BULLETIN DE LA SOCIT POLONAISE DE LINGUISTIQUE, fasc.

LVIII, 2002 ISSN 00323802

CZESAW BARTULA Krakw

Z zagadnie jzyka prasowiaskiego i staro-cerkiewno-sowiaskiego

1. Uwagi niniejsze zrodziy si na podou dwu referatw, ktre przedstawiem podczas zjazdw naukowych Polskiego Towarzystwa Jzykoznawczego w roku 2000 w Poznaniu i w roku 2002 w Krakowie. Na pierwszym z nich, powiconym tematyce Jzyk i jzyki na przeomie stuleci, zreferowaem zagadnienie Jzyk prasowiaski na przeomie IX i X wieku. Na drugim natomiast zjedzie, ktrego tematyk wiodc byo zagadnienie Pastwo a jzyk, wygosiem referat pt. Jzyk w pastwie wielkomorawskim. Szereg zagadnie jzykowych poruszonych przeze mnie w wyej wymienionych wystpieniach wie si z sob i mona je przedstawi cznie. Na szczegln uwag zasuguj problemy dotyczce jzyka prasowiaskiego (= ps.) i jego dialektw w kocowym etapie rozwoju na przeomie IX i X wieku, przed ostatecznym rozpadem wzgldnej jednoci Prasowiaszczyzny. W tym zakresie w jzykoznawstwie slawistycznym istniej nadal kwestie dyskusyjne (Birnbaum 1998: 2127, Bory 1998: 2933, Moszyski 1998: 7985, Warcho 1998: 8796, Oczkowa 1998: 193199). Z kocowym okresem prasowiaskim, wzgl. pnoprasowiaskim, czy si powstanie w 2. poowie IX w. najstarszego sowiaskiego jzyka literackiego, ktrego twrcami i kodyfikatorami byli dwaj bracia z Sounia (gr. Saloniki) apostoowie i nauczyciele Sowian Konstantyn-Cyryl (ok. 82714 II 869) i Metody (ok. 8156 IV 885). Pomijam tu omawianie szczegw ich biografii oraz dziaalnoci. Znale je mona w gramatykach akademickich (Soski 1950, Lehr-Spawiski, Bartula 1976, Bartula 2000), w specjalnych opracowaniach, zwaszcza w wydaniach bardzo wanych, oryginalnych staro-cerkiewnych rde, jakimi s ywoty Konstantyna i Metodego (= KM, K, M) z 2. poowy IX w. zachowane w licznych pniejszych odpisach (Grivec 1960, Moszyski 1984, Lehr-Spawiski 1959, 1967, Grivec, Tomi 1960). 2. Najwaniejszy okres dziaalnoci braci souskich i ich wsppracownikw przypada na lata 863885 na terenie pastwa wielkomorawskiego za panowania ksicia Rocisawa (846870) i jego nastpcy ksicia witopeka (871894). Na teren

138

CZESAW BARTULA

Wielkich Moraw Konstantyna i Metodego wydelegowa cesarz bizantyski Micha III na prob poselstwa ksicia Rocisawa, prawdopodobnie w r. 862 po powrocie braci z misji chazarskiej na Krymie. Wadca wielkomorawski, chcc si uniezaleni pod wzgldem politycznym i kocielnym od pastwa niemieckiego, podj mia prb nawizania bliszych stosunkw z cesarstwem bizantyskim. Ch do wsppracy okazywa rwnie rzd w Konstantynopolu, a misj chrystianizacyjn wrd Sowian zainteresowany by tamtejszy patriarchat. Na podstawie KM i innych rde jest wiadomo, e Rocisawowi chodzio gwnie o misjonarzy i nauczycieli, ktrzy by mogli przyby do pastwa wielkomorawskiego, by tam naucza lud ochrzczony, wyjania mu prawdy wiary, modli si z nim i gosi do niego kazania w zrozumiaym jzyku sowiaskim (K XIV, M V). W zwizku z tym przypomnie naley, e wrd Sowian morawskich dziaaa misja bawarska, niemiecko-aciska, organizacyjnie i jurysdykcyjnie podlega biskupstwu w Salzburgu i Passawie (Passau), pod oglnym zwierzchnictwem Stolicy Apostolskiej, tj. Rzymu w Pastwie Kocielnym. Dziaao gwnie duchowiestwo niemieckie, czciowo woskie i greckie, uczc lud sowiaski rozmaicie, przewanie w sposb niezrozumiay (K XIV, M V). Cesarz Micha III, wysyajc Konstantyna i Metodego na Morawy, wiedzia, e byli dowiadczeni w pracy misyjnej i e znali bardzo dobrze jzyk sowiaski. Warto tu zacytowa sowa cesarza do braci. Od razu wyjaniam, e cytaty z rozdziaw KM podaj wedug stron wczeniejszego wydania T. Lehra-Spawiskiego (LehrSpawiski 1959). A oto cytat: Va bo jesta Solunjanina, da Solunjane vsi isto slovnsky besdujt (M V: 107) [Wy obaj bowiem jestecie sounianami, a sounianie wszyscy biegle po sowiasku mwi]. Ogromne zadanie, jakiego podjli si bracia souscy, wymagao duszych i starannych przygotowa. Jeszcze przed wyruszeniem na Morawy naleao rozwiza problem pisma sowiaskiego i przetumaczy na jzyk sowiaski z greckiego najpotrzebniejsze fragmenty Pisma witego oraz zestawi teksty potrzebne do penienia obrzdw kocielnych. Pracowa nad tym wszystkim intensywnie Konstantyn, ktry uoy oryginalny alfabet, tzw. gagolic, doskonale dostosowany do jzyka Sowian souskich. Na znany sobie od dziecistwa jzyk dokona pierwszego przekadu wyboru Ewangelii, tzw. aprakos, z jzyka greckiego, ktry by jego ojczystym jzykiem. Znamienne jest to, e pierwsze zdania przekadu zaczynaj si od prologu Ewangelii w. Jana I,1: iskoni b slovo i slovo b i Boga u Bog b slovo (Lehr-Spawiski 1959, K XIV: 67) [Na pocztku byo Sowo i Sowo byo u Boga i Bogiem byo Sowo]. 3. W pastwie wielkomorawskim ksi Rocisaw sprzyja braciom souskim, dajc im swobod dziaalnoci misyjnej, kocielnej i literackiej. W czasie kilkuletniej pracy na Morawach, jak te w ssiednim pastwie panoskim, gdzie panowa ksi Kocel (ok. 860874), bracia ksztacili i przygotowywali miejscowych misjonarzy sowiaskich. Poza tym tumaczyli Pismo w., tzn. uzupeniali ju wczeniej rozpoczte przekady i tworzyli nowsze, np. przekady pene Ewangelii, Psaterza, Dziejw Apostolskich, ywotw witych, Modlitewnikw i innych tekstw liturgicznych.

Z ZAGADNIE JZYKA PRASOWIASKIEGO

139

W swoich planach brali pod uwag stopniowe wprowadzanie jzyka sowiaskiego do obrzdw, naboestw i mszy w wityniach chrzecijaskich. Z tym zapewne czy si najstarszy przekad mszau aciskiego, rytu rzymskiego (por. tzw. Fragmenty Kijowskie); zabytek ten zawiera pewne cechy jzykowe morawsko-panoskie, np. c, z zamiast souskiego t, d z ps. tj, kt, dj. W zwizku z obrzdami i liturgi w jzyku sowiaskim pozostaje nast. fragment rozdziau XV K, ktry podaj w przekadzie polskim: Wkrtce te przeoywszy cay porzdek kocielny, nauczy (tj. Konstanty dopisek mj) ich jutrzni, wigilii, nieszporw, krtkiego naboestwa wieczornego i obrzdw mszy w. (LehrSpawiski 1959: 68). Z kontekstu poprzedniego w podanym rozdziale wynika, e wszystkie poczynania Konstantyna dotyczce liturgii sowiaskiej dziay si za wiedz i przyzwoleniem ksicia Rocisawa, ktry zebra grono uczniw kandydatw na misjonarzy i odda ich na nauk braciom souskim. Podobnie dziao si w ksistwie panoskim, gdzie przebywali kilka miesicy bracia souscy na zaproszenie ksicia Kocla, ktry rozmiowawszy si w nauce pisma sowiaskiego, odda mu (tj. Konstantynowi dopisek mj) okoo pidziesiciu uczniw, aby si go wyuczyli (Lehr-Spawiski 1959, K XV: 72). Misja sowiaska Konstantyna i Metodego nie przebiegaa jednak bez przeszkd. Niemal ju od pocztku swojej dziaalnoci bracia napotykali sprzeciw i opr ze strony zwolennikw obrzdku aciskiego. Duchowiestwo obce, zwaszcza niemieckie, w dalszym cigu dziaao na Morawach i nie mylao rezygnowa ze swoich przywilejw i zwierzchnictwa kocielnego. Przeciwnicy odmawiali prawa do liturgii jzykowi sowiaskiemu i przekadu Pisma w. Wysuwali pseudoteologiczn teori, jakoby Bg wybra tylko trzy jzyki, tj. hebrajski, grecki i aciski, ktrymi si godzi chwa Bogu oddawa (K XV). cierajc si z przeciwnikami, Konstantyn Filozof nazwa ich wwczas trjjzycznikami i Pilacjanami od tego, e Piat w wymienionych wyej trzech jzykach umieci napis na krzyu Chrystusa. Chodzi o sowa: Jezus Nazareski, krl ydowski. Powysza kwestia jzykowa wystpuje jeszcze raz w rozdz. XVI K, o czym niej. Bracia souscy, dziaajc w trudnych warunkach stwarzanych im przez niemieckie i rzymskie czynniki kocielne, nie mogli na szersz skal wprowadzi liturgii sowiaskiej w pastwie wielkomorawskim i panoskim, mimo pomocy i yczliwoci ze strony dworw ksicych. O odprawianiu mszy w. po sowiasku na razie nie mogo by mowy. Mg to czyni chyba tylko Konstantyn, ktry mia pene wicenia kapaskie. Starszy jego brat Metody by diakonem. Nie wiemy, czy wrd przybyych kilkunastu pomocnikw z Bizancjum byli jeszcze jacy diakoni. Natomiast wyksztaceni ju na Morawach i w Panonii miejscowi uczniowie (klerycy) oczekiwali na wicenia, a tych nie mona byo uzyska od biskupw niemieckich. Tak wic w takiej sytuacji trudno byo misji sowiaskiej skutecznie wspzawodniczy z acinnikami. Potrzebna tu bya pomoc Stolicy Apostolskiej. Bracia wic postanowili uda si w podr do Rzymu, by tam spotka si z papieem. U niego spodziewali si uzyska poparcie dla swojej misji.

140

CZESAW BARTULA

4. W drodze do Rzymu Konstanty i Metody wraz z liczn grup pomocnikw i uczniw zatrzymali si na jaki czas jesieni 867 roku w Wenecji. O tym wanym etapie ich podry, gwnie ze wzgldu na problemy sowiaskiego jzyka literackiego i liturgicznego, mamy obszerne relacje w K. Wiksza cz obszernego rozdziau XVI tego dziea jest powyszym sprawom powicona. Warto si nad nimi bliej zatrzyma. Przebywajc w Wenecji bracia souscy trafili na odbywajcy si tam zjazd czy synod biskupw i wyszego duchowiestwa. Starania braci w sprawie wywicenia towarzyszcych im uczniw na ksiy nie day rezultatu. Natomiast zarwno bracia, jak i ich towarzysze podry stali si obiektem zainteresowania, a zarazem krytyki i atakw ze strony duchowiestwa aciskiego i greckiego. W toku gonej wwczas dysputy w Wenecji bracia souscy stoczyli istn batali sown z przeciwnikami w obronie pisanego jzyka sowiaskiego i liturgii sowiaskiej. Gwnym bohaterem polemiki sta si Konstanty Filozof, ktry umiejtnie zbija zarzuty zwolennikw tzw. herezji trjjzycznej (scs. trjzynaja jeres) trjjzycznikw (scs. trjzynik), uznajcych tylko trzy jzyki liturgiczne (linguae sacrae): hebrajski, grecki i aciski. W zwizku z tym jest te mowa o Pilacjanach (scs. Pilatni), a to z tego powodu, i Piat kaza umieci napis na krzyu w tych trzech jzykach (zob. wyej). A oto urywek wypowiedzi uczestnikw synodu w Wenecji skierowanej do Konstantyna: Czowiecze, powiedz nam, jak moge teraz stworzy dla Sowian pismo i uczysz go, czego nikt inny pierwej nie wynalaz. (...) My za wiemy tylko o trzech jzykach, ktrymi przystoi w pimie Boga chwali: hebrajskim, greckim i aciskim (K XVI: 74). Konstantyn posiadajcy wszechstronne wyksztacenie teologiczne, filozoficzne i filologiczne wytoczy szereg mocnych argumentw w obronie jzyka sowiaskiego. Byy to najpierw ludzkie argumenty, tj. ad hominem, przemawiajce do zdrowego rozsdku, bo przecie wszyscy ludzie s sobie rwni. Chodzi o poczucie sprawiedliwoci, by wszystkie jzyki miay takie same prawa. Znamienny jest wyrzut Konstantyna wobec przeciwnikw: Jake wic nie wstydzicie si uznawa tylko trzy jzyki, a wszystkim innym ludom i jzykom kaza by lepymi i guchymi? (K XVI: 74). Jest to protest przeciw dyskryminacji. W dalszym cigu dysputy Konstantyn Filozof, replikujc, uywa argumentw historycznych i spoecznych. Przytacza szereg faktw znanych mu z terenw kocielnych na Wschodzie, gdzie wytworzya si tradycja lokalnych jzykw uywanych w funkcji liturgicznej i do przekadw Pisma w. Chodzi tu o jzyk Ormian, Gotw, Chazarw, Syryjczykw, Egipcjan i innych ludw. Odpierajc ataki przeciwnikw, Konstantyn na poparcie swoich wywodw uywa te argumentw teologicznych zaczerpnitych z Pisma witego. We wspomnianym wyej rozdz. XVI K znajdujemy w sumie 14 umiejtnie i celnie dobranych cytatw i parafraz z Psaterza, Ewangelii i z Listw w. Pawa. A oto niektre fragmenty z tekstw: Chwalcie Boga wszystkie narody. Chwalcie go wszyscy ludzie (Ps 116,1); imieniem moim wyrzuca bd demonw i mwi bd nowymi jzykami (Mk 16,17); I kady jzyk niech gosi, e Panem jest Jezus Chrystus (List w. Pawa do Filipian 2,11).

Z ZAGADNIE JZYKA PRASOWIASKIEGO

141

Biograf K dodaje na kocu: Tymi to sowy i lepszymi jeszcze zawstydzi ich (tzn. przeciwnikw dopisek mj) i odszed. Nie ma chyba przesady w twierdzeniu, e wszystkie wypowiedzi Konstantyna Filozofa podczas dysputy weneckiej stanowi w sumie wspaniay traktat na temat literackiego i liturgicznego zarazem jzyka sowiaskiego w Kociele. Zostay tu faktycznie ukazane wyniki dotychczasowych dowiadcze braci souskich podczas pracy na Morawach i w Panonii, gdzie ju si cierali w ustnych dysputach z duchowiestwem niemieckim, woskim i greckim (Lehr-Spawiski 1967: 102). 5. Po synnej dyspucie weneckiej bracia souscy dotarli do Rzymu, gdzie przebywali na przeomie lat 868/869. Spotkali si oni z papieem Hadrianem II (867872), ktry najpierw przej od nich przywiezione szcztki (relikwie) w. Klemensa papiea, trzeciego nastpc w. Piotra, znalezione przez braci podczas ich pobytu na Krymie w okolicach Chersonia nad Morzem Czarnym. To cae zdarzenie uatwio niewtpliwie braciom souskim osignicie gwnego celu swej podry. Papie Hadrian II podczas rozmw z brami przekona si o ich prawowiernoci wobec Kocioa rzymskiego i o susznoci wysuwanych przez nich argumentw w obronie jzyka sowiaskiego oraz ksig w tym jzyku napisanych. Papie nie podziela pogldw tzw. trjjzycznikw i Pilacjanw i krytycznie si do nich odnosi. W zwizku z tym jzykowi sowiaskiemu zostay oficjalnie przyznane prawa jzyka literackiego na rwni z jzykiem aciskim i greckim. Jzyk ksig sowiaskich przekady Pisma w., msza, teksty liturgiczne, modlitwy uznany zosta za trzeci jzyk uwicony (tertia lingua sacra) w wczesnym wiecie chrzecijaskiej Europy. Zadania misyjne braci mogy by w wikszym stopniu realizowane, poniewa podczas pobytu w Rzymie spora grupa uczniw i diakonw przybyych wraz z brami zostaa wywicona na ksiy przez biskupw rzymskich. Autor K w rozdz. XVII opisuje nam zwizane z tym uroczystoci, podczas ktrych w kilku kocioach rzymskich odprawiane byy msze w. (liturgie) i inne naboestwa po sowiasku. Modszy brat souski Konstantyn nie mg jednak dalej przewodzi misji sowiaskiej, gdy zmar przedwczenie, 14 lutego 869 r. w wieku ok. 42 lat. Przed mierci przybra imi zakonne Cyryl. Zwoki jego w sposb uroczysty zostay pochowane w kociele rzymskim pod wezwaniem w. Klemensa. 6. Po mierci Konstantyna-Cyryla gwny ciar odpowiedzialnoci za dzieo misyjne w pastwie wielkomorawskim i w ksistwie panoskim spad na barki Metodego. W niedugim czasie papie mianowa go biskupem Panonii w zwizku z restytuowaniem dawniejszej diecezji syrmijskiej, a pniej nieco arcybiskupem w nowo organizowanej metropolii wielkomorawskiej, podlegajcej bezporednio Stolicy Apostolskiej. Nad chrystianizacj Sowian i nad pierwszym ich jzykiem literackim, w tym liturgicznym, Metody pracowa do koca swego ycia jeszcze 16 lat. Ofiarnie walczy on o prawa jzyka sowiaskiego i dy do uniezalenienia podlegych mu prawnie terenw od niemieckiej hierarchii kocielnej. W duej mierze to mu si udawao, dopki by u wadzy ksi Rocisaw i dopki Stolica Apostolska uznawaa w peni prawa jzyka sowiaskiego i nie ulegaa podstpnym oskareniom ze strony przeciwnikw liturgii sowiaskiej.

142

CZESAW BARTULA

Szczeglnie niekorzystna dla Metodego sytuacja powstaa po odsuniciu od wadzy pastwowej ksicia Rocisawa na skutek zamachu stanu przez jego bratanka ksicia witopeka (w r. 870), popieranego przez krla Ludwika niemieckiego. W niedugim te czasie arcybiskup Metody zosta nawet podstpnie uwiziony, kiedy przebywa na synodzie w Ratyzbonie, wezwany tam przez biskupw bawarskich. Na zesaniu w Szwabii w Ellwangen przebywa przeszo trzy lata (870873). Dopiero na osobist interwencj papiea i wysanego przez niego legata do krla Ludwika Metody zosta wypuszczony na wolno. Liturgia sowiaska zostaa powanie zagroona, okresowo nawet ograniczona i zakazana na skutek dziaalnoci opozycji niemieckiej i aciskiej nieprzebierajcej w faszywych donosach i oskareniach przeciw Metodemu i jego wsppracownikom. W zwizku z tym Metody uda si do Rzymu, wezwany tam przez kolejnego papiea Jana VIII (872882). Po przedstawieniu swoich racji i oczyszczeniu si z kamliwych zarzutw, Metody wyjedna u papiea potwierdzenie praw jzykowi sowiaskiemu, cho z pewnym ograniczeniem. Jan VIII w swojej bulli Industriae tuae z roku 880 poleci, aby Ewangeli odczytywano najpierw po acinie, a dopiero potem w przekadzie sowiaskim. Rwnie na kadorazowe danie ksicia witopeka i jego dworu moga by odprawiana msza w. w jzyku aciskim. Byo to swego rodzaju kompromisowe rozwizanie w liturgii kocielnej. W ostatnich latach swojego ycia Metody z dwoma lub raczej trzema pomocnikami pracowa intensywnie nad przekadami dalszych czci Pisma w., zwaszcza Starego Testamentu, o czym mwi autor M w rozdz. XV. Wedug jego relacji Metody przeoy z jzyka greckiego na sowiaski wszystkie ksigi z wyjtkiem Machabejskich, a poza tym tzw. Nomokanon, czyli reguy prawa kocielnego oraz ksigi ojcw, czyli prawdopodobnie tzw. pateryk Ksiga witych ojcw. Wok sprawy tych przekadw namnoyo si wiele kwestii dyskusyjnych, niepewnych i do tej pory nierozwizanych (Lehr-Spawiski 1967: 125127). Arcybiskup Metody zmar 6 kwietnia 885 roku. Autor M w kocowym fragmencie rozdz. XVI podaje, e Metody zosta uroczycie pochowany w kociele katedralnym, bliej nieokrelonym. Moe chodzi tu o Velehrad, tj. gwn siedzib arcybiskupi. Znamienne jest to, e w dniach pogrzebu Metodego odprawiane byy naboestwa w trzech jzykach: aciskim, greckim i sowiaskim. By to swego rodzaju znak ekumenizmu i rwnouprawnienia trzech jzykw w kociele morawskim. Jzyk sowiaski okaza si jako tzw. tertia lingua sacra. Niestety, pniejsze wydarzenia po mierci Metodego przebiegay w sposb niekorzystny dla sprawy misji sowiaskiej na terenie Wielkich Moraw i Panonii. Przyczynia si do tego walnie opozycja niemieckiego duchowiestwa na czele z biskupem Wichingiem, ktry poprzednio podlega arcybiskupowi Metodemu. Wiching wpyn na to, e wyznaczony przez Metodego nastpca morawianin Gorazd nie zosta zatwierdzony przez Stolic Apostolsk na arcybiskupa. Panujcy wwczas w pastwie ksi witopek pozostawa pod wpywem niemieckim i by ulegy potniejszemu wadcy, tj. krlowi Ludwikowi, nie stan wic w obronie liturgii sowiaskiej. W tej sytuacji kolejny papie Stefan V (885891) w licie apostolskim, a raczej w pouczeniu (ac. Commonitorium) z koca 885 r. zakaza surowo uprawia-

Z ZAGADNIE JZYKA PRASOWIASKIEGO

143

nia liturgii sowiaskiej. Wkrtce ta liturgia upada, a panujca staa si aciska. Nastpi kres misji cyrylometodejskiej w ksistwie wielkomorawskim i w ksistwie panoskim. Dzieo Konstantyna-Cyryla i Metodego jednak nie upado, lecz dalej si rozwijao. Wiksza cz misjonarzy, ksiy i uczniw braci souskich udaa si z Moraw, Czech, Sowacji i Panonii na poudnie, gdzie literacki i liturgiczny jzyk sowiaski si rozszerzy i znalaz podatny grunt, mianowicie w Bugarii, Macedonii, Serbii i Chorwacji. Wkrtce stamtd zosta przeszczepiony do Sowian wschodnich, w pierwszej kolejnoci na Ru Kijowsk. We wszystkich wymienionych krajach powstay silne i trwae orodki nie tylko liturgii sowiaskiej, ale take pimiennictwa i kultury. W zwizku z tym na przeomie IX i X wieku pismo gagolickie zostao stopniowo zastpione przez atwiejsze i bardziej ekonomiczne pismo, czyli przez tzw. cyrylic. Przypuszcza si, e twrc cyrylicy by Klemens Ochrydzki, bliski ucze Konstantyna-Cyryla. Sama nazwa alfabetu jest stosunkowo pna i stanowi oznak kultu i czci w. Cyryla. Przez wiele wiekw zmodyfikowany jzyk cyrylometodejski (tj. scs.) by jzykiem kocielnym (cerkiewnym), pastwowym i literackim wielu Sowian, dopki nie uksztatoway si nowoytne jzyki narodowe i literackie. Co wicej, jzyk ten by take jzykiem urzdowym w Rumunii, a wic w kraju niesowiaskim, a do XVII w. Mwic o dziedzictwie misji sowiaskiej Cyryla i Metodego, naley podkreli zwycistwo ich idei. Wspczenie bowiem, po jedenastu wiekach z gr, zwyciya ostatecznie wielka idea braci souskich, goszca rwnouprawnienie narodw i jzykw, w tym take prawo dopuszczenia jzykw narodowych, a wic i sowiaskich, do liturgii kocielnej. Idea ta realizowana jest w peni od niedawna, bo od Soboru Watykaskiego II (19621965). Znaczenie Konstantyna-Cyryla i Metodego dla dziejw i kultury Sowian oraz caej Europy, dla budowania jednoci Kocioa powszechnego podkreli dobitnie papie Jan Pawe II. W roku 1980 ustanowi on Cyryla i Metodego (wraz ze w. Benedyktem) wsppatronami caej Europy, o czym mwi w Licie apostolskim pt. Egregiae virtutis (31 XII 1980). W roku 1985 z okazji jubileuszu cyrylometodiaskiego na jedenastowiecze mierci w. Metodego tene papie sowiaski ogosi specjaln encyklik pt. Slavorum Apostoli Apostoowie Sowian (2 VI 1985). 7. Zagadnienia jzyka cyrylometodejskiego, tj. staro-cerkiewno-sowiaskiego (starosowiaskiego, starobugarskiego) wi si cile z zagadnieniami dotyczcymi jzyka prasowiaskiego, o czym wspomniaem na pocztku mojego artykuu. Chciabym tu moje rozwaania nieco rozszerzy i uzasadni pogld, e najstarszy jzyk literacki Sowian powsta w kocowym okresie prasowiaskim i e zawiera cay szereg cech jzykowych prasowiaskich. Nie mona si zgodzi z pogldem, e z chwil pojawienia si pimiennictwa scs. ukazuje si odrbny system jzykowy, ju nie prasowiaski (Bory 1998: 29). Jzyk scs. wyrs na podou ps. dialektu souskiego, bdcego czci grupy bugarsko-macedoskiej. Struktury jzyka mwionego stay si skadnikami tekstw pisanych w przekadach Pisma w. z jzyka greckiego, a take tekstw oryginal-

144

CZESAW BARTULA

nych utworw, np. ywotw Konstantyna i Metodego. Jzyk ten powiadcza nam dokonane w poprzednich okresach prasowiaskich zmiany w systemie jzykowym. Wprawdzie oryginalne zabytki z IX wieku si nie zachoway, ale ich odpisy z X i XI wieku na og wiernie, cho w rnym stopniu, przekazuj nam po pewnej rekonstrukcji dawniejszy klasyczny stan. Wszelkie rnice i odstpstwa w stosunku do oryginaw cyrylometodejskich s wanym dowodem zmian i przyczynkiem do poznania jzyka ps. oraz jego odmian dialektalnych w tym okresie, kiedy nie istniay jeszcze inne literackie jzyki sowiaskie. W wiekach IX i X, tj. w dobie stopniowego rozpadu prasowiaszczyzny poszczeglne plemiona i ludy sowiaskie, w rnym stopniu zorganizowane pod wzgldem pastwowym, zachowyway jeszcze wiele cech wsplnych jzykowych i byy sobie o wiele blisze ni dzisiaj po jedenastu wiekach z gr. Istniao jeszcze silne poczucie wsplnoty i jednoci jzykowej. 7.1. Prasowiaski dialekt souski, na podstawie ktrego powsta jzyk literacki twr ponaddialektalny by zrozumiay dla Sowian morawskich, czeskich, sowackich, panoskich i innych. Jzyk cyrylometodejski nie by nigdzie na terenie wczesnej Sowiaszczyzny jzykiem obcym, lecz wszdzie by przyjmowany jako jzyk rodzimy, jako swj. Jzyk ten nazywa si po prostu jzyk slovnskj, slovnskj jzyk. Taka bowiem nazwa obok nazw i okrele, jak Slovnin, Slovne, knigy slovnskyj ksigi sowiaskie, pismo sowiaskie, slovnsky po sowiasku wystpuje w KM. W zabytkach tych jzyk Konstantyna i Metodego rozumiany jest jako jzyk wszystkich Sowian jzyk oglnosowiaski, a zarazem jako partner i przeciwwaga innych wczesnych jzykw literackich i liturgicznych w Europie, tj. aciny i greki. Jzyk slovnskj jawi si wic tu jako lingua tertia. Kiedy natomiast doda si jeszcze jzyk hebrajski jako liturgiczny wedug tzw. teorii pilacjaskiej (por. dysput w Wenecji w rozdz. XVI K), to wwczas slovnskj jzyk to lingua quarta. 7.2. Za bardzo wane kryterium ostatecznego rozpadu jednoci jzyka ps. uwaa si do zgodnie w slawistyce zmiany w zakresie psamogosek jerowych, tzn. przede wszystkim ich zanik i wokalizacj. W interpretacji i opisach tego zjawiska zachodz rnice dotyczce chronologizacji. Najczciej przyjmuje si umownie koniec wieku X za dat zakoczenia zmian w zakresie jerw w wikszoci dialektw ps. Jedynie w dialektach wschodniosowiaskich jery utrzymay si do XII w. (Bartula 2000: 7781, Sawski 1988: 913, 970, Stieber 1979: 4954). Jest wielce prawdopodobne, e ps. samogoski i jako odrbne fonemy istniay w okresie cyrylometodejskim i bezporednio po nim, mniej wicej do przeomu IX i X wieku. Z biegiem czasu goski te przeszy radykalne zmiany, czego wymownym wiadectwem s zabytki pisane, tzn. odpisy oryginaw, z koca X i z XI w. W zabytkach tych spostrzegamy du rnorodno w zakresie uycia jerw, ich kontynuantw oraz innych zmian z tym zwizanych. Na podstawie danych w zabytkach scs. i danych jzykowych porwnawczych trzeba przyj, e zmiany jerowe dokonay si w zasadzie na przeomie X i XI wieku. Trzeba zarazem podkreli, e zmiany te miay doniose znaczenie dla

Z ZAGADNIE JZYKA PRASOWIASKIEGO

145

dalszego rozwoju systemu fonologicznego i morfologicznego wszystkich jzykw sowiaskich. 7.3. Nasuwa si te szereg uwag dotyczcych skadni jzyka scs. Zabytki tego jzyka s bez wtpienia najstarszym i bardzo wanym rdem dla rekonstrukcji skadni ps. w okresie IXXI wieku (Bartula 1968, 1972, 1987, 1992). Dziki dotychczasowym badaniom mog stwierdzi, e w ogromnej wikszoci zwizki syntaktyczne (typy i podtypy) w obrbie zdania pojedynczego i zdania zoonego w jzyku scs. nosz wyranie cechy skadni sowiaskiej, istniejcej w ywej mowie dialektw ps. Po pocztkowym stadium uprawy w ps. rodowisku souskim pisany jzyk cyrylometodejski doskonali si pod wpywem rodowiska wielkomorawskiego (Veerka 1993). W okresie powstawania zabytkw skadnia obu rodowisk bya bardzo podobna. Jeeli nawet istniay rnice, np. w zakresie uycia przypadkw, przyimkw, spjnikw itp., to nie byy one zbyt wielkie. Podstawowe elementy skadniowe stosunku zgody, rzdu, przynalenoci, parataksy i hipotaksy byy wsplne i suyy do wzajemnego porozumiewania si midzy Sowianami, jak te do zrozumienia treci zawartej w tekstach liturgicznych, modlitwach, homiliach i kazaniach wygaszanych przez braci souskich i ich uczniw do ludu sowiaskiego. Porwnanie skadni zabytkw scs. ze wzorami greckimi wykazuje, e oprcz struktur wsplnych, odziedziczonych z jzyka pie. i paralelnie si rozwijajcych, istnieje spora cz struktur waciwych tylko systemowi sowiaskiemu, ktry rni si od systemu greckiego. Przekady Konstantyna-Cyryla i Metodego dowodz zdatnoci jzyka ps., w naszym wypadku dialektu souskiego, do wyraenia rnych kategorii semantyczno-syntaktycznych wasnymi rodkami formalno-gramatycznymi. Naley podkreli, e w najstarszym okresie sowiaskich przekadw Pisma w. (Ewangelii, Psaterza i innych tekstw) nie spotykamy si z niewolniczym naladownictwem greckiego oryginau. Pierwsze przekady byy bowiem mocno zwizane z rodzimym podoem sowiaskim. Owszem, jzyk wzorw greckich mia pewien wpyw na jzyk sowiaski, co ju zapewne zaznaczyo si w mwionym jzyku sounian, zwaszcza w odmiance kulturalnej sowiaskich warstw wyksztaconych. W tekstach przekadowych zaznaczy si przede wszystkim wpyw stylistyczny greki, podobnie jak to byo w dziedzinie sownictwa, kiedy chodzio o dobr i zasb wyrazw obcych, tj. greckich, aciskich i hebrajskich. Sdz, e spod bogatej szaty artystycznego przekadu cyrylometodejskiego, penego synonimicznych rodkw jzykowych, mona i naley wydoby to, co stanowi podstawowy zasb struktur syntaktycznych. Kontynuowanie tego rodzaju bada przyczyni si do lepszego i gbszego poznania systemu skadniowego w epoce cyrylometodejskiej i postcyrylometodejskiej, co z kolei moe pomc lepiej pozna skadni ps. i skadni porwnawcz jzykw sowiaskich. 8. W moim oglnym szkicu poruszyem tylko cz zagadnie dotyczcych jzyka ps. i scs. na przeomie IX i X w. Wyraone moje stanowisko w sprawie statusu najstarszego literackiego jzyka Sowian i w sprawie jego stopnia prasowiaskoci zblione jest do pogldw niektrych badaczyslawistw wspczesnej doby. I tak,

146

CZESAW BARTULA

F. Sawski uwaa, e jzyk scs. nawizuje cile do kocowego okresu jzyka ps. (Sawski 1988), i e oddaje jzyk wsplny wszystkim Sowianom, jzyk prasowiaski (Sawski 1991). L. Moszyski zaznacza, e okres ps. mona przeduy do koca X w. (Moszyski 1998). Podobne pogldy, wasne i innych autorw, przedstawia H. Birnbaum (1998). W uwagach moich podkreliem znaczenie i funkcj jzyka scs. i staraem si udowodni, e jzyk ten ma charakter prasowiaski o podou dialektalnym souskim. Jest to jedyny jzyk literacki sowiaski, ktry powsta w kocowej epoce ps. Summary The author in his article describes linguistic issues in the Moravian State during Duke Rocisaw (840870) and his successor Duke witopek (871894) rule. This linguistic issues is closely related with the mission of Cyril and Methodius and formating of the oldest literary and liturgical language Old Church Slavonic. During 863885 this language was equally used with other liturgical languages like Latin, Greek and Hebrew. This is the ending period of Proto-Slavonic language. Bibliografia
Bartula Cz. 2000. Podstawowe wiadomoci z gramatyki staro-cerkiewno-sowiaskiej na tle porwnawczym. Warszawa: PWN. Bartula Cz. 1968. Schematy (wzorce) prasowiaskie zdania staro-cerkiewno-sowiaskiego. Z polskich studiw slawistycznych, seria 3, Jzykoznawstwo. Warszawa: PWN, s. 115119. Bartula Cz. 1972. Elementy prasowiaskie zdania zoonego w jzyku staro-cerkiewno-sowiaskim. Z polskich studiw slawistycznych, seria 4, Jzykoznawstwo. Warszawa: PWN, s. 511. Bartula Cz. 1987. Prba rekonstrukcji zdania prasowiaskiego. Slawistyczne studia jzykoznawcze. Wrocaw: Ossolineum, s. 3134. Bartula Cz. 1992. Niektre typy zdania w jzyku prasowiaskim. Z polskich studiw slawistycznych, seria 8, Jzykoznawstwo. Warszawa: PWN, s. 914. Bartula Cz. 1988. ywoty Cyryla i Metodego na tle zabytkw starobugarskich (staro-cerkiewno-sowiaskich). Z polskich studiw slawistycznych, seria 7, Jzykoznawstwo. Warszawa: PWN, s. 1927. Birnbaum H. 1998. Jak dugo trwa okres prasowiaski? Prasowiaszczyzna i jej rozpad. Warszawa: Energeia, s. 2127. Bory W. 1998. Prasowiaski, poprasowiaski. Na granicy dwch epok. Prasowiaszczyzna i jej rozpad. Warszawa: Energeia, s. 2933. Grivec F. 1960. Konstantin und Method, Lehrer der Slaven. Wiesbaden. Grivec F., Tomi F. 1960. Constantinus et Methodius Thessalonicenses. Fontes. Zagreb. Jan Pawe II. 1985. Encyklika Slavorum Apostoli. Pozna: Pallotinum. Lehr-Spawiski T. 1959. ywoty Konstantyna i Metodego (obszerne). Przekad polski ze wstpem i objanieniami oraz z dodatkiem zrekonstruowanych tekstw staro-cerkiewnosowiaskich. Pozna: Instytut Zachodni.

Z ZAGADNIE JZYKA PRASOWIASKIEGO

147

Lehr-Spawiski T. 1967. Konstantyn i Metody. Zarys monograficzny z wyborem rde. Uzupeni i sowem wstpnym poprzedzi F. Sawski. Warszawa: Instytut Wydawniczy Pax. Lehr-Spawiski T., Bartula Cz. 1976. Zarys gramatyki jzyka staro-cerkiewno-sowiaskiego na tle porwnawczym. Wrocaw: Ossolineum. Moszyski L. 1984. Wstp do filologii sowiaskiej. Warszawa: PWN. Moszyski L. 1998. Jzykowe i pozajzykowe kryteria dotyczce podziau dialektycznego Prasowiaszczyzny. Prasowiaszczyzna i jej rozpad. Warszawa: Energeia, s. 7985. Oczkowa B. 1998. Poudniowosowiaska wsplnota jzykowa (pewniki i wtpliwoci). Prasowiaszczyzna i jej rozpad. Warszawa: Energeia, s. 193199. Sawski F. 1988. Jzyki sowiaskie, w: Jzyki indoeuropejskie, t. 2. Warszawa: PWN, s. 913, 970. Sawski F. 1991. wici Cyryl i Metody, w: Cyryl i Metody. Apostoowie i nauczyciele Sowian, t. 1. Lublin: KUL, s. 2125. Soski S. 1950. Gramatyka jzyka starosowiaskiego (starobugarskiego). Warszawa. Stieber Z. 1979. Zarys gramatyki porwnawczej jzykw sowiaskich. Warszawa: PWN, s. 4954. Veerka R. 1993. Postaven staroslovntiny v komplexn jazykov realit star Moravy. esk slavistika. Praha, s. 227233. Warcho S. 1998. Prasowiaszczyzna i jej rozpad w aspekcie chronologizacji procesu palatalizacji spgosek. Warszawa: Energeia, s. 8796.