkiewicza oraz grupie podla skiej gen. Listowskiego. Zreszt, poza drobnemi utarczkami, na linji demarkacyjnej pano wa spokj. Ewakuacja niemiecka miaa by zakoczona w lutym 1919 r. W miar wycofywania si Niemcw z Wo ynia nadcigao niebezpieczestwo ukraiskie, ktre narazie wydawao si jedynem od wscho du wobec tego, e Biaoru, Litwa i kraje nad batyckie znajdoway si jeszcze w rkach
752

Niemcw. Ale ju daleko na wschodzie., poza ochronnym waem niemieckim, wyrastao nowe niebezpieczestwo, stokro groniejsze od ukra iskiego. Oto Rzd Sowiecki zdecydowa si wykorzysta odwrt Niemcw, aby ponownie zczy z Rosj drog zbolszewizowania te kra je, ktre od niej odpady w czasie wojny i re wolucji. W dniu 17 listopada 1918 roku bolsze wickie wojska rosyjskie rozpoczy marsz na zachd i, postpujc ladami cofajcych si wojsk niemieckich, w pocztkach ju stycznia 1919 roku bez oporu opanowuj znaczne obsza ry Estonji, otwy, Litwy i Biaejrusi. Zbliaa si straszliwa nawala od wschodu, groc Polsce, ledwie zmartwychwstaej, now poog wojny i rewolucji. Wobec tego Wdz Naczelny zdecydowa si zorganizowa tam za porow przeciwko hordom Rosji bolszewickiej, daleko wysunit na wschd, aby umoliwi krajowi spokojn wewntrzn konsolidacj, rozbudow aparatu pastwowego i armji, oraz odbudow ycia gospodarczego. Niestety, w tym wypadku przeszkod nie do obalenia by w rzekomy wal ochronny niemiecki, ktry woj skom polskim zagradza drog na wschd, rw noczenie bolszewikom uatwiajc, posuwanie si na zachd i opanowywanie opuszczanych przez Niemcw obszarw. W tych warunkach Naczelne Dowdztwo wszczo rokowania z Niemcami w celu przepu szczenia przez nich wojsk polskich poza stref ewakuacji niemieckiej. Rokowania te day wy nik zbyt pno, kiedy zapora niemiecka bya ju w trakcie likwidacji, a sowieckie wojska rosyj skie podchodziy ju do granic b. Krlestwa Polskiego, Tak wic poza linj sowieck znalazy si ziemie litewskie i biaoruskie, gdzie ze strony polskiej dziaay jedynie dorywczo organizowa ne oddziay tak zwanej samoobrony", ktre, znajdujc si wprawdzie w kontakcie z Naezelnem Dowdztwem, ale pozbawione oparcia o kraj i wojsko, z natury rzeczy nie mogy po wstrzyma marszu wojsk sowieckich, tein bar dziej, e wycofujce si do Prus Wschodnich oddziay niemieckie zachowyway si wobec Po lakw przewanie nieyczliwie, a nawet wrogo. W pierwszej polowie lutego 1919 r. nielicz ne oddziay wojsk polskich przekroczyy stref cofajcych si wojsk niemieckich i zajy linj obronn nad Niemnem, poczwszy od miastecz ka Skidel, nad rzeczk elwiank, nad Ran k, pod Pruanami i Kobryniem, nieco pniej zajmujc Biaystok, w midzyczasie opuszczo ny przez Niemcw.

Zaledwie oddziay polskie usadowiy si na tej linji od wschodu poczy nadciga woj ska rosyjskie od strony Wilna, Baranowicz i Piska. Wobec tego, e przednie strae ro syjskie nie zatrzymay si przed linj polsk, lecz pary dalej na zachd, wywizay si wal ki, ktre day pocztek zaistnieniu frontu pol sko-rosyjskiego. W chwili zetknicia si w poowie lutego 1919 roku obu wojsk, siy polskie, reprezento wane przez formujc si dopiero i bardzo licho wyposaon dywizj litewsko-biaorusk i gru p podlask, wynosiy zaledwie 12 bataljonw piechoty, 12 szwadronw kawalerji i 3 bater je artylerji. Byo to wszystko, co Polska moga wwczas wystawi przeciwko Rosji sowieckiej. Z chwil powstania frontu polsko-rosyj skiego zosta on podzielony na dwie grupy: le w gen. Iwaszkiewicza, stykajc si na pno cy z Niemcami, okupujcymi jeszcze obszar Grodna, i praw gen. Listowskiego, na pou dniu utrzymujc czno z woysk grup gen. Rydza-migego. W cigu pierwszych dwch tygodni obie strony zachowyway si wy czekujco, prowadzc jedynie drobne utarczki o charakterze rozpoznawczym. Dopiero z pocztkiem marca Naczelne Do wdztwo nakazao wojskom polskim dziaania zaczepne, ktrych celem byo osignicie dogod niejszej linji obronnej. Po gen. Iwaszkiewiczu, ktry obj dowrdztwo w Maopolsce, grup p nocn obj gen. Szeptycki. Grupa ta w pierw szych dniach marca zdobya Sonim i zaja Hnj rzeki Szczary. Grupa gen. Listowskiego za ja w tym czasie Pisk, organizujc linj obronn wzdu rzeki Jasiody i kanau Ogi skiego. Dziki energicznej postawie oddziaw pol skich, linj t utrzymano a do poowy kwiet nia, to znaczy do czasu pierwszej naszej ofen sywy na Wilno.

W styczniu 1919 roku nowe niebezpiecze stwo zagrozio Polsce ze strony pobratymczego narodu czeskiego, doprowadzajc do wybuchu krtkotrwaej wojny polsko-czeskiej na lsku Cieszyskim. Geneza tej wojny przedstawiaa si nast pujco. W chwili rozpadania si na swoje cz ci skadowe monarchji austro-wgierskiej lud no polska lska Cieszyskiego uchwycia wadz w swoje rce, tworzc Rad Narodow w Cieszynie. Poniewa ssiednie Czechy rw

nie w tym czasie wyzwoliy si, przeto, aby unikn konfliktw, w dniu 5 listopada 1918 r. zawarto umow polsko-czesk, ktra okrelia prowizoryczn linj demarkacyjn wzdu Odry (Bogumin po stronie polskiej) i Ostrawicy (Morawska Ostrawa po stronie czeskiej), a nastpnie wzdu dawnej granicy wgierskiej w grach Jabonowskich. Niestety, Czesi w dniu 23 stycznia 1919 r. niespodziewanie wystosowali bezwzgldne ulti matum do pk. Latinika, dowdcy formujcych si na lsku Cieszyskim oddziaw polskich, dajc natychmiastowego opuszczenia przez Polakw caego lska Cieszyskiego. W celu porozumienia si z Dowdztwem Naczelnem pozostawiono pk. Latinikowi zaledwie dwie go dziny czasu. Zanim jednak termin ten upy n, silne oddziay czeskie podstpnie zaatako way sabe placwki polskie pod Boguminem i Morawsk Ostraw i dwiema grupami ruszy y na Cieszyn. Nieco pniej trzecia grupa cze ska przekroczya od poudnia gry Jabonow skie, od tej strony przez Jabonkw kierujc si rwnie na Cieszyn. Zdradziecki napad Czechw zaskoczy nie przygotowane do obrony siy polskie, ktre po cztkowo mogy przeciwstawi napadowi zale dwie jeden bataljon piechoty, pluton kawalerji i dwa dziaa. Wywizay si walki, w ktrych po stronie polskiej maleki oddzia wojska wspomagaa ludno cywilna, przedewszystkiem liczne rze sze robotnikw zagbia Karwiskiego. Opr jednak by niemoliwy wobec druzgoczcej przewagi Czechw. Naley tu bowiem zazna czy, e oglne pooenie wojskowe Czechw by o znacznie lepsze, ni Polakw. Czesi, poza kilkodniowem powstaniem i drobnemi starciami z Wgrami, cakowicie ju rozbitymi przez salonick armj koalicyjn, organizowali swoje wojska w sposb bardziej, ni Polacy, spokoj ny i normalny. Poza tem w caym kraju posia dali nienaruszone prawie kadry dawnej armji austrjackiej, znaczne zapasy broni, amunicji i wszelkiego sprztu bojowego, od pocztku otrzymywali pomoc instruktorsk i materjaln ze strony Koalicji, a w dodatku mieli odrazu gotowe oddziay czeskie, organizowane po stro nie Koalicji. To te mogli z atwoci skiero wa na lsk powaniejsze siy wojsk regular nych i dobrze wyposaonych. Po pierwszych walkach obrona polska mu siaa cofn si pod Cieszyn, gdzie naprdce zorganizowano opr na linji Czerlicko Po gwizdw. Rwnoczenie z alarmujc wieci 753

cusko-amerykaskiej w Uniwersytecie Columbia (Pensyhvanja) w obecnoci Manifestacja przyjani fron Viviani'ego i Joffre'a. o zdradzieckim napadzie CzechwT ze wszyst kich stron wolnej Polski poczy pieszy na lsk drobne oddziay posikowe tak, e z 1.000 ludzi na pocztku walki, siy polskie pod koniec wzrosy do 5.000, artylerja za z dwch dzia na dwadziecia. Pomimo tego jednak przewaga po stronie czeskiej bya tak wielka, e noc z dn. 26 na 27 stycznia oddziay polskie musiay opuci Cie szyn. Now obron zorganizowano na linji Wi sy, gwnie pod Drohomylem, Skoczowem i Ustroniem. Poczwszy od dn. 28 stycznia a do 1 lute go na linji tej trway bez przerwy zacite i krwawe walki. Ataki jednak Czechw zaa myway si bez rezultatu przed pozycjami polskiemi, bohatersko bronionemi przez szczupe siy, licho uzbrojone i gorzej jeszcze wyekwipo wane. W tym samym czasie saby oddzia polski zmusi do odwrotu poudniow czesk grup ja bonkowsk. Czesi, widzc, e nie zdoaj przeama 754 oporu Polakw, ktrzy, w miar przybywania posikw, sami mogliby przej do natarcia, za proponowali w dniu 31 stycznia zawieszenie broni, ktre te zostao przyjte ze strony pol skiej. Ostatecznie t krtkotrwa wojn zli kwidowaa interwencja Koalicji, ktra ju w dniu 1 lutego doprowadzia do podpisania w Paryu polsko-czeskiej umowy, ktra do cza su ostatecznego rozstrzygnicia sprawy cieszy skiej przez Kongres pokojowy oddawaa w rce polskie wiksz cz lska wraz z Cieszynem i Frysztatem. Pomimo podpisania tej umowy Czesi raz jeszcze noc z dn. 23 na 24 lutego zaatakowali pozycje polskie, amic podstpnie legalnie trwajce zawieszenie broni. Atak czeski zosta odparty, i wojska polskie same zkolei zajy Cieszyn w dniu 26 lutego 1919 roku. Odtd Czesi zaprzestali wszelkich prb zbrojnego za atwienia polsko-czeskiego sporu o lsk Cie szyski.

Kiedy klska militarna pastw central nych, oraz wybuch rewolucji w Niemczech i Austro-Wgrzech uatwiy zadanie spoecze stwu polskiemu w b. zaborach rosyjskim i austrjackim, gdzie wadza okupantw i zaborcw zostaa zrzucona pooenie Polakw w b. za borze pruskim nadal byo nader cikie. Pru sacy byli tam u siebie", natomiast Polacy nie posiadali adnej organizacji wojskowej, ani po litycznej, ktra mogaby si sta orodkiem ru chu powstaczego. Jedynie drog powolnej ewo lucji w pooeniu Polakw mona byo przygo towa grunt do zbrojnego wystpienia. Zada nie to znakomicie uatwi chaos rewolucyjny, pozwalajc Polakom, pod paszyczykiem rewo lucyjnych poczyna, stworzy Naczeln Rad Ludow z Komisarjatem, jako organem wyko nawczym tej Rady, ktra staa si zawizk wadzy politycznej, oraz opanowa poznask Rad oniersko-Robotniczych Delegatw, przy pomocy ktrej zorganizowano oddziay suby Stray i Bezpieczestwa, ktre znw wesp z tak zwanemi Straami Obywatelskiemi stwo rzyy kadry polskiej siy zbrojnej w Wielkopol sce. Analogiczn dziaalno rozwinli rwnie Polacy na lsku Grnym i na Pomorzu, acz na trafili, szczeglnie na terenie tego ostatniego (przemarsz ewakuowanych z Rosji wojsk nie mieckich), na znacznie trudniejsze warunki. W dniu 27 grudnia 1918 roku w drodze do kraju przyby do Poznania Ignacy Paderewski, delegat paryskiego Komitetu Narodowego. Wy woao to ywioowe manifestacje ze strony lud noci polskiej, czemu przeciwstawiy si brutal nie czynniki niemieckie wojskowe i polityczne. Wywoao to pierwsze krwawe starcia, ktre w cigu paru godzin pomieniem zacitej walki ogarny cay Pozna, ktry te tego samego dnia zosta cakowicie niemal opanowany przez Polakw. Byo to hasem do oglnego powsta nia Wielkopolski, ktre te wszdzie uzyskao powodzenie, za wyjtkiem obszarw pogranicz nych, gdzie Niemcy uzyskali przewag dziki wydatnej pomocy, pomimo wasnej rewolucji, z ktr pieszyy jednostki i organizacje z gbi Prus. W dniu 4 stycznia 1919 roku w rkach pol skich znajdowaa si ju wiksza cz Pozna skiego. Zacite walki toczyy si na Hnji, z trzech stron opasujcej Pozna, a przebiega jcej, poczwszy od dawnej granicy b. Krle stwa Polskiego, pomidzy Toruniem i Inowro cawiem, na poudnie od Bydgoszczy, Naka i Chodziey, na pnoc i na zachd od Czarnko wa, na wschd od Midzychodu i Zbszynia, na

pnoc od Leszna i Rawicza, przez Krotoszyn i na pnoc od Kpna a do granicy b. Krle stwa Polskiego. Cikie walki staczali Polacy na tej linji a do poowy lutego 1919 r. Na odcinku pnoc nym najgortsze walki toczyy si pod Szubi nem, na odcinkach za zachodnim i poudnio wym pod Kolnem, Zbszyniem, Wolsztynem, Sarnowem i Rawiczem. Wrd cikich walk Wielkopolska tworzy a swoj armj, ktrej dowdztwo w dniu 16 stycznia 1919 r. obj gen. Dowbr-Municki, b. dowdca I Korpusu na Wschodzie. Lokalne oddziaki powstacze, tworzone samorzutnie, przeksztacono w oddziay regularne. Dnia 23 stycznia Rada Ludowa powoaa pod bro par rocznikw. W krtkim czasie Wielkopolska zor ganizowaa trzy pene dywizje piechoty i jedn brygad kawalerji, razem okoo 60.000 ludzi. Interwencja Koalicji doprowadzia w7 lu tym 1919 r. do zawarcia formalnego zawiesze nia broni, z czem jednak Niemcy nie liczyli si, prowadzc walk jeszcze przez szereg miesicy, jedynie zamiast oddziaw regularnych, uy wajc do niej zreszt rwnie wojskowo zorga nizowane oddziay tak zwanego Heimatschutz'u". Wyzwolona Wielkopolska nie odrazu jed nak poczya si z Macierz pod wzgldem po litycznym. Nastpio to dopiero w chwili pod pisania Traktatu Wersalskiego, ktry legalnie wcza Wielkopolsk do pastwa polskiego. Narazie chodzio o podkrelenie raczej rewolu cyjnego charakteru powstania wielkopolskiego bez adnej interwencji z zewntrz, co dawao wiadectwo polskoci tej dzielnicy. Jednake od pocztku istniao porozumienie pomidzy Naczelnem Dowdztwem w Warszawie a Do wdztwem Gownem w Poznaniu. Poszczeglne oddziay wielkopolskie bray te udzia w wal kach na wschodnich rubieach Polski. Ostatecz ne zlanie si wojsk wielkopolskich z armj pol sk nastpio w dniu 1 sierpnia 1919 roku, ale ju wczeniej, bo poczwszy od lipca, powa niejsze oddziay wielkopolskie przybyway na front wschodni.

W cigu pierwszych miesicy niepodlego ci walki nasze, toczone niemal ze wszystkich strony z natury rzeczy miay przebieg do cha otyczny i toczone byy sposobem raczej party zanckim. Brak zorganizowanych si zbrojnych nie pozwala na powaniejsze dziaania, zreszt udzono si jeszcze, e ma si do czynienia z rw755

nie niepowanemi, nieskoordynowanemi dzia aniami i rewoltami, ktre dadz si atwo zli kwidowa. Rzeczywisto jednak przeczya te mu wyranie. Caa wschodnia ciana Polski stawaa w ogniu. Wytworzyy si dwa dugie fronty bojow7e rosyjsko-polski i ukraisko-pol ski, ktre oznaczay prawdziw ju wojn. Na leao si do niej przygotowa, to znaczy jak najpieszniej zorganizowa nowoczesn armj, ktraby dziaaniami rozstrzygajcemi zako-

Jakkolwiek pooenie w Maopolsce Wscho dniej byo istotnie grone, jednake racja stanu wysuwaa przedewszystkiem konieczno eks pansji polskiej na Litwie i Biaejrusi, oraz opa nowanie ich gwnego orodka Wilna. Lww mg si jeszcze broni czas duszy wobec znacznych otrzymanych posikw. W dodatku nie byo obaw, aby konferencja pokojowa po zbawia Polski praw do Maopolski Wschodniej, prowincji dawnej przeciwniczki Koalicji, a te-

Rewolucja na Wfjrzech. Manifestacje uliczne. czya wojn, wyznaczajc granice Polski od wschodu. Organizacja, wyszkolenie i wyposaenie armji szybko postpowao naprzd. Aparat pastwowy, coraz lepiej organizujcy si, mg ju wspdziaa w tworzeniu i wyposaeniu wojska. Poczto sprowadza z zagranicy pierw sze transporty broni, amunicji i sprztu wojen nego. Uruchamia si rwnie przemys krajo wy. Dotychczasowe puki poczto formowa w dywizje piechoty i brygady kawalerji. W kwietniu 1919 roku mona ju byo przyst pi do powaniejszych dziaa na froncie bolsze wickim, za w maju w Maopolsce i na Woyniu. raz nieistniejcych ju Austro-Wgier. Nato miast prawa nasze do ziem pnocno-wschod nich poza Bugiem, zaludnionych przez silny y wio polski, zwizanych z Polsk odwieczn tra dycj kulturaln i polityczn, byy silnie kwestjonowane przez pastwa sprzymierzone, wie rzce, e lada chwila upadnie bolszevrizm i od rodzi si dawna Rosja, ich sojuszniczka w woj nie wiatowej. Czy ta przysza Rosja nie bdzie uwaaa wczenia ziem litewsko-biaoruskich do Polski, jako aneksji, z ktr nie bdzie mo ga si pogodzi? Oto pytanie, ktre utrudnia o nasze pooenie na terenie midzynarodo wym. Naleao spraw t rozstrzygn fakta mi dokonanemi, zanim zadecyduje o tern osta tecznie konferencja pokojowa.

756

Na polowe kwietnia przygotowano w naj gbszej tajemnicy tak zwan wypraw wile sk". W tym czasie oddziay polskie zajmoway linj nieco na zachd od linji kolejowej Lida Baranowicze, specjalna za grupa pk. Freja zajmowaa pod Skidlem stanowiska obserwa cyjne, wobec tego, e Grodno oraz caa lin ja rodkowego Niemna znajdoway si jeszcze w rkach wojsk niemieckich. Co do Rosjan, to znaczne ich siy rozcigay si pomidzy Wil nem a Niemnem, znajdujc si w lunym kon takcie z wojskami niemieckiemi i litewskiemi i tylko lewem skrzydem wygite ku poudnio wi przeciwko Polakom. Druga silna grupa trzy maa Lid, jednake pomidzy obu temi gru pami istniaa prawie niezapeniona luka, przez ktr prowadziy dogodne drogi na Wilno. Przez t luk Dowdztwo Naczelne zamierzao skierowa na Wilno specjaln grup wypado w. Poza tern sabsze grupy rosyjskie obsadza y Nowogrdek, Baranowicze i uniniec. Bezporednie kierownictwo zamierzonej ofensywy obj Wdz Naczelny, przybywszy w tym celu do Skrzybowiec pod Lida. W dniu 16 kwietnia grupa gen. Lasockiego, skadajca si z oddziaw 2 dywizyj piechoty legj., oraz dawnej grupy zaniemeskiej", uderzya na Li d, rwnoczenie za grupa kawalerji pk. Beliny, liczca 9 szwadronw i pluton artylerji kon nej, przesuna sie niepostrzeenie obok bolsze wikw7 przez wzmiankowan luk, omijajc Li d od zachodu i pnocy, maszerujc wprcst na Wilno. Wlad za kawalerj ruszya grupa gen. Rydza-migego, liczca trzy bataljony 1 dyw. piochoty legj. i dwie baterje artylerji polowej. Po nadejciu posikw w postaci dwch bataljonw 1 dyw. piechoty legj. w dniu 17 kwiet nia Lida zostaa zdobyta. Rwnoczenie marsz na Wilno rozwija si pomylnie, jakkolwiek w cikich warunkach ze wzgldu na zy stan drg i brak aprowizacji. Dnia 18 kwietnia kawalerj polska w dal szym cigu niespostrzeona przez Rosjan pode sza do samego Wilna. Nastpnego dnia o wi cie gwatownym atakiem kawalerj nasza zdo bya dworzec wileski i znaczn cz miasta. Bolszewikw ogarna panika. Wkrtce jednak Rosjanie poczli ciga liczne posiki, organi zujc zacite walki uliczne, niewygodne dla ka walerji polskiej. Wieczorem jednak nadeszy pierwsze posiki piechoty polskiej, podwiezione ; zdobytym w Wilnie pocigiem. Kiedy wreszcie ; 21 kwietnia nadcign gen. Rydz-migy z re szt piechoty i artylerji, opr Rosjan zosta za

many, cae miasto opanowane, a uciekajce w nieadzie wojska bolszewickie odrzucone na pnoc i pnocny zachd od Wilna. Rwnoczenie z dziaaniami na Lid i Wil no grupa gen. Mokrzeckiego, liczca 9 bataljonw piechoty, 7 szwadronw kawalerji i 3 ba terje, pomylnie amaa zacity opr bolszewi kw, opanowujc w dniu 18 kwietnia Nowo grdek i 19 kwietnia Baranowicze. Nowy front ustali si narazie na linji: na pnocy Wilejka Bezdany Niemenczyn Mejszagoa Rykonty Stare Troki, w cen trum kawalerj wysuna si a po Bogdanowo i Olszany, na poudniu za gen. Mokrzecki za j linj dawnych okopw niemieckich na wschd od Baranowicz i wzdu rzeki Serwecz a do Niemna. W kocu kwietnia Rosjanie, doceniajc znaczenie utraty Wilna, zorganizowali silne przeciwnatarcie, cigajc posiki nawet z fron tu otewskiego. Obron Wilna powierzono gen. Rydzowi-migemu, ktry rozporzdza sabi utkiemi siami, liczcemi zaledwie 8 bataljonw piechoty, 8 szwadronw kawalerji i 4 baterje artylerji. W przyszoci siy te miay wzmocni nowe posiki z kraju. Kilkudniowy zacity bj o Wilno zakoczy si zupenem zwycistwem polskiem. Rosjanie zostali odrzuceni, a wojska polskie znacznie roz szerzyy swj stan posiadania na pnoc i wschd od Wilna. W tym samym czasie na odcinkach grup gen. Lasockiego i gen. Mokrzec kiego powaniejszych walk nie byo, i wrojska polskie organizoway si do obrony na linji dawnych okopw niemieckich, gdzie front usta bilizowa si na czas pewien. Wobec tego, e walki z Rosj sowieck przybieray powaniejszy charakter, pnoc ny teatr wojny podzielono na dwa fronty : front litewsko-biaoruski, obejmujcy grupy genera w Mokrzeckiego, Lasockiego i Rydza-mige go, oraz pk. Zarzyckiego, a znajdujcy si pod dowdztwem generaa Szeptyckiego, i front po leski pod dowdztwem gen. Listowskiego.

Z chwil zakoczenia ofensywy na pnocy wypyna konieczno wyzwolenia Maopolski Wschodniej nietylko ze wzgldw politycznych, ale i strategicznych, aby nawiza bezporedni komunikacj z Rum im j, a to na wypadek gro cej wci wojny z Niemcami. Pierwotny ofensywy Naczelnego Do wdztwa, dcy do oskrzydlenia Rusinw i we757

pchnicia ich w widy Dniestru i Zbrucza, przy wspdziaaniu bkitnej armji" gen. Hallera, ktrej dywizje przybyway wanie do Polski, uleg zmianie pod presj Anglji i Francji, kt re lkay si powika politycznych i byy nie chtne uyciu wojsk hallerowskich. Ostatecznie tylko dwie dywizje gen. Hallera wziy udzia w ofensywie i to tylko czciowo na terenie Ma opolski, gwnie za na Woyniu. Ofensywa rozpocza si dnia 15 maja. Na prawem skrzydle grupa gen. Iwaszkiewicza ju w dniu 18 maja opanowaa Drohobycz, a w dwa dni pniej Stryj. Rwnoczenie lwowska gru pa gen. Jdrzejewskiego opanowaa Chodorw. W dniu 27 maja, dziki opanowaniu caej linji kolejowej Lww Stanisaww, nawizano bezporedni komunikacj z Rumunami, ktrzy czasowo okupowali terytorjum na poudnie od Dniestru. Na lewem skrzydle ofensywy wojska polskie pod koniec maja osigny linj Bro dy Pomorzany B rzezany. Na Woyniu zajto uck, obsadzajc linj caego Styru.

Zdawao si, e lada chwila caa Maopol ska Wschodnia bdzie wolna. Tymczasem w chwili najwikszych sukcesw ora polskie go nastpia interwencja pastw sprzymierzo nych, ktre day zaatwienia sporu polskoukraiskiego na drodze dyplomatycznej. Na skutek tej interwencji Naczelne Dowdztwo zmuszone zostao powstrzyma zwycisk ofen syw, dajc tern mono Ukraicom zreorga nizowania swoich wojsk. Rwnoczenie na danie sprzymierzonych wycofano z akcji dywi zje gen. Hallera i skierowano je dla obserwacji Niemcw na zachd. Natomiast wieo przy by przez Rumunj dywizj gen. eligowskie go skierowano na Woy. Poza tern trzeba byo wycofa rwnie pewn ilo oddziaw, ktre miay by w kraju sformowane w nowe dywi zje. Na froncie maopolskim pozostay tylko trzy dywizje, ktre miay zaj pozycje czysto obron. Niestety, mode i sabo jeszcze dyscy plinowane oddziay nie ograniczay si do zada obronnych, lecz na wasn rk prowadziy lo-

Wiede. Proklamacja
7^ft

Republiki

12 listopada

1918 r.

kalne dziaania zaczepne, co osabio ich siy i znacznie rozproszyo. A tymczasem Ukraicy, ochonwszy po klskach, zreorganizowali swo je wojska i, cignwszy posiki, ktrych udzie lia im rwnie Ukraina naddnieprzaska, w dniu 8 czerwca rozpoczli przeciwnatarcie, ktrego nie wytrzyma osabiony front polski. Odwrt wojsk polskich zatrzyma si w kocu czerwca na lini grnego biegu Styru, oraz na linji Gnilej Lipy i Dniestru. Wobec ta kiego obrotu sprawy do Maopolski zpowrotem poczy pyn posiki, a sam Wdz Naczelny przyby na front i obj dowdztwo na zagroo nym odcinku. Jako w krtkim czasie Wodzowi Naczel nemu udao si opanowa grone pooenie. W dniu 28 czerwca rozpocza si ponownie ofensywa polska, ktra te teraz rozwijaa si bez przeszkd. Wojska polskie, bijc wszdzie Rusinw, wyrzuciy w poowie lipca zupenie zdemoralizowane szcztki ich armji a za Zbrucz, gdzie podday si rzdowi Ukrainy nad dnieprzaskiej, ktry natychmiast skierowa je na front przeciwsowiecki. W tym czasie, kiedy rogryway si opisane wypadki w Maopolsce, na Woyniu ksztatowa o si nowe pooenie. Jak wiemy, istnia tam front polsko-ukraiski, ale Ukraicw naddnie przaskich, ktrzy rwnoczenie toczyli wojn na dwa fronty przeciwko Polsce i Rosji Sowiec kiej. W walce z Sowietami Ukraicy ponosili klsk za klsk. W marcu Rosjanie zajli Ki jw i Odes, stopniowo zacieniajc obszar, na ktrym dziaaa armja ukraiska. W poowie lipca wojska Ukrainy naddnieprzaskiej zosta y ograniczone przez bolszewikw wycznie do obszaru Kamieca Podolskiego, gdzie si po czyy z niedobitkami wojsk ukraisko-galicyjskich. Wobec tego na Woyniu wojska polskie zamiast Ukraicw miay teraz przeciwko so bie Rosjan, ktrzy pocztkowo zajli postaw zdecydowanie zaczepn. Jednake po pierw szych niepowodzeniach zajli pozycj obronn. Pooenie na frontach woyskim i mao polskim w drugiej poowie lipca byo nastpu jce: poczynajc od Prypeci, wojska polskie naj moway linj wzdu Styru, ktra przez Brody cigna si dalej wzdu Zbrucza. W momencie tym na caym ogromnym froncie od Wilna a do Podwooczysk mielimy ju do czynienia z wojskami rosyjskiemu Jedynie na samem po udniu, po drugiej stronie Zbrucza, znajdoway si wojska ukraiskie, ktre obecnie, majc na karku ca potg sowieck, zachowyway si neutralnie wobec Polakw, nawizujc nawet

pierwsze wstpne pertraktacje z dowdztwem polskiem. Tak oto omiomiesiczna walka zostaa za koczona i Maopolska Wschodnia powrcia ponownie na ono Macierzy. Czekay j jeszcze grone chwile w 1920 roku, ale nic ju nie zdo ao oderwa od Polski kraju, ktrego stolica Lww wykazaa tyle bohaterstwa, powicenia i patrjotyzmu, zasugujc sobie susznie na za szczytne miano najwierniejszego miasta Rze czypospolitej. W cigu maja i czerwca nowy obowizek i nowa troska spada na barki Naczelnego Do wdztwa. Oto przebieg konferencji pokojowej w Wersalu kaza obawia si jej zerwania ze strony Niemiec, nie godzcych si na wymaga ne przez Koalicj warunki. Przewidywano mo liwo nowej wojny z Niemcami, w ktrej Pol ska si rzeczy musiaaby wzi udzia po stro nie Koalicji. Zmusio to nas do zorganizowania w charakterze pogotowia wojennego" nowego ewentualnego frontu przeciwniemieckiego, co pochono znaczn cz rozporzdzalnych si, przedewszystkiem za dywizje bkitne" gen. Hallera. W konsekwencji odbio si to ujemnie na tempie naszej ofensywy zarwno na pno cy, jak i w Maopolsce, oraz znacznie opnio ostateczn reorganizacj narazie improwizowa nej armji. Dopiero podpisanie w dniu 28 czerwca 1919 r. Traktatu Wersalskiego usuno bezpo rednie niebezpieczestwo wojny z Niemcami i pozwolio Polsce skierowa wszystkie swoje siy na zagroone rubiee wschodnie. Przedewszystkiem w coraz szybszem tem pie prowadzono organizacj armji oraz scala nie jej z dotd rnorodnych formacyj. Prace te pod koniec 1919 roku day ju znaczne wy niki. Armja zostaa zunifikowana, czego aktem symbolicznym bya wielka uroczysto patrjotyczno-wojskowa w Krakowie w dniu 19 pa dziernika. Zniky poszczeglne formacje. Do wdztwo Naczelne rozcignito na wszystkie wojska polskie. Ustalono jeden system organi zacyjny, oraz przyjto dla caej armji francu ski system wyszkolenia i walki. Do Polski przy bya Wojskowa Misja Francuska, ktra rozpo cza prac instruktorsk wrd wyszych i ni szych oficerw polskich. Z kocem 1919 roku siy zbrojne Polski skaday si ju z 21 dywizyj piechoty i brygad kawalerji o cznej sile 600.000 ludzi w kraju i na froncie. 759

^^

Byy cesarz Karol I (w rodku) na tarasie zamku w Wartegg (Szwaj carja). Jeszcze w cigu lata i jesieni 1919 r. Do wdztwo Naczelne, wobec postpw organiza cyjnych armji, oraz wobec usunicia niebezpie czestwa niemieckiego, zdecydowao si na no w wielk ofensywT na frontach litewsko-biaoruskim i woyskim, aby jak najdalej odsun na wschd nawa bolszewick i si ora za decydowa o losach polskich ziem kresowych. Z pocztkiem lipca dowTdca frontu litewsko-biaoruskiego rozpocz ofensyw od strony Wilna na Moodeczno, ktre te zostao zdoby te w dniu 4 lipca. Rozbite wojska rosyjskie co fay si na Poock i na Misk, tworzc pomi dzy temi kierunkami znaczn luk. Jednake siy polskie byy za sabe, aby przez luk t po prowadzi dziaania oskrzydlajce na Misk. Tern niemniej zaniepokojeni o los Miska Rosjanie rozpoczli przeciwnatarcie, ktre jed nak zostao zahamowane przez gen. Szeptyckiego. Wobec tego wojska polskie, znacznie wzmoc nione (8 dywizja piechoty i wielkopolska grupa gen. Konarzewskiego, liczca brygad piechoty, siln artylerj i puk kawalerji), w pierwszych dniach sierpnia same ponowiy ofensyw na Misk, Kojdanw i Suck. Rosjanie stawiali zacity opr, jednake Polacy ju w dniu 6 sierpnia opanowali Suck, za 8 sierpnia, po cikiej bitwie pod Zasawiem i na przedpolach miasta, zdobyli Misk. Po zdobyciu Miska ofensywa polska roz wijaa si pomylnie w kierunku rzek Dwiny, Berezyny i Ptyczy. 2 dywizja piechoty legjon. opanowuje lin je Berezyny i zdobywa przycz ek mostowy pod Borysowem; grupa wielko polska rwnie opanowuje Hnj Berezyny, zdo bywajc w dniu 29 sierpnia twierdz w Bobrujsku; 1 dywizja litewsko-biaoruska lewem skrzydem dociera do Berezyny, prawem za rozciga si wzdu Ptyczy, nawizujc cz no z 9 dywizj piechoty, z powodzeniem ope rujc nad Prypeci; na skrajnej pnocy 1 dy wizja piechoty legjon. zblia si do Dwiny w kierunku Dyneburga (Dwiska), za 8 dy wizja piechoty w kierunku Poocka i Lepla. Rwnoczenie niemal z ofensyw gen. Szeptyckiego rozwina si bya ofensywa pol ska na Polesiu, osigajc w kocu sierpnia linj rzeki Oressa Petrykw Simonowicze. W tym czasie grup t, przemianowan na 9 dy wizj piechoty, obj gen. Sikorski, podporzd kowany dowdztwu frontu litewsko-biabruskiego. Na Woyniu, gdzie teraz ustanowiono sa modzielny front woyski pod dowdztwem gen. Listowskiego (dalej na poudnie by front gali cyjski gen. Iwaszkiewicza), ofensywa polska rozpocza si w dniu 8 sierpnia. Po zacitej bitwie pod Klewaniem i po uciliwych walkach

o forty noc z dn. 12 na 13 sierpnia 1 dywizja strzelcw (hallerczycy") opanowaa Rwne. Nieco wczeniej, bo dn. 11 sierpnia 4 dywizja piechoty zdobya Dubno i osigna linj ZdobunowoKrzemieniec. Na lewTem skrzydle gru pa gen. Zygadlowicza opanowaa Sarny, wy pierajc Rosjan na prawy brzeg Suczy. W dzia aniach tych wzia rwnie udzia lewoskrzydowa 2 dywizja strzelcw frontu galicyjskiego, posuwajc si wzdu linji kolejowej Tarno polSzepietwka. Pod koniec 1919 roku walki na caym nie mal froncie ustay, front ustabilizowa si, obie strony zalegy w leach zimowych, energicznie organizujc si do kampanji 1920 roku. Na pnoc od Prypeci front litewsko-biaoruski cign si wzdu Dwiny od Dyneburga do Poocka, nastpnie skrca na poudnie i wzdu Berezyny cign si do Bobrujska, stamtd za, zawracajc na poudniowy wschd wzdu Ptyczy dochodzi do Prypeci. Na tyach tego frontu znajdowaa si od strony pnocne go-zachodu Litwa, ktrej stosunek do Polski nie zosta jeszcze wyjaniony i na terenie ktrej organizowaa si w dodatku awanturnicza armja niemiecko-rosyjska Awaowa-Bermonta, majca rzekomo przeciwstawi si Sowietom, wogle jednak raczej niepewna dla Polski. Tymczasem na poudnie od Prypeci na od cinkach frontw woyskiego i galicyjskiego zaszy pod koniec 1919 roku powane zmiany. Wczesn jesieni armja Ukrainy naddnie przaskiej atamana Petlury, wzmocniona re sztkami wojsk rusiskich, zdoaa zreorganizo wa si, a nastpnie odeprze wojska sowieckie z przed linji frontu galicyjskiego i poudniowej czci frontu woyskiego. Znw przeto przed wojskami polskiemi zamiast Rosjan stanli Ukraicy. Ale tym razem, na skutek nawizu jcego si ju porozumienia, ktre wiosn 1920 roku doprowadzio do zawarcia wojskowe go sojuszu polsko-ukraiskiego przeciwko So wietom, zachowanie Ukraicw byo raczej yczliwe. Wobec tego Polacy powstrzymali si od wszelkich krokw zaczepnych. W listopadzie zjawia si na przedpolach pozycyj polskich nowa armja, a mianowicie kontrrewolucyjna armja rosyjska Denikina, ktra, prowadzc wielk ofensyw z poudnia Rosji przeciwko Sowietom, para wojska bolsze wickie na pnoc, niejako zdmuchujc je z przed nosa wojsk polskich, ale rwnoczenie wystpu jc rwnie przeciwko Ukraicom. Armja Pe tlury zostaa przez Denikina rozbita, a niedo

bitki jej wtoczone we front polski tak, e w ko cu listopada 1919 r. polskie strae przednie na wizay kontakt z przedniemi straami rosyj skich biaych" oddziaw. Zarwno Polacy, jak Rosjani zachowali neutralno, obserwujc si wzajemnie. Ale ju w kocu grudnia ofen sywa Denikina zaamaa si i przed wojskami polskiemi zjawia si ponowna fala bolsze wikw. Korzystajc z tych wszystkich kontredansw" wojska polskie, nie biorc w nich bezpo redniego udziau, zdoay bez przeszkd prze sun front woyski nad rzek Ubor i grny bieg Suczy, na froncie za galicyjskim prze rzuci poza Zbrucz strae przednie na linj rze ki Uszyca ze Starokonstantynow7em i Poskirowem wcznie. Na tym wic froncie wojska polskie docze kay si zimy, a wraz z ni przymusowej bez czynnoci. Jedynie w cigu stycznia 1920 roku nastpiy cikie walki na otwie, ktrej Pol ska, w myl zawartego porozumienia, popie szya z pomoc przeciwko Sowietom. Z udzia em 1 i 5 dywizyj piechoty legj. poczone woj ska polsko-otewskie pod wsplnem dowdz twem gen. Rydza-migego w krtkim czasie opanoway Dyneburg i oczyciy z w7ojsk so wieckich ca otw. Dalszy przebieg wojny polsko-rosyjskiej, niezwizany ju bezporednio z wojn wiato w, a znacznie lepiej znany czytelnikowi, na krelimy ju tylko pobienie. Bowiem kampanja 1920 roku stanowi sama przez si materja tak ogromny, e, aby go wyczerpa, naleaoby powici tej sprawie specjalny obszerny roz dzia, co w ramach historji wojny wiatowyej nie moe by celowe. Geneza kampanji 1920 roku tkwia w tern, e Rosja Sowiecka w midzyczasie odniosa zu pene zwycistwo w w'ojnie domowej, trwajcej w cigu dwch lat. Tak zwane biae" armje rosyjskie zostay rozbite. Resztki ich pod do wdztwem generaa Wrangla broniy si jeszcze na Krymie. W zwizku z tern Koalicja wyco faa rwnie swoje ekspedycje zbrojne z pou dnia Rosji i z Azji, oraz zaprzestaa materjalnie wspiera kontrrewolucj. Oczywistem byo, e w zmienionych warunkach, upojona zwyci stwem Rosja Sowiecka z tern wiksz si ude rzy w Polsk, ktra stanowia wwczas jedyn zapor pomidzy rewolucj bolszewick a Eu rop zachodni, gdzie intensywna propaganda komunistyczna czynia znaczne postpy, przy gotowujc grunt pod przysz rewolucj, ktr 761

Europie bolszewicy zanie chcieli na ostrzach swoich bagnetw. Istotnie, Sowiety poczy zim ju kon centrowa swoje wojska przeciwko Polsce, rw noczenie pragnc osabi moraln jej odpor no i zyska na czasie przez wystosowanie w grudniu 1919 r .i styczniu 1920 r. perfidnych propozycyj pokojowych. Na szczcie wstpne ju rokowania wykazay dwulicow gr Sowie tw. Narazie o pokoju nie mogo by mowy. Wobec tego wypyna sprawa ukraiska. W interesie polskim byo wcisn pomidzy Pol sk a Sowiety niepodlege pastwo ukrai skie, wrogo do tych Sowietw ustosunkowane, a zwizane z Polsk sojuszem. W tym kierun ku poszy rokowania polsko-ukraiskie, ktre doprowadziy do porozumienia, na mocy ktre go wojska polskie miay oswobodzi prawo brzen Ukrain i odda j pod wadz ukrai skiego Dyrektorjatu z atamanem Petlur na czele. Tak wic ofensywa polska na Kijw, kt

ra rozpocza kampanj 1920 r., miaa by nie jako uprzedzeniem ze strony polskiej powanej ofensywy rosyjskiej, do ktrej Sowiety przygo towyway si przez ca zim. Ofensywa pol ska miaa na celu oskrzydlenie, przyparcie do Dniepru i zniszczenie si rosyjskich, dziaaj cych na jego prawym brzegu. Niestety, Rosja nie, na czas zorjentowawszy si w grocem im niebezpieczestwie, zdoali uj przed klsk, opuszczajc bez walki Kijw, ktry zosta za jty przez wojska polskie w dniu 7 maja, i prze chodzc na lewy brzeg Dniepru. Kracowa li ii ja, ktr osigna ofensywa polska, powyej Kijowa przebiegaa wzdu Dniepru, w obsza rze Kijowa przechodzia na jego lewy brzeg, tworzc silne przedmocie, poczem znw powra caa na brzeg prawy i, okalajc od wschodu Biacerkiew, biega przez Lipowiec, Bracaw i Wapniark do Dniestru, poniej Jarugi. Tymczasem Rosjanie koncentrowali swoje znaczne siy na froncie litewsko-biaoruskim, gdzie, uprzedziwszy natarcie polskie, rozpoczli

Byy cesarz Wilhelm, w towarzystwie kapitana von Ilsermanna, na przechadzce porannej V) parku w Ameronyen.

ofenysw w dniu 14 maja. Ofensywa ta dopro wadzia wkocu, wobec ogromnej przewagi po stronie Rosjan, do zaamania si polskiego le wego skrzyda, co pocigno za sob odwrt caej armji polskiej na wszystkich frontach. Wdz Naczelny, stwierdziwszy olbrzymi przewag rosyjsk, ktrej szczupe i osabione wojska polskie nie mogy si przeciwstawi, po cz organizowa opr i wasne przeciwnatarcie w trjkcie pomidzy Wis i Wieprzem, na g bokich tyach cofajcego si frontu. Rosjanie parli na Warszaw gwn mas swoich wojsk, rozumiejc susznie, e upadek stolicy i sforso wanie linji Wisy powinny zama opr Polski i otworzy armji czerwonej drog na Zachd. Kiedy jednak cofajce si wci z nad Berezy ny i Dniepru wojska polskie osigny linj Wisy i Wieprza, stanwszy na przedpolach sto licy, wszystko ju byo przygotowane do nage go zwrotu zaczepnego. Okres odwrotu wyzyskano w kraju nale ycie. Z niezwyk szybkoci sformowano znaczne uzupenienia, ktre wzmocniy szeregi cofajcych si wojsk polskich, a nawet zdoano sformowa pewn ilo nowych jednostek bojo wych. Spoeczestwo wykazao ogromny hart ducha. Entuzjazm i zapa powszechny wyrazi si w masowem zgaszaniu si ochotnikw. Szli modzi i starzy, szli przedstawiciele wszystkich warstw spoeczestwa. Stworzono tak zwan ,.Armi-e Ochotnicz", ktra znakomicie przy czynia si do podniesienia na duchu zmczo nych odwrotem wojsk. Dokonano ogromnego wysiku gospodarczego, w popiesznem tempie podnoszc materjalny stan wojska. Pomimo przeszkd ze strony socjalistycznych partyj w Anglji, w Niemczech i we Woszech z za granicy masowo szy transporty broni, amunicii, mundurw i wszelkiego sprztu bojowego. Francja okazaa nam pomoc w granicach swo ich moliwoci, przysyajc, jako doradc, gen. Weygand'a, szefa sztabu marszaka Foch'a, oraz znaczn ilo oficerw - instruktorw, kt rzy przedewszystkiem zajli si wyszkoleniem. Cay ten kolosalny wysiek armji i spoecze stwa pod osobistem kierownictwem Naczelnego Wodza zosta skierowany nietylko ku obronie, ale i wasnemu przeciwnatarciu. Kiedy gwna masa wojsk czerwonych sku pia si pod Warszaw, zbliajc si na odle go kilkunastu kilometrw od Pragi, sdzc, e armja polska jest ju zamana, a walka roze gra si teraz o stolic i linj Wisy Wdz Na czelny od strony Wieprza wykona z Lubel szczyzny w bok Rosjan potne uderzenie skrzy

dowe. Natarcie polskie byu tak gwatowne, e Rosjanie, nie zdywszy odwrci swojego frontu pod Warszaw do czoa atakujcych Po lakw, zostali wprost zmiadeni w cigu pa ru zaledwie dni. XVI armja rosyjska, naciera jca na Warszaw, przestaa waciwie istnie. Rozbite arm je rosyjskie, ktrym grozio oskrzy dlenie cakowite, rozpoczy gwatowny odwrt na Bug. Bitwa warszawska", trwajca od 16 do 25 sierpnia 1920 roku zakoczya si penem zwycistwem wojsk polskich. Cz prawoskrzydowych wojsk rosyjskich, nie mogc uj pogoni polskiej, wycofaa si na terytorjum Prus Wschodnich, gdzie zostaa przez Niemcw rozbrojona. Rwnoczenie pod Zamociem rozegraa si wielka bitwa z rosyjsk arm j konn Budiennego. I tam wojska polskie, rozbiwszy do tychczas gronego Budiennego, ruszyy na przd, powodujc ofensyw polsk na caym froncie poudniowym. Z kocem wrzenia Rosjanie, sprbowali stawi opr w tak zwanej bitwie nad Niem nem". Po zacitych walkach opr Rosjan zo sta zamany. Wojska polskie znw ruszyy na wschd, pdzc przed sob ostatecznie zdemora lizowane wojska czerwone. Tymczasem ju od sierpnia w Misku znajdowaa si delegacja polska prowadzca ro kowania pokojowe, ktre rozpoczy si w chwi li, kiedy bolszewicy stali pod Warszaw, ktra lada chwila miaa upa. Pocztkowe warunki pokojowe, stawiano przez Rosj Sowieck, by y- niezwykle dla Polski cikie: granica na Bu gu, ograniczenia polskich si zbrojnych, miesza nie si do wewntrznych spraw polskich i t. d. Ale w miar zwycistw polskich stanowisko Ro sjan byo coraz bardziej niepewne. Kiedy wre szcie rokowania przeniesiono na teren neutral ny do Rygi, ostatecznie odwrciy si role. Te raz delegacja polska miaa poza sob autorytet zwyciskich wojsk polskich, ktre znw stay daleko na wschodzie, bezporednio zagraajc samej Rosji Sowieckiej. W tych warunkach w dniu 12 padziernika 1920 roku podpisano w Rydze zawieszenie broni, ktre weszo w y cie noc z dn. 18 na 19 padziernika. Wojna polsko - rosyjska, przypiecztowa na wspaniaem zwycistwem ora polskiego, zostaa zakoczona w dwa lata po wojnie wia towej. Europa ostatecznie powracaa do ycia normalnego, ktre przez tyle lat byo zakcone straszliwym hukiem dzia... Ostateczne granice Polski na wschodzie

763

wyznaczy Traktat Ryski, ukadajc pokojowe wspycie pomidzy Polsk a sowieckiemi Ro

sj i Ukrain, co byo ostatniem ogniwem pacy fikacji wiata powojennego.

ZAKOCZENIE. Kiedy na zachodzie i na poudniu Europy zamilky dziaa, a uzbrojone narody schoway swoje skrwawione miecze do pochew na are n wystpili dyplomaci i )olitycy, aby straszli we niwo wojny uporzdkowa i wiat powojen ny wtoczy w nowe ramy prawne. Rozpoczy si mudne rokowania pokojo we pomidzy zwycizcami a zwycionymi. By to ogrom pracy, ktra miaa przebudowa wiat na nowych zgoa zasadach sprawiedliwoci, a du i bezpieczestwa. Prac t podjto pod wzniosem hasem zabezpieczenia ludzkoci przed gronem widmem nowej wojny, ktra, jak rozumiano to ju wwczas, ogromem swo im i zasigiem zniszczenia napewno przewy szyaby rozmiary wojny wiatowej. Jeli, jak to dzi rozumiemy, wysiki politykw i dyploma tw powojennych nie day tych rezultatw o ktrych marzya znkana ludzko, jeli wiat dzisiejszy nie wicej rzdzi si sprawiedliwo ci, ni dawniej, jeli jestemy bardzo daleko od adu midzynarodowego, a groza wojny znw wisi nad udrczon ludzkoci win tego po nosi przedewszystkiem natura czowieka, nie o wiele mniej niepohamowana i brutalna, ni w epoce kamiennej. I wdn t ponosi natura ludzka nietylko z racji dzisiejszych jej wichrze, ale i z racji tego zawodu, ktry uczynia twrcom traktatw pokojowych, nadmiernie i doktrynersko wierzcym w wietlany duch ludzkoci. Traktaty, zrobione, jakgdyby, na wyrost w stosunku do niedorosego jeszcze du cha ludzkiego, stay si znacznie mniej w prak tyce uyteczne w dziele pokoju, adu i sprawie dliwoci, ni przypuszczano bezporednio po wojnie. W imi wdelkich hase, ktrym patro-

"*
Policja holenderska, ochraniajca zamek w Amerongen.

764

nowa szlachetny prezydent Wilson, zwycizcy zrzekli si w wielkiej mierze owocw swojego zwycistwa, zwycieni nie zostali ostatecznie przygnieceni do ziemi. Chciano widzie tylko ludzko, ktra wyrzeka si wojny i aknie spra wiedliwoci. e si to w caoci twrcom trak tatw nie udao dzi wiemy o tern dobrze, z niepokojem obserwujc mtne jeszcze, ale ju ksztatujce si zarysy nowej wojny, straszli wego rewanu, ktrego idea naruszya rwno wag umysow narodw zwycionych, lecz nie zgniecionych... Dni nasze staj si egzaminem ywotnoci tych hase humanitarnych, ktre potnie zawayy na ksztatowaniu si wiata powojennego. Z niepokojem oczekuje ludzko wyniku tego egzaminu dziejowego, ktry zade cyduje o dalszym kierunku rozwojowym ducha ludzkiego... wd lub wgr... Ramy prawne, ktre uoyy pokojowe wspycie narodw po wojnie wiatowej, ska daj si z szeregu traktatw, na czoo ktrych wysuwa si Traktat Wersalski, zawarty w dn. 28.VL 1919 r. pomidzy z jednej strony Niem cami, a z drugiej 27 pastwami zwyciskiej Ko alicji. Na te 27 pastw zoyy si tak zwane gwne mocarstwa sprzymierzone i stowarzy szone Stany Zjednoczone A. P., Wielka Brytanja, Francja, Wochy i Japonja, oraz inne pa stwa sprzymierzone i stowarzyszone, a w ich liczbie i Polska (w imieniu Polski Traktat Wer salski podpisali delegaci Roman Dmowski i Ignacy Paderewski. Polska ratyfikowaa Traktat w dn. 31.VII. 1919 r.). Traktat Wersalski stwierdzi win Nie miec w wywoaniu wojny wiatowej, pozbawi ich Alzacji i Lotaryngji (zabranych w 1871 r.) na rzecz Francji, niewielkich obszarw na rzecz Belgji i Danji, Wielkopolski i Pomorza na rzecz Polski, oraz wyznaczy decydujce o przynale noci pastwowej plebiscyty na Grnym lsku, w Warmji i w czci Prus Wschodnich, w ten sposb ostatecznie wyznaczajc zachodnie gra nice Polski, oraz dajc jej dostp do morza i pewne uprawnienia w Gdasku, ktiy oder wano od Niemiec, przeksztacajc na wolne miasto pod opiek Ligi Narodw. Traktat Wer salski nadto pozbawi Niemcy kolonij, naoy na nie olbrzymie odszkodowania wojenne (re paracje), oraz naoy znaczne ograniczenia pod wzgldem militarnym na ldzie i na morzu, za kazujc Niemcom posiadania armji poborowej, ograniczajc ich siy zbrojne do stutysicznej armji werbunkowej (Reichswehra), oraz zaka zujc uywania i produkcji artylerji cikiej,

czogw, lotnictwa wojskowego, gazw, odzi podwodnych, wielkich pancernikw i t. p. Mia o to na celu sparaliowanie niemieckiego im perializmu gronego dla pokoju wiata. Czy byy to ograniczenia wystarczajce o tern przekona nas moe najblisza przyszo. Jedn z najwaniejszych czci Traktatu Wersalskie go by pakt, powoujcy do ycia Lig Narodw, jako midzynarodow instytucj adu, sprawie dliwoci i bezpieczestwa. Traktat w St. Germain en Laye zosta za warty w dn. 10.IX. 1919 r. pomidzy Austrj i 5 gwnemi mocarstwami oraz 12 innemi pa stwami Koalicji. Traktat ten sankcjonowa rozbir dawnej monarchji Austzx>-Wgierskiej, powoujc do ycia na jej obszarach zupenie niezalene i niezwizane ze sob pastwa, a mianowicie Czechosowacj, Austrj, Wgry oraz Jugosawj (dawn Serbj), rwnocze nie przyznajc Trydent i Triest Wochom, Ga licj Polsce, Siedmiogrd i Bukowin Rumunji, oraz wczajc Czarnogrze do Jugosawji. Traktat ten znalaz potwierdzenie w Trak tacie w Trianon z dn. 4.VI. 1920 r., zawartym przez Koalicj z Wgrami. Traktat w Neuilly, zawarty w dn. 27.XI. 1919 r. z Bugarj, pozbawi j Macedonji na rzecz Jugosawii i Grecji. Wreszcie Traktat w Sevres, zawarty wT dn. 10.VIII. 1920 r. przez Koalicj z Turcj, doko nywa jej podziau pomidzy Grecj, Anglj, Francj i Wochy. Jednake rewolucja turec ka, na czele ktrej stan Kemal - Pasza, nie uznaa tego traktatu, a prowadzc szczliwie walk z Grecj, zmusia Koalicj do znacznej zmiany swoich postanowie w Lozannie w 1922 23 r. Turcja pozostaa samodzielna, utrzymaa si w Europie przez posiadanie Kon stantynopola, ale utracia ogromne obszary w Azji, ograniczona wycznie do samej Azji Mniejszej. W ostatecznym wyniku wojny wiatowej powstay ponadto na obszarach dawnej Rosji nowe pastwa niepodlege. Litwa, otwa, Estonja i Finlandja, tak zwane pastwa ba tyckie. Ostatnim ogniwem traktatw by Traktat Ryski pomidzy Polsk a Rosj i Ukrain Sowieckiemi. Tak oto wojna wiatowa skoczya si i wiat powrci do znojnej ale twrczej pracy pokojowej. Czy jednak na dugo?...

765

SPIS RZECZY.
ROZDZIA XVIII.
Str. OGLNE POOENIE PASTW WOJUJCYCH NA POCZT KU 1916 R 507

ROZDZIA XIX.
KAMPANJA 1916 R KAMPANJA LETNIA, OKRES MAJ WRZESIE 1916 U. 517 537

ROZDZIA XX.
KAMPANJA PRZECIW RUMUNJ1 J E S I E N I 1916 R. . . 555

ROZDZIA XXI.
PROKLAMACJA DWCH CESARZY Z DNIA 5 LISTOPADA 1916 R. W S P R A W I E P O L S K I E J 566

ROZDZIA XXII.
OGLNE POOENIE PASTW WOJUJCYCH NA WIOSN 1917 R 577

ROZDZIA XXIII.
K A M P A N J A 1917 R 583

ROZDZIA XXIV.
NA P R Z E O M I E LAT 1917/1918 603

ROZDZIA XXV.
K A M P A N J A 1918 R 621

ROZDZIA XXVI.
WIELKA O F E N S Y W A N I E M I E C K A NA FRONCIE ZACHOD NIM W 1918 R 630

ROZDZIA XXVII.
WIELKA K O N T R O F E N S Y W A KOALICJI LATEM IMES1ENI 1918 R . . 651

ROZDZIA XXVIII.
DECYDUJCA O F E N S Y W A KOALICJI J E S I E N I 1918 R. KLSKA N I E M I E C I AUSTRO-WGIER. Z A W I E S Z E N I E BRONI 667

ROZDZIA XXIX.
SPRAWA POLSKA OD AKTU LISTOPADOWEGO CENTRALNYCH DO KOCA WOJNY PASTW 699

ROZDZIA XXX.
WOJNA POLSKI ODRODZONEJ 1918 1921 R. ZAKOCZENIE . . . 745 764