Opowiadania z książek i z gazet

Tadeusz Borowski
IGRASZKI UCZONEGO DOWCIPU

Prawda spokojnie oddycha, powiedział Szekspir, lecz goocowi spod Maratonu pękły płuca, gdy na
rynku ateoskim ogłaszał obywatelom wspaniałą prawdę: „Radujmy się, bracia! Nasze jest
zwycięstwo!” Zapewne, Szekspir był większym artystą, lecz Wolter miał więcej odwagi. Nie
przemawiał trudnym językiem poezji, zmieniał świat dłonią publicysty; wieoczył czoło laurami,
nadstawiając grzbietu pod razy; jadał z królami, lecz wycierał cele więzienne; w niedzielę gościł
u hrabiów, lecz w dzieo powszedni uwalniał sztukę od służby tyranom. Tysiąc lat przed nim
Szeherezada poświęciła się dla spokoju ludu. Księżniczka poślubiła okrutnego władcę, który po nocy
poślubnej mordował swe żony. Szeherezada opowiedziała mu nocą baśo i gdy zaświtał ranek,
przerwała ją w połowie, odkładając zakooczenie do następnej nocy. Zaciekawiony władca darował jej
życie na jeden dzieo. Lecz tak minęły trzy lata, księżniczka powiła tyranowi dziecię i okiełzała jego
instynkty. Tak sztuka usypiała tyrana, odwracając jego uwagę od ludu baśnią i zmyśleniem. I tylko
dzielna wytrwałośd Szeherezady, okrutnośd księcia, radośd kraju jest prawdą „Opowieści z tysiąca
i jednej nocy”; reszta jest pięknym kłamstwem poezji. Wśród zdarzeo i opowieści, które wypełniły
dziesięd dni „Dekameronu”, tylko ponura zaraza we Florencji i sielanka wykwintnej młodzieży są
prawdziwe, reszta jest pięknym kłamstwem poezji. Sztuka pomogła pięknoduchom uciec od świata.
Radośd może krzewid się obok rozpaczy, bogactwo pleni się obok nędzy, życie przechodzi obok
śmierci, lecz obowiązek człowieka nie daje nam spocząd spokojnie. Uczymy się odróżniad prawdę
sztuki od kłamstwa, wiarę od złudzenia, żyjąc, pracując, niepokojąc się o świat. Księgi Zbrodni
Hitlerowskich, raporty Partii Komunistycznej o plantacjach Południa USA, sprawozdania z Bliskiego
Wschodu, Malajów, Indonezji i Chin, wieści z Paryża, Rzymu i New Yorku, meldunki z kopalo i fabryk,
listy od hutników i murarzy - miłośd i troska o los człowieka oto powszedni dzieo pisarzy. Gabriel Peri
śpiewał podczas egzekucji, Jurij Krimow padł w okrążeniu, Juliusz Fuczik zawisł na szubienicy, Boy-
Żeleoski zginął w masowym grobie: oto powszedni los pisarzy. Gdy, jak do worka, do krematoriów
i grobów pakowano miliony ludzi wraz z kompleksami, odczuciami i marzeniami, wtedy odrzucid
trzeba było sprawy stylu i mody, zostały tylko wolnośd i szczęście człowieka. Kto nie umiał poświęcid
się dla nich, ten siebie zabijał. Odwaga Szeherezady, wdzięk Boccaccia wiecznie żyd będą. Ale dziś
biada pisarzowi, który chciałby usypiad i kołysad tyrana lub zabawiad młodzieoców wśród szalejącej
zarazy!

II

„Sokratesie, ty zawsze jakoś tak kręcisz: odrywasz sobie najbardziej podchwytliwe słowo, tego się
trzymasz i czepiasz się drobiazgów, a nie walczysz o całą kwestię, o którą chodzi” - tak mędrcowi
powiedział zniecierpliwiony Hippiasz. To los publicystyki, która chwyta się szczegółu i rozdrabnia
fakty; budując dom, zaczyna od rupieci; kłaniając się królowi, woła, że król jest nagi. Warto poświęcid
dla niej życie, warto się napid cykuty, chod pamięd o niej jest nietrwała i zawodna. Lecz nie jest to
garśd kamyków, raczej mozaika, z której spoza pęknięd i szczerb wygląda oblicze świata, rysuje się
jego kształt artystyczny, przeziera myśl i zamiar. Tak pisali Zola, Rolland, Gorki, Kisch i Fuczik. Tak
pisze Erenburg.

Nie śmiem orzekad, czym jest ta wielka sztuka, retoryka naszych dni. Napisałem oto książkę
publicystyczną, pierwszą w życiu. Jest to pamiętnik lektury. Pragnąłem z garści kamyków ułożyd
mozaikę i przyjdzie mi powtórzyd o Publicystyce to, co proboszcz katedralny krakowski, ks. Wacław
hr. Sierakowski, przed półtora wiekiem napisał o Sztuce Poetyckiej:

„Nie będąc ia obdarzony od Natury tak wysokim talentem, abym się mógł w rzędzie Rymotworców
mieścid, ile że według odwiecznego o nich świadectwa, zaiste Poetae nascuntur, Oratores fiunt, iako
to w tym widziemy a szczególniey w dziecięciu jeszcze Owidyusz, którego gdy Matka biła
o ustawiczne wierszami pluskanie, On chłoszczącej go o to Matce, nie inaczej się prosił, iak tylko
wierszem: Oy, joy, joy. Oy, joy, joy. Jam mea non Mater versificabor ego. Oy, joy, joy. Oy, joy, joy.
Jakoż On sam w dalszym wieku, to o sobie wyznał niechlubnie:

Sponte sua carmen numeros veniebat ad aptos,

Et quae tentabam scribere, versus erant.

Po polsku:

Samo słowo w rytm wiersza chętnie przychodziło,

I com zamyślił pisad, zaraz wierszem było,

iż miał wrodzoną łatwośd do składania Wierszów. Ograniczam się więc według nieudolności moiey,
dad tylko do poznania jak naykrócey: Co to iest ta Sztuka, niewdaiąc się bynaymiey w jey rodzaje,
gatunki, prawidła i reguły”1.

1
„Igraszki uczonego dowcipu... dla zabawienia szkolney młodzi, wydane w Krakowie, 1800”.
ALICJA W KRAINIE CZARÓW

Była raz sobie mała i grzeczna dziewczynka imieniem Alicja. Gdy pewnego dnia siedziała latem wraz
ze swoją starszą siostrą w ogrodzie, przystanął przy ich ławce Biały Królik w tużurku i wyciągnął
z kieszeni kamizelki srebrny zegarek. Sprawdziwszy, która godzina, Biały Królik szepnął do siebie
z niepokojem: „O, to niedobrze! O, to bardzo niedobrze! Na pewno się spóźnię!” i podreptał do jamy
ukrytej pod żywopłotem. Alicja zeskoczyła z ławki i śmiało wsunęła się za nim, ale potknęła się
w ciemności i zaczęła spadad w bezdenną przepaśd. Wreszcie wylądowała szczęśliwie na kupie
zeschłych liści i rozpoczęła przedziwną wędrówkę po cudownej krainie czarów, w której gąsienice
paliły tureckie fajki, żółwie żałośnie łkały, zachwalały żółwią zupę i taoczyły z gryfami, a zła królowa
skazywała na śmierd swoich poddanych, których ułaskawiał dobry król. W tej szalonej krainie Alicja
zaopiekowała się niemowlęciem, które na jej ręku przemieniło się w prosiaka; rozmawiała ze
śmiejącym się kotem, który rozpłynął się na gałęzi; uratowała od śmierci karcianych ogrodników,
którzy białe róże chcieli przemalowad na czerwono; grała w kriketa z samą królową kier, używając
zamiast kijów flamingów o długich szyjach; omal że nie rozpędziła karcianych sędziów, którzy
usiłowali dowieśd przestępstwa niewinnemu waletowi.

Grzeczna i rozumna Alicja umiała oprzed się bezsensowi, głupocie i niedorzeczności rządzącym krainą
czarów, ale nie znając świata rzeczywistego myślała chwilami, że jest on podobny do tej cudacznej
krainy gąsienic, królików i kart.

Oto w sądzie przesłuchują przerażonego kapelusznika, który nagle wezwany na rozprawę nie
zdążywszy zjeśd śniadania zjawił się na sali z filiżanką herbaty i nadgryzionym chlebem w ręku.

- Cóż więc powiedział suseł? - zapytał jeden z ławników.

- Nie mogę sobie przypomnied - odrzekł kapelusznik.

- Albo sobie przypomnisz, albo każę cię powiesid - zauważył król.

Nieszczęsny kapelusznik upuścił z rąk filiżankę i chleb i osunął się na kolana.

- Wasza Królewska Mośd, jestem tylko lichym człowiekiem - zaczął.

- Przede wszystkim jesteś bardzo lichym mówcą - odpowiedział król.

Tutaj jedna ze świnek morskich wyraziła swoje zadowolenie i natychmiast została przywołana do
porządku przez woźnych. (Ponieważ brzmi to groźnie, pozwolę sobie wyjaśnid, jak to się robi: woźni
mieli płócienny worek zaciągany sznurkiem, wsunęli oni świnkę morską głową do worka i usiedli na
worku).

- Cieszę się, że to zobaczyłam - pomyślała Alicja. - Tyle razy czytałam w gazetach sprawozdania z sądu,
że: „Publicznośd na sali sądowej wyraziła swoje zadowolenie, ale natychmiast została przywołana do
porządku przez woźnych” i dopiero teraz zrozumiałam, co to znaczy.
Biedna mała, grzeczna i poważna Alicja! Jej wiedza o życiu, zdobyta podczas uciążliwej podróży po
krainie czarów, nie przyda się jej na nic w rzeczywistym świecie: kiedy obudzi się na kolanach siostry,
gniewne okrzyki królowej zamienią się w nawoływania pastucha, brzęk filiżanki - w dźwięk owczych
dzwonków, łkanie żółwia, donośny głos Białego Królika, skrzeczenie gryfa - w odgłosy pracy
i porykiwanie bydła.

Lecz dziecinne piękno krainy czarów nigdy nie zblednie w pamięci Alicji, która kiedyś, gdy dorośnie,
wśród własnych dzieci wspominad będzie swą wędrówkę, swe beztroskie dzieciostwo i szczęśliwe
letnie, upalne dni spędzone na cichej wsi angielskiej.

Ale nie każda podróż do krainy czarów trwa tak krótko i nie każda kooczy się tak pogodnie. Czasem
wypełnia ona wiele lat życia, jak podróż przez krainę czarów pewnej polskiej Alicji, która również
obudziła się na cichej, szczęśliwej wsi angielskiej.

II

Polska grzeczna i poważna Alicja zamiast do jamy króliczej trafiła do - Oświęcimia. Po przebudzeniu
się nie opowiedziała swoich przygód siostrze, ale opisała je nader wymownie w pamiętniku
obozowym. Była to pierwsza książka o obozie oświęcimskim, napisana jeszcze przed zakooczeniem
wojny. Polska Alicja przebywała w Birkenau od jesieni 1943 roku do czerwca roku następnego.
Angielskiej Alicji nie zmieniły senne przeżycia w krainie czarów; wojna i obóz zrobiły z polskiej Alicji
osobliwy typ socjologiczny. W Oświęcimiu nazywano ze zjadliwą ironią ten typ ludzi „polską
inteligencją”, co oznaczało wzgardliwą niewiedzę o świecie, górne wyobrażenie o własnej etycznej
czystości, zakłamanie, bigoterię i głupotę.

Oświęcim, jaki znamy z doświadczenia, to krematoria, komory gazowe, głód, ciężka praca, błoto
i wszy, chłód, upał i wiatr, złoto, brylanty i wódka, romantyczna miłośd i prostytucja, selekcje do gazu
i epickie pijatyki, nędza, handel i bogactwo. Można by napisad osobną rozprawę o wymianie
towarowej między Oświęcimiem a Krakowem, o przemycie pieniędzy i odzieży, z którego żyła pewna
częśd Śląska, o zakopanych skarbach i rozsypanych w stawach popiołach ludzkich. Dopiero
odsłonięcie socjologicznej mechaniki działania obozu ukazałoby częśd prawdy o formach faszyzmu w
Polsce i w Europie. System faszystowski: przeniesienie systemu kolonialnego do Europy z dodaniem
krematoriów; powolne wyniszczanie narodów podbitych wódką i pracą, znane wszystkim ludom
kolorowym; system faszystowski: ostry podział klasowy ujarzmionego narodu i ciche przymierze
z jego burżuazją, zawarte w Indiach, Egipcie, Chinach, na Malajach; obdzieranie człowieka z jego
ostatnich bogactw: siły do pracy, złotych zębów i włosów. Ale grzeczna i poważna polska Alicja nie
zajmuje się takimi sprawami! Ona także niczego nie zrozumiała z krainy czarów. Polska Alicja
działanie świata tłumaczyła nie przyczynami poznawalnymi i rzeczywistymi, ale bezpośrednią
interwencją sił nadprzyrodzonych, które zresztą działały jedynie w stosunku do Polek na zasadzie
jakby dwustronnego układu. Polska Alicja spostrzegła, że Polki ze wszystkich narodowości były
najpiękniejsze, najszlachetniejsze, najodważniejsze i najlepiej przeżywały obóz. Siłą, która
utrzymywała Polki w należytej postawie, były nie paczki z domu, napływające w 1944 roku do
Oświęcimia w oszałamiającej ilości, nie opanowanie przez Polki funkcji obozowych ani nie
„zadomowienie się” w obozie.
 „Siłą, która utrzymywała Polki w należytej postawie - pisze Alicja - była modlitwa przyjaciół.
Nie każda kobieta mogła otrzymywad paczki, lecz za każdą modlono się na wolności, modliły
się dzieci, mąż, rodzina, krewni. Modlono się w kościołach, modlono się w bezsenne noce
skrapiane łzami, modlono się w pracy i w polu, przed wiejską Bożą Męką. Zakony i parafie
poświęcały jeden dzieo w tygodniu (sobotę) na szczególną modlitwę za rodaków i rodaczki
pozostających w więzieniach i lagrach”.

Gdy świat nadprzyrodzony rządzi rzeczywistością, rzeczy boskie są ważniejsze niż ludzkie poczynania,
sens życia mierzy się wartościami nadprzyrodzonymi, niesprawdzalnymi i wiele trzeba samozaparcia,
aby w nie uwierzyd. W krainie czarów Alicji kobiety- Polki lepiej znosiły głód od kobiet innych
narodowości, które nie otrzymywały paczek z domów i nie umiały zdobyd jedzenia sprytem,
prostytucją czy handlem, ponieważ przed obozem „umiały pościd w dnie przez Kościół nakazane”,
w obozie zaś „borykały się z szatanem, panem lagru, który działał nieomal widomie”, a zwyciężywszy
go, „nie miały powodu żałowad pobytu w lagrze, nieudania się ucieczki lub spotykającej je tam
śmierci”.

Lecz, o kobiety! Anielskie, ale niepodobne do aniołów! Wy, któreście płakały w Oświęcimiu nad
mordowanymi niemowlętami i dziedmi! Trzeba było płakad nad mordercą, który zatracał swoją
duszę! Tak czynili aniołowie w krainie czarów Alicji.

III

Pewien mój przyjaciel, wywieziony do Niemiec po powstaniu, przeżył malutki obóz pod Stuttgartem,
nikomu nie robiąc krzywdy. Spotkawszy w obozie znajomego lekarza, dostał się do namiotu
szpitalnego i przeleżał w nim całą zimę, chociaż sam był zdrowy jak rzodkiewka. Był dumny ze swej
czystości etycznej. Zdziwił się, kiedy mu powiedziałem, że pośrednio zamordował kilku swoich
bliźnich, którzy z braku miejsca w szpitalu chodzili na komando dopóki nie umarli z choroby
i wycieoczenia. Polska Alicja, grzeczna, poważna i religijna, należała w obozie oświęcimskim do
uprzywilejowanej kasty Polek, które dzięki; paczkom, stosunkom i opiece funkcyjnych wiodły
w szpitalu i na blokach wypoczynkowych stosunkowo bezpieczny i wygodny żywot. Kobiety te nie
chodziły do pracy w polu, nie stawały (w szpitalu) na apele, nie groził im (jako chorym) transport do
innego obozu. Podobnie jak na obozie męskim, również na lagrze kobiecym najlepsze miejsca
w szpitalu zajmowali „polscy inteligenci”, którzy byli wprawdzie zdrowi lub prawie zdrowi, ale za to
dysponowali odpowiednią ilością paczek, podczas gdy ciężko chorzy ludzie stłoczeni byli w dalszych,
gorszych sztubach lub też na dolnych pryczach. Oczywiście człowiek, który jak nasza Alicja przeleżał
cały obóz w szpitalu, pielęgnowany i pieszczony przez bliźnich, miał bardzo ograniczoną wiedzę
o sprawach obozu i nie rozporządzając odpowiednim doświadczeniem, wyrabiał sobie fantastyczne
sądy o otaczających go zjawiskach. W długiej, przymusowej kilkumiesięcznej bezczynności,
niewyklarowanej sytuacji etycznej rodziła się histeria religijna, wynaturzały się poglądy polityczne,
wzrastało rozdrażnienie erotyczne.

Widząc przez okienko szpitalne błoto i brud obozu, dym z krematoriów, zagładę narodów, bohaterską
walkę o przetrwanie Rosjanek, Polek, Francuzek, Żydówek z całej Europy, kobiet z partyzantki
i konspiracji, polska Alicja wzdycha do Boga z krainy czarów: „Czyż trzeba Ci było, Jezu, aż tak
okrutnego bicza, by kobiety zagnad z powrotem do domowego ogniska?” Widząc przez okienko
szpitalne transporty do gazu, selekcje kobiet, które nagie czekały na mrozie na samochód do
krematorium, polska, grzeczna i poważna Alicja wzdycha znowu do Boga z krainy czarów: „Czyż
przymusowy bezwstyd lagru to pokuta za harce nagich nimf po plażach i uzdrowiskach... strupy
i wrzody -p za malowane paznokcie u rąk i nóg?”

Polska Alicja - rzeczywistośd obozu, wojny, faszyzmu przesuwa w dziedzinę moralności

nadprzyrodzonej, przerzucając odpowiedzialnośd za jej pogwałcenie na ofiary. Podobnie system
kapitalistyczny przerzuca na robotników odpowiedzialnośd za bezrobocie i nędzę, tłumacząc, że
pochodzą one z lenistwa i nieróbstwa, kradzieży i rozpusty. Bo przecież każdemu człowiekowi dana
jest szansa wybicia się i kariery kapitalistycznej i tylko ludzie bezwartościowi nie umieją z niej
korzystad. Nieubłaganą rzeczywistośd walki klasowej zastępuje się tu konfliktami moralnymi,
zbawieniem lub potępieniem człowieka.

Polska Alicja jest nieodrodną córeczką kapitalistycznego systemu myślenia. Ale dopuszczając do
świadomości myśl, że Bóg jak Hitler stosuje odpowiedzialnośd zbiorową, mała Alicja z krainy czarów
wstąpiła do krainy faszyzmu.

IV

Małą Alicję z jamy króliczej stworzył przed prawie siu laty wykładowca matematyki na uniwersytecie
oxfordzkim Charles Dodgson (Lewis Carroll), poważną i smutną jej postad uwiecznił
w niedoścignionych,; rysunkach Sir John Tenniel. Obok dramatów Szekspira Alice in Wonderland stała
się najszerzej czytaną książką angielską na świecie.

Alicja z obozu oświęcimskiego nazywa się Zofia Kossak-Szczucka. Jej pamiętnik nosi tytuł: Z otchłani
(W. Nagłowski. Częstochowa, 1946. Str. 259): Przed dwoma laty napisałem krótką recenzję tego
pamiętnika, przytaczając z niego kilkanaście cytat.

Wywołały one oburzenie polskich duchowych krewnych Alicji, którzy przez rok obrzucali mnie błotem
wymysłów. Najrozsądniej zachowała się poważna i grzeczna Alicja. Wydawszy swój pamiętnik
wywędrowała na Zachód przez Szwecję, gdzie namawiała Polki z obozu do powrotu do Ojczyzny.
Sama zaś wyjechała do Anglii i kupiwszy willę pod Londynem osiedliła się na cichej, i szczęśliwej wsi
angielskiej, skąd pisuje artykuły do „Głosu Ameryki”.

I oto, gdy zginął faszyzm niemiecki, gdy w proch rozsypuje się system kolonialny, wolne narody krwią
i potem uczłowieczają ziemię, wołają o pokój i wolnośd dla świata, przez daleką Amerykę - woła do
nas Alicja, że Warszawa dlatego tak cudownie dźwiga się z gruzów, że podczas powstania zakonnice
warszawskie złożyły ślubowania Panu Bogu i swe życie ofiarowały Mu na odbudowę.

Biedna, polska, poważna, grzeczna, religijna Alicja! Błąka się niestrudzenie po sennej krainie czarów,
gdzie kobiety palą w krematoriach za manicure, a ślubowanie zakonnic dźwiga zburzone przez
faszystów miasta. W tej przedziwnej krainie snów krzyk mordowanych zagłuszany jest szeptem
modlitwy, a po przebudzeniu, - westchnienia skruchy i szmer litanij przemieniają się w szelest
dolarów, franków i funtów szterlingów.
ŚWIERSZCZYK I ŁASKA BOGA

Zwolniwszy dziedzicznego króla Czech od groźby szantażu, Sherlock Holmes odwrócił się do niego
pogardliwie plecami, nie podał mu ręki na pożegnanie, a zamiast czeku wolał wziąd w nagrodę
fotografią porzuconej przez kochliwego i niewiernego króla aktorki, którą (z niezwykłym jak na
kawalera szacunkiem) we wspomnieniach nazywał po prostu: kobietą. „Piasek w czułym przyrządzie,
rysa na silnej soczewce mniej czynią szkody niż silne uczucie w naturze takiej jak jego - zanotował dla
potomnych skrupulatny biograf Holmesa, dr Watson. - A jednak istniała dlao tylko jedna kobieta. Była
nią Irena Adler, kobieta o niepewnej i wątpliwej reputacji”.

Działo się to u schyłku wieku XIX. Dziś, gdy Anglią rządzą synowie Watsonów, liberałem w paostwie
kapitalistycznym może byd tylko bandyta lub mistyk, czasem detektyw, nigdy policjant. Policjant
ślepo wykonywa rozkaz, o sprawiedliwośd walczy bandyta, kontempluje ją mistyk, konserwuje ją
detektyw prywatny. Policjant zawsze się myli, nie rozumie ludzi, jest kółkiem bezdusznej maszyny;
bandyta narusza prawo; mistyk zamyka się przed ludźmi; jeden detektyw jest nieomylny, czynny,
samodzielny i uczciwy; zna namiętności ludzkie, wykrywa mordercę. Najpiękniejsze cechy ludzkie
skupiają się w detektywie; epos kapitalizmu - to Odysseja detektywa poszukującego mordercy.

Popularnośd powieści kryminalnej w krajach kapitalistycznych jest niezwykłym zjawiskiem; jej

produkcja przewyższa nawet produkcję pornografii; jest to literatura, którą burżuazja potrafiła
narzucid całemu swojemu światu. Powieśd kryminalna zamiast na klasy dzieli społeczeostwo na
morderców, ofiary i podejrzanych; zamiast walki klasowej grozi nagłą śmiercią. Nagła śmierd czyha
wszędzie: na ulicy, na plaży, w samolocie i na karuzeli, w wannie i w łodzi podwodnej, w teatrze i w
łóżku, na łące i na dachu; bezbronna jak zwierzę ofiara nie ma bezpiecznej nory. W całym świecie
kapitalistycznym szeleszczą posuwiste kroki mordercy i jego zbrodniczy oddech owiewa twarze
czytelników; w miastach i wsiach, w kościołach i domach publicznych, w suterenach i pałacach
trzaskają pistolety, miękko uderzają noże w brzuchy ofiar, naprężają się sznury wisielców, zaciskają
się palce na szyjach; samotne ciała walają się po całym kraju: w kanałach i salonach, w samochodach
i na poczcie. I czemuż ma się dziad inaczej, jeżeli mądrzy wydawcy i rozpaleni czytelnicy wciąż wołają
bez tchu: - Nuże, autorzy i autorki! Nuże, detektywi na emeryturze! Nuże, jeszcze raz! Do
rewolwerów, do sznurów, do noży i trucizn! Strzelają cie, trujcie, rozpruwajcie brzuchy! My chcemy
trupów! My chcemy skazaoców! My chcemy sprawiedliwości! Tak więc sprawiedliwośd staje się na
żądanie: morderca produkuje trupy, detektyw produkuje skazaoców. Morderca posługuje się
własnym mózgiem, detektyw - ma na usługi naukę i technikę.

Każdy włos, każdy odcisk palca, każda nitka ubrania, kropelka krwi i grudka ziemi - może prowadzid na
szubienicę. Jednakże pewniejszym tropem od krwi i nitki jest trop pieniędzy. Detektyw wie, że
mordercą jest ten, kto z morderstwa korzysta. Każda powieśd kryminalna potwierdza zasadę
Hobbesa, że człowiek człowiekowi wilkiem; w tej tafli odbija się skrzywione oblicze ustroju.

„Wzniosłym i jedynym celem ludzi, którzy jednoczą się w społeczeostwie, jest ochrona ich własności
prywatnej” - pisał przed trzystu laty John Locke, świadek przewrotu kapitalistycznego w Anglii. W ten
sposób, po długich wzdraganiach się, moralnośd stała się sługą płynnego pieniądza; pieniądz
zwyciężył ziemię. Średniowiecze przyglądało się zaciekłej walce Kościoła z lichwą. Dante posyłał
lichwiarzy do piekła, prawa kanoniczne - do więzieo. Majątek kościelny leżał w ziemi, a ziemianin
nigdy nie ma zbyt dużo płynnej gotówki, zawsze siedzi w kieszeni bankiera. W wieku Locke'a kapitał
zalał Europę, protestantyzm i kalwinizm wypuściły lichwiarzy z piekła, prawa kanoniczne zawarły
z nimi przymierze uznając „sprawiedliwy procent”. Burżuazyjna rewolucja angielska zmieniła prawa
natury. W wiekach średnich lichwa sprzeciwiała się prawu natury, a poddaostwo chłopów było z nim
zgodne; w wieku rewolucji „każdy według wskazówek natury i rozumu powinien czynid to, co mu
przynosi największy pożytek; dobrobyt jednostek zwiększy bogactwo społeczeostwa”, jak pisał pastor
Joseph Lee.

Właściwie, jak dobrodusznie zauważył C. E. M. Joad, Locke wyłożył całą teorię kapitalizmu. Wieki
następne niewiele do niej dodały. Zarzucono prawa natury, stworzono kult legalizmu, wzrósł strach
przed rewolucją, zmężniały pieniądz i policja. Wraz ze wzrostem i krzepnięciem kapitalizmu krzepło
i tężało pojęcie własności prywatnej jako ostatecznej podstawy ustroju. Policja kapitalistyczna tak
samo broniła jej poszukując włosa mordercy w skurczonych palcach ofiary, jak tłumiąc strajki
i wyrzynając robotników. Policja niemiecka równie gorliwie pilnowała jej w Polsce jak angielska w
Indiach i Egipcie, holenderska na Sumatrze i Jawie, francuska w Bangkoku i Algierze. Jej narzędziem
jest zarówno mikroskop i archiwum, radio i laboratorium jak czołgi, gazy trujące i armaty; poszukuje
ona równie nieubłaganie mordercy kobiety w worku jak i rewolucjonisty walczącego o podniesienie
głodowej płacy robotników.

Również literatura kryminalna na swój sposób broni społeczeostwa opartego na własności prywatnej
środków produkcji. Utrwala zasadę zwierzęcej walki o byt, zacierając obraz rzeczywistości klasowej.
Ideałowi rewolucyjnej ludzkości przywódcy ludowemu przeciwstawia swój wzór człowieka: obroocę
ładu i własności, mądrego detektywa i sprawiedliwego policjanta.

II

Na próżno! Kopyta szarżujących koni policyjnych klaszczą zbyt głośno po asfalcie, zbyt ostro pachnie
wapno z grobów masowych, płomieo burzonych miast jest zbyt gorący! Ci, którzy wąchają pot
mordercy, nie czują zapachu palonych ciał; ci, którzy szukają włosa ofiary, śpią na materacach
z ludzkich włosów; ci, którzy szukają w zbrodni motywu zysku, jedzą sztucznymi szczękami swoich
ofiar i spoglądają na świat przez zabrane im złote okulary.

Autorzy powieści kryminalnych nie rozumieją koszmarnego komizmu swojej twórczości. Co najwyżej,
wyśmiewając policję za jej nieudolnośd, powierzają walkę o sprawiedliwośd przestępcom i bandytom.

Sherlock Holmes był tylko spostrzegawczy i uczciwy, ale jako indywidualista nie mieścił się w policji:
praktykował prywatnie jak lekarz. Czterej Sprawiedliwi Edgara Wallace'a stali już poza prawem, chod
działali dla jego dobra. Usiłowali moralnośd ludzką połączyd z prawem kapitalistycznym, wykonując
na własną rękę słuszne wyroki na ludziach, którzy sprytnie umieli obchodzid ustawy. Zamiast uznania
prawo skazało ich zaocznie na śmierd.

Simon Templar, zwany Świętym, również czekał na szubienicę, ułaskawiono go jednak, gdyż ochronił
pociąg królewski przed zamachem anarchistów. Simon Templar dobrze zasłużył się sprawiedliwości:
odnalazł miliard dolarów skradzionych w Banku Chicago, zamordował w Atenach Henri Chastela,
handlarza niewolników, lorda Essendena, bandytę Jacka Farnberga, Władka Kuzelę i innych
osławionych opryszków. Walcząc nożem o sprawiedliwośd, Simon Templar dorobił się ogromnego
majątku i światowej sławy. Policja oceniała jego konto na pół miliona funtów szterlingów; sławę jego
kultywuje „The Saint Club” w Londynie (10 Eccleston Place, London, S. W. 1), który przysparzając
swym członkom wiele rozrywek, wspiera również klub młodzieży w zniszczonej dzielnicy Londynu.

Simon Templar, bohater seryjnych powieścideł niejakiego Leslie Charterisa, podobnie jak Sherlock
Holmes, pracuje wyłącznie na zamówienie. Za opłatą zawsze gotów jest porzucid dom i wygody
pożycia małżeoskiego, aby naprawid krzywdę ludzką i ukarad winnych.

Wynajęty przez milionera, któremu porywacza dzieci zamordowali syna, Święty wyruszył pewnego
dnia do New Yorku, aby za milion dolarów i zwrot kosztów zlikwidowad bandę. Nim minął dzieo,
święty zastrzelił jednego jej członka. Nim minął drugi, Święty odkrył siedzibę sztabu i dobrowolnie dał
się porwad bandzie, chcąc dotrzed do jej tajemniczego przywódcy. Banda postanowiła go uśmiercid w
„płonącej skrzyni”, jeden z jej szefów, Holender o miękkim sercu, płakał z żalu nad młodzieocem,
tymczasem zaś związany, lecz nieugięty Simon Templar, zwany Świętym, rozmyślał:

„W pokoju siedziało wokół niego ponad tuzin ludzi, którzy poświęcili swoje życie morderstwom
i grabieżom i byli żołdakami najstraszliwszego legionu zbrodni, jaki zna cywilizacja współczesna. Ale
nie oni budzili w nim chłodny dreszcz śmiertelnego gniewu. Gniew ten powstawał przeciw ludziom,
którzy zezwalają im na grabież; przeciw ludziom, którzy rządzą koncernami; przeciw ludziom, którym
ufne społeczeostwo dało wysokie urzędy i płaciło coraz lepsze pensje z kieszeni zwyczajnych,
uczciwych obywateli; przeciw ludziom, których opieka pozwalała mordercom na bezkarnośd i dawała
im zyski. Tutaj prawo nie znaczyło nic, chyba tylko wtedy, gdy stawało się narzędziem, które usuwa
przeszkody do dalszego rabunku.

Na zewnątrz, za oknem, leżało ogromne miasto, pomnik geniuszu ludzkiego z betonu i stali, W którym
siedem milionów ludzi płaciło haracz garstce grabieżców. Święty nigdy nie uważał się za rycerza bez
skazy; ostatecznie, on sam także był zbrodniarzem wynajętym do spełnienia bezprawnego czynu, ale
jeżeli kiedyś miał co do tego skrupuły, to tej nocy przekonał się o słuszności swojego zadania. Czy
uznawał to, czy nie, czy oni to wiedzieli, czy też nie,- był on obroocą siedmiu milionów ludzi” (Leslie
Charteris, The Saint in New York, Pan Books, London 1948).

Nim minął czwarty dzieo, święty, nie usmażywszy się w „płonącej skrzyni”, uwolnił dziecko z rąk
porywaczy, rozpruł jednemu nożem brzuch, kilku innych utrupił z rewolweru, dostarczył policji
tajemniczego herszta bandy, którym był jego własny mocodawca, przeżył dramat miłosny i pełen
romantycznych wspomnieo powrócił do Anglii, omijając; policję, wydziały paszportowe i urzędy
celne.

Byd może właśnie wtedy, gdy święty Simon Templar wsiadał na okręt w Nowym Jorku, inny święty,
Laurence Darrell, zwany przez przyjaciół Larrym, przybijał do portu, aby po latach nauki u jogów,
zostad w Nowym Jorku taksówkarzem i w ten sposób uwolnid się od społeczeostwa kapitalistycznego.

Zamieniwszy piekło morderców i detektywów na niebo Absolutu, mistyk próbował tego, czego nie
mógł osiągnąd bandyta.
III

Laurence Darrell nie miał majątku, o którym warto by było opowiadad, ale mimo to był niezależnym,
porządnym chłopcem amerykaoskim. Gdy wybuchła pierwsza wojna światowa i Ameryka wystąpiła
po stronie koalicji, Larry zachował się - jak później o nim mówiono - diablo po sportowemu i zamiast
do piechoty poszedł do lotnictwa. Śmierd wiernego przyjaciela, który zginął ratując mu życie,
wstrząsnęła mocno Larrym i odsłoniła przed nim bezsens życia. Zamiast dorabiad się majątku
w złotych czasach prosperity amerykaoskiej, Larry rzucił się poszukiwad prawdy po świecie. Bez żalu
opuścił narzeczoną imieniem Izabella, która nie chciała; żyd z nim za trzy tysiące renty rocznej,
wyjechał do Paryża, studiował grekę, łacinę, literaturę i filozofię. Nie zaniedbał również życia
praktycznego: pracował w kopalni francuskiej, na gospodarstwie rolnym u Niemców, miał kochankę
w Paryżu, czytał Goethego, modlił się w klasztorze katolickim, pięd lat uczył się u jogów hinduskich
prawdy o Absolucie.

Praca nie nauczyła go prawdy, katolicki Bóg zniechęcił małodusznością, kochanki zmęczyły, jedynie
jogowie darowali mu prawdziwą wolnośd i wyjaśnili problem zła. Zło nie powstaje wskutek
działalności ludzi, lecz jest natury metafizycznej. „Zło jest naturalnym odpowiednikiem dobra -
nauczał Larry pisarza angielskiego Somerseta Maughama. - Nigdy nie byłoby oszałamiającej piękności
Himalajów bez nie dającej się wyobrazid okropności konwulsyj skorupy ziemskiej”. Należy biernie
pogodzid się z tym, co istnieje, a za własny los brad pełną odpowiedzialnośd. „Jeśli dolegliwości, które
cierpimy, są rezultatem grzechów popełnionych w naszych przeszłych żywotach, możemy znosid je
z rezygnacją i nadzieją, a jeśli w tym życiu dążyd będziemy do cnoty, to nasze następne życie będzie
lżejsze. Dośd łatwo znieśd spowodowane przez siebie nieszczęścia, potrzeba tylko trochę męskiej
odwagi; natomiast trudno znieśd nieszczęście, o którym sądzimy, że jest niezasłużone”. Życie
człowieka jest prologiem do bytu następnego; szczęście człowieka - to stopienie się z Absolutem,
który jest prawdą. Wszystko inne stanowi tylko wieczne koło przemian, formy niewoli człowieka.
Człowiek nie jest związany z innymi ludźmi, jego wędrówka jest zupełnie samotna.

„Sądziłbym, że mądrośd polega na stworzeniu równowagi między potrzebami ciała a potrzebami

ducha” - zauważył W. Somerset Maugham, który przyglądał się z ironiczną sympatią swojemu
bohaterowi.

„Hindus utrzymuje, że właśnie my, ludzie Zachodu, tego nie osiągnęliśmy - odpowiedział spokojnie
bohater Ostrza brzytwy.

- Uważają, że z naszymi niezliczonymi wynalazkami, fabrykami, maszynami i wszystkim, co one

wytwarzają, szukaliśmy szczęścia w rzeczach materialnych; a ono nie leży w nich, lecz w rzeczach
duchowych. I są zdania, że droga, jaką wybraliśmy, prowadzi do zagłady”.

Jeden tylko istnieje ratunek: spokój i rezygnacja. Larry chce jej nauczyd najbardziej nerwowe
społeczeostwo świata. „Dlaczego my, ludzie Zachodu, a zwłaszcza my, Amerykanie, mamy tracid
otuchę z powodu istnienia chorób, śmierci, głodu, pragnienia, starości, trosk i rozczarowao?” - spytał
W. Somerseta Maughama.
Somerset Maugham znowu nie umiał mu odpowiedzied. Wtedy Larry wyłożył mu swoją teorię walki
ze światem kapitalistycznym przez dobry przykład. Wyzwoli się od posiadania majątku, który mu
dawał skromną rentę, uda się do New Yorku, aby żyd tam „ze spokojem, wyrozumiałością,
współczuciem, bezinteresownością i wstrzemięźliwością”, studiowad w przebogatych księgarniach
i antykwarniach i zarabiad na życie taksówką. W ten sposób Laurence Darrell zamierza wyzwolid się
od kapitalizmu, ludzkości i świata. Cywilizacja prowadzi do zguby, postępu nie ma, na ziemi o nic nie
trzeba walczyd, szczęście wieczne - to nirwana, szczęście doczesne - to asceza. Zdziwionemu W.
Somersetowi Maugham Larry mówi ufnie:

„Potrzebuję na życie bardzo mało, obojętne mi, gdzie śpię, i wystarcza mi jeden posiłek dziennie”.

Tymczasem między śmiercią lotnika na froncie a taksówką w Nowym Jorku zdarzyło się na świecie
wiele rzeczy: narzeczona Larrego, piękna lecz samolubna Izabella, wyszła za mąż i spłodziła kilkoro
dzieci; w Ameryce ludzie porobili i potracili majątki, przewalił się nad światem kryzys, wybuchały
i cichły rewolucje, miliony ludzi umierało w Indiach z głodu, formowały się bataliony faszyzmu.
Rentierzy siedzieli w Nicei, przysłuchując się drżeniom giełdy, dziewczęta paryskie szły na utrzymanie
do turystów, zarabiając na wyprawę ślubną, snobi chodzili na przyjęcia na Złotym Wybrzeżu, również
sekretarki miały swoje przyjemności:

„Jestem córką pastora, drogi panie - rzekła sekretarka księżny Novemali, gdy W. Somerset Maugham
spytał ją, czy będzie na wielkim przyjęciu - i zostawiam takie błazeostwa wyższym sferom. Gdy
przypilnuję, by dziennikarze z »Heralda« i »Mail« dostali dobrą, kolację i prawie najlepszy szampan,
wtedy nastąpi koniec mych obowiązków i wtedy schronię się do sypialni z powieścią kryminalną”.

IV

Czegóż oni nie robią za pieniądze! Pewna dziewczyna amerykaoska założyła się o dwa dolary, że zje
żywego konika polnego. Zjadła. Na pytanie, jak smakował, odpowiedziała: „Trochę chrupał
w zębach”. Obrona świętej własności prywatnej przynosi więcej pożytku. Leslie Charteris dzięki
zbrodniom swego bohatera kupił sobie samolot, W. Somerset Maugham urządził sobie wygodne
życie. Trzeba podziwiad ich umiejętnośd korzystania z dobrodziejstw klasowych ustroju, ich zapał
i wiarę w słusznośd sprawy, ich solidarnośd. W obronie kapitalizmu detektyw godzi się z mistykiem,
bankier z abnegatem, adwokat z mordercą, joga z faszystą, Pius XII z Edgarem Wallace, Lord
Vansittart z Agatą Christie.

W dżungli kapitalizmu człowiek człowiekowi jest wilkiem. Lecz trzeba podziwiad dyscyplinę
i solidarnośd, z jaką encyklika i protokół policyjny, powieśd kryminalna i teozofia, gazeta i konstytucja
bronią praw natury i człowieka, własności prywatnej i Boga, który dał im władzę, pieniądze,
demokrację i wolnośd.

Tak też czyni człowiek, który jak nieodrodny syn burżuazji jest mordercą i policjantem, faszystą
i księdzem, mistykiem i złodziejem.

Na pamiątkę dziesiątej rocznicy swych rządów generał Franco rozkazał wybid na banknotach swój
profil, wokół którego wyryto przejęte od feudałów hasło burżuazji: „Przez łaskę Boga”.
POLOWANIE NA LISY

Widziana oczyma lisa, historia świata cofa się wstecz: czasy coraz krwawsze, żyd coraz trudniej,
bliźnich coraz mniej.

W średniowieczu psy goniły lisa przez uprawne pola i ogrody, łąki i zagajniki, tropiły jego ślady na
śniegu i grudzie jesiennej, ludzie zakładali wnyki, strzelali z łuków i kusz. W wieku XX oszczędza się
zasiewów i ogrodów, szanuje się kotne suki, za to naganiacze są szczwaosi, psy lepiej tresowane,
tradycja szanowniejsza, dubeltówki celniejsze. Lecz nawet historia lisów przeżywa swoje rewolucje!
25 lutego 1949 r. był przełomowym dniem dla lisów całego świata, zwłaszcza dla lisów żyjących
w lasach Wielkiej Brytanii. 25 lutego 1949 roku w brytyjskiej Izbie Gmin rozpoczęto dyskusję
o dekrecie zabraniającym uprawiania krwawych sportów, przede wszystkim zaś polowania na lisy.
Angielskie polowanie na lisy jest zabawą arystokratów i ziemian.

Niestety! Ludzi, którzy oprócz lisów także zamieszkują lasy i łąki Anglii, opanowało wzburzenie,
ledwie hamowane flegmą i obyczajem. „Czy wolno mi, jako miłośnikowi konia, świadomemu jego
zasług w szerzeniu przyjaźni między wszystkimi klasami społeczeostwa - zwłaszcza wśród młodzieży -
wyrazid kilka uwag, które zdają mi się niezbędne w obliczu debaty nad dekretem zakazującym
pewnych rodzajów polowania? - zapytał Sir William Stampe z tajonym wzruszeniem. Całe życie
spędził w Indiach na koniu, na starośd zażywał odpoczynku w dziecięcych klubach konnych. -
Polowanie z wyżłami na lisy przyczynia się niewątpliwie do wzmocnienia tej przyjaźni i ja sądzę, że
jeśli zabroni się tego sportu, to zniknie również przyjaźo i koleżeostwo między młodzieżą wszystkich
klas społecznych”.

Ulicami miasteczek, drogami polnymi i autostradami zaczęły ciągnąd procesje konnych naganiaczy.
Ziemianie z hrabstwa Kent zebrali się w Edenbridge, arystokraci i farmerzy z Gloucestershire,
założywszy na się kostiumy dżokejskie, przybyli konno do Londynu i przedefilowali przez Piccadilly,
wymachując wesoło melonikami. Byli to prawdziwi konserwatyści: wykazali się odważną inicjatywą
prywatną połączoną z niezłomną wolą obrony prastarego obyczaju.

II

Bo cóż to jest konserwatyzm? Konserwatyzm - to konserwatyści. Konserwatyści angielscy - pisze

z melancholią historyk W. L. Burn, profesor uniwersytetu w Durham - nigdy nie mieli filozofii
rządzenia. „Partia polityczna nie istnieje po to, by tworzyd filozofię rządu; jej zadaniem jest kupowad
i sprzedawad krążące pomysły filozoficzne w formie prostej i pociągającej”. Takim pomysłem,
podchwyconym przez konserwatystów od Hobbesa i Locke'a jest koncepcja demokracji opartej na
własności prywatnej. Wyborca był posiadaczem, odpowiedzialnośd polityczna leżała mu na sercu,
a złoto na dłoni, lecz reformy wyborcze ograniczyły, a potem zniosły cenzus majątkowy i wtedy - pisze
W. L. Burn - partią konserwatywna musiała podjąd się gorzkiego zadania: zaagitowad wyzutego
z własności wyborcę, aby bronił świętej, własności prywatnej. „Należało wyjaśnid - niestety, czyniono
to zbyt rzadko - że broniąc własności prywatnej, bronimy wolności; że właśnie majątek prywatny,
a nie prawo głosu jest najbardziej skuteczną zaporą przeciw totalnemu, świeckiemu paostwu
współczesnemu”. W roku 1950 Anglia staje do wyborów powszechnych, lis wybiegnie na pola, ale już
dzisiaj dżokeje siodłają konie i podniecają psy.

Energiczny, pracowity, o spojrzeniu otwartym i szczerym, waleczny i szanowny pan Quintin Hogg, syn
wicehrabiego Hailsham, uczynił to, czego nie mogły dokonad pokolenia: stworzył filozofię
konserwatyzmu. Wydane w bibliotece Pingwina Zasady konserwatyzmu (The Case tor Conservatism,
Penguin Books, Harmondsworth, 1947) opierają się na miłości do Boga i Ojczyzny oraz na prawach
naturalnych człowieka, w praktycznej realizacji bronią postępu ludzkości i ochraniają osobowośd
człowieka. „Wierzę w mój kraj; wierzę w Imperium Brytyjskie; wierzę w wolnośd; uznaję świecką
władzę paostwa; popieram zysk, własnośd i inicjatywę prywatną; pragnę zwiększyd dobrobyt mej
rodziny i mojej ojczyzny. Lecz te zasady, pragnienia i nadzieje byłyby złymi, błędnymi i groźnymi
herezjami, gdyby nie łączyły ich uwielbienie i miłośd Boga, który jest piastą i obręczą Koła Życia”.

Każdy człowiek podlega Bogu i Prawu Naturalnemu. Bóg jest wieczny i niezmienny. Prawo Naturalne
zależy od klimatu, położenia geograficznego, religii i cywilizacji. Prawo Naturalne, każe Anglikowi
umierad za Parlament, a Ibn Saudowi rządzid absolutnie. Społeczeostwo nie dzieli się na klasy, lecz
jest żywym organizmem, postęp społeczny nie dźwiga się dzięki rewolucjom, lecz jest przemianą
materii w społeczeostwie. Przemianą tą kieruje geniusz jednostki., „Konserwatyści twierdzą, że
źródłem przemiany człowieka (obojętna: dobrej czy złej) nie są bezosobowe prawa natury, przypadek
czy zbieg okoliczności, lecz suma nieskooczonej ilości drobnych impulsów, spowodowanych
indywidualnym wysiłkiem niezliczonej ilości mężczyzn i kobiet, ulegających lub sprzeciwiających się
wpływowi geniuszu. Ten czynnik konserwatyści nazywają inicjatywą prywatną”. Pielęgniarstwo
współczesne zostało stworzone nie przez Wojskową Służby Zdrowia, lecz przez Florence Nightingale;
Elizabeth Fry, a nie minister spraw wewnętrznych, spowodowała reformę więziennictwa; na polu
wychowania własny dziadek pana Hogg był czymś w rodzaju pioniera. W dziedzinie ekonomicznej
jedynym źródłem postępu jest również inicjatywa prywatna, związana na zawsze z prywatną
własnością środków produkcji. I oto boski dekalog zmienia się w praktyczne przykazania kościelne, na
miejsce Chrystusa konserwatyzmu wchodzi święty Paweł.

„Inicjatywa prywatna jest prawem nabywania i sprzedawania towarów z zyskiem bez pozwolenia
rządu” - pisze pan Hogg; posiadanie własności prywatnej umożliwia człowiekowi swobodny rozwój
osobowości i miłości bliźniego jak siebie samego; zabezpiecza byt rodziny, stanowiącej podstawę
cywilizowanego społeczeostwa; zachowanie własności prywatnej środków produkcji leży w interesie
samego społeczeostwa, gdyż tylko własnośd prywatna tworzy bazę materialną dla opanowania natury
i stanowi pobudkę działalności człowieka; jest ona zawarowana Prawem Naturalnym Człowieka.
„Własnośd prywatna - włącznie z niektórymi wielkimi fortunami - jest naturalnym kamieniem
węgielnym wolności, ponieważ daje ona gwarancję, że władza ekonomiczna nie znajdzie się w rękach
paostwa”.

W ten sposób dopełnił się proces historyczny: partia konserwatywna stała się bronią plutokracji
przemysłowej. Ale nie wystarcza przekonad wyzutego z własności wyborcę, żeby głosując bronił
świętej własności prywatnej, trzeba go jeszcze zmusid, żeby na nią pracował.
III

Piękna jest miłośd do człowieka, ale piękniejsza troska o gospodarkę angielską. Podnosząc jej poziom
posiadacz wzbogaca siebie samego, lecz cóż osiąga robotnik wytężając wszystkie swe siły?
Zatrudnienie maleje, produkcja spada, wydajnośd pracy zmniejsza się, robotnik produkuje w ciągu
godziny o 30% mniej niż przed wojną. Pan Hogg pisze, że przyczyną apatii jest lenistwo rządu, który
zaniedbał opracowad planowy system zachęt do pracy. Mecze piłki nożnej dają robotnikom to, czego
nie potrafił im dad rząd w poważniejszej formie. Efektowne plakaty tyle akurat wywierają wpływu na
zmęczonych robotników fabrycznych, co hieroglify egipskie.

„Naród żąda gwałtownie, aby produkcja wzrosła. Wzrost produkcji wymaga wzmożonego wysiłku od
»robotników«; musimy się tedy zastanowid, jakie przedsięwziąd środki, aby osiągnąd ten rezultat”. W
konserwatywnym „The Nineteenth Century and After” najwybitniejsi ekonomiści burżuazji angielskiej
obradują nad tymi środkami. Sir George Schuster, członek Brytyjskiego Instytutu Zatrudnienia, snując
„Rozważania nad rodzajami zachęt” kładzie cudzysłów przy słowie: robotnik, rozbija mit „robotnika”
jako pary rąk roboczych i wskazuje, że robotnik wychował się w jakiejś rodzinie, że pamięta
przeszłośd, zna warunki produkcji, ma swoje myśli i pragnienia, że istnieją nawet różnice pomiędzy
poszczególnymi osobnikami „robotników”. Stąd też wiele czynników wpływa na obniżenie produkcji
przemysłowej. „Najważniejszym z nich jest pamięd o masowym bezrobociu w okresie między
wojnami. Efekt tego jest podwójny: z jednej strony bunt przeciw systemowi, który stwarza kryzysy,
wyrzucając na bruk ogromne masy wykwalifikowanych robotników (o niewykwalifikowanych „Sir”
Schuster nawet nie wspomina, są narzędziem jak szczypce albo młotek); z drugiej strony -
wspomnienie to wzbudza obawę, że wzmagając produkcję robotnicy pozbawiają siebie pracy na
przyszłośd. Widmo bezrobocia, spowodowanego nadprodukcją, straszy wciąż umysły ludzkie i zanim
widmo to nie zostanie przegnane, nie może byd mowy o szczerej współpracy między
przedsiębiorcami a robotnikami, którzy nie zarzucą swoich praktyk obronnych”. Aby przekonad
robotników, że trzeba pracowad wydajniej mimo grozy bezrobocia i kryzysu, przedsiębiorcy muszą
stworzyd własną filozofię działalności przemysłowej, zdobywad zyski bez naruszania zasad
moralności, ustalid obowiązki robotnika, uświadomid robotników, że mały zysk przedsiębiorcy - to
niskie płace najemców, wreszcie - przedsiębiorcy powinni mied dobre serce. Robotnicy zaś - powinni
byd inteligentniejsi. Po co? Sir George Schuster pisze, że „niektóre badania wykazały, iż znaczenie
przywiązywane do wysokości płacy (w porównaniu ze znaczeniem przywiązywanym do innych zachęt,
jak zainteresowanie pracą i awansem) zależy od inteligencji jednostek; mianowicie, im wyższa
inteligencja, tym większe znaczenie przykłada się do innych zachęt niż płaca”.

IV

Polowanie na lisy jeszcze nie skooczone. Święta własnośd prywatna żąda obrony jak dziecko, miłości
jak naród, ofiary jak Bóg. Człowiek przyszedł nagi na ziemię jałową, święta własnośd dała mu odzież
i pokarm, mieszkanie i broo, poezję i taniec, budowała Imperia i Miasta. Ona rozpłomienia ducha
człowieka, daje mu życie doczesne i wieczne. Naturalnym stanem człowieka jest nędza, bogactwo jest
jego zasługą, panowanie - jego obowiązkiem.
Ochraniając rurociąg naftowy w Iraku - żołnierz brytyjski broni Szekspira, paląc wsie malajskie - broni
Izby Gmin, wypłacając magnatom Ruhry zyski wojenne - czci Hobbesa, Locke'a i Smitha, żrąc dolary
Marshalla - Brytyjczyk modli się do Boga. Mądry pan niewolników, Seneka, pragnął, aby niewolnik nie
bał się kija, lecz z własnej woli szanował i uwielbiał pana jak Boga. Uwielbiajmy świętą własnośd
prywatną! Tylko ona da człowiekowi wolnośd, zachowa prawa natury, rozwinie osobowośd, uchroni
bank, fabrykę, kort tenisowy i polowanie na lisy, tylko ona utrzyma Imperium, ona, własnośd
prywatna, Bóg, który jest piastą zarazem i obręczą Koła Życia, sercem, rozumem i żołądkiem
kapitalisty.

Ona osłoni odwagę i inicjatywę człowieka. „Zadam wam proste pytanie - wola z namiętnością R. A.
Butler, poseł Izby Gmin. - Czy pod władzą obecnego rządu mieliście okazję do wykazania inicjatywy
i własnych zdolności, do ułożenia swojego życia tak, jak pragnęliście? Powoli, ale bezustannie nasza
indywidualnośd jest niwelowana. Z jakiej racji? Niektórych z was będzie się planowo przenosid do
nowych miast, gdzie dostaniecie paostwowe piwo. Naszym farmerom i ziemianom Parlament pragnie
zabronid polowania na lisy”.

Ona wyniesie człowieka ponad innych ludzi. „Jeżeli koncepcja demokracji opartej na własności
prywatnej ma przynieśd jakikolwiek pożytek - pisze W. L. Burn - należy uczynid wszystko dla ochrony
stworzonego przez nią porządku. Innymi słowy, musimy uznad, że obywatel, który posiada własnośd
prywatną (w najszerszym tego słowa znaczeniu), powinien mied większy wpływ polityczny niż
obywatel, który nie posiada nic”.

Ona obroni pokój posiadaczy. „Nic nie stoi między Europą i komunistami prócz bomby atomowej
w posiadaniu Amerykanów” - mówił Churchill. „Niekiedy w nocy, gdy ludzie pogrążeni są we śnie, na
wysokości 30 tysięcy stóp krążą nad miastami Europy, Ameryki i Azji Wschodniej wielkie bombowce,
ucząc się rozpoznawad ziemię na ekranie radaru. Oto jest miasto amerykaoskie, prawie tak samo
położone jak Stalingrad, a oto dwie tamy rzeczne, które w radarze wyglądają jak zapory
Dniepropietrowska” - pisze „The Readers Digest”.

Ona ochroni religię. „My, konserwatyści - pisze pan Quintin Hogg - nie wierzymy, że walka polityczna
jest najważniejszą rzeczą w życiu. Najbardziej prości konserwatyści wolą wyznawad jedyną mądrą
religię - polowanie na lisy”.

25 lutego 1949 roku Brytyjska Izba Gmin 214 głosami przeciw 101 odrzuciła dekret zabraniający
polowania na lisy. Przeciw dekretowi głosowali zgodnie konserwatyści i członkowie brytyjskiej Partii
Pracy.
EIZDGIN I AKYREMA

Pewien emigrant angielski nazwiskiem Higgs, poszukując w ubiegłym wieku majątku w koloniach
brytyjskich, zabłąkał się pewnego razu do kraju o dziwnej nazwie: Eizdgin. Kraj ten był częścią wyspy
leżącej na Oceanie Spokojnym. Odgradzały go od świata niebotyczne góry, niezgłębione bagna i
zdradliwe rafy koralowe. Kraj Eizdgin zamieszkiwali biali ludzie, ale kierowali się oni dziwnymi
prawami i obyczajami moralnymi. Chorobę, smutek i nieszczęście uważano w Eizdgin za przestępstwo
kryminalne. Wyrok był tym surowszy, im bardziej chory lub nieszczęśliwy i przygnębiony był
podsądny.

Pan Higgs był świadkiem procesu człowieka, któremu umarła żona, zostawiwszy mu troje nieletnich
dzieci. Obrona usiłowała przekonad sąd, że oskarżony nigdy nie kochał swojej żony, ale załamała się
zupełnie podczas zeznao świadków oskarżenia. Zeznali oni, że małżeostwo kochało się ogromnie i że
oskarżony, rozmawiając z nimi o umarłej, płakał żałośnie i rozpaczliwie. Ławnicy orzekli po krótkiej
naradzie, że oskarżony jest winnym przestępstwa „bycia nieszczęśliwym”, ale wnosili zarazem
o łagodniejszy wymiar kary, zważywszy, że przestępca może byd w pewnej mierze uważany za
człowieka szczęśliwego. Ubezpieczył on życie swojej żony i chociaż uiścił zaledwie dwie raty -
Towarzystwo Asekuracyjne wypłaciło mu w całości premię, stanowiącą znaczny majątek. „Stopieo
szczęśliwości człowieka będzie zawsze ustalany przez wzloty i upadki kursów na giełdzie i przez
brutalną siłę człowieka - powiedział sędzia uzasadniając wyrok - lecz prawo nasze zabrania, aby
człowiek był nieszczęśliwy ponad pewną miarę. Kodeks karny przewiduje wyrok sześciu miesięcy
ciężkich robót, jednakże obniżam panu karę do trzech miesięcy robót z zamianą na grzywnę,
wynoszącą dwierd sumy wypłaconej przez Towarzystwo Asekuracyjne”, Oskarżony zapłacił grzywnę,
gdyż, jak powiedział, nie miał nikogo, kto by mógł zadbad o jego dzieci. Skazując na więzienie ludzi
chorych, Eizdginowie leczyli złodziei, defraudantów i morderców. Pan Higgs zamieszkał w domu pana
Nosnibora, który był bogatym bankierem i miał dwie urodziwe córki. Pan Nosnibor obszedł się parę
razy lekkomyślnie z sumami powierzonymi mu przez biedne wdowy - i zaniedbał leczenia. Z czasem
choroba pana Nosnibora przybrała na sile: zaczął defraudowad coraz więcej i częściej. Wreszcie
bankier postanowił poddad się kuracji lekarskiej. Doktor - jeden z najlepszych i najsławniejszych
lekarzy w stolicy - pocieszył bankiera, że nie jest tak źle, i po troskliwym zbadaniu pacjenta przypisał
mu skuteczną kurację. Pan Nosnibor miał zwrócid Skarbowi Paostwa dwa razy tyle pieniędzy, ile
zdefraudował, przez pół roku zachowywad dietę mleczną, przez rok poddawad się raz na miesiąc
ostrej chłoście, którą przeprowadzał jego lekarz domowy.

„Widziałem go po jedenastej chłoście - pisze pan Higgs. - Był posiniaczony i obolały, ale musiał się
stosowad do zaleceo lekarza. Prawa sanitarne w Eizdgin są bardzo surowe i jeżeli lekarz nie jest
zadowolony z pacjenta, wtedy wysyła go do szpitala miejskiego (gdzie leczą ubogich.), w którym
panuje znacznie surowsza dyscyplina”.

Ostatecznie pan Nosnibor wyleczył się z defraudacji, wdowa zaś, której pieniądze ukradł, została
aresztowana przez prokuratora ścigającego oszukanych i zawiedzionych; nie przebolała jednakże
straty swego skromnego majątku i umarła z żalu, uniknąwszy śledztwa, sądu i surowej kary.
Wprawdzie pan Higgs dziwił się poglądom etycznym i filozofii Eizdginów, ale powoli przyzwyczajał się
do ich sposobu życia. Pozyskał miłośd pięknej Arowheny, córki bankiera Nosnibora, i na pewno
zostałby jego spadkobiercą, gdyby nie oskarżono go o propagandę krwawej rewolucji społecznej. Pan
Higgs przywiózł bowiem że sobą do paostwa Eizdgin srebrny zegarek kieszonkowy.

II

Dzisiaj, kiedy misje chrześcijaoskie dotarły do najdalszych , zakątków wyspy Eizdgin, nikt już nie
uświadamia sobie niebezpieczeostwa posiadania srebrnego zegarka kieszonkowego, ale sto lat temu,
w epoce podróży pana Higgsa, surowe prawa antymaszynowe karały śmiercią ukrywanie
i produkowanie maszyn. Nie znaczy to wcale, że paostwo Eizdgin nie znało przykrości i wygód
cywilizacji przemysłowej, przeciwnie! Na piędset lat przed Europą Eizdginowie mieli maszyny parowe,
koleje, dynama i armaty, jednakże krwawa wojna domowa maszynowców z antymaszynowcami,
która wybuchła z żywiołową nienawiścią i spustoszyła kraj, zakooczyła się wyrżnięciem
maszynowców, zniszczeniem wszelkich maszyn i wydaniem surowych praw przeciw ludziom, którzy
zamiast w ewolucję człowieka wierzą w ewolucję maszyny. Uczeni „antymaszynowcy” bystro
dostrzegli niebezpieczeostwo grożące od strony maszyn.

„Żaden rodzaj stworzeo w dziejach nie rozwijał się szybciej od maszyn. Czyż nie należało go uważnie
obserwowad i zatamowad w momencie, gdy jeszcze można to było zrobid? I czyż nie należało
zniszczyd bardziej rozwinięte maszyny, których teraz używamy, chociaż same w sobie nie są one
szkodliwe?

Jak dotąd mówi dalej traktat uczonego profesora eizdgioskiego - maszyny odbierają wrażenia za
pośrednictwem zmysłów człowieka; jedna biegnąca maszyna ostrzega drugą krzykiem i tamta
natychmiast się cofa, lecz tylko dzięki uszom maszynisty głos pierwszej dociera do drugiej. Kiedyś
wydawało się nieprawdopodobne, aby maszyny nauczyły się wyrażad swoje pragnienia dźwiękiem,
nawet za pośrednictwem uszu człowieka; czyż nie możemy przypuścid, że nadejdzie kiedyś dzieo, gdy
uszy te staną się zbyteczne i maszyna będzie słyszała dzięki subtelnym konstrukcjom własnym, gdy
język maszyn przekształci się z okrzyków zwierzęcych w mowę równie skomplikowaną jak nasza?”

Szczęśliwe paostwo Eizdgin! Produkcja przemysłowa nie spowodowała przyrostu ludności, nie
wywołała walk klasowych, nie stworzyła proletariatu, kumulacji kapitału i wojen imperialistycznych.
Wyspa Eizdgin była wzorową demokracją opartą na prywatnym posiadaniu środków produkcji
i bogactw naturalnych; było to paostwo kapitalistyczne bez proletariuszy, którzy zamienili się
w antykwariuszy. Jedynie w starych antykwarniach można było napotkad ludzi, którzy umieli
konstruowad maszyny i wiedzieli, jak z nich korzystad. Uratowali oni od śmierci pana Higgsa: pomogli
mu sporządzid balon, którym pan Higgs postanowił wznieśd się do nieba, aby uprosid boga pogody
o deszcz. W istocie jednak, ukrywszy w gondoli ukochaną Arowhenę, pan Higgs uciekł balonem
z dziwnego kraju Eizdgin. Pogoda była piękna, dął silny, zimny i przenikliwy wiatr, gęste obłoki otuliły
balon. Przeszedł dzieo i nastała noc, podróżnicy przestali liczyd godziny, wreszcie zabrakło jedzenia.
Arowhena spała znużona i zziębnięta na dnie kosza, pan Higgs zemdlał z wyczerpania, ale zimno go
ocuciło. Wreszcie balon zaczął się zniżad, obłoki się przerzedziły, zajaśniało czyste niebo, kosz zaczepił
o zielone drzewo, wiejską drogą biegli ku balonowi ludzie. Słaniając się z wyczerpania i podtrzymując
ramieniem ukochaną Arowhenę, pan Higgs zapytał tubylców po angielsku: „Gdzie jesteśmy?” „W
dziwnym kraju Akyrema!” - odpowiedzieli chórem tubylcy. Jeden z nich, starszy i lepiej ubrany,
przysunął się do podróżników i zapytał: „Czy ma pan coś do sprzedania? Może srebrny zegarek?”

Wtedy pan Higgs znowu zemdlał z przerażenia.

III

Przepraszam Czytelnika, że nużę go tak długim i drobiazgowym opisem podróży pana Higgsa, ale
muszę wyznad, że widzę coś wielkiego w jego losach. Może opromienia go wiara w rozum człowieka?
Może uszlachetnia go odważna obrona ludzkich praw? Może osłania go jego zapobiegliwośd
i pracowitośd?

Osobiście lubię i podziwiam pana Higgsa. Przyzwyczajony do ślimaczego życia w Eizdgin, pan Higgs
wylądował nagle w paostwie, które przekształcało się z niesłychaną szybkością. W Akyremie stulecia
były dniami, a epoki przemijały w ciągu tygodnia. Akyrema była nowym lądem, niedawno odkrytym
przez Europejczyków, ale zaledwie pan Higgs zdążył sobie jako tako zapewnid egzystencję, wyrąbując
kawałek lasu na zachodzie i zabijając kilka setek czerwonych tubylców, gdy na plantacje bawełny,
leżące na Południu Akyremy, i do fabryk oraz kopalo, znajdujących się na Północy, sprowadzono
około stu milionów Murzynów do pracy, którzy zresztą zaraz ginęli od głodu, bicia i wyczerpania.
Kiedy pan Higgs dorobił się zasobnej farmy rolniczej, Północ gwałtownie się uprzemysłowiła,
a ponieważ handel niewolnikami stał się na świecie nielegalny, zażądała zniesienia niewolnictwa, na
Południu, aby w ten sposób pozyskad taniego robotnika. Południe z pogardą odrzuciło to bezprawne
i niezgodne z Biblią żądanie. Gdy piękna Arowhena powiła panu Higgs pierworodnego syna,
przemysłowa Północ Akyremy wypowiedziała Południu wojnę, która trwała kilka lat i spustoszyła cały
kraj. Północ obiecywała Murzynom zniesienie niewolnictwa, parcelację majątków ziemskich, reformę
rolną i pełne prawa obywatelskie. Południe wojnę przegrało, ale plantacje zostały nienaruszone.
Murzyni uzyskali wolnośd, przestali byd towarem, wystawianym na sprzedaż na rynkach miast
akyremaoskich, lecz za to nie mieli co jeśd. Częśd ich poszła do fabryk Północy, reszta wróciła na
plantacje, gdzie wprowadzono nowy rodzaj niewolnictwa: długoletnią pracę za długi i pożyczki.
Indywidualna własnośd niewolników została zamieniona we własnośd zbiorową za pomocą umów
między właścicielami plantacji i farm.

Pan Higgs lubił przysłuchiwad się popisom oratorskim mówców murzyoskich. W istocie, okres walki
z niewolnictwem w Akyremie był okresem złotoustych retorów. Ale profesja Otella skooczyła się wraz
z emancypacją Murzynów (która miała doprowadzid do emancypacji Pana Boga) i wtedy okazało się,
że również Murzyni wytworzyli własną burżuazję, która utrzymywała się z pasożytowania na gettach
murzyoskich, oraz własną inteligencję rozdzieraną problemami moralnymi, wytworzyli również
własną klasę robotniczą, przenikniętą ideami socjalizmu i komunizmu.

W kraju Akyrema dbano bardzo o rozwój wewnętrzny jednostki; dlatego nie krępowano zupełnie jej
inicjatywy ekonomicznej, która nie podpadała pod ustawy prawne; natomiast surowo karano
działalnośd polityczną skierowaną przeciw swobodzie jednostki. Pan Higgs, który z zapałem
antropologa badał poglądy polityczne Akyremanów (niestety, straciwszy majątek w kryzysie 1932
roku wyzbył się również obiektywizmu i poczucia hierarchii: malując na chodniku obrazy dla jałmużny
utrzymywał, że jest artystą), był świadkiem rozprawy sądowej, w której zagadnienia ekonomiczne
zastąpiono problemem matrymonialnym. Robotnik Angelo Herndorn, Murzyn ze stanu Ohio, został
w roku 1932 aresztowany w stanie Georgia pod zarzutem, że podczas kampanii wyborczej prowadził
pochód białych i czarnych bezrobotnych, a ponieważ naruszył prawo z 1861 roku, które zabraniało
wystąpieo przeciw niewolnictwu, został stawiony przed sąd i skazany na dwadzieścia lat więzienia.
Podczas przewodu zeznawał ekspert od komunizmu, profesor T. J. Corley z uniwersytetu w Emory,
powołany przez obronę.

Prokurator, wielebny Hudson, zapytał:

- Panie doktorze, czy zna pan program komunistyczny w wyborach 1932 roku?

- Częściowo znam - odpowiedział profesor Corley.

- Czy pan godzi się na cały ten program?

Obrooca zakwestionował pytanie jako zbyteczne. Sędzia Wyatt odrzucił jego protest. Profesor Corley
odpowiedział:

- Godzę się na znaczną jego częśd.

Prokurator pytał dalej:

- Czy jest panu wiadome, że program ten żąda prawa samostanowienia dla Murzynów w Czarnym
Pasie?

Czarny Pas ciągnął się przez dwanaście stanów Południa. Zamieszkiwało go pięd milionów Murzynów.

- Wiem - odpowiedział profesor Corley.

- Czy pozwoliłby pan swojej córce wyjśd za mąż za Murzyna?

W ten sposób problem matrymonialny zastąpił zagadnienie polityczne i ekonomiczne i pomógł

sądowi pogwałcid konstytucję Akyremy. Badając życie Akyremanów pan Higgs przekonał się, że
znieważenie praw jest podstawą ich szczęścia i dobrobytu. Prawo każdemu obywatelowi przyznaje
jednakowe przywileje, jednakże właściciele domów i gruntów zawierają wspólnie „umowy
zapobiegawcze”, zabraniające im wynajmowania, dzierżawienia i sprzedaży Murzynom mieszkao,
domów i ziemi. Jeżeli jakiś kamienicznik usiłuje, chodby ze znacznym zyskiem, odsprzedad swoją
posiadłośd czarnemu człowiekowi, jego sąsiedzi podają go do sądu, który opierając się na umowie
unieważnia akt sprzedaży. Policja usuwa Murzyna do getta, a kamienicznik płaci sąsiadom
odszkodowanie za złamany kontakt. Ponieważ jednak z biegiem czasu Sąd Najwyższy Akyremy
zabronił sądom stanowym wyrokowania w tego rodzaju sprawach, jako wyraźnie sprzecznych
z konstytucją, kamienicznicy i ziemianie coraz powszechniej zawierają inne umowy zapobiegawcze,
zobowiązując się wynajmowad mieszkania i wydzierżawiad ziemię osobom o określonym dochodzie
pieniężnym, jednocześnie zaś ciągną ogromne zyski z domów w gettach chioskich, koreaoskich
i murzyoskich, w których panuje potworne przeludnienie.

Pan Higgs, który wierzył w liberalizm, kapitał i p ostęp, gnębił się każdym objawem głupoty i podłości
kapitalistów akyremaoskich i radował się ponad miarę każdym błyskiem swobody i emancypacji
człowieka. To go zabiło i stało się przyczyną wdowieostwa pięknej Arowheny oraz sieroctwa ich
dzieci.

IV

Pewnego dnia, gdy pan Higgs swoim zwyczajem schylał się nad trotuarem, rysując kredą fregatę z
żaglami, tłum ludzi przebiegł chodnikiem i zadeptał mu rysunek.

Panie Higgs, chodź pan z nami! krzyknął mu znajomy malarz z chodnika na placu Lincolna.- Sądzą
naszego pastora Dickinsona!

Pan Higgs zebrał swoje przybory malarskie, starł szmatką malowidło z chodnika i podążył wraz
z innymi do sali sądowej.

Wielebny pastor Lloyd C. Dickinson należał do sekty religijnej w mieście Columbus, stan Ohio, która
zakupiła dla niego uroczy domek na plebanię. Policja stanowa nie wpuściła wielebnego Dickinsona do
mieszkania. Plebania leżała w kręgu „białym”, wielebny pastor Dickinson zaś był Murzynem. Pastor
podał policję stanową do sądu.

Sędzia przesłuchał świadków, zaprzysiężonych na Biblię, po czym zaczął cierpliwie tłumaczyd

wielebnemu pastorowi, że prawo naprawdę zabrania Murzynowi mieszkad poza gettem, chyba że
jest on sługą białego człowieka.

- Ach, więc to tak! -wykrzyknął pastor Dickinson, błyskając z oburzeniem białkami. – Gdybym był
sługą białego człowieka, to mógłbym mieszkad na plebanii! Ale nie mogę na niej zamieszkad, chociaż
jestem sługą Pana Boga!

Sędzia, dobroduszny i mądry człowiek, uśmiechnął się z pobłażaniem.

- Czy mógłby Pan dowieśd sądowi, że Pan Bóg jest białym człowiekiem? - zapytał dobrotliwie
i zatwierdził sądownie postępowanie policji.

- Ależ Pan Bóg jest białym człowiekiem! -krzyknął oburzony pan Higgs, rzucając w pasji przyrządy
malarskie.

- Niech o tym rozstrzyga Sąd Najwyższy - powiedział obojętnie sędzia. - Ja nie jestem zupełnie
przekonany.

Całe miasteczko Columbus wybrało się do Waszyngtonu na rozprawę w Sądzie Najwyższym, zasiadło
na balkonie i z napięciem czekało na decyzję ostatniej instancji prawnej. Wreszcie sędziowie zjawili
się na sali i zajęli miejsca.

- Sąd Najwyższy Akyremy - powiedział sędzia nałożywszy na nos okulary - postanowił unieważnid
decyzję sądu stanowego jako sprzeczną ze stanem faktycznym.

- Niech żyje prawo! - krzyknęli mieszkaocy miasteczka Columbus. - Niech żyje Akyrema!
- W ten sposób - mówił sędzia, podnosząc uroczyście głos - Sąd Najwyższy Akyremy raz na zawsze
podniósł Pana Boga do godności białego człowieka.

Wszyscy powstali, klaszcząc i śpiewając hymn narodowy. Pan Higgs uczuł łzy dumy w oczach, wychylił
-się przez balustradę, chciał krzyknąd „Brawo!”, ale stracił równowagę, przekoziołkował parę razy
w powietrzu, runął między krzesła i zabił się na miejscu.

Muszę prosid Czytelnika o przebaczenie, ale zdaje mi się, że pamięd mnie zawiodła. No, oczywiście!
Przecież u Samuela Butlera, który zostawił dokument podróży pana Higgsa po kraju Elizdgin
(Erewhon, Erewhon Revisited, Londyn, 1872), dzielny emigrant osiada na oceanie, napotyka statek
włoski, ląduje w Anglii i ozdabia londyoskie chodniki. Butler, który uważał siebie za filozofa, marzył
o feudalnym społeczeostwie kapitalistycznym bez konfliktów klasowych i groźby rewolucji. Kiedy
jednak zamienił klasę robotniczą w antykwariuszy, odpowiedzialnośd za zł o społeczne zrzucił na
skrzywdzonych, kiedy operacji giełdowych kazał dokonywad przy dźwiękach muzyki, a defraudantów
i spekulantów leczyd w szpitalu wtedy srebrny zegarek pana Higgsa stał się niebezpiecznym
zarzewiem buntu.

Właściwie Stany Zjednoczone, dokąd przez pomyłkę zawędrował pan Higgs, są bardzo podobne do
kraju Nigdzie: utopia kapitalistyczna przekształciła się w paostwo krwawych absurdów, nienawiści
rasowej i natchnionych misjonarzy, prawa i lynchu, wyzysku i równości.

Opowiadając o panu Higgsie, myślałem, że podróże kształcą. Ale widzę teraz, że częściej rozgoryczają.
Sindbad Żeglarz nie zmądrzał, chociaż przeżył tyle przygód i gdyby nie wróżki, sto razy umarłby ze
strachu; Don Kichot z pogardą odrzucił księgi rycerskie, które pchnęły go do walki z rozumem świata;
Lemuel Guliwer, zbrzydziwszy sobie ludzi, najchętniej przebywał w stajni wśród ogierów, których
języka nauczył się u Houyhnhnmów, koni o ludzkim rozumie i boskich cnotach; pan Higgs umarł
z entuzjazmu, gdy rozum zwyciężał pieniądze.

Pan Higgs zbyt lekkomyślnie osierocił piękną Arowhenę. Gdyby można było dobrowolnym postem,
łagodną perswazją i roczną kuracją chłosty wyleczyd podłych, zaprzedanych sędziów, zbrodniczych
bankierów i landlordów, którzy uparcie i zajadle, masakrą i ustawą, opłatą wyborczą i gettem
prowadzą zimną i bezlitosną walkę z własnym narodem; gdyby można było złotoustą mową zażegnad
kryzysy, przetopid armaty i kasy pancerne na karoserie wózków dziecinnych i sprężyny do materaca;
gdyby można było odwołując się do rozumu bogatych uwolnid ludzkośd od wyzysku i grabieży - wtedy
warto byłoby umrzed dla wiary w bezbolesny postęp, mdłą filozofię historii, dobrod imperialistów
i cierpliwośd ludów kolonialnych.

Ponieważ jednak bankierzy i handlarze nie przyznają się do oszustw, nie rezygnują z prawa kradzieży
i nie poddają się kuracji; ponieważ praca człowieka służy umacnianiu jego niewoli; ponieważ głupota
i fałsz panują nad pięknym rozsądkiem człowieka; ponieważ każdy jego wolny czyn okupiony jest
krwią - trzeba umied żyd i umierad dla wolności i sprawiedliwości i poprzez pokolenia podawad z rąk
do rąk sztandar rewolucji.
Czasami tym sztandarem jest srebrny zegarek kieszonkowy, czasami kolor skóry Pana Boga.

Nie jest to niedorzeczna i zabawna walka o podniesienie Pana Boga do godności białego człowieka.

Jest to piękna, trudna i twarda walka o podniesienie człowieka do godności człowieka.

BOGATY, SMUTNY MŁODZIENIEC

Kiedy Chrystus dyskutował z faryzeuszami nad Jordanem, podszedł doo bogaty młodzieniec i zapytał:
„Nauczycielu dobry! Co dobrego mam czynid, abym miał żywot wieczny?”, po czym zapewnił
Chrystusa, że spełnia wszystkie przykazania: nie zabija, nie cudzołoży, nie kradnie, nie mówi
fałszywego świadectwa, czci ojca swego i matkę swoją, kocha bliźniego jak siebie samego. Mimo to
jednak bogaty młodzieniec był niespokojny: „Czegóż mi jeszcze nie dostawa?”

Usłyszał wtedy od Nauczyciela niespodziewaną i bolesną odpowiedź: „Jeśli chcesz byd doskonałym,
idź, sprzedaj majętności twoje i rozdaj ubogim, a będziesz miał skarb w niebie, a przyszedłszy
naśladuj mnie”. Ale bogaty młodzieniec nie chciał zamienid ziemskiego skarbu na niebieski i (jak
opowiada z nieco kostycznym humorem św. Mateusz) „gdy usłyszał te słowa, odszedł smutny;
albowiem wiele miał majętności”.

Właściwie, czego żądał Chrystus od bogatego, lecz smutnego młodzieoca? Ojcowie Kościoła różnie
o tym mówią. Ojciec Klemens Aleksandryjski, rzecznik lichwiarzy, żeglarzy i kupców, w traktacie
o zbawieniu bogatych Quis dives salvetur? szukał w przypowieści ukrytego znaczenia, symbolu
i alegorii. Rada ewangeliczna „sprzedaj, co masz” nie powinna byd rozumiana dosłownie. „Nie
oznacza ona (co niektórzy zbyt pochopnie jej przypisują) nakazu porzucenia majątku i oddania
bogactwa, lecz wygnanie z duszy przywiązania do niego”, święty Cyprian, biskup Kartaginy, rozdał
w trzecim wieku majątek ubogim i w traktacie De lapsis grzmiał przeciw samolubstwu bogaczy; Bazyli
Wielki wyśmiewał smutek bogatego młodzieoca i groził mu: „Biada tym, którzy przyłączają dom do
domu, a rolę do roli przyczyniają” (Iz. 5, 8); św. Jan Chryzostom, biskup Antiochii i arcybiskup
Konstantynopola, wołał wciąż, że bogacze mają dosyd dóbr, aby usunąd nędzę ludu.

Mówiąc językiem współczesnym bogaty, lecz smutny młodzieniec w obrębie swojej klasy społecznej
był cnotliwy, a nawet - jak bez chwalebnej skromności oświadczył publicznie - wyróżniał się surowym
i przykładnym życiem, jednakże działalnośd całej jego klasy: posiadaczy majątków i lichwiarzy,
spekulantów i łowców niewolników, spadała brzemieniem na jego kark. Nie wystarczy byd dobrym
panem, aby byd dobrym człowiekiem; moralnośd bogaczy nie jest moralnością ubogich; etyka panów
jest inna niż etyka niewolników.

Czy młodzieniec, który odszedł smutny od Mistrza, miał niewolników? Oczywiście! Był przecież
bogaty. Toteż niedługo przyszło mu się smucid: był świadkiem Ukrzyżowania, uwierzył, wstąpił,
doszedłszy lat męskich, do gminy chrześcijaoskiej, gdzie usłyszał płomienne wezwanie świętego
Pawła Apostoła: „Panowie, bądźcie dobrymi panami, niewolnicy, zostaocie dobrymi niewolnikami!”
Poczuł w oczach piekące łzy wzruszenia: oto wiara dawała mu moralną sankcję ustroju, oto otwierały
się przed nim bramy niebieskie, wielbłąd przechodził przez ucho igielne.

II
Profesor August Maria Knoll odstawił kieliszek, pochylił się w fotelu i gestykulując energicznie,
powiedział:

- Niech pan nie zapomina, że zadanie Kościoła jest przede wszystkim duchowe. „Panowie, bądźcie
dobrymi panami, niewolnicy, zostaocie dobrymi niewolnikami!” - ten apel nie oznacza, ujmując rzecz
socjologicznie, żadnej przemiany istniejącego porządku. Wprost przeciwnie: apel ten oznacza
utwierdzenie danego porządku.

Ernest Fischer, członek sekretariatu KC Austriackiej Partii Komunistycznej, uśmiechnął się nieco
ironicznie:

- A ja pana zapytam, profesorze, czy Kościół pragnie się związad z beznadziejną sprawą kapitalizmu,
pozostad neutralnym, czy też - a sądzę, że byłoby to pożądane - chce związad się z siłami nowego
porządku społecznego?

Stenograf zmienił ołówek. Dyskusja przeznaczona była dla angielskiego czasopisma; ostatecznie
jednak przetłumaczono ją z powrotem na niemiecki i ogłoszono w „Österreichisches Tagebuch” (nr 1,
2, 3, 1949 r.). Na razie jednak profesor Knoll odpowiedział, że jednym z dogmatów katolickich jest
równośd wszystkich ludzi przed Bogiem, Zasadnicza równośd ludzi, odpowiedział Fischer, jest również
podstawowym twierdzeniem komunizmu.

- Jeśli idzie o sprawy socjologii - odpowiedział nieprzyjaźnie Knoll - to istnieją dwie formy porządku
społecznego, z którymi Kościół nie może się pogodzid: anarchia i tyrania!

Ernest Fischer uderzył pięścią w poręcz kanapy. Stenograf pochylił się nad blokiem, angielski redaktor
uśmiechnął się z zadowoleniem.

- Czy mogę pana złapad za słowo, profesorze? zapytał Ernest Fischer; niedawno walczył
w parlamencie przeciw bezmyślnym podatkom, propagandzie wojennej i szowinizmowi. - Twierdzę,
że kapitalizm stanowi niepokojącą syntezę anarchii i tyranii. W swojej formie współczesnej - jako
kapitał monopolistyczny, jako imperializm, i faszyzm - kapitalizm odrzuca wiarę, że rodzaj ludzki
tworzy jedną rodzinę, że wszyscy ludzie są sobie równi. Kapitalizm może się rozwijad tylko na gruncie
pojęd, że ludzie w obrębie jednego paostwa nie są sobie równi; że narody nie są między sobą
równouprawnione; Pójdę dalej. Twierdzę, że kapitalizm - może to brzmied paradoksalnie - jest
właśnie tym systemem, w którym, anarchia musi się splatad z tyranią. Tak zwana wolna konkurencja,
chęd zysku, wolnośd inicjatywy przedsiębiorcy; wszystkie te pojęcia kapitalizmu wytwarzają anarchię.
Panowanie nad światem kilkudziesięciu monopolów - oto tyrania. Świat drży przed nową wojną.
Dlaczego? Ponieważ w Ameryce żyje kilkadziesiąt rodzin, dla których wojna nie oznacza krwi, bomb
i grobów masowych, ale interes, zysk i dywidendę. Mogą one rozstrzygad o wojnie i pokoju, o życiu
i śmierci. Cóż to innego niż diabelska mieszanina anarchii i tyranii?

Na to Profesor August Maria Knoll:

- Istnieje wiele rozmaitych teorii o istocie i teorii kapitalizmu. Można o tym dyskutowad godzinami.

Przed wojną, pomyślał Ernest Fischer, Amerykanie nie produkowali konserw z mięsa kooskiego.
Podczas wojny nagromadzili konie w puszkach dla żołnierzy muzułmaoskich, którzy spożywają
koninę; nie wiedzieli jednak, że muzułmanom nie wolno odżywiad się konserwami. Dziś musimy za
drogie pieniądze zjadad produkt ich ignorancji.

- Nie podawałem panu definicji teoretycznej kapitalizmu - rzekł niecierpliwie Ernest Fischer - lecz
nakreśliłem obraz praktyki kapitalistycznej. Pragnąłem uprzytomnid panu, że system kapitalistyczny
pozostaje w jaskrawej niezgodzie z wartościami, które chrystianizm uznaje za podstawowe i wieczne.
Wolna osobowośd człowieka została w społeczeostwie kapitalistycznym skazana na zagładę.
Ekonomiczna tyrania kapitalizmu i anarchia, jaką on wytwarza, fałszują i krępują demokratyczne
swobody człowieka; czynią człowieka dodatkiem do towaru, cieniem towaru. Gorzej nawet!
Uczyniono towar z człowieka.

III

Stary, wysuszony postem człowiek przewrócił się niespokojnie na twardym łożu. Przez weneckie okno
wpadał do komnaty szary świt, posadzka błyszczała jak żelazne okucie. Staremu człowiekowi wydało
się, że stoi przed wpółotwartą bramą, lśniącą i okutą żelazem. W głębi ścielił się ogród czysty jak
trawa po deszczu; wśród barwnych kwiatów i rozkwitłych drzew swawoliły przedziwnie piękne ptaki,
śpiewając i świegocąc. Po ścieżkach spacerowały zadumane zwierzęta, wielbłądy, lwy, słonie, osły,
woły i gryfy i przebiegali zaaferowani ludzie. Stworzenia rozstępowały się z szacunkiem przed
grubym, opasłym, niskim człowiekiem w tużurku i meloniku, nad którym jarzyła się złota korona.
Kiedy przechodzieo podniósł udko kurze do ust, ogryzając je z apetytem, starzec zobaczył, że ma on
na dłoniach krwawe stygmaty. Odwrócił się z przerażeniem do biskupa, który stał w bramie i lekko się
uśmiechał.

- Tak, tak - pokiwał głową biskup. - Administrowanie majątkiem wymaga siły; trzeba się dobrze
odżywiad.

- Spełniałem wszystkie przykazania Paoskie szepnął bogaty młodzieniec, który stał obok starca i z
utęsknieniem spoglądał na ogród bez perspektywy i na złote niebo nad ogrodem.

- To nic nie szkodzi - rzekł niefrasobliwie biskup.

- Depozyt miłości! - szepnął po łacinie starzec.- Strzegliśmy go zawsze ze świętą pieczołowitością jako
ojcowizny ubogich. Zdobywaliśmy wsparcie dla nędzy, przezwyciężając wstyd połączony
z wyciąganiem ręki.

Biskup zmrużył rozkosznie oczy i rzekł:

- Mój drogi, pomyśl tylko, jak wielką administrację musieliśmy stworzyd Banki Nogąry, Mananta,
Worms, grunta w Barcelonie, Madrycie, Sewilli, Santander, tramwaje miejskie w Buenos-Aires,
kopalnie miedzi, węgla, żelaza, i cyny, warsztaty, wodociągi, elektronie i plantacje, nafta, bawełna
i kawa - rozumiesz, kapitał musi odbijad. Potrzebujemy fachowców, młodzieocze!

- Za moich czasów nie było kapitalizmu, byłem po prostu dobrym panem - rzekł niepewnie
młodzieniec.
- Ależ, Bazyli, jak wy możecie! - wykrzyknął starzec, podnosząc do góry ręce. - Jakże posiadanie dóbr
ziemskich może stanowid związek z kapitalizmem! W społeczeostwie, w którym prywatna własnośd
uznana jest prawnie, osoba prawna (a taką przecież jest Kościół, nie zaprzeczysz) ma obowiązek
posiadad dobra ziemskie, aby móc osiągnąd swoje ziemskie cele. Kościół, i Jego organizacje mają
konkretny plan związany z ziemskim życiem. Plan ten będzie zrealizowany. Ale to nie ma związku z...

- Gdzie skarb twój, tam i serce twoje uśmiechnął się pogodnie Św. Bazyli. - Pamiętasz, tak mówił nasz
Apostoł. Dotąd nie zrozumiał ścieżek historii. Pójdź, młodzieocze, czeka cię wielkie zadanie. Mamy,
zdaje się, strajk grabarzy w New Yorku.

Nagle wielbłąd, który spacerował po ścieżkach ogrodu, rzucił się na ziemię i zaczął czołgad się
z wysiłkiem. Święty Bazyli zatrzymał dłonią młodzieoca, który chciał wejśd do środka. - Poczekaj,
chłopcze, niech wielbłąd przejdzie przez ucho igielne. Już nieco wyleniał od praktykowania tej
sztuczki. Ale ją polubił.

Starcowi wydało się, że brama zaczęła błyszczed jak posadzka, gdy padnie na nią poranne słooce.
Majordomo odsunął firanki, podszedł do łoża i potrząsnął starcem. Starzec otworzył oczy i szepnął
półsenny:

- Gdzie skarb twój, tam i serce twoje.

- Amen, Ojcze Święty - rzekł pobożnie majordomo.

- Szatanie, precz! - krzyknął ze zgrozą starzec, zrywając się z łoża.

Majordomo przeżegnał się ze skruchą i pomyślał, że Ojciec Święty zwariował.

IV

Ucho igielne było szerokie, młodzieniec przestąpił próg raju, żył jako dobry pan.

Czy jednak człowiek może byd dobrym handlarzem niewolników? Można tylko dobrze handlowad
niewolnikami, nic więcej. Już nie można byd dobrym człowiekiem. Czy człowiek może byd dobrym
faszystą? Widzieliśmy tych dobrych faszystów, którzy wyprowadzając ludzi na śmierd, nie bili ich
kolbami, nie gwałcili kobiet, owszem, rozmawiali z nimi po ludzku, a potem strzelali im w kark.
Handlarz niewolników czytał Biblię, plantator zakładał parafie, fabrykant fundował kościoły,
gestapowiec chował przykazania. Doświadczenie naszej epoki jest bogate: odpowiedzialnośd moralna
spada na człowieka nie tylko za indywidualne odchylenie od praw i obyczajów jego klasy społecznej.
Czy kapitalista, ten współczesny handlarz niewolników, może chowad przykazania? Klasa
kapitalistyczna posiada na własnośd klasę robotniczą i może - korzystając z umyślnie utworzonej
rezerwy bezrobotnych - zapewnid sobie wygodną cenę za pracę człowieka, może decydowad o jego
spokoju i wolności. Może również ustalad dowolne ceny za towar, topiąc jego nadmiar w morzu jak
kartofle i kawę, przetrzymując w magazynach - jak bawełnę i ryż, niszcząc traktorami - jak gotowe
maszyny. Może głodzid, katowad i zabijad człowieka. Może...
Ale dośd. Drzewo wolności, jak powiedział przed dwoma wiekami wielki demokrata amerykaoski,
musi byd nieustannie zraszane krwią ludzi wolnych. Nie wystarczyło zawoład do właściciela
niewolników: „Bądź dobrym panem!” - i dożyd ręce do modlitwy o jego duszę. Trzeba było toczyd
długie i ofiarne wojny o wyzwolenie człowieka. Nie wystarczyło zawoład do faszysty: „Faszysto, bądź
dobry!” - i złożyd ręce do modlitwy o jego duszę. Trzeba było milionów zabitych i zagazowanych,
setek tysięcy zapracowanych na śmierd, trzeba było - zaiste - morza łez i krwi, aby zmyd z kontynentu
krematoria i cele tortur, fabryki śmierci, nędzy i rozpaczy ludzkiej.

Człowiek nigdy nie był na ziemi sam. Miał potężnych, zorganizowanych wrogów: niewolnictwo,
kapitalizm, imperializm, faszyzm. Ale człowiek jest potężniejszy niż jego wrogowie. Człowiek nie
walczy samotnie o swoje wyzwolenie i szczęście. Człowiek wyzwala się wraz z całą ludzkością. Na
idące przez wieki ostrożne zalecenie: „Panowie, bądźcie dobrymi panami! Niewolnicy, zostaocie
dobrymi niewolnikami!” - nasza ludzkośd, nasz człowiek, nasz wiek odpowiadają porywającym,
prostym, świadomym swej siły wezwaniem: „Powstaocie, których dręczy głód!”.

Profesor August Maria Knoll!

- Nie oczekuje pan chyba od Kościoła, że ogłosi on Manifest Komunistyczny?

Ernest Fischer:

- Uchowaj Boże!

Profesor August Maria Knoll:

- Kościół w ogóle nie pragnie wydawad żadnych manifestów. Dopiero wtedy, gdy dany system wykaże
się dwudziesto-, pięddziesięciu albo nawet stuletnią praktyką, dopiero wtedy Kościół po obserwacji
będzie mógł orzec, czy jest on zgodny z Objawieniem. Lecz typowi człowieka, który wstępuje na
barykady, temu „chudemu”, napełnionemu nienawiścią fanatykowi - musi się Kościół przeciwstawid.
Skoro jednak uchwyci on władzę w swoje ręce, Kościół musi się z nim porozumied. Musi uczynid to
między innymi chodby dlatego, że stał się on bardziej doświadczony, dojrzalszy lub (jeśli pan woli) -
grubszy.

Ernest Fischer, komunista:

- Czy wierzy pan w to, że Chrystus był gruby?

O CZYTANIU GAZET

Lubię gazety. Lubię przystawad przy kiosku ulicznym, czytad tytuły dzienników i przyglądad się
okładkom tygodników. Lubię zapach farby drukarskiej, gorączkowy pośpiech zecerni, cierpliwych
metrampaży, szum linotypów, ciężki dźwięk metalu. Lubię robid gazetę, świętowad pierwszy, złoty jej
numer, sam byłem redaktorem pisma, które po dwu numerach upadło; inne, gdzie pracowałem
w redakcji, zmieniało co miesiąc naczelnego i upadło po pół roku, pozostawiając gorycz zawodu
i umiejętnośd łamania kolumny. Wrocławska, kongresowa gazeta „W Obronie Pokoju”, składana
w trzech drukarniach i drukowana w sześciu językach, skooczyła się po czterech numerach. Była
usiana błędami, przemówienia delegatów nie były tłumaczone z polotem, ale zakooczyliśmy pracę
w ogromnej dumie i zmęczeniu. Wtedy, jadąc nocą do drukarni po tekst hiszpaoski, widziałem po raz
pierwszy szofera, który prowadząc wóz spał z otwartymi oczyma. Nie słyszał, co do niego mówiłem;
obudziłem go daleko za Wrocławiem. Potem, gdy wracaliśmy do zecerni, ja zapadłem w ciężki sen
i szofer szarpał mnie ręką na zakrętach, żebym nie wyleciał z auta.

Pracując w redakcji, przyjaźniąc się z drukarnią, nauczyłem się nie tylko pisad do gazety, nauczyłem
się również ją czytad. Żołnierz w okopach widzi skraj przedpola, zasieki drutu kolczastego, las,
rzeczkę, bagno; lecz poza nimi widzi sens i cel walki. Takim żołnierzem jest człowiek, który bierze do
ręki gazetę.

Krótkie opowiadania z gazet pochodzą z notatek i artykułów dziennikarskich. O paszporcie wdowy po

Mussolinim i ciąży Elzy Koch - informował w styczniu 1949 roku tygodnik „Newsweek”. Kardynał
Francis J. Spellman, Arcybiskup Nowego Jorku, który w lutym 1943 roku przedsięwziął półroczną
podróż wzdłuż frontów wojny i co tydzieo pisał obszerne, synowskiej miłości pełne listy do ojca,
opowiedział o swej wizycie u generała Franco. Dzieje wolframu z okolicy Santiago de Compostela
opowiedziała „Neue Berliner Ilustrierte” (1. III. 1949). Knajpiarz Bernardo nie zabił córki burmistrza z
Tuy, wzbogacił się na oberży, uśmiechał się promiennie, gdy go fotografowano do pisma. Na handlu
wolframem wzbogacił się również winiarz Parga, który podczas gorączki wolframowej wybudował
sześd fabryk, nabył wiele okrętów i wykupił wiele kopalni wolframu, miedzi i cynku. Zarobił około stu
milionów pesetów sprzedając rudę monopolom niemieckim. Jedynie wieśniakowi Evaristo Lois nie
poszczęściło się zupełnie. Sprzedawszy bogate grunta Pardze, został po wojnie bez grosza. Historię
sądu w Salonikach opowiedział korespondent angielski, Patrick O'Donovan, który makabryczną
relację zakooczył aforyzmem: „Obecny rząd mimo wszystkich swoich usterek jest jedynym
praktycznym rządem dla Grecji. Nie można go niczym zastąpid” (The Continuing Tragedy of Greece,
„Listener”, nr 1023).

O dniu plantatora i filmie Anny Neagle wielkie reportaże zamieścił tygodnik „Picture Post” (23. IV.
1949), mieszając pornografię z polityką.

Marzyłem, aby napisad książkę złożoną z opowiadao z gazet. W marzeniu praca wydaje się
człowiekowi lepsza i piękniejsza i sam człowiek jest jakby silniejszy. Lecz siły nie zawsze dorównują
zamiarom. Chciałem napisad książkę o szaleostwie świata kapitalistycznego, które przejawia się
w sprawach wielkich i drobnych, w wierze w bombę atomową i Franka Sinatrę, w zachwycie nad
demokracją amerykaoską i różami Agi Khana, w oddaniu się ojczyźnie i przedsiębiorcy, w miłości do
Boga i do filmów w Hollywood, w imperializmie i pornografii.
Codziennie odczytuję tę książkę z gazet, rozdział po rozdziale.
KWOKA

Wdowa po Benito Mussoliniem usiadła na brzegu fotela, położyła na kolanach torebkę i tygodnik
i podniosła oczy na urzędnika.

- Czy pan minister zechciał przychylid się do mojej prośby? - zapytała z uśmiechem zażenowania.

- Rada ministrów uznała prośbę pani za umotywowaną - powiedział uprzejmie urzędnik i ciekawie jej
się przyjrzał. - Pan minister jest dla pani bardzo życzliwy.

- Patrzy na mnie jak na zdradzoną żonę - pomyślała z rozdrażnieniem wdowa. - Teraz już wszyscy
wiedzą, że miał kochanki.

- Zaraz wydam pani dokumenty - rzekł urzędnik i otworzył szafkę z teczkami.

- Ci Amerykanie bawią się jak syte dzieci - pomyślała przeglądając machinalnie tygodnik. Całą stronę
amerykaoskiego tygodnika zajmowało wielkie ogłoszenie. Na ogłoszeniu kobieta w sukni balowej
podnosiła dłonie w czarnych rękawiczkach, aby upiąd włosy; jedwabny szal, zarzucony niedbale na
ramiona, spływał aż do jej stóp. Kobieta przechyliła głowę i spoglądała z pobłażaniem na roztaoczone
pary, wirujące na parkiecie. Obok złocistej blondynki, która zwisała na ramieniu promiennego
mężczyzny, nieskazitelnie ubrany chłopiec z baczkami taoczył z brunetką w czarnej sukni i zupełnie
nie zwracał uwagi na kobietę, która gniewnie mu się przypatrywała. Była to dojrzała dama o bujnych
kształtach; siedziała na plecionej kozetce, dotykając stopą rozłożystego kaktusa; paliła papierosa
i nerwowo marszczyła brwi.

- Oni się niczego nie nauczyli i nic nie widzieli! - pomyślała wdowa po Mussolinim. - Zabrał
kosztowności, uciekł nie jak dyktator, lecz jak mąż pod pantoflem.

Za plecami kobiety, która upinała włosy, stał mały, aerodynamiczny samochodzik z tabliczką C-08671.
W szybie samochodziku odbijały się gałęzie przydrożnego drzewa i błyszczało słoneczne zimowe
niebo. Pod stopami taoczących widniał napis tuszem: „Szczęśliwy Nowy Rok - to włoski samochód
Fiat. FIAT- to wygoda, oszczędnośd, bezpieczeostwo i nowośd”. U dołu stronicy podano adresy firm
amerykaoskich, które sprzedawały samochody. Firmy te znajdowały się w Wiedniu, Monachium,
Linzu, Frankfurcie i Bremie.

- Wyprzedają majątek - pomyślała wdowa po Mussolinim i otrząsnęła się na wspomnienie pochodu

bezrobotnych. - Oni wszyscy są jednakowi, niech giną! Zostawił nas samych, do kooca myślał tylko
o niej. Zawieźli ich jacyś oberwani ludzie do Giulino di Mezzegra, podszedł do kamiennego muru, ona
patrzyła na niego. Potem wisiał nogami do góry, tłum krzyczał i cieszył się, wożono go od miasta do
miasta jak wystawę.

Na granatowym tle stał w ogromnej butli whisky, narysowanej energicznymi kreskami kredy, siwy
człowiek w ubraniu kelnera i nalewał do kieliszków wódkę. „Po co przysparzad sobie kłopotów? Pij
lepsze koktaile i mniej trudź się przy piciu! Zostaw trud dla Heubleina! Barman w butelce rozwiąże
zagadnienie twojej niedzielnej rozrywki w sposób łatwy i przyjemny. Barman w butelce ofiarowuje ci
osiem rodzajów koktailów - każdy skomponowany ze znakomitych likierów z 1892 roku! Manhattan
różowy! Suchy Martini! Stinger! Daiquiri! Gibson! Side Car! Whiskey Sour! Old Fashioned! Dodaj lodu
i baw się dobrze!”

- Proszę pokwitowad odbiór paszportu - powiedział urzędnik. Wdowa po Mussolinim ujęła pióro
i podpisała się w księdze.

- Zamierza pani podróżowad? Dla zdrowia? Dla przyjemności?

- Nie. Szykuję się do ucieczki - odpowiedziała wdowa i wsunęła paszport do torebki.

Urzędnik podniósł brwi ze zdziwieniem.

- Przed komunistami, zanim wezmą władzę w swoje ręce - odrzekła sucho wdowa.

- No, czas jeszcze nie nagli - rzekł urzędnik.

- Mam doświadczenie - powiedziała wdowa i podniosła się z fotela.

Urzędnik wyszedł zza biurka i pochylił się do dłoni wdowy.

- A co pani teraz robi, jeśli wolno spytad?

- Na razie hoduję kurczęta - odpowiedziała wdowa po Mussolinim. Uśmiechnęła się niespodziewanie

pogodnie i dodała:

- One są rozkoszne! Umieją się bawid jak prawdziwe dzieci!

PRYWATNY CZŁOWIEK

Madryt, Hiszpania,
16 lutego 1943 r.
Mój Drogi Ojcze,

Spotkałem w niedzielę na kolacji pułkownika Hohenthala, attache wojskowego ambasady

amerykaoskiej, który powrócił właśnie z Afryki Północnej. Następnego dnia, tj. 15 lutego, ambasador
Hayes towarzyszył mi przy rozmowie z ministrem spraw zagranicznych Hiszpanii, księciem Jordana.
Odniosłem wrażenie, że książę interesuje się głęboko Ameryką. Kolację spożywaliśmy w Nuncjaturze.
Nuncjusz, Arcybiskup Cicognani, gościł prócz nas Biskupa Madrytu Leopoldo Eijo y Garay, Biskupa
Barcelony Gregorio Cassusa i innych Biskupów. Jedząc kolację rozmyślałem wiele nad wstrząsającą
i złowrogą sentencją, którą obdarzył mnie człowiek znający Hiszpanię na wylot. Powiedział on:
„Dwadzieścia cztery godziny rewolucji w Hiszpanii oznacza wymordowanie wszystkich biskupów,
księży i zakonników, którzy wpadną w ręce tłumu”. To niezwykłe, że jadłem kolację w gronie - byd
może - przyszłych męczenników!”

Arcybiskup wykręcił arkusik z maszyny, poprawił błędy i dźwignął się od biurka. Słooce jeszcze nie
zaszło, lecz w ogrodzie kładły się już długie i soczyste cienie. Ptaki śpiewały radośnie, przez szeroko
otwarte okno wlewał się rzeźki chłód wieczoru i upajający zapach zieleni. Na mięsistych liściach palm
i kaktusów srebrzyły się krople deszczu, cyprysy i pinie drżały lekko na wietrze. Ogrodnik, który grabił
ścieżkę, ujrzawszy Arcybiskupa w oknie, zdjął pobożnie czapkę i ukląkł na spulchnionej ziemi.
Arcybiskup podniósł dłoo a błogosławieostwem i wrócił do biurka. Marszcząc w zamyśleniu brwi
i wsysając pulchne policzki, pisał dalej:

„W Barcelonie spotkałem wielu przyjaciół, między innymi Ojca Isasi, Karmelitę, który wiele lat spędził
w Stanach Zjednoczonych. Zetknąłem się również z kilku republikanami i rojalistami. Szczególnie
rozmowny był pewien młody człowiek. Jego zdaniem, komunizm w Hiszpanii szerzy się wskutek
głodu. W Barcelonie mieszka ponad dwierd miliona ludzi. Tylko jedna piąta żyje w pewnym dostatku,
reszta walczy rozpaczliwie o byt. Lecz chod warunki życia są okropne, nigdy nie wolno tracid nadziei!
Wszystko się może odmienid, czemuż więc nie żywid nadziei, ufając łasce Boga?”

Arcybiskup znowu przerwał, gdyż zapukano do drzwi. Wszedł młody urzędnik ambasady i powiedział,
że prasa pragnie uzyskad wywiad od Arcybiskupa. Arcybiskup odpowiedział sekretarzowi, że nie ma
nic do zakomunikowania prasie. Został zaproszony do Madrytu, aby odprawid Mszę Świętą
w katedrze, co uczyniwszy odleci z Barcelony do Watykanu. Sekretarz ukłonił się i wyszedł.
Arcybiskup zaś pisał dalej: „W poniedziałek wieczorem brałem udział w zebraniu kółka Amerykanek i
Hiszpanek w domu zwanym „Casa Americana”. Kobiety te pod przewodnictwem pani Hayes szyją,
cerują i spełniają inne pora winności miłosierdzia. Opuściwszy to szczupłe grono, powróciłem do
Ambasady, gdzie dowiedziałem się, że Generał Franco pragnie mnie jutro przyjąd”.

Przed audiencją Arcybiskup przeczytał raz jeszcze orędzie prezydenta, wygłoszone w dniu urodzin
Lincolna, przestudiował również referat ambasadora Hayesa o „Celach Wojennych Ameryki”, po czym
udał się samotnie do pałacu Prado, otoczonego ogromnym parkiem.
Kompania honorowa sprezentowała broo i Arcybiskup Wszedł po marmurowych schodach do
stylowej sali, ozdobionej arrasami projektu Goyi, wyłożonej cudownej piękności dywanem z 1825
roku i zapełnionej mahoniowymi stołkami, fotelami i kwiatami. W kryształowych kandelabrach
odbijały się tęcze słooca, zwierciadła pomnażały przepych sali. Arcybiskup ogarnął komnatę
pobieżnym spojrzeniem i zaproszony przez Barona de Las Torres, szefa protokółu, przeszedł przez
hall, drugą komnatę, równie ogromną i pyszną jak pierwsza, i przez podwójne drzwi wkroczył do
gabinetu Generalissimo. Mały, łysawy człowiek w mundurze generała, przepasany szarfą na brzuchu,
wstał zza biurka i podprowadził gościa do fotelu. Baron de Las Torres ukłonił się i wyszedł, starannie
zamykając drzwi.

- Paoskie biurko, Generale, przypomina mi moje - rzekł uśmiechając się Arcybiskup. Biurko Generała
zawalone było teczkami i papierami, pąsowe róże w wazonie pachniały urzekająco.

- Modlitwa i czyn są zawsze podobne do siebie - rzekł Generalissimo. Usiadł w fotelu i podsunął
Kapłanowi papierosy. „Opowiadał mi ktoś, kto go znał przez całe życie - pisał dalej Arcybiskup - że
Generalissimo jest bogobojnym, poważnym i inteligentnym człowiekiem, który dąży do realizacji
tego, co uważa za najlepsze dla Hiszpanii.

Podczas długiej dyskusji Generalissimo mówił po hiszpaosku, ja zaś po włosku. Porozumiewaliśmy się
bardzo łatwo. Uśmiechnął się w czasie rozmowy z pół tuzina razy, co szczególnie zapamiętałem, gdyż
nigdy nie widziałem go uśmiechniętego na zdjęciu.

Konwersacja nasza dotyczyła sytuacji międzynarodowej oraz wojny. Przeszliśmy przez ogromny szmat
ziemi, w czasie zaś od Traktatu Wersalskiego doszliśmy do teraźniejszości, ale nie zatrzymaliśmy się
przy niej. Wymieniliśmy kilka myśli o przyszłości. Wyjaśniłem, jak umiałem, amerykaoski punkt
widzenia, uzasadniając go faktami i przykładami.

Naturalnie, Generalissimo zdawał sobie sprawę, że rozmawiam z nim jako prywatny obywatel
amerykaoski, dążący do dobra swojej ojczyzny, i jako ksiądz, który pragnie duchowego i doczesnego
dobra wszystkich narodów”.

Słooce pochyliło się mocno na niebie, gdy Arcybiskup podniósł się z fotela. Generalissimo powstał
również, obszedł biurko i rzekł nieśmiało:

- Ośmielam się prosid Jego Ekscelencję.

Arcybiskup przycisnął mu lewą dłonią ramię i podniósł prawą dłoo do czoła. Kiedy Baron de Las
Torres otworzył podwójne drzwi gabinetu Generalissimo, ujrzał go klęczącego ze schyloną głową na
dywanie, podczas gdy Arcybiskup czynił dłonią znak krzyża świętego nad jego głową i odmawiał
szeptem modlitwę. Baron de Las Torres pochylił głowę na piersi i ugiął pobożnie kolano.

„Kiedy się z nim żegnałem - pisał dalej Arcybiskup - Generalissimo jeszcze raz wyraził swój podziw dla
Ameryki i życzył mi dobrej podróży”.

Arcybiskup wykręcił arkusik z maszyny, poprawił piórem błędy i własnoręcznie dopisał u dołu
stronicy: „Drogi Mój Ojcze, niech Cię Bóg błogosławi!

Francis J. Spellman
Kapelan Armii Stanów Zjednoczonych
Arcybiskup Nowego Jorku”.
SANTIAGO DE COMPOSTELA

Otyły, łysy i spocony knajpiarz Bernardo siedział przy otwartym oknie „Gospody Apostolskiej”
i bębniąc palcami po parapecie cierpliwie czekał na samochód. Samochód wzbijając żółte kłęby kurzu
ześliznął się wyboistą drogą po zboczu, minął gotycką katedrę, otoczoną pięknym i starym
cmentarzem, na którym leżeli książęta i krzewiły się róże, wjechał na rynek miasteczka, przyhamował
i zatrzymał się przed knajpą. Knajpiarz Bernardo podniósł się z westchnieniem od parapetu, wytarł
mokrą ścierką zatłuszczoną ceratę stolika i otworzył oszklone drzwi „Gospody Apostolskiej”. Z
samochodu wysiadł major amerykaoski i podał dłoo towarzyszce. Dziewczyna wyskoczyła lekko
z auta, strząsnąwszy złote włosy, które wiatr rozczesywał jej na policzek. Knajpiarz Bernardo znowu
wzruszył się wspomnieniami i zamrugał szybko oczyma. Kochankowie przekroczyli próg „Gospody
Apostolskiej” i zamówili obiad. Knajpiarz Bernardo otworzył okienko w drzwiach do kuchni i wrzasnął
na służącą. Kochankowie usiedli przy stoliku i wyglądali przez okno, za którym leżało smutne
i niemrawe miasto.

- Wściec się można z upału - powiedziała dziewczyna. Otworzyła torebkę i wyjąwszy szminkę,
przyprawiała sobie wargi. Powiedziała: - Ohydne miasteczko! I pomyśl, że tu mieszka Arcybiskup!

- Drogi są złe, jak wszędzie w tym kraju - rzekł z namysłem major. - Powinni zbudowad inną sied,
zwłaszcza koło Pirenejów. Znowu będziemy musieli płacid.

Knajpiarz Bernardo przyniósł z piwnicy wino w dzbanku i postawił przed kochankami. Powiedział do
dziewczyny:

- Madame, gdy zobaczyłem panią...! Pani jest żywym odbiciem mojej ukochanej Soledad! Niestety,
ona - westchnął i nalał z dzbana wino do szklanek.

Młody major roześmiał się i poklepał knajpiarza Bernardo po tłustych plecach.

- Mam piękny i chłodny pokój, okna wychodzą na ogród - powiedział knajpiarz Bernardo. - Myślałem,
że będzie naszym gniazdem. Westchnął znowu i oddalił się do kuchni.

- Co on mówił? - zapytała dziewczyna, która nie znała hiszpaoskiego.

- Proponował nam pokój. Był bardzo wzruszony - odpowiedział major.

- Najpierw pójdziemy zwiedzid miasto, skoro już tu jesteśmy - rzekła energicznie dziewczyna. -
Wyroby lniane, stolica arcybiskupia, katedra, w katedrze grób Apostoła Jakuba Młodszego.

- Starszego - powiedział łagodnie major.

Dziewczyna uśmiechnęła się i popatrzyła na niego z miłością.

- Przepraszam cię. Oczywiście, Starszego - powiedziała potulnie.

Knajpiarz Bernardo wrócił z kuchni i powiedział do kochanków:

- Obiad będzie za chwilę. Paostwo wybaczą, ale życie u nas się wolno toczy. Rośniemy przy
zapomnianej ścieżce.
- Pamiętają o was! - rzekł wspaniałomyślnie major i gestem zaprosił go do stolika. - Czy zawsze u was
było tak sennie?

- Przeklęte miasto! - rzekł z gniewem knajpiarz Bernardo. Ulicą snuł się leniwie tłum, muł ciągnął
apatycznie dwukołowy wózek, czarny pies bawił się szmatą w rynsztoku, dwaj malcy w mundurach
przebiegali z tupotem pod oknami, środkiem jezdni wlekli się robotnicy z łopatami.

- Przeklęte miasto! - powtórzył knajpiarz. - W dzieo powszedni mamy upał i głód, w niedzielę walki
byków i nabożeostwo w katedrze. Ale dawniej! Samego wina sprzedawałem za dziesięd tysięcy peset.
Złoto płynęło z kamienia. Święty Jakubie, Patronie Gospody, wród nam te czasy!

Knajpiarz Bernardo opamiętał się i powiedział do majora:

- Pan wie, ona umarła przez te kamienie.

- Co on znowu mówi? - zainteresowała się dziewczyna, która nie znała hiszpaoskiego.

- Jego narzeczona zginęła podczas wojny - przetłumaczył major. - Potem mówił o kamieniach.

- O jakich kamieniach? - Zapytała niecierpliwie dziewczyna. - Spytaj go, czy da nam obiad.

- Co z tymi kamieniami? - spytał major. - Kopalnie ?

Knajpiarz Bernardo rozsiadł się wygodniej i przysunął twarz do twarzy majora:

- Wolfram, proszę pana, wolfram, z którego robią armaty.

Major skrzywił się z niesmakiem, lecz knajpiarz Bernardo zmył swe prostactwo potokiem słów:

- Kiedy była wojna, zakochałem się w córce burmistrza z Tuy. O, byłem wtedy smukły, opalony
i miałem piękne włosy. Golę się teraz do skóry, dla pokuty.

- On mówi, że nie jest łysy, że się goli dla pokuty - przetłumaczył młody major kochance. Kochanka
roześmiała się i pogładziła knajpiarza Bernardo po włochatej dłoni.

- Chodziliśmy razem na długie przechadzki w góry, nocne drzewa stały pod niebem ciemne i milczące,
gwiazdy patrzały na nas jak oczy aniołów.

Pociągnął ze szklanki wina i mówił dalej:

- Niedaleko Tuy przebiega granica z Portugalią. Gwardia pilnuje granicy, niektóre wioski przedzieliła
drutem kolczastym Po jednej stronie został kościół, po drugiej karczma. Ludzie nie zważali na granicę,
z Hiszpanii chodzili do Portugalii, aby się pomodlid, z. Portugalii do Hiszpanii, aby się napid wina. Ale
przez ten kamieo granicę zamknęli zupełnie. Przyjechali do nas Anglicy i Niemcy, inżynierowie,
bankierzy, agenci, górnicy, artyści - wszyscy szukali wolframu. Budowali kopalnie, sprowadzali
robotników, płacili złotem, modlili się w katedrze, pili u mnie wino. Nie wiedzieliśmy, że wolfram to
ten kamieo, z którego chłopi budują u nas chałupy.

- Co on znowu mówi? - zapytała dziewczyna, marszcząc brwi. Ale nie potrafiła nic zrozumied. Gdy
młody major wiernie przełożył jej słowa knajpiarza Bernardo, powiedziała:
- Powinno się to wszystko wykupid. Przecież oni marnują surowiec strategiczny.

- Na razie nie ma potrzeby! - rzekł z lekceważeniem major. - Niechaj się sami w nim grzebią.

- Panowie budowali fabryki, a myśmy, biedni ludzie, łamali kamienie rękoma. Chłopi zbierali kamieo
na polach i sprzedawali agentom, którzy kupowali całe domy i wsie; mury kościelne, drogi bite
i schody na zboczach. Kiedy już wszystko zabrali, dostawaliśmy wolfram z Portugalii. Ludzie stawali
przed drutami i rzucali pieniądze na tamtą stronę. Krewni z Portugalii przerzucali nam bryły
wolframu. I właśnie wtedy Soledad umarła.

- Zastrzelono ją? - zapytała dziewczyna, której przetłumaczono opowiadanie knajpiarza.

- Nie! - odrzekł z westchnieniem knajpiarz. - Dostała w głowę kawałem granitu, wokół którego
owinięto pieniądze. Umarła na miejscu, nie wyrzekłszy ani słowa. Bogaciłem się na winie, chciałem
jeszcze złota z kamieni.

Popatrzył na swe owłosione ręce i tępo rzekł:

- Przeklęte ręce.

Rozmowny knajpiarz umilkł, wstał od stołu i powlókł się do kuchni. Wygnał z niej tęgą służącą, która
postawiła przed kochankami dymiący obiad.

- Nudne miasto - powiedział major. - Pojedziemy dalej, jak, myślisz?

- Obiecał nam pokój na noc - odparła rzeczowo dziewczyna. - Muszę zobaczyd grób Apostoła Jakuba
Młodszego.

- Starszego - rzekł łagodnie major.

Dziewczyna uśmiechnęła się i popatrzyła na niego z miłością:

- Przepraszam cię. Oczywiście, Starszego - powiedziała potulnie.

Zjedli obiad, zamówili u knajpiarza nocleg, dali suty napiwek dziewczynie i odjechali samochodem do
katedry. Przy grobie Apostoła Amerykanka uklękła i z przejęciem zmówiła pacierz za nieszczęsną
kochankę pana Bernardo; młody major mocował się z troskami, jakich przysparzała mu angielska
Beralt Tin and Wolfram Company, operująca w tej okolicy. Po zwiedzeniu katedry wsiedli do
samochodu i oglądnąwszy tereny starych kopalni, znowu zajechali przed „Gospodę Apostolską”.
Orzeźwili się szklanką wina i nim słooce zaszło, zamknęli się w pokoju gościnnym, który miał byd
gniazdem miłości smukłego Bernardo i pięknej Soledad, córki burmistrza z Tuy.
HYMN NARODOWY

Czy znasz swój hymn narodowy? - zapytał surowo sędzia i dał znaki podbródkiem, że czeka na
odpowiedź.

- Dziwny naród ci Grecy - rzekł półgłosem dziennikarz do sąsiada. Siedzieli u stóp stołu prezydialnego
i patrzyli w twarz oskarżonym.

- Ja to codziennie widywałem - wzruszył ramionami sąsiad. - Posiedzisz tutaj dłużej, to się

przyzwyczaisz.

Rozprawa toczyła się w zimnej i odrapanej auli gimnazjalnej. Oskarżeni zajmowali prawie połowę
pomieszczenia. Stłoczono ich pod niskim, drucianym kojcem na starych, pluszowych fotelach
z prowincjonalnego kina. Pod ścianami siedzieli nieruchomi policjanci w płaskich hełmach, trzymając
między kolanami angielskie karabiny.

- Znam nasz hymn narodowy - odpowiedział chłopiec w płaszczu wojskowym. Podsądnych odziano
w wybrakowane mundury żołnierskie, rozprawa odbywała się publicznie, nieruchomy, zbity tłum stał
za kojcem i milcząc patrzył w oczy dziennikarzom i sędziom.

Chłopiec liczył lat piętnaście, miał nieco wystraszony wzrok, ale głos jego brzmiał wyraźnie i czysto.
Uśmiechnął się, przypomniawszy sobie grzązką ścieżkę wśród winnic, posapywania towarzyszy
ciągnących sznurami maszynę, głosy komendy i migotliwe światła portu leżącego nad spokojnym
morzem. Krany, wyjmujące ze statków skrzynie z amunicją i prowiantem, stanęły po trzecim strzale;
potem wybuchłą w porcie amunicja; potem, wycofując się wśród wzgórz, wpadli w zasadzkę.

- Zaśpiewaj, to się przekonamy powiedział sucho sędzia. Za plecami sędziego stała stara armata
Kruppa kalibru 75 milimetrów. Był to główny dowód rzeczowy oskarżenia. Nad armatą i nad stołem
sędziowskim, pokrytym czerwonym suknem, wisiał elektryczny zegar angielski; nad zegarem wisiała
ikona przedstawiająca Zbawiciela, który błogosławi ludzi.

Chłopiec wyprostował się, ujął mocniej poręcz fotela stojącego przed nim, drżącym głosem
zaintonował pieśo - i urwał.

- Spróbuj jeszcze raz - powiedział z pogardliwym uśmiechem sędzia. - Mówisz, że walczysz za naród,
ale hymnu narodu nie umiesz, prawda?

Chłopiec zacisnął usta, odrzucił włosy z czoła, zaczął jeszcze raz i znowu umilkł. Wtedy wstała kolo
niego dziewczyna w jasnej sukience, położyła mu dłoo na ramieniu i podjęła śpiew. Stu dwudziestu
więźniów podniosło się w odrutowanym kojcu z czerwonych pluszowych foteli, wyprostowało się
i pełną piersią podchwyciło hymn.

Zmieszani sędziowie wstali zza stołu prezydialnego i nałożyli birety, policjanci wyprostowali się pod
ścianami i także zaczęli śpiewad. Kamienny tłum, który suchymi oczyma przypatrywał się rozprawie,
śpiewał razem z więźniami. Dziennikarze ze zdziwieniem spoglądali na siebie. Kiedy więźniowie
skooczyli hymn, usiedli pierwsi. Potem usiedli policjanci, potem sędziowie zdjęli birety, zajęli miejsca
za stołem i rozprawa potoczyła się dalej. Po przesłuchaniu oskarżonych oraz po mowach prokuratora
i obroocy z urzędu sąd udał się na naradę. Połowę więźniów skazano na karę śmierci, połowę na
ciężkie obozy i długoletnie więzienia.

Po rozprawie policjanci wyprowadzili skazaoców, tłum opuścił w milczeniu salę sądową, woźni zaczęli
sprzątad aulę i korytarze.

Dwaj dziennikarze szli ulicą, zmieszani z tłumem.

- Powinni mied inny sąd - powiedział pierwszy.- To świostwo, co oni robią.

- Napiszesz o rządzie? - zapytał drugi. - To oklepany temat.

Pierwszy wzruszył ramionami i powiedział:

- Napiszę, że mimo wszystko to jedyny rząd dla nich. Czym go zastąpisz?

- Już się przyzwyczaiłeś - powiedział drugi z uśmiechem.

Weszli na kolację do hotelu oświetlonego neonami i zajęli stolik pod oknem. Za oknem widad było
spokojne morze i port, w którym skrzypiały niestrudzenie krany dźwigające prowiant, amunicję
i broo.
REKORD

Opowiadanie niniejsze mówi o ambicji człowieka, który chciał ustanowid wieczny rekord, oraz
o nietrwałości rekordów, które (nie tylko w sporcie) są systematycznie ulepszane.

Młody komendant więzienia wbiegł przeskakując stopnie na piętro, machnął dłonią wartownikowi,
zawołał korytarzową, która pilnowała rozdawania kolacji, i kazał otworzyd celę. Zatrzasnął drzwi,
powiesił czapkę na gwoździu i rzekł ostro do kobiety, która spokojnie smarowała przy stole chleb
masłem:

- Znaleziono abażury, Frau Elza.

Frau Elza dolała kawy do kubka i powiedziała do oficera:

- Proszę siadad na łóżku, panie komendancie, tylko niech pan nie pogniecie pościeli. Czemu pan stoi
oniemiały. Boi się pan?

- Więc to prawda? - zapytał z goryczą młody komendant.

- Które znaleziono? - spytała spokojnie Frau Elza i nadpiła kawy z cynowego kubka.

- Najstraszniejszy jest różowy abażur z dwoma gołąbkami, które się całują - rzekł ponuro młody
komendant.

- On mówił, że to z pleców kobiety, a jak pan sądzi? - zapytała Frau Elza.

- Nie wiem - odpowiedział młody komendant

- A przyglądał się pan mitologicznemu? Z Minotaurem?

Młody komendant potrząsnął przecząco głową.

- Widocznie nie znaleziono - rzekła z szelmowskim uśmiechem Frau Elza. - On mówił, że zdarł skórę
z brzucha marynarza. Kolorowy tatuaż. Kiedy królowa Pasiphae zakochała się bez wzajemności
w byku dworskim, kazano rzeźbiarzowi uczynid piękną statuę krowy wydrążonej w środku. Byk
zakochał się w krowie i okazywał jej płomienne względy, nie wiedząc, że w krowie siedzi Pasiphae.
Właśnie te względy wytatuował sobie marynarz. Zaśmiewałam się, ile razy na byka spojrzałam.

- Powieszą panią za to, Frau Elza - rzekł młody komendant i popatrzył z przyjemnością na kobietę.
Była szeroka, mięsista jak owoc, miała różowe policzki i jasne włosy, mundur ciasno opinał jej
kształty, spod skąpej spódniczki wyzierała biała skóra ud. Energicznie ściągnięte usta i bystre oczy -
znamionowały silną i niezłomną duszę.

- Czemu mnie pan kazał dożywiad? - zapytała z rozbawieniem Frau Elza. Młody komendant schylił
głowę i utkwił wzrok w linoleum.

- Niemieckim dziewczętom trzeba pomóc żyd - powiedział nie podnosząc oczu.

- Ależ, komendancie, ja jestem kobietą! - zawołała Frau Elza, ukazując w uśmiechu zdrowe, perłowe
zęby. Skooczyła jeśd i zręcznie posprzątała ze stołu.
- Chciałbym panią posiąśd - rzekł młody komendant więzienia. Cela Frau Elzy urządzona była
skromnie, ale wygodnie. Komendant siedział na żelaznej pryczy, wyścielonej, podwójnym materacem
i zasłanej białym kocem kanadyjskim. Pod oknem stał stół, w kącie umywalka i szafka na, ubranie,
jedzenie i książki. Za oknem widad było zburzone miasto, nad którym z poczerniałych murów unosiły
się niebieskie smużki dymu. Na horyzoncie dachy świeciły jeszcze odblaskiem zachodzącego słooca,
ale w mieście leżał już cieo jesiennego wieczoru. Drzewa stały prawie czarne i nieruchome w cichym
zmroku, wymarłymi ulicami brnęli po gruzie spóźnieni przechodnie, aleją przemykały się na jeepach
wesołe patrole wojskowe.

Frau Elza zapaliła papierosa po kolacji, zaciągnęła się z rozkoszą dymem i powiedziała:

- Ależ, młody człowieku, przecież ja mam męża!

- On zostanie powieszony! - rzekł młody komendant i popatrzył surowo w zmrużone oczy kobiety.

- Przecież pan nie zakochał się we mnie? - zapytała z niedowierzaniem Frau Elza.

- Boże broo! - krzyknął komendant więzienia i wzdrygnął się mimo woli. Frau Elza znowu uśmiechnęła
się ubawiona i spojrzeniem oceniła młodego komendanta. Był to prosty chłopiec, miał poczciwe oczy
i szczerą twarz.

- Nie jest pan wygłodniały erotycznie - powiedziała Frau Elza. - Czy w Ameryce...

- Byłem w Ameryce agentem teatralnym - przerwał jej młody komendant.

- Przecież bez kłopotu może pan mied tutaj tyle dziewcząt, na ile panu starczy czekolady i papierosów.

- Chciałbym ustanowid rekord, wieczny rekord - rzekł młody komendant. Zamyślił się na chwilę i rzekł
z ożywieniem: - Niektórzy zbierali trofea wojenne, ale było ich zbyt wielu, nikt się nie wyróżnił.
Oglądałem obozy, ale takich też było kilka, tysięcy. Sfotografowałem się z żołnierzem rosyjskim, ale
takich zdjęd Armia ma setki. Spałem z dziewczętami narodów wyzwolonych, ale każdy to robił. Chcę
byd jedynym Amerykaninem, który miał kobietę zbierającą abażury ze skóry ludzkiej.

- I żonę wisielca - dodała z ironią Frau Elza. - Która sama będzie niedługo wisied.

- Nikt nie pozwoli na to, żeby ciężarna kobieta została skazana na karę śmierci - rzekł twardo młody
komendant więzienia.

- Zdaje się, że chce mnie pan uratowad? - powiedziała drwiąco Frau Elza.

- Chcę zdobyd wieczny rekord - rzekł poważnie młody komendant. Frau Elza zaciągnęła się mocno
papierosem i chwilę milczała. Wreszcie odrzuciła papieros, rozdłubała tlejący się niedopałek
w popielniczce i zaczęła rozpinad bluzkę.

- Niech pan ustanawia rekord, panie komendancie - powiedziała.

Potem młody komendant ustanowił rekord. Potem Frau Elza uniosła się na łokciu na pryczy
i głaszcząc młodego komendanta po spoconym czole zapytała go z filuternym uśmiechem:

- Mój drogi, czy nie chciałbyś byd jedynym Amerykaninem, który dwa razy miał kobietę od abażurów
i wisielca?
Potem powieszono męża Frau Elzy. Potem młody komendant był jedynym żyjącym człowiekiem,
który tyle razy miał kobietę zbierającą abażury z ludzkiej skóry. Potem Frau Elza zaszła w ciążę,
została zwolniona z więzienia i w niedługim czasie rekord Amerykanina upadł.
DZIEŃ PLANTATORA

Dwaj opaleni, tłuści chłopcy wlekli się ulicą, starannie unikając słooca i stawiając stopy pośrodku płyt
chodnika. Rozpalone kamienie parzyły przez cienkie podeszwy sandałów, powietrze ciągnęło się jak
mdły syrop. Nad ulicą wisiał suchy kurz i osiadał na anemicznych, podgolonych akacjach, które stały
wśród ruin nieruchome i cierpliwe. W budce lśniły pod pergaminem żółte czereśnie i rozpływały się
w koszykach przejrzałe truskawki.

- Odmówił mi informacji w sprawie rozmieszczenia agentów w teatrze - powiedział pierwszy. Był

w pomaraoczowej koszuli uszytej z jedwabiu spadochronowego, miał na sobie krótkie szorty
z gabardiny i niósł rakietę tenisową. Wiosną złożył pracę magisterską na Akademii i piąty tom wierszy
w Wydawnictwie, namiętnie kochał piłkę nożną i był pełen wspomnieo z konspiracji. Mówił dalej: -
Spotkałem go w koocu powstania i pomyślałem sobie, czyby nie rąbnąd z parabelki. Akurat miałem
piękny gnat. Powiada do mnie: „Kolego, jestem całym sercem przy was. Podobno von dem Bach kazał
mężczyznom wychodzid z Warszawy. Wy jak?”

Roześmiał się i podrzucił rakietę w ręku. Drugi w blezerze obejrzał się za tamtym. Auto minęło budkę,
podjechało do skrzyżowania i zatrzymało się z piskiem hamulców. Redaktor wyglądał przez okienko,
niewyspany, zmęczony i zły. Policjant odwrócił się sztywno na okrągłym piedestale i opuścił dłoo.
Pierwszy woźnica zaciął konia i furmanki ruszyły przez skrzyżowanie.

- Masz go znowu w pierwszej linii - rzekł blezer, wypluwając pestki czereśni. - Trzyma krok w marszu
do socjalizmu. Dwa tygodnie siedział z szoferem w Zakopanem, codziennie jeździł kolejką na
Kasprowy, bo tam sznycle są najlepsze. Masz pojęcie!

- Zakopane to burdel - rzekł lekceważąco pomaraoczowa koszula. Zamachnął się rakietą, próbując
backhandu, i dodał: - A pamiętasz, co pisał o Amerykanach? „Literatura amerykaoska sieje
pornografię i propaguje imperializm, o czym się będziemy mogli sami niedługo przekonad, gdyż
wydawnictwa przystępują do masowych przekładów”.

- Każdy robi kulturę i pieniądze, jak mnie - powiedział filozoficznie blezer.

Doszli do skrzyżowania i stanęli, czekając, aż przejadą furmanki. Na rogu ulicy robotnicy podkopywali
bunkier niemiecki. Za bunkrem na podwórzu spalonej kamienicy rozłożył się magazyn firmy
budowlanej. Furmanki z cegłą wjeżdżały w otwartą bramę.

- Piekielny żar - mruknął blezer. - Ogieo z nieba. Wiesz, tutaj była pierwsza łapanka w czterdziestym.
Mego kumpla zagarnęli, szedł zdawad maturę na kompletach. Zdał, ale już po wojnie. Na matematyce
jest.

- Ja kiedyś omijałem z chłopakami łapankę na Żoliborzu - rzekł pomaraoczowa koszula i rozejrzawszy

się usiadł na kupie kamieni. - Poczekamy, póki kobylarze nie przejdą. No, i wyszliśmy aż na Wisłę -
i brzegiem, brzegiem na Bielany, do lasku. Mieliśmy piłkę, odwaliliśmy trzy mecze do wieczora.

- Między drzewami? - spytał z powątpiewaniem blezer.

- A coś ty myślał! - zaśmiał się z dumą pomaraoczowa koszula.

Redaktor niecierpliwie wychylił się przez okienko. Szofer spokojnie odchylił głowę na oparcie i mrużąc
oczy przed słoocem, przyglądał się ulicy.

Blezer usiadł z rezygnacją koło pomaraoczowej koszuli i wyciągnął z teczki tygodnik angielski. Trzy
piękne, roześmiane kobiety, tancerki z nowego filmu wielkiej Anny Neagle, taoczyły na błyszczącym
parkiecie porywającego kankana. Powiewały zalotnie wachlarzami z czarnych piór i podnosiły wysoko
nóżki, odsłaniając obfite koronki i smukłe uda, przewiązane czarną podwiązką.

- Ależ nóżki! - rzekł smakowicie pomaraoczowa koszula i potrząsnął rakietą.

- A co tam musi byd w środku! - roześmiał się blezer i rozłożył tygodnik. Nie zwracając uwagi na
ogłoszenie wstążek „Bandbox”, reklamę pudru „Pond”, pasty do zębów „Ipana”, okularów Horlicka,
płynu „Zam-Buk”, pasty Phillipsa, maszynek do włosów „Amami”, pantofli „Dunlop”, kremu „Skin
Deep”, mydła „Sunlight”, rękawiczek „Dent”, tapet Sandersona, plażówek Jantzena, samolotów „Aer
Lingus”, kuponów „National Savings” - zagłębił się w reportażu ilustrowanym „Plantator w obliczu
terroru na Malajach”. Plantator, mężczyzna o suchej, złej i zaciętej twarzy człowieka, który zwykł
rozkazywad i karad za nieposłuszeostwo, odpoczywał w willi po dniu znojnej pracy. Pokój willi był
obszerny, miał jasne i szerokie okna, za którymi pieniły się bujne kwiaty i rozpościerała się dżungla.
Plantator założył nogi na mahoniowy stolik, na którym stała lampa z barwnym kloszem, i czytał
gazetę. Pod głowę położył sobie wzorzystą poduszkę. Obok niego stał na podłodze karabin
maszynowy i leżał gotowy do zabrania plecak. „Konwencjonalne zdjęcie brytyjskiego plantatora na
Dalekim Wschodzie - lecz trochę inne” tłumaczył dosłownie blezer. Nie znał dobrze angielskiego,
nauczył się języka z gazet. „Jego dzieo pracy skooczył się już. Słooce zaszło, więc czas odpocząd. Lecz
przy nim zamiast tradycyjnej whisky z sodą stoi karabin maszynowy Bren. Na zewnątrz wartownik
malajski pilnuje go przed bandytami. Pan A. S. Taylor, właściciel plantacji kauczukowej o obszarze
1866 akrów, korzysta z kilku chwil wytchnienia od grożącego niebezpieczeostwa napadu bandytów
komunistycznych. Był uwięziony przez Japooczyków przez prawie trzy lata. Na takich ludziach opiera
się panowanie Wielkiej Brytanii na Malajach”.

To powinno się skooczyd, pomyślał pomaraoczowa koszula. Tom poety wychodzi w trzech tysiącach
nakładu; w ciągu roku sprzedaje się piędset egzemplarzy. Honoraria płacą regularnie, lecz co z tego?
Stajemy się poetami salonu i narzekamy na analfabetyzm i brak kultury. Awangarda była poezją dla
dwunastu, ale nigdy dwunastu ludzi nie czytało na raz „Razu” Peipera. Poeta zamienia się
w pustelnika. Do cholery, nie jestem eremitą! Muszę się zacząd uczyd od nowa. Sonety Haushofera są
bardziej przejmujące niż KZ-Berichty, wiersze Mao-Tse-Tunga nosi każdy żołnierz chioski w plecaku.
Eh, gdyby tak Polacy nosili Pomaraoczową Koszulę!

- Piekielny żar - powiedział ze zmęczeniem pomaraoczowa koszula. Poezja, pomyślał, musi byd
własnością narodu, inaczej nie warto żyd.

- Posuo się w cieo powiedział blezer i odwrócił stronę. Dalsze fotografie opowiadały o dniu
plantatora. Plantator z rana przygląda się bacznie, aczkolwiek dobrotliwie, małej chioskiej
dziewczynce w chustce, nacinającej drzewo kauczukowe. „Z niego - głosił podpis - popłynie mleczna
guma, zwana latex. Dozorując robotników plantator częśd uwagi poświęca dżungli, ścielącej się za
jego plecami, z której w każdej chwili mogą wypaśd bandyci”. Plantator przygląda się nosicielom
gumy pracującym pod dozorem uzbrojonego żołnierza, plantator przygląda się czyścicielom,
plantator waży gumę, plantator przejeżdża Chevroletem przed bunkrem broniącym plantacji.
Plantatora pilnuje 32 żołnierzy. Specjalna policja malajska przeszukuje dżunglę, rewiduje
przechodniów i mieszkaoców, przeprowadza akcje zbrojne, ostrzeliwując artylerią podejrzane strefy
dżungli i stepu. Ostatnie trzy zdjęcia pokazywały akcję karną, żołnierz wywaliwszy nogą drzwi chaty
wiejskiej nie znalazł w niej bandytów, więc, co pokazuje mniejsze zdjęcie, chata została podpalona.
Ostatnia fotografia przedstawiała ludzi, „którzy zamącili pokój na Malajach”. Pewien patrol, mówił
podpis, natknął się na swoją zwierzynę. Siedmiu bandytów zostało rozstrzelanych i wystawionych na
widok publiczny. Położono ich na asfalcie przed kwaterą główną policji. Byli to młodzi, półnadzy
chłopcy o szeroko otwartych ustach.

Ileż to człowiek widział trupów! - pomyślał blezer. - Kiedyś przyniesiono do trupiarni człowieka, który
próbował ucieczki z kopalni. Schwytano go i powieszono. Nocą przed powieszeniem człowiek ten
wypisał na piersi koślawymi literami: „Koledzy, pomścijcie mnie! Precz z SS! Niech żyje wolnośd!”
i inne hasła, które zajmowały mu całą, szeroką i odętą pierś i zbiegały na brzuch. Oglądaliśmy go
w milczeniu, jak tysiące innych - pomyślał blezer. - Ileż razy człowiek w milczeniu przysięgał!

Pomaraoczowa koszula podniósł się z kupy kamieni. Policjant pokazał nad głową dłoo i raźno
odwrócił się na okrągłym piedestale. Ostatnia furmanka przejechała przez placyk i potoczyła się ulicą.
Auto z redaktorem skręciło w aleję i cicho odjechało.

- Niedługo już mu tego jeżdżenia - mruknął pomaraoczowa koszula. - Ma sprawę w kontroli. Wyleci
na zbity pysk. Cholera, kiedy my wyczeszemy ich wszystkich! Dawaj, na drugą stronę!

Blezer przeglądał zdjęcia z nowego filmu Anny Neagle. Anna stała na podwyższeniu, wokół niej
taoczyli mężczyźni i kobiety, wabiąc podarunkami i strojami.

Pomaraoczowa koszula podbił mu rakietą gazetę i powiedział:

- Przechodzimy! Co tam się stało w gazecie?

- Oh! Cała epoka! -roześmiał się blezer.

Włożył tygodnik do teczki i pędem przebiegli przez jezdnię połykając suchy kurz, który wiatr zakręcił
nad ulicą.
SPÓR O NAPRAWĘ LAMPY

Czym się różni lampa rzeczywista od lampy, którą człowiek, zamknąwszy oczy, wyobraża sobie
w umyśle? Przede wszystkim tym, że przy niej nie można czytad książki ani cerowad pooczoch, chyba
w dzieo. Nie można również przenieśd jej z pokoju do pokoju ani podkręcid knota. Do
wyprodukowania lampy w umyśle potrzeba mniej wysiłku niż w fabryce. W umyśle plan trzyletni
można wykonad przy jednej czarnej i nie czud w krzyżu zmęczenia.

Tak więc z problemem obu lamp załatwia się rzeczywistośd, ale nie filozofia. Zagadnienie jest bardzo
trudne i aby je rozwiązad, należy postąpid w następujący sposób:

„Najpierw ustalamy myślowo własności i budowę formalną pewnej lampy nie istniejącej
i przeciwstawiamy ją lampie dokładnie takiej samej co do wszystkich jej własności i szczegółów
formy, ale już istniejącej”. Kiedy zaś to uczynimy, jeżeli potrafimy, wtedy okaże się, że „do owej nie
istniejącej »lampy« nie dołącza się żadna nowa własnośd”, tym niemniej jednak różni się ona we
wszystkim od lampy, która istnieje. Ale co to znaczy: istnieje?

Fenomenolog polski, profesor Roman Ingarden, z którego ogromnego i w pewnym sensie

pomnikowego dzieła Spór o istnienie świata (PAU, Kraków, 1947) zaczerpnąłem światło urojonej
lampy, bardzo ostrożnie odpowiada na postawione przez siebie pytanie. Lampę rzeczywistą różni od
lampy pomyślanej „sposób istnienia”, istnienie zaś „przenika jakby wszystko w przedmiocie, ale samo
nie jest niczym nowym, żadną częścią, własnością lub momentem formalnym przedmiotu”.

Jak wiemy z doświadczenia, „sposób istnienia” lampy polega głównie na tym, że służy ona do
oświetlania izb ludzkich. Dopóki płomieo pali się równo (mówimy, rzecz zrozumiała, o lampach
naftowych), dopóty możemy zastanawiad się nad przedziwnym sposobem jej istnienia, chwalid
konstruktorów i robotników, którzy ją wykonali, i czytad Spór o istnienie świata. Przykręciwszy dla
oszczędności knot możemy rozmyślad, czy rzeczywiście świat pochodzi od czystej świadomości, czy
„to, co jest nam dane w doświadczeniu jako otaczający nas świat - w ogóle istnieje”, a nawet określad
istotę czystej świadomości, stworzyciela świata. Ale kiedy lampa zacznie kopcid i filowad - wtedy
rozumny człowiek odłoży książkę, zdejmie ostrożnie rozgrzane szkiełko, obetnie nożyczkami knot
i wyreguluje płomieo, stosując się nieświadomie do wezwania Karola Marxa: „Filozofowie jedynie
objaśniali świat, chodzi jednak o to, aby go zmienid”.

II

„Znacie tę przypowieśd: anioł rozkazał Abrahamowi poświęcid swego syna. Należało usłuchad, jeśli
ten, który się zjawił i powiedział: « Abrahamie, złóż syna na ofiarę Bogu» - był naprawdę aniołem. Ale
w tym wypadku każdy człowiek zastanowiłby się najpierw, czy to naprawdę był anioł, a później, czy
on sam naprawdę jest Abrahamem. Gdzie szukad dowodów? Pewna obłąkana kobieta, która cierpiała
na halucynację, twierdziła, że rozmaici ludzie wydają jej przez telefon rozkazy. »Ale któż to mógł
telefonowad ?« - zapytał lekarz. »Powiedział mi, że jest Bogiem« - odrzekła kobieta. I zaprawdę: jak
można jej dowieśd, że to nie był Bóg?”

Problem postawił J. P. Sartre, egzystencjalista. Świat jest subiektywny, każdy człowiek stwarza go
sobie na nowo, nasze czyny i przekonania są irracjonalne i dowolne i dlatego niedorzecznością jest
mówid o sensie świata i o postępie. Człowiek Kartezjusza istniał, ponieważ myślał, człowiek Sartre'a
istnieje, ponieważ się boi i nudzą, zamknięty w świecie jak w Tworkach.

Ale istnieje, i to jest najważniejsze. Podobnie jak konkretna lampa Ingardena człowiek Sartre'a jest
odbitką człowieka „w ogóle”, egzemplarzem „Człowieka” idealnego. Wszystko inne, Abraham czy
wariatka, nic nie znaczy: „Chociaż nie zawsze można odnaleźd w każdym człowieku tę podstawową
własnośd, którą nazywamy naturą ludzką, to jednak istnieje uniwersalna więź ludzkiego istnienia. Nie
jest bynajmniej przypadkiem, że współcześni filozofowie o wiele chętniej wolą mówid o istnieniu
człowieka niż o jego naturze. Mówiąc o istnieniu człowieka, mają oni - mniej czy bardziej świadomie -
na myśli granice, które a priori zakreślają podstawowy obszar położenia człowieka we wszechświecie.
Położenie historyczne człowieka może się zmieniad: człowiek może urodzid się jako niewolnik
w społeczeostwie pogaoskim, może byd feudalnym władcą lub proletariuszem. Lecz tylko koniecznośd
przebywania na świecie, wykonywania pracy i śmierd - są zawsze niezmienne”.

Narodziny, życie i śmierd - należą do wszystkich ludzi. Za wszystko inne, co ludzi różni: głód i przesyt,
praca i wyzysk, krew i złoto, surowce i dywidendy - człowiek sam ponosi odpowiedzialnośd, gdyż sam
tworzy swój los. Człowiek jest tym, co z siebie uczyni. Niech się nie skarży bezrobotny górnik, głodny
kulis, linczowany Murzyn!

Sartre wie, że lampa istnieje. Wie nawet, że lampa filuje. Ale zamiast wkroczyd czynnie w jej życie
i obciąd knot, powstrzymuje dłonią innych, z przerażeniem ogląda sadzę na suficie i woła ze złością do
lampy: „Sama sobie jesteś winna, że kopcisz! Przecież istniejesz podobnie jak ja! A popatrz: ja nie
kopcę!”

III

Już wiemy, czym się różni lampa urojona od lampy rzeczywistej. Wiemy również, jak regulowad jej
działanie. Umiemy udoskonalad lampy. Lampę naftową zastąpiliśmy żarówką elektryczną.

Umiemy również naukowo poznawad świat. Umiemy go naukowo zmieniad. Umiemy jeden jego
rodzaj: kapitalizm - zastąpid przez rodzaj inny: socjalizm. Manipulacja taka nazywa się rewolucją.
Człowiek, który nauczył się regulowad płomieo lampy, z natury rzeczy patrzy na nią optymistycznie.
Lubi jej czysty blask. Sartre twierdzi także, że jest optymistą, gdyż zmusza człowieka do spojrzenia
w oczy „nagiej” rzeczywistości: swojemu losowi, wybranemu raz na zawsze, od którego nie uratuje
żadna rewolucja (i któremu ona nie zaszkodzi).

Z podobnym optymizmem polski filozof snuje egzystencjonalno-ontologiczne rozważania o lampie

jako przedmiocie metafizycznym, wiedząc, że rzeczywisty świat działania i ruchu, wydawców,
zecerów, introligatorów i księgarzy oblecze je w postad realnych książek.
Z takim samym, optymizmem i z taką samą wiarą w sens świata pewien polski przedsiębiorca w
Kanadzie umieścił w prasie następujące ogłoszenie:

„Życzenia Szczęśliwego Nowego Roku zasyła Swoim Klientom - Zbigniew Szymaoski, Walkersville,
Zakład Pogrzebowy”.
ŚWIAT JAKO LEWA NOGA PSA

O sensie i strukturze wszechświata rozprawiali mędrcy i poeci, święci i zbrodniarze, agnostycy

i realiści, fanatycy i kpiarze. Szerokoplecy Platon nauczał, że świat, jak cieo człowieka, jest odbiciem
idealnej wieczności. To wzbudziło liczne dysputy między komentatorami jego dialogów. Giordano
Bruno sądził, że istnieje wiele planet, na których także żyją ludzie, i że Chrystus na każdą z nich musiał
osobno przychodzid, aby człowieka zbawid. To zaprowadziło go na stos inkwizycji. Niezrównany
Anatol France dowodził, że wszechświat jest lewą nogą psa, którą on się drapie opędzając się przed
pchłami. To zapewniło mu wdzięczny uśmiech pokoleo.

Jedynie nauka, praktyczne przekształcenie świata przez siłę i rozum, może stworzyd prawdziwy,
obiektywny obraz świata i wskazad człowiekowi cele do osiągnięcia. „Obiektywizm nauki jest siłą,
która jednoczy świat rozdzierany konfliktami. W moim rozumieniu obiektywizm naukowy jest
zwyczajem opierania naszych przekonao na podstawie obserwacji i doświadczeo o tyle niezależnych
od warunków lokalnych i od temperamentu badacza, o ile jest to możliwe dla człowieka” - napisał
Bertrand Russel w Historii filozofii zachodniej; obiektywizm jego logiki matematycznej nie
przeszkodził mu w krucjacie przeciw komunizmowi. Działalnośd naukowa nie zjednoczyła świata
rozdartego konfliktami: Freud uciekł z Niemiec, Langevin walczył w partyzantce, Bartla rozstrzelano
we Lwowie, profesorów Uniwersytetu Jagiellooskiego zamknięto w lagrze; fizyka dała bombę
atomową, chemia - cyklon, który truł miliony ludzi. Nauka jest dyrektywą działania, nie tylko opisem,
praktyką, nie tylko teorią, nie produktem, lecz żywą częścią życia społecznego. Ważnym jest dla niej
nie tylko związek między teorią względności a perturbacjami Merkurego, lecz także związek stałej h
Plancka z wojną w Indonezji, psychoanalizy z faszyzmem, logiki matematycznej Russella
z kapitalizmem, Christian Science z epoką imperializmu.

II

Niemiecki pozytywista i hitlerowiec, mikrofizyk Pascual Jordan, wsławiony przypisaniem wolnej woli
elektronom, wydał po upadku faszyzmu książkę (Verdrängung und Komplementarität, Hamburg,
1947), w której, posługując się zarówno psychoanalizą jak zdobyczami mikrofizyki, usiłuje uzasadnid
tezę, że biorąc rzecz „ściśle pozytywistycznie” istnieją zjawiska parapsychiczne: duchy, telepatia
i metaplazma. Pascual Jordan był człowiekiem odważnym. Kiedy gorliwi fizycy niemieccy żądali
stworzenia osobnej, niemieckiej fizyki, deutschartig schauende Physik, Jordan wystąpił z protestem:
fizyka dawała broo narodowi i tylko to stanowiło o jej położeniu w społeczeostwie. Gdy jednak ta
broo wykruszyła się i zardzewiała na frontach, Jordanowi coraz częściej wydawało się, że świat jest
jednym wielkim snem.

„Nic dziwnego - pisze on w zakooczeniu swej poprzedniej książki Fizyka XX stulecia (Die Physik des 20.
Jahrhunderts, Braunschweig, 1943) - że wizja wszechświata jako kuli ognistej, która eksplodowała
przed dziesięcioma miliardami lat, kusi nas, aby zastanowid się nad przedziwnym pytaniem Miguela
de Unamuno, Czy przypadkiem cały świat - i my wraz z nim - nie jesteśmy tylko snem Boga; czy
modlitwy i obrzędy nie są niczym innym niż usiłowaniem, aby uśpid Boga głębiej; staraniem, aby się
nie obudził i nie przestał nas śnid.

Kiedy Bóg śpi, dymią krematoria. Miguela de Unamuno zaszczuli na śmierd faszyści hiszpaoscy, kiedy
Bogu przyśnił się faszyzm. Ale Pascual Jordan żyje i nie odczuwa wyrzutów sumienia, że był faszystą.

III

Co młody inteligent w kraju kapitalistycznym powinien wiedzied o otaczającym go świecie? Sokrates

dla półinteligentów, dr C. E. M. Joad, dziekan Wydziału Filozoficznego Birkbeck College na
Uniwersytecie Londyoskim, napisał dla niego Przewodnik po myśli współczesnej, którego znaczną
częśd poświęcił nienormalnym zjawiskom psychicznym: strachom, mediom i seansom
spirytystycznym.

Dwie panienki angielskie - opowiada dr Joad - Miss Moberly i Miss Jourdain zwiedzały w sierpniu
1901 roku pałac Trianon w Wersalu. I, o dziwo! Panny spotkały tam ludzi ubranych
w osiemnastowieczne stroje, widziały szumiące drzewa, po których zostały jedynie pnie, rozmawiały
z ogrodnikiem przy altance, która zachowała się tylko na starych sztychach, a nawet opisały
szczegółowo pewną damę dworską, która - jak wykazały potem uczone dociekania - mogła byd
jedynie Marią Antoniną. Niejaki pan Dunne zaś spostrzegł, że miewa prorocze sny. Wypracował sobie
metodę notowania snów natychmiast po przebudzeniu, oddzielając elementy przeszłości od wróżb
przyszłości. Ankieta, którą przeprowadził wśród swoich przyjaciół, dowiodła, że każdy człowiek
posiada tę zdolnośd. Co więcej, okazało się, że każdy człowiek żyje w snach drugiego człowieka, które
mówią o przyszłych doświadczeniach człowieka śnionego. Na podstawie tych przeżyd oraz z pomocą
matematyki pan Dunne opracował naukową teorię czasu. Przyszłośd istnieje już dziś, lecz w podróży
przez czas, zwracając uwagę na teraźniejszośd, nie potrafimy dostrzec przyszłości. Idziemy
w przyszłośd jak człowiek, który wstępuje tyłem na schody i widzi tylko stopnie, które przekroczył. Ta
teoria nazywa się „serializm”. Natomiast teoria starego imperialisty, marszałka Jana Christiana
Smutsa, nazywa się „holizm”. Sędziwy marszałek twierdzi, że ewolucja biologiczna polega na
stapianiu się jednostek w organiczne całości, tworzeniu coraz większych organizmów. Już nie nogą
psa, ale całym psem.

O przeżyciach starych panien Moberly i Jourdain, o serializmie i holizmie młody inteligent będzie
wiedział mnóstwo ciekawych rzeczy. Ale o konfliktach ii dążeniach naszej epoki młody Anglik niczego
się nie dowie z tej książki dra Joada. Na pytanie: „Czy istnieją duchy?” młody Anglik odpowie bez
wahania: „Istnieją” i na dowód przytoczy kilka interesujących teorii. Ale na pytanie: „Czy istniał
faszyzm?” - czytelnik książki doktora C. E.M Joada nie będzie umiał dad odpowiedzi. W książce
doktora Joada nie ma ani słowa o faszyzmie.

Doktor C. E. M. Joad nie pisze nawet, że faszyzm w ciągu kilku lat wyprodukował wiele milionów
duchów.
IV

Co rozstrzyga o życiu i śmierci człowieka: rzeczywistośd społeczna epoki, czy psychika jednostki,
pomyślał dawny uczeo, a zarazem przyjaciel profesora, i zagryzając nerwowo wargę odszedł od okna.
W bramie uniwersytetu stanęli dwaj cywile w skórzanych kurtkach i rozmawiali z woźnym. Ulicą
przelewały się ciężarówki z wojskiem, szły hucząc czołgi i armaty. Profesor powiedział mieszając
herbatę:

- Nie, mój chłopcze, nie ma mowy, żebyś tutaj został. Jesteśmy przy froncie, nie umiałbym zresztą
nadużyd zaufania narodu. Dowodziłem kompanią w siedemnastym roku.

- To już nie ma znaczenia, profesorze - powiedział dawny uczeo. Wystarczy teraz spokojnie czekad,
drugiej bramy nie ma, pomyślał.

- Wracając więc do dyskusji - powiedział profesor z ożywieniem - ja sądzę, że nie marksizm ma rację,
lecz psychoanaliza! Trzeba zbadad duszę człowieka! I leczyd! Dusza człowiecza, pamiętasz, mówił
i stary Heraklit...

Dawny uczeo wzruszył ramionami i powiedział ze znużeniem:

- Zmieniamy tę duszę od dwunastu lat, profesorze. Zbudowała ona autostrady i doszła do Wołgi,
a teraz niszczy mosty i cofa się nad Łabę.

- Mówimy o nauce, nie o wojnie - rzekł łagodnie profesor. - Kiedy zaczynałem praktykowad w
Wiedniu, lecząc nerwice, paostwo, nauka, obyczaje i religia pokrywały milczeniem instynkty
seksualne człowieka. Spychano je w podświadomośd jak w bagno. Odkopałem prawdę o człowieku.
Całe swoje życie poświęciłem prawdzie i medycynie.

- Ci młodzi chłopcy powinni się uczyd - rzekł dawny uczeo i wskazał dłonią za okno. Dachy miasteczka
ozdobione były drewnianymi wieżyczkami artylerii przeciwlotniczej. Chłopcy łazili leniwym krokiem
po wieżyczkach i pilnowali nieba. Profesor wstał od biurka, wyprostował nogi i przeciągnął się
z westchnieniem:

- Mój drogi chłopcze - powiedział - postępowaniem człowieka kierują potężne, ukryte

w podświadomości pierwotne instynkty seksualne, które człowiek, żyjąc w społeczeostwie, musi
łagodzid przez sublimację, spożytkowując ich energię w działalności dozwolonej przez społeczeostwo.
Przekraczając zakazy - człowiek musi zginąd. Nikt mu nie będzie mógł pomóc. Pełnym życiem żyje
tylko ten, kto wypełnia jego nakazy. Czy nam wiadomo, jaką rozkosz przeżywają teraz ci chłopcy?
Jakie kompleksy znikają na zawsze z ich podświadomości?

- Zginą wraz ze swoją podświadomością, kompleksami i rozkoszą - mruknął dawny uczeo i znowu
stanął przy oknie. Dwaj mężczyźni w skórzanych kurtkach palili w bramie papierosy.

Profesor uśmiechnął się serdecznie i potrząsnął młodego przyjaciela za ramiona:

- Non omnis moriar, mój drogi, non omnis! Naród będzie żył, społeczeostwo będzie istniało, kultura
będzie kwitła! Czymże są dzieje kultury? To dzieje społeczeostwa, które ustanawia zakazy i tabu
religijne, uświęca przywódców i czci pomniki chwały narodowej. My dwaj tutaj i ci młodzi chłopcy na
dachu, i ci żołnierze, którzy jadą na front, i ci mężczyźni, którzy rozglądają się po dziedziocu - stoimy
w ogniu walki o nowy seksualny porządek świata i nową moralnośd płciową. Jesteśmy świadkami
zażartej, płynącej: z nienawiści do ojców, walki rewolucjonistów z paostwową i społeczną tradycją,
ucieleśnioną początkowo we własnym ojcu rewolucjonisty. Nasza żądza pieniędzy, nasza obawa
przed rozrzutnością, która uszczupla majątek - to przecież tylko ukryte formy analnej erotyki dziecka!
Nasza troska o los świata, pragnienie zgłębienia przyczyn i skutków - to tylko rodzaj ciekawości
erotycznej, która hamowana strachem seksualnym cofa się przed osiągnięciem właściwego celu.
Czymże jest, mój drogi chłopcze, nabożny kult madonn i świętych jak nie żywą miłością do matki?
Czyż miłośd ojczyzny nie jest ucieczką od własnego Ja? Cóż to jest dzieło sztuki? Popęd erotyczny
znajduje w nim pełne zaspokojenie, które w formie naturalnej dane jest jedynie rodzącej kobiecie:
dziecko, tworzenie. Pierwotne instynkty - oto kultura, mój chłopcze.

- Czy głód jest pierwotnym instynktem człowieka? - zapytał dawny uczeo.

- Naturalnie, że jest! - powiedział profesor. - Ale głód nie tworzy kultury, gdyż nie można go
sublimowad.

- Ale czasem człowieka trzeba nakarmid - powiedział dawny uczeo.

- Toteż ludzie zazwyczaj jedzą - rzekł z pobłażliwym uśmiechem profesor.

- A jeśli ustrój opiera się na nędzy człowieka, co wtedy, profesorze?

- Kiedy dysputuje się z młodymi ludźmi, zawsze wiadomo, co powiedzą - powiedział profesor i zatarł z
żartobliwym zadowoleniem dłonie. - Ja sądzę, że walka o byt powoduje narastanie kompleksu
niższości u człowieka. W takiej cywilizacji, w której jeden człowiek jest wrogiem drugiego - a taką
cywilizację tworzy cały nasz system przemysłowy, chod nasz naród starał się to zmienid -
demoralizacja i zbrodnia następują nieodwołalnie; są to wraz z głodem uboczne produkty walki o byt.

- Trzeba walczyd z taką formą cywilizacji - powiedział dawny uczeo. Znowu stanął przy oknie. Dwaj
mężczyźni w skórzanych kurtkach rozmawiali z pasażerami małego samochodziku, który przystanął
przy bramie. Potem nie śpiesząc się ruszyli przez dziedziniec między nagimi kasztanami. „Zdaje się, że
nie trzeba będzie długo czekad”, pomyślał z bezradną goryczą.

- Nie mówimy o walce, mówimy o nauce - zwrócił mu uwagę profesor. - Ja sądzę, że aby ograniczyd
i zniszczyd tę demoralizację, należy ustanowid na uniwersytetach katedry pedagogiki leczniczej. Wie
pan! - Zerwał się podniecony i szybkim krokiem przeszedł się po gabinecie. - To znakomita myśl!

- To już nie ma znaczenia, profesorze - powiedział dawny uczeo.

Na schodach rozległy się głuche kroki i zastukano do drzwi.

Do gabinetu weszli przez seminarium dwaj mężczyźni w skórzanych kurtkach i na widok młodego
człowieka uśmiechnęli się szeroko.

- Nareszcie! - rzekł pierwszy. - Naszukaliśmy się po całym mieście!

Drugi mrugnął znacząco brwią. Dawny uczeo posłusznie włożył płaszcz i skierował się do drzwi.

- Co się stało? - rzekł zaskoczony profesor i przetarł z zakłopotaniem okulary.

- Dezerter - rzekł krótko człowiek w kurtce.

- No, widzicie, moi panowie! - zawołał ze zdziwieniem profesor. - Rozmawiałem z nim przez godzinę
i niczego się nie domyślałem!

- Domyśli się pan na policji - rzekł pierwszy cywil z ukrytą pogróżką w głosie.

- Raus, drogi profesorze! - krzyknął przyjaźnie drugi.

Wyprowadzili ich zgodnie z gabinetu, powiedli przez dziedziniec do samochodziku i zawieźli do

więzienia. Młody przyjaciel i dawny uczeo profesora został po krótkim sądzie rozstrzelany, profesora
wrzucono do celi, gdzie powoli chudł z głodu. Ledwo żyjącego wyciągnęły z podziemia sanitariuszki
radzieckie i napoiły gorącym mlekiem jak czułe matki. Umyty i schludnie przyodziany wyszedł
profesor na ulice zalane słoocem i podążył do domu, brnąc przez dymiące gruzy i omijając leje pełne
zielonkawej, trupio cuchnącej cieczy. Ale dom jego spalił się, żonę zabiła bomba, tylko trawnik zielenił
się przed domem. Profesor udał się więc do uniwersytetu i stanął na pustym i wymarłym dziedziocu,
zasłanym szkłem i gałęziami. Postrzępione przez pociski kasztany obsypane były kwieciem, trawniki
pachniały wiosenną zielenią. Wszędzie były ruiny i zieleo.

W korytarzu rektoratu profesor natknął się na dziekana, wychudłego, bladego, ale radosnego.
Uścisnęli się ze łzami w oczach i profesor powiedział:

- Tyle przeżyłem, drogi kolego!

- To było straszne! - potwierdził dziekan. - Dwanaście lat! Nowe średniowiecze! I nas zmuszono do
współpracy!. No, ale teraz trzeba nam się brad do dzieła, tworzyd nowy, prawdziwy świat! Pan wie, że
mianowano mnie rektorem?

- Mam dla pana propozycję, rektorze - powiedział profesor złożywszy gratulacje. - Myślałem o niej
długo w więzieniu. Pragnę objąd katedrę pedagogiki leczniczej. Winienem to mojemu dawnemu
uczniowi. Może by nigdy nie zdezerterował.

- Przedstawimy projekt ministrowi oświaty - powiedział rektor. Weszli do rozbitej bombą sali
wykładowej, w której pracowali murarze, i zamknęli za sobą drzwi.

Profesorzy rozpoczęli wykłady. Bywalec z Christian Science mówił uchodźcom z Europy o aniołach,
czyli dobrych myślach, i o dobrej lokacie złota; wyszedłszy z ukrycia mikrofizyk Jordan wykładał na
uniwersytecie UNRRA o biologii kwantowej i o śnionym świecie; niegolony od tygodnia dr C. E. M.
Joad wymachując energicznie fajką uzasadniał doktrynę holizmu i liberalizmu; Bertrand Russell, który
wrócił właśnie z męczącej propagandowej wycieczki do Berlina, zwierzał się zdolniejszym uczniom
i asystentom:

- Z mojej praktyki naukowej wyciągnąłem wniosek, że kosmicznie i przyczynowo rzecz ujmując,

wiedza nie jest ważnym czynnikiem we wszechświecie; z mojej podróży wróciłem przekonany, że
świat może zbawid przed socjalizmem jedynie bomba atomowa. Oczyma duszy widzę skupione
twarze studentów, którzy z upojeniem pochłaniają słowa swoich profesorów. Nasz trudny i piękny
świat znowu zamienia się w lewą nogę psa, Pan Bóg znowu zapada w sen i cząsteczki elementarne
składają się na cegły krematoriów, widmo komunizmu unosi się nad głowami wraz z metaplazmą
i demonami. Za parę lat uczniowie ci rozejdą się do swoich zawodów: jedni do laboratoriów szukad
nowych odmian cyklonu, inni pojadą do kolonii na gubernatorów i komisarzy, ci będą handlarzami,
tamci generałami - wszyscy zaś zostaną gorliwymi kapłanami, modląc się przez całe życie, aby Pan
Bóg dalej śnił o imperializmie.

W małym uniwersyteckim miasteczku stary profesor pedagogiki leczniczej wchodzi ciężkim krokiem
na katedrę i zaczyna wykład sakramentalnym zdaniem:

- Miałem dawniej ucznia, który zdezerterował.

Wzruszenie i wstyd przez chwilę nie pozwalają mu mówid i profesor zakłopotany przeciera okulary.
Wtedy studenci również ze wstydem i współczuciem nisko opuszczają głowy na pulpity.
WIRTUOZ I CZŁOWIEK

Jak każda działalnośd ludzka, miłośd odzwierciedla przyrodę, społeczeostwo, historię; jest filozofią
praktyczną jak ekonomia, strategia i dyplomacja, zamyka w swym wnętrzu nadzieje i pragnienia
człowieka, rozstrzyga o jego życiu i śmierci; jest nie tylko kochaniem, lecz również i polityką. Miłując
Izoldę Tristan łamał prawa feudalne, wymawiał posłuszeostwo władcy, krewnemu, opiekunowi, na
dworze królewskim nie stało dla niego miejsca. Tristan uznawał bezprawie swej miłości, lecz napój
miłości odebrał wolę wiernemu feudałowi; miłośd ziemska, fol amor, poczęła władad człowiekiem.
Izolda nigdy nie odczuwała rozterki; naczynie grzechu, wiodła Tristana na pokuszenie. Celtycka
opowieśd głosi, że Izolda zaczarowała Tristana, lecz Tristan nie zdradził króla Marka, męża Izoldy. Gdy
przeprowadzał ją przez potok, woda opryskała uda Izoldy. Izolda wyrzekła półgłosem: „O, wodo!
śmielsza jesteś niż najśmielszy z rycerzy!” Wtedy broniąc rycerskiej swej chwały Tristan naruszył
prawa króla Marka. Strzępy celtyckiej opowieści mówią, że król Marek okrutnie mścił się na
kochankach, ścigał ich w puszczy i odnalazłszy zamordował własną ręką. Lecz poezja minstrelów
śpiewa, że szlachetny król Marek ugiął się przed potęgą miłości Tristana i Izoldy i pozostawił im
swobodę, rozwiązując z Tristanem związki lenne. Kochankowie poszli na wygnanie, mając nadzieję, że
dobry król Marek przywoła ich kiedyś na dwór. Jednak król Marek był najpierw feudałem, a potem
dopiero wujem i mężem. Ustrój zwyciężył serce i kochankowie długie lata błądzili po pustkowiu
leśnym.

Kiedy zmienia się ustrój, odmieniają się losy kochanków. Rycerz przedzierżga się w kupca, Izolda staje
się niewinną Pamelą. Drukarz Samuel Richardson dzielnie sekundował ubogiej służącej, która
z poświęceniem broniła swej cnoty przed podtatusiałym Tristanem, arystokratą, który dybał na nią po
pokojach i korytarzach pałacu, przymuszając ją groźbą i siłą do uległości. Biedne, skromne i wymowne
dziewczę zwierzało się w wylewnych listach rodzicom, którzy z dala udzielali jej rad, przestróg
i napomnieo. Nie mogąc uwieśd dziewicy bez skazy, arystokrata pojął ją za żonę. Jakże czułe, łzawe,
dyszące wzruszeniem są listy Pameli! Podtatusiały Tristan zamienił się w najdroższego mistrza
i nauczyciela. Czerpiąc hojną dłonią ze swego doświadczenia mistrz po nocy poślubnej udzielał Pameli
rad o ubiorze kobiecym. Uosobienie cnoty, uczciwości i skromności, biedna Pamela obdarzyła mistrza
pięciu synami i dwiema córkami; on zaś prowadził piękne dzieło miłosierdzia, był przykładnym
mężem, wiernym przyjacielem, spokojnym i uczynnym sąsiadem, pobłażliwym ojcem, łaskawym
panem. Sielanka rozkwitała na żyznym gruncie: była połowa wieku osiemnastego; od stu
pięddziesięciu lat działała Indyjska Kompania Wschodnia, przelewając bogactwo z Indii do Londynu.

Stary Richardson bardziej ufał kobietom niż młody Goethe. Mała Gretchen nie miała szczęścia, woli
i cnoty Pameli, ale też dla jej zdobycia nie wystarczył arystokrata, trzeba było piekła i klejnotów,
a napój miłosny stal się napojem nasennym. Szkatułka z klejnotami rozżarzyła miłośd Małgorzaty do
Henryka Fausta. Pamela zamykała się w pokoju przed prześladowcą, uciekała pod opiekę matrony;
Małgorzata, poruszona błaganiem Fausta, który oglądnąwszy uprzednio jej dziewiczy pokoik i upiwszy
się widokiem panieoskiego łóżka, mówi z westchnieniem:

„I czyliż chod godziny

 Nie będziem mogli spędzid dziś wieczorem,
Pierś w pierś i duszę przelewając w duszę?”

odpowiada z niewinnym westchnieniem:

„Ach! gdybym w domu była sama,

To drzwi dla ciebie stałyby otworem;
Lecz zaraz obok sypia mama
I bardzo na nią zważad muszę,
A ona czujna - niechby się spostrzegła,
To jużbym chyba trupem legła”.

Faust:

„Ej, fraszka. Oto masz flaszeczkę;

Wpuśd w szklankę matki płynu chod troszeczkę,
A sen głęboki ją owładnie”.

Małgorzata:

„Dla ciebie wszystko zrobię snadnie

Lecz czy jej nie zaszkodzi dawka?”

Zabawne tłumaczenie Ludwika Jenikego uwypukla cynizm dialogu. Lecz sam Goethe nie zostaje w tyle
za tłumaczem. Zamiast lękliwego pytania Małgosi: „Lecz czy jej nie zaszkodzi dawka ?”, Gretchen
energicznie rzuca: „Es wird ihr hoffentlich nicht schaden!”

Teoria była szara, drzewo życia wiecznie zielone, ale wydało zatruty owoc: Goethe podwójnie oszukał
Mefistofelesa. Małgorzata wstępuje do nieba; Faust okupuje winy, osuszając bagno i naprawiając
finanse księstwa. Faust poszedł do nieba, lecz należał do piekła. Moralnośd, podzielona na
Małgorzatę i bagno - przestaje w ogóle byd moralnością, staje się przywilejem klasowym. Zwycięski
kapitalizm, jak to lapidarnie określa Manifest Komunistyczny, zamienił godnośd ludzką w towar
wymienny, ale nie tylko godnośd, miłośd również.

Tristanowie i Faustowie Balzaka i Stendhala poszukują przez kobiety awansu społecznego,

świadectwa swej pozycji towarzyskiej, utwierdzenia bogactwa, zaspokojenia namiętności.

Juliana Sorela zamordowało społeczeostwo, ponieważ wzbogacony chłop i księżyk pragnął dzięki
kobiecie wśliznąd się do wyższej sfery mieszczaostwa, Amerykanin Griffith morduje kochankę, aby
awansowad do plutokracji; monsieur Verdoux, skromny urzędnik francuski, rozmiłowany w żonie
i dziecku, zakłada po kryzysie 1931 roku prywatne krematoria, paląc w nich swe kolejne, starsze,
bogate żony, które dusił podczas nocy poślubnej. W ten sposób nawet sam proces miłości stał się
zajęciem zarobkowym. Po drugiej wojnie światowej zademonstrował to pan Claude Marsan.

Pan Claude Marsan, wirtuoz w miłości, stanął w styczniu 1949 roku przed sądem przysięgłych w
Hollywood, który nakazał mu powtórzyd przed oczyma ławników (dziewięciu kobiet i trzech
mężczyzn) jego słynny trzygodzinny seans francuskiej techniki miłosnej, z którym pan Claude Marsan
objeżdżał Stany Zjednoczone.
„Newsweek” relacjonuje:

„Zawywszy przenikliwie jak wilk, Marsan używając jako modelu panny Barbary Weir, rozpoczął
prelekcję od odegrania na pile utworu tanecznego. »Ciemne oczy«, gdy zaś jury zaczęło parskad ze
śmiechu, Marsan, komentując własne poczynania, przystąpił do demonstracji, jak należy spędzad
z kobietą pierwsze pół godziny: »Nie powinniśmy używad gestów. Po prostu należy rozmawiad«.
Następnie wdał się w bardziej szczegółowe i intymne rozważania, które zakooczył ideologicznym
aforyzmem: »Lepiej uprawiad miłośd raz w tygodniu przez trzy godziny, niż kochad się co dzieo
w pośpiechu jak businessman«.

II

„Nie umiem już odróżnid, co jest bardzo straszne, a co jest straszne trochę mniej. Pewnie to straszna
rzecz przebywad przez cały tydzieo ze zmarłą matką w jednym mieszkaniu, u jej nóg gotowad na
malutkim piecyku zupę z mąki i połykad tę zupę z tępym apetytem. Pewnie to straszna rzecz stracid
jedyne swe dziecko” - pisała w czterdziestym trzecim roku sanitariuszka Lida do korespondenta
wojennego Saszy, człowieka, którego kochała. Sasza pracował w redakcji gazety frontowej, Lida -
w szpitalu na jeziorze Ładoga, przy słynnej Drodze Życia. Armia

Radziecka atakowała wzdłuż linii kolejowej Moskwa- Leningrad; słowo „Leningrad” oznaczało
„zwycięstwo”. „Było wśród nas wielu ludzi z Leningradu - pisał Sasza w pamiętniku. - Otrzymywali oni,
co prawda rzadko, listy „stamtąd”. Tego wieczoru przyszedł list do Gubina. Położywszy list na kolana,
Gubin zaczął czytad z pochyloną głową:

„Żenią umarła i Hala umarła, Mama jeszcze nie umarła, ale na pewno umrze w tych dniach, bo czuje
się bardzo źle (Gubin czytał na głos, a jego twarz ścięła się jak zwykle, gdy się podniecał), i czy nie
możesz nam przysład trochę cebuli?” Pewnego dnia Sasza otrzymał nowe zadanie: reportaże z
Leningradu. Przyleciał do Leningradu samolotem i gorączkowo zaczął szukad ukochanej kobiety.

Trzymany w kleszczach głodowej blokady, ostrzeliwany przez artylerię niemiecką, Leningrad bronił się
zaciekle, chociaż co dzieo tysiące i dziesiątki tysięcy ludzi ginęły z głodu, mrozu i wyczerpania. Przez
zamarznięte jezioro Ładoga szły Drogą Życia do miasta skąpe transporty żywności, opału i leków;
szoferzy, nie bacząc na odmrożenia rąk i nóg, pracowali nieprzerwanie; młode dziewczęta tygodniami
i miesiącami stały na posterunkach w pustych i wymarłych domach, chroniąc miasto od dywersantów
i szpiegów; kobiety wytrwale chodziły do fabryk, produkowały bezcenną broo, dzieliły się kromką
chleba i kubkiem gorącej wody, chowały umarłych i zabitych, krzepiły żyjących - broniły miasta
i świata przed faszyzmem. Przeżywały miłośd i rodziły dzieci, były matkami, żonami, siostrami,
kochankami, lecz miłośd ich znaczyła co innego niż seans Claude Marsana i panny Barbary Weir.

Literatura naszej epoki dała ludzkości wspaniałe obrazy miłości człowieka do człowieka, splecionej
z walką o wyzwolenie narodów i klas, o ocalenie szczęścia własnego. Pisarze pieniądza, zohydzając
miłośd, odbierają człowiekowi wiarę w moralnośd i sens walki społecznej. Komunista Drover
z powieści Grahama Greene It's Battlefield zasądzony został na 18 lat więzienia; jego umiłowana żona
jeszcze przed wyrokiem zdradza go z jego bratem. Nie dochowa przecież przez 18 lat wierności
mężowi; im więc wcześniej go zdradzi, tym lepiej, młodośd szybko przemija. Piotr Slavek z Krucjaty
bez krzyża Kostlera bierze gwałtem kobietę, w której się zadurzył, upaja się miłostką i porzuca ją
bezwolnie, jak porzucił komunizm. Oprócz teorii Freuda nic nie ostało się w Piotrze Slavku;
chłodnemu, logicznemu rozumowaniu faszysty Bernarda przeciwstawia romantyczny poryw
lekkomyślnego chłopca. Piotr Slavek instynktownie czuje, że trzeba walczyd z faszyzmem, ale
zdradziwszy komunizm nie uznaje żadnej ideologii. Wyjechał z kraju opromieniony chwałą więźnia
Gestapo; wrócił jako angielski szpieg. Nihilizm poszedł na służbę kapitalizmu. Pisarze socjalizmu,
uwznioślając miłośd, umacniają w człowieku wiarę w słusznośd jego walki i poświęcenia. Major
Sergiusz nie zdobędzie szczęścia z kobietą, która czeka na niego, walcząc w maquis; zginie
w oswobodzonym miasteczku serbskim, niszcząc ukrytego w piwnicy wroga, który strzelał do kobiet
i dzieci wyległych na ulice, aby witad żołnierzy radzieckich; bohaterska Raisa padnie od
przypadkowego pocisku. Lecz śmierd snajperki nie była daremna:

„Kiedy Raisę grzebano, karabin jej uroczyście wręczono snajperowi Kuźniecowowi. Zaczął on mówid
uroczyście: »Zobowiązuję się bid nienawistnego wroga«:... Głos mu się urwał. Kuźniecow zamrugał
i głosem głuchym, jakby mówiąc do samego siebie, zakooczył: »Wielki miała ból - dziecię jej umęczyli.
Nigdy tego nie zapomnę«. Podniósł karabin ponad głowę, następnie przybliżył go do ust i z
szacunkiem pocałował”.

Partyzantka Mado i żołnierz Osip z Burzy Erenburga będą żyli wspomnieniami po poległych
przyjaciołach i świadomością zwycięstwa; Lucie Blanchard, mała ekspedientka paryska, kiedy wróci
z obozu niemieckiego, żyd będzie jak mąż, który zginął na barykadzie paryskiej. Piotr Taraque umarł
tak, jak żył. Śmierd jego dopełniła trudne życie chłopa, który wrósł w klasę robotniczą, z trudem
zdobył świadomośd społeczną, stał się organizatorem rewolucji i ruchu oporu. Miłośd Piotra Slavka
była praktycznym freudyzmem, miłośd Piotra Taraque była moralnością komunisty. Piotr Taraque
umiał uratowad od śmierci kobietę, którą oszukał jego przyjaciel, syn wielkiego przemysłowca. Miłośd
jego pomogła Lucie Blanchard wyjśd z ciasnego światka pojęd drobnomieszczaoskich i wziąd udział
w wielkiej walce narodu francuskiego. Arthur Köstler jest zdrajcą ruchu robotniczego, Claude Morgan
jest jego płomiennym aktywistą; tak człowiek i dzieło stapiają się w jedną bryłę.

Podobnie jak Lucie Blanchard, Stefanię Kowiak, młodą absolwentkę uniwersytetu amerykaoskiego i
żonę twardego działacza komunistycznego, Dave Spaasa, wydźwignęła miłośd: z urojonego świata
dyskusji akademickich, toczących się wśród ludzi sztucznie izolowanych od życia, weszła w sam wir
konfliktów i walk robotników z kapitalistami, oglądała wiece i strajki, czuła głód i poniżenie, poznała
policję i detektywów fabrycznych. Jej doświadczenia, wahania i klęski ideowe, jej wielka miłośd do
męża, który ponad życie spokojnego specjalisty przedkłada obowiązek walki w Hiszpanii o zwycięstwo
republiki, w Chicago - o parocentową zwyżkę płac dla robotników kolejowych, na okręcie w konwoju -
o zwycięstwo nad faszyzmem - wszystko to stanowi stopnie jej rozwoju i dojrzewania, jej wyzwalania
się z pęt wrogiej człowiekowi ideologii.

Wydana w ogniu gwałtownej nagonki przeciw Partii Komunistycznej Stanów Zjednoczonych powieśd
Aleksandra Saxtona o miłości Dave Spaasa i Stefanii Kowiak - obok dzieł Gorkiego, M. A. Nexö,
Romain Rollanda, Londona, Dreisera - świadczy raz jeszcze o pięknie miłości ludzkiej naszej epoki.
Walcząc o szczęście ludzie odnajdują przyjaciół i wspierają się wzajem. Sergiusz, Raisa, Taraque
zginęli, aby mogli żyd Dave i Stefania, Sasza i Lida.

Sasza i Lida spotkali się na froncie Leningradu dwa razy. Widzieli się na krótką chwilę przed odjazdem
Saszy na Wielką Ziemię, potem Lida spotkała Saszę, gdy był śmiertelnie ranny. Wielkim wysiłkiem
lekarzy Saszę uratowano i odtransportowano na tyły. Kiedy przenoszono rannego do samolotu, Lida
podeszła do lotnika. Niespodziewanie dla samej siebie powiedziała: „Proszę was bardzo... Będziecie
wieźd człowieka, który dla mnie wiele... Po prostu: proszę was”.

Lotnik spojrzał na nią z uwagą i odrzekł: „Bądźcie spokojna. Jesteśmy przecież znajomymi. Będę leciał
najgładszą, najprostszą drogą. Pójdzie jak po maśle”. I potem wyciągając do niej ogromną łapę
w futrzanej rękawicy dodał przy pożegnaniu:

„No, nic. Wszystko będzie w porządku. Bądźcie szczęśliwi”. Przetrzymał przez mgnienie oka jej dłoo
w swojej dłoni i powtórzył: „Bądźcie szczęśliwi”.

To szczęście jest trudne, lecz zasłużone. Wyrosło ono ze zwycięstwa w walce o miłośd, która chroni
nie tylko kochanego człowieka, ale broni wszystkich ludzi przed zbrodniami naszego wieku:
kapitalizmem, wojną, faszyzmem; o miłośd, która każdego człowieka uczyni Piotrem Taraque i
Sergiuszem, Stefanią i Lidą, a świat uczyni światem socjalizmu.

III

O, wodo! Śmielsza jesteś niż najśmielszy z rycerzy! Ale dłoo wyciągnięta po pieniądze, jest śmielsza
niż rycerz i woda. Raisa, Sergiusz, Piotr i miliony bezimiennych ludzi zginęło broniąc kultury
socjalizmu; udzielając płatnych seansów, Claude Marsan broni kultury kapitalizmu. Napój miłosny,
krople nasenne zamieniły się w pieniądz. Socjalizm stapia sztukę i kulturę ze szczęściem
i zwycięstwem człowieka; kapitalizm jak w bryłę błota zlepia sztukę, kulturę i prostytucję.

Po sforsowaniu Dniepru major Sergiusz rozmyślał przy ognisku: „Dlaczego ludzie sądzili, że
Zwycięstwo lata? To nieprawda. Nogi Zwycięstwo ma obtarte do krwi, pełza ono przez błoto, śnieg,
włazi do dziur. Jest poranione, zmęczone, zmarznięte... Jest raczej podobne do małej telefonistki
majora Szylejko. Zdaje się, Waria... Właśnie tak: niewystrojone, a przecież Zwycięstwo. Oto przyszło
do saperów, usiadło przy ognisku. Jest mu zimno. A stos dopalał się, pozostało trochę różowego żaru,
biednego, człowieczego ciepła...”

Odpowiadając majorowi Sergiuszowi, „Saturday Review of Literature” podał ogłoszenie tej treści:

„NEUROTICA - Numer Drugi jest gotów. Zawiera: „Psychopata w naszym społeczeostwie”; „Atak na
prostytucję jako atak na kulturę”; „Neurotics, Spółka Akcyjna”. Poezja, proza. Egzemplarz dwa dolary;
NEUROTICA, 4438 ½ 01ive St., St. Louis, Mo., U. S. A.”.
GĄSIENICE NA KAPUSCIE

Ofensywa Pokoju! Nasz wiek XX jest wiekiem dyskusji między kapitalizmem a socjalizmem. Historyk,
Herodot naszych dni, zapamięta wielkie sprawy epoki: mity i marksizm, głód i wolnośd, wyzysk
i godnośd, pieniądze i rozum; będzie mówił o walce kryzysu przeciw rewolucji, okopu przeciw orce,
komór gazowych przeciw traktorom, bomb atomowych przeciw pięciolatkom, ale zapomni o zgiętych
plecach ogrodnika i przemilczy samotne przechadzki pisarzy.

Był piękny wiosenny poranek, gdy minąwszy pachnący trawą i deszczem park, w którym ogrodnik
pochylał się nad klombem, znalazłem się przed gmachem Ambasady. Odremontowany z gruzów pałac
świecił się śnieżnym wapnem. W gablotkach, zawieszonych pod ciemnymi oknami, czerniały zdjęcia
ogromnych nadfortec, które obleciały kulę ziemską z pełnym ładunkiem bomb, nabierając benzynę
w locie. Na horyzoncie kłębiły się chmury, gumowy wąż, którym szła benzyna z ogona tankowca do
ogona nadfortecy, wyginał się od wichru. Drugie zdjęcie pokazywało wzbijanie się odrzutowca, który
stawiał słup dymu nad ziemią. Trzecie zdjęcie było fragmentem twarzy młodego pilota, Lieut. Roberta
Drew, któremu przy zakręcie siła odśrodkowa gniotła mięśnie policzków i wargi, odsłaniając
zaciśnięte kurczowo zęby. Ostatnie zdjęcie obejmowało parę tancerzy: pilota i dziewczynę o nagich
ramionach, mrużącą rozkosznie oczy. Niżej szły znowu fotografie bombowców. Drzewa zieleniły się w
Alejach, spłukane nocnym deszczem, wśród drzew czerniły się spalone mury, opięte rusztowaniami.
Po asfalcie sunęły bez szmeru trolleybusy i wlokły się furmanki z cegłami, piaskiem i cementem. Wiatr
niósł suchy kurz z ruin ulicy Pięknej. Obejrzawszy fotografie wzruszyłem ramionami i poszedłem dalej,
mijając rusztowania Alej, na których milczący murarz dyskutował z urzędnikiem amerykaoskim:
cierpliwie i starannie rzucał kielnią świeżą zaprawę na mur.

Historyku, Herodocie naszego wieku! Nie szukaliśmy rozumu u burżuazji! Burżuazja, przeżywając
agonię imperializmu, stojąc oko w oko wobec wspaniałego paostwa socjalistycznego, w którym klasa
robotnicza włada nie tylko znakomitą organizacją, lecz rozwija również potężne środki produkcji;
burżuazja, czując chłód od groźnej fali wyzwoleoczej ludów kolonialnych - jest jak słynne trzy małpy,
które zamykają oczy, aby nie widzied, zatykają uszy, aby nie słyszed, usta, aby nie mówid; burżuazja
nie chce zrozumied sensu ani świata, ani historii.

Burżuazja straciła mózg, ale zachowała żołądek. Przestała traktowad świat jako proces historyczny,
splot konieczności przyrody i swobodnej, twórczej pracy człowieka, zaczęła traktowad go jak kapustę.

Biedna dziczka, skromna brzoskiew - to wielka rzecz! Niezapomniany badacz życia owadów, Jean
Henri Fabre, poświęca jej i innym odmianom roślin krzyżowych liryczne westchnienie w swoich
słynnych Wspomnieniach entomologicznych. Jednakże uczucie nie stępiło precyzji opisu:
socjologiczna konstrukcja losu dziczki jest u Fabre'a bardziej precyzyjna niż dzieje człowieka
u polskich realistów. Brzoskiew, dziczka o wysokiej łodydze, marnym ulistnieniu i przykrym smaku,
dzięki cierpliwym i umiejętnym ludzkim zabiegom przemieniła swoje liście w ogromną, białą i miękką
głowę kapusty ogrodowej, przekształciła swoje kwiaty w mięsiste szypułki kalafiora, w całą rodzinę
pączków głowiastych brukselki, twardy i zdrewniały głąb rozrósł się w mięsisty i soczysty brzuszek
kalarepy, a korzeo - w brukiew, spęczniają rzepę, wystającą na poły z ziemi. Historia zapomniała o
źródle, z którego czerpały soki te szlachetne, piękne i smaczne rośliny. „Historia nie zajmuje się zgoła
podobnymi drobiazgami - napisał z melancholią dobry J. H. Fabre - sławi pola bitwy, na których
zabijamy się wzajem, ale przemilcza pola uprawy; interesuje się królewskimi bękartami, lecz nie zna
pochodzenia pszenicy. Tak chce głupota ludzka”.

O, Herodocie naszego wieku! Człowiek hoduje i uszlachetnia kapustę, kalarepę, brukiew. Przyrządza
z nich pachnący kapuśniaczek, rześką sałatę, sławny bigos. Człowiek pracuje sam, nie odginając
grzbietu, ale do jedzenia przysiada się również gąsienica bielinka kapustnika, żarłoczny i bezmyślny
żołądek, któremu ogromna główka kapusty starcza ledwo na tydzieo.

W zupełnym milczeniu hordy gąsienic niszczą kwitnące ogrody, wypasają żyzne połacie ziemi. Nie
odrywając szczęk od pokarmu przyglądają się w zupełnym milczeniu, jak czujny ogrodnik schyla się
nad rośliną i ocala ją, wybierając gąsienice palcami. Walka toczy się w milczeniu; ale gdyby gąsienice
umiały mówid?

II

Dyskusja wybuchła nagle i ogarnęła cały naukowy świat kapitalizmu, wzniecając niepokój, budząc
oburzenie i nienawiśd. 31 lipca 1948 roku Trofim D. Ł ysenko, Prezydent Radzieckiej Akademii Nauk
Rolniczych im. Lenina, wygłosił na sesji zwyczajnej referat „O sytuacji w biologii”. Referatowi
przysłuchiwało się 700 akademików, pracowników instytutów naukowych, profesorów wyższych
szkół rolniczych, zakładów biologii, agronomów, zootechników, mechanizatorów, ekonomistów,
redaktorów pism specjalnych. Obrady trwały tydzieo, ponad 50 mówców oceniało błędy i osiągnięcia
biologii współczesnej, w której idealistyczny weismannizm walczył z materialistyczną koncepcją życia.
Idealiści, przypisując żywemu ciału jedynie rolę środowiska pokarmowego dla substancji dziedzicznej,
uznają substancję dziedziczną za nieśmiertelną, nie tworzącą się nigdy od nowa, rządzącą tym ciałem,
ale nie wytwarzaną przezeo, nie podlegającą zasadniczo prawom przemiany materii (procesom
redukcji i utleniania), a nawet wyłączoną od działania praw fizycznych. W ten sposób idealizm, łącząc
się z koncepcjami Malthusa, stał się orężem burżuazji.

Aby uzasadnid naukowo ucisk klasowy, ideologowie burżuazji wprowadzili do biologii pojęcie walki
konkurencyjnej w obrębie jednego gatunku jako główną przyczynę ewolucji; aby usprawiedliwid głód
i nędzę - propagowali pseudonaturalne prawo Malthusa, które „wyraża, się w stałym dążeniu
wszystkich istot żywych do rozmnażania się szybciej, niż na to pozwalają zapasy pokarmów będące do
ich dyspozycji”; aby odebrad nauce jej znaczenie praktyczne, odrywali organizm żywy od świata, który
go otacza.

„Zawzięta walka - stwierdził w swoim referacie profesor Łysenko - dzieląca biologów na dwa
nieprzejednane obozy zawrzała dokoła od dawna stawianego zagadnienia: czy jakościowe zmiany
natury roślinnych i zwierzęcych organizmów zależą od jakości warunków życiowych oddziaływających
na żywe ciało, na organizm?”

Idealizm odrzuca tę zależnośd, materializm ją potwierdza.

Materializm nie oddziela „właściwości dziedziczenia od żywego ciała i jego warunków życiowych. Bez
dziedziczności nie ma żywego ciała, bez żywego ciała nie ma dziedziczności. Żywe ciało i jego warunki
życia są nierozłączne. Gdy tylko pozbawi się organizm jego warunków życiowych, żywe ciało stanie się
martwe”. Ale nauka i praktyka stanowią jedno. I dlatego w dyskusji nad osiągnięciami biologii
współczesnej powoływali się akademicy i mechanizatorzy, badacze i praktycy na realne znaczenie
teorii naukowych, na odbicie biologii w praktyce rolnictwa. I podczas gdy wybitni idealiści radzieccy
strawili życie na badaniu przemian chromosomów u muszek w rejonach Moskwy i dzielnicach
Woroneża, zapowiadając długie lata badao nad wpływem wojny na warunki życiowe much - wielki
nauczyciel Łysenki i twórca nowych materialistycznych podstaw biologii, I. W. Miczurin, w ciągu
jednego tylko życia ludzkiego stworzył więcej niż 300 nowych odmian roślin przy pomocy selekcji
i systematycznego wychowania. Przemiany większe niż dzieje brzoskwi Miczurin potrafił zamknąd
w krótki okres życia jednego pokolenia. Stojąc na usługach spółdzielczego gospodarstwa rolnego,
agrobiologia radziecka opracowała sposoby podniesienia plonów przez racjonalne płodozmiany
łąkowo-polowe, przedsiewną uprawę ugorów i ziembli, nasiewnictwo i metody hodowli zwierząt,
zakładanie lasów wiatr ochronnych, prawidłowe nawodnienie i dostosowanie maszyn rolniczych do
rodzaju gleby i roślin. Związana mocno z agrobiologią, biologia radziecka jest nauką praktyczną.
„Nauka dlatego nazywa się nauką - przypomniał słowa Stalina akademik S. F. Demidow - że nie uznaje
fetyszów, nie obawia się podnieśd ręki na wszystkie przeżytki i czujna jest na głosy doświadczenia
i pracy”. Zamykając dyskusję o biologii profesor Łysenko na pytanie, jak Partia ocenia jego referat,
odpowiedział:

- Centralny Komitet naszej Partii rozpatrzył mój referat i uznał go za słuszny.

III

Nie przebrzmiały jeszcze oklaski, gdy gąsienice zawrzały śmiertelnym oburzeniem. W reakcyjnych
dziennikach, tygodnikach, miesięcznikach, w pismach specjalnych i szmatławcach, w audycjach
radiowych i dyskusjach publicznych - nazwisko Łysenki i imię Miczurina wypowiadane były
z nienawiścią i strachem. Zapominając, że w Związku Radzieckim dyskusja o biologii toczyła się od
wielu lat i zarówno idealiści jak i materialiści mogli swobodnie uzasadniad teoretycznie i praktycznie
swoje poglądy i że zwycięstwo materializmu jest zwycięstwem i praktyki, i teorii - kapitalistyczni
uczeni i pisarze, dziennikarze i księża, gospodynie wiejskie i lordowie zakładali w rozprawach
i kazaniach, w przemówieniach i listach do redakcji protesty przeciw Łysence. Przedstawiano
demokrację zachodnią, gdzie uczony może robid, co chce, dyscyplinie socjalistycznej, gdzie uczony
związany jest z życiem i potrzebami narodu.

Jednakże dyskusja o idealizmie w biologii zmobilizowała również po stronie socjalizmu wielu

uczonych Zachodu. „Czyżby demokracje zachodnie były ideałem? - zapytuje czytelnik angielskiego
tygodnika. - Kilka lat temu w Stanach Zjednoczonych wielu profesorów i nauczycieli zostało
zdymisjonowanych tylko dlatego, że wyrażali liberalne poglądy na sprawę Murzynów, robotników,
etc. Jako starszy przykład może służyd biolog J. T. Scopes, który został skazany sądownie w 1925 roku
za zbrodnię nauczania o ewolucji. Jeżeli sprawa ta wydaje się zamierzchła, to warto by dodad, że do
dziś dnia nie wolno nauczad o ewolucji w stanie Tennessee!”
Stary Bernard Shaw:

- Jest rzeczą samą przez się zrozumiałą, że żadne paostwo nie może tolerowad teorii fatalistycznych,
a tym bardziej nie może ich tolerowad paostwo socjalistyczne, którego każdy obywatel powinien
dążyd do tego, aby świat przekształcid, aby go celowo i świadomie ulepszad; w którym żaden
kryminalista czy reakcjonista nie może się zasłaniad twierdzeniem, że nie odpowiada za pobudki
swoich czynów, gdyż zależą one od przyrody i zostały ustanowione przed początkiem świata. Czy
uczeni mogą żądad bezkarności wobec prawa w swojej praktyce naukowej? Czy paostwo powinno
w interesie ogółu kontrolowad działalnośd naukową, jak to czyni z innymi dziedzinami działalności
ludzkiej? Na moje stare pytanie: „Czy człowiek może ugotowad swoją matkę, aby zbadad, w jakiej
temperaturze wody umiera stara kobieta?” - policja odpowiada skutecznie za pomocą szubienicy. Na
pytanie Łysenki: „Czy paostwo powinno tolerowad naukę, która każdego człowieka czyni
nieodpowiedzialnym wytworem sił przyrody?” - należy po prostu odpowiedzied: Nie!

Dzielny, kochany stary G. B. S.! Oby żył nam jeszcze sto lat!

IV

Jean Henri Fabre opowiada w swych czarujących szkicach, że za czasów Pliniusza ogrodnicy walczyli
z plagą gąsienic kapustnika, wtykając w środku ogrodu pal z czaszką kooską na wierzchu. „Dziś -
uśmiecha się Fabre - zastąpiono czaszkę kooską skorupą jaja, którą zatyka się na kij stojący
w kapuście. To nawet łatwiejsze, a skutecznośd jest całkiem ta sama, czyli równa zeru”.

Dopóki nauka jest półprywatnym zainteresowaniem uczonych zamkniętych w gabinetach, dopóki

kształci fachowców kapitalizmu, póty niebezpieczeostwo, że świat będzie poznany i naukowo
zmieniony, jest niewielkie. Ale gdy nauka dostaje się w ręce postępowych sił społecznych, w ręce
świadomych ogrodników - wtedy biada gąsienicom! Świat - ta piękna, słodka kapusta zmieniana
umiejętnym zabiegiem ogrodnika - staje się coraz smaczniejszy. Gąsienice są coraz żarłoczniejsze,
apetyt przychodzi w miarę jedzenia, ale ogrodnik coraz skuteczniej uczy się z nimi walczyd.

Niebawem zazielenią się pędy młodych lasów, które suche stepy nadwołżaoskie zamienią
w najżyźniejsze ziemie świata. Niebawem pierwsze traktory ruszą na nieogarnionych równinach ziemi
chioskiej. Dojrzewa agrest pod biegunem, tuczą się gęsi i barany, rośnie zboże na wojennych ugorach,
wznoszą się zniszczone miasta, trwa walka wyzwoleocza w bogatych krajach kolonialnych, każde
drzewo jest drzewem pokoju. Ogrodnik w parku prostując grzbiet nie wie może, że jest żołnierzem
ofensywy pokoju. Ale idąc w cieo rozłożystego drzewa, które on sadził, ty go przypomnij wiekom,
Herodocie!
EPPUR SI MUOVE

Na długo przed Kopernikiem Jozue wstrzymał słooce dla celów wojennych. Użył je jako wielki
reflektor, aby oświetlid pole bitwy. Zwyciężywszy pięciu królów, skorzystał z długiego dnia, rzucił się
za nimi w pościg, pojmał ich w niewolę, torturował i „pomordował je i zawiesił je na piąci drzewach,
a wisieli na drzewach aż do wieczora”, za czym ruszył zdobywad i palid miasta wroga. Bóg Izraela
wchodził na ołtarze pogan. Kiedy Kopernik wstrzymał słooce, na ołtarze objawienia wchodził
zwycięski rozum. Kopernikaoska teoria obrotu ciał niebieskich podzieliła świat chrześcijaoski na
wrogie obozy: korzystając z długiego dnia, kapitalizm zwyciężał feudałów, zwalał hierarchie
i autorytety.

W marcu 1616 roku Kongregacja Indeksu Ksiąg Zabronionych pracująca pod osobistym
kierownictwem Papieża wydała wyrok potępienia na doktrynę Kopernika. W roku 1633 potępiono
Dialogi Galileusza:

„Ponieważ ty, Galileuszu, siedemdziesięcioletni synu zmarłego Vinzenzo Galileo z Florencji, zostałeś
wskazany Świętemu Urzędowi, jako iż utrzymujesz fałszywą naukę, szerzoną przez wielu, twierdząc,
że słooce stoi nieruchomo w pośrodku świata i że ziemia się porusza, a także obraca; iż nauczasz
uczniów tej nauki; iż na dowody przedstawiane z Pisma Świętego odpowiadasz w sposób sobie
wygodny, tłumacząc rzeczone Pismo według własnego mniemania - przeto Urząd Święty... etc.

Mniemanie, że słooce jest niewzruszonym środkiem świata, jest filozoficznie niedorzeczne, fałszywe
i heretyckie, ponieważ kłóci się wymownie z Pismem Świętym.

Mniemanie, że nieporuszona ziemia nie jest środkiem świata, lecz że się porusza i obraca, jest
również niedorzeczne filozoficznie i fałszywe, a teologicznie co najmniej zwodnicze w wierze”.

Galileusz na kolanach musiał odwoład swą naukę, Urząd Święty zaś ustalił raz na zawsze formułę,
która potępiała wszelkie księgi utrzymujące, że ziemia się porusza, a słooce stoi nieruchomo, libri
omnes docentes mobilitatem terrae et immobilitatem solis.

Dopiero w roku 1822 skreślono Kopernika z Indeksu. Jeszcze młody Mickiewicz popełniał grzech
śmiertelny. W Odzie wołał bluźnierczo: „Dalej z posad, bryło świata!”

II

Wdzięczne pokolenia przechowały pamięd o tym niezłomnym starcu, który oddał życie w służbę
nauki, był bohaterem i męczennikiem. Czy jednak można mówid o męczeoskiej śmierci w obronie
prawdy naukowej?
Zmarły ks. Konstanty Michalski rozważa to zawiłe zagadnienie w swojej rozprawie Między heroizmem
a bestialstwem (Wydawnictwo Mariackie, Kraków, 1949) i jako przykład podaje sprawę Kopernika i
Galileusza:

„Wiele gorzkich słów powiedziano przeciwko Kościołowi, pisząc o obydwu wielkich myślicielach, nie
przypuszczając nawet na chwilę, że zasadniczo zajął się podobnym zagadnieniem św. Tomasz z
Akwinu, mówiąc o męczeostwie (Summa Teologiczna, II, II, c. 124). Pyta się bowiem, czy można
mówid o męczennikach, którzy stanęli w obronie geometrii. Odpowiedź jest prosta, ale sięga do Boga
jako najwyższego gwaranta prawdy. Jeżeli ktoś stanie wobec tego zagadnienia, uprzytomniając sobie,
że chodzi o prawdę lub kłamstwo, że przez afirmację prawdy oddaje się kult Bogu jako najwyższej
Prawdzie, a przez kłamstwo staje się w poprzek temu kultowi, to jego śmierd w obronie prawdy
będzie aktem męczeostwa. Wiadomo, że Galileusz był człowiekiem głęboko wierzącym i rozumiał
dobrze stosunek każdej prawdy do Boga. Jeżeli więc ktoś jeszcze dzisiaj chciałby lżyd Kościół stając po
stronie Galileusza, to niech zechce wpierw przeczytad odnośny artykuł z podanego przez nas miejsca
w Sumie Teologicznej, a zobaczymy, że św. Tomasz stanąłby po stronie Kościoła i Galileusza”.

Święty Tomasz pozwolił, Urząd Święty zabronił, Galileusz odwołał, Bogu cześd oddano. Można byd
męczennikiem broniąc geometrii, ale kto męczy człowieka za geometrię? „Indeks Ksiąg Zabronionych
przez Kościół” jest Panteonem myśli człowieka. „Indeks Leona XIII” mieścił 7.200 autorów, „Indeks
Piusa XI” z roku 1930 potępił prawie 8.000 uczonych, poetów i myślicieli; oto niektórzy:

Dante, Leibniz, Grotius, Gautier, Defoe, Sterne, Milton, Kartezjusz, Auguste Comte, Flaubert, Anatole
France, Heine, Kant, Lamartine, Locke, J. S. Mili, Maeterlinck, Pascal, Voltaire, Th. Paine, Rousseau,
Renan, George Sand, Stendhal, Zola, Spinoza, Swedenborg, Hipolit Taine, Bergson, Bacon, Samuel
Richardson, Victor Hugo.

Walka o prawdę naukową nie jest aktem chwały Boga, lecz aktem walki o wolnośd człowieka przeciw
przyrodzie i niewolnictwu. Poznanie świata w ustroju sprawiedliwym staje się potężnym narzędziem
szczęścia ludzi; tylko ustrój niewolniczy nienawidzi nauki. Nauka wyzwala człowieka; niewolnik musi
wierzyd w mit. Stając po stronie Galileusza przeczymy dogmatowi i mitom; wybierając dogmat i mit -
lżymy Galileusza; tertium non datur.

III

Dyskusja o Galileuszu, wznowiona w niektórych tygodnikach Zachodu, jest swoistym uczczeniem 70

rocznicy urodzin Alberta Einsteina. W niemieckim miesięczniku „Ost und West” przypomniano słowa
Einsteina sprzed dwudziestu lat, kiedy żądał on ograniczenia zbrojeo, uzgodnienia zobowiązao
traktatowych i znalezienia uczciwego stosunku do Związku Rad, aby „kraj ten, uwolniony od nacisku
z zewnątrz, mógł się rozwijad bez przeszkód”; podczas Kongresu Pokoju w Nowym Jorku „Life”
umieścił Einsteina na czele galerii „super-frajerów” pokoju wraz z Tomaszem Mannem, Charles
Chaplinem, HarIow Shapley'em, Jo Davidsonem, Dorothą Parker, Langstonem Hughes i innymi
uczonymi i pisarzami; Bertrand Russell z uśmiechem ironii oświadczył, że chociaż Einstein
współpracuje z innymi uczonymi amerykaoskimi, którzy pragną ustanowienia kontroli
międzynarodowej nad energią atomową, to „jednak problem ten jest niestety trudniejszy niż teoria
względności”.

Natomiast uczony fizyk, Witold Rybczyoski, w filozoficznym artykule Renesans stanowiska człowieka
we Wszechświecie („Tygodnik Powszechny”, nr 213 - 214, 1949) powołując się na Einsteina, uśmierca
Galileusza. „Gdy wypowiadamy zdania: »Ziemia kręci się względem wszechświata dokoła osi« albo
»Ziemia kręci się względem Wszechświata dokoła osi przechodzącej przez jej bieguny«, opisujemy
jeden i ten sam fakt, a żadne zjawisko fizyczne nie przechyli szali na stronę jednego z tych sądów”.
Poznawanie prawdy jest działalnością społeczną. Nauka nie tylko kontempluje prawdę, nauka
zmienia życie. Poznawanie prawdy nie jest bierną, lecz czynną postawą wobec życia. W nauce, jak
w każdej najbłahszej; działalności ludzkiej, odbijają się jak w zwierciadle konflikty epoki, szlachetna
walka człowieka o wolnośd i chleb. I tylko ona trwa przez pokolenia.

Pokolenia nie zapamiętały wyroku Świętego Urzędu, że zabronione są libri omnes docentes
mobilitatem terrae et immobilitatem solis, księgi wszelkie utrzymujące, że słooce stoi nieruchomo,
a ziemia się porusza.

Pokolenia zapamiętały i z dumą powtarzają okrzyk Galileusza: „A jednak się porusza; eppur si
muove!”

IV

Żegluj, Ziemio, po szlakach Wszechświata, wielka, piękna, wspaniała Ziemio! Nigdy nie byłaś ojczyzną
tyranów i inkwizytorów.

Byłaś zawsze Ziemią Koperników, Galileuszów i Einsteinów.

CZASIE, NAPRZÓD!

Kiedy książę Henryk, hulaka, bywalec karczem i zajazdów, przebił szpadą na równinie Shrewsbury
dumnego księcia Percy, zwanego Hotspur, nie wiedział, że zabija feudalizm. Umierając Hotspur
pragnie, aby razem z nim umarła historia, przekazuje zwycięzcy epistemologię, etykę i metafizykę klas
ginących; myśl ludzka - mówi -

jest niewolnicą życia, życie - złudą czasu,

czas zaś - wszelkiego bytu los to przesądzony –
zaiste, musi stanąd.

Ale czas idzie naprzód. Przeminął feudalizm, skruszały zamki rycerskie, rozpadł się absolutyzm, spaliły
się pałace, rozsypały się kości Hotspura i zgniły szczątki Henryka, światem zamiast herbu i szpady
zaczął rządzid pieniądz i karabin. Dopiero cztery wieki później czas znowu przystanął na chwilę: nowa
klasa społeczna schodziła ze szlaków historii. Feudał zginął na polu bitwy, kapitalista zmarł w klozecie,
dumny Hotspur stał się rozpustnym Eustachym Barnackiem, Szekspir zamienił się w Aldousa Huxley'a.
O, nędzo historii ludzkiej!

Aldous Huxley lubi gnijącą burżuazję jak smakosz szczura w miodzie. Od szczura do mistycyzmu tylko
jeden krok. Zrobił go W. Somerset Maugham, zrobił go Evelyn Waugh, zrobił go Aldous Huxley.
Dwadzieścia lat temu pokazał burżuazję angielską po upojeniach pierwszej wojny światowej.
Symbolem jej był redaktor Burlap, piszący rozprawę o św. Franciszku i poszukujący miłości
macierzyoskiej u kobiet. W Ostrzu na ostrze uczony lord przeszczepia trytonom ogony, faszysta
mobilizuje bojówki, kobiety prostytuują się, posiadacze pędzą żywot gnuśny i rozwiązły; jedynie
redaktor Burlap erotomanię pokrywa dziecinnym wdziękiem. Kiedy wymówiwszy sekretarce posadę,
przez co kobieta popełniła samobójstwo, redaktor Burlap wracał radosny do domu, wspominając
ostatnią kąpiel z przyjaciółką w wannie, kiedy jak dwoje dzieci opryskiwali całą łazienkę, Huxley
osądził krótko: „Takich jest Królestwo Niebieskie”.

Królestwo Niebieskie Eustachego Bamacka również zaczęło się na tym świecie, lecz skooczyło - na
tamtym. W Ostrzu na ostrze burżuazja była upojonym żołądkiem, Huxley drwiącym sędzią,
w powieści Czas musi stanąd (Time Must Have a Stop, 1944) żołądek wariuje ze strachu i rozpaczy,
sędzia przemienia się w apostoła.

Eustachy Barnack był kapitalistą i estetą, kolekcjonerem dzid sztuki i pospolitym dziwkarzem, podłym
tchórzem i wzniosłym moralistą, sybarytą i humanistą, lubił kobiety, obrazy i jadło, nic ludzkiego nie
było mu obce. I za to został potępiony. Jakże niedorzeczne jest przywiązanie człowieka do spraw tego
świata! Pewnego razu Eustachy Barnack dyskutował w gronie przyjaciół, trawiąc obfity obiad.

„Za każdy poważny postęp w nauce czy organizacji trzeba płacid i w większości wypadków strona
strat równa się mniej więcej stronie zysków, z tym wyjątkiem oczywiście, kiedy równowaga jest
zachwiana, jak to było na przykład z powszechną oświatą albo z radiem, albo z tymi przeklętymi
samolotami. W tym wypadku postęp jest krokiem wstecz i w dół. Wstecz i w dół” - powtórzył,
a wyjmując cygaro z ust, odrzucił głowę w tył i pozwolił sobie na wybuch długiego, chrapliwego
śmiechu. Wtem nagle przerwał, a jego szeroka twarz wykrzywiła się grymasem bólu. Była to zgaga po
białym winie. „Na szczęście - dodał z uśmiechem Eustachy - nie ma takiej, której by nie mógł
naprawid dwuwęglan sodu”. I właśnie wtedy, gdy Eustachy Barnack zeszedł do toalety, aby zażyd
sodki - właśnie wtedy klozet zamienił się w pole bitwy, czas znowu stanął: Eustachy Barnack dostał
ataku, upadł na kaflową posadzkę i skonał w toalecie.

Znalazł się w wieczności jako rozchwiany pył z cygarem w zębach, wabiło go na peryferiach
świadomości światło: ogromne, nieogarnione milczenie, surowe, czyste piękno, olśniewające, godne
pożądania i nieodpartej tęsknoty, zbliżało się do niego, pragnęło go ogarnąd na wieki, lecz Eustachy
bronił się przed nim, zbierając wokół siebie pamięd świata: szlafrok kochanki, grę w kasynie,
wzruszenie w kościele, obstrukcję, o której pamiętał zabawny wierszyk:

Siedziała pod bambusem,

bawiła się kaktusem,
bezwzględnie zatwardzenie...

Kochając swoją świadomośd Eustachy Barnack gardził nawet za światem głupotą i niedorzecznością
świata. Rozmawiał z rodziną na seansach, spirytystycznych, czyniąc sardoniczne uwagi o człowieku
i historii: „Wstecz i w dół, żołnierze Chrystusowi I”- wykrzykiwał o krucjatach i spółkowaniu, i nagle:

„Nagle odzyskał całą domenę swej intelektualnej jaźni. Przypomniał sobie swój zbiór dowcipów
historycznych. Miliony strat i mowę gettysburską Lincolna, a potem nędznych, zastraszonych
Murzynów, których widzi się w miasteczkach Georgii i Luizjany. Przypomniał sobie krucjatę
o wolnośd, równośd i braterstwo, sukcesy Napoleona i krucjatę przeciwko Napoleonowi, a dalej
powstanie niemieckiego nacjonalizmu i krucjatę przeciwko niemieckiemu nacjonalizmowi, i wreszcie
bezrobotnych, którzy jak pół żywe trupy stoją w deszczu na rogach ulic. „W dół i wstecz, żołnierze
Antychrystusowi!” Śmiech jego przeszedł w crescendo. Jakaś podniosłośd niezmierna wypełniała go
całego; czuł bezgraniczną śmiesznośd tych poczynao ludzkich, czuł pełnię pogardy dla samych ludzi”.

W ten sposób, nazywając historię stekiem „głupoty i bandytyzmu, opętania i niszczycielstwa”,

protestantyzm - „pachołkiem eksploatacji kapitalistycznej”, Eustachy Barnack nawet za grobem
przeżywa swój typowy, drobnomieszczaoski bunt przeciw kapitalizmowi. Na tym świecie ulgę
sprawiały mu wdzięki Mimi, białe wino i obrazy, Degasa, na tamtym - pozostał mu tylko obłąkaoczy
śmiech. Eustachy śmiał się z buntów głodowych w Indiach, ze strajków w Egipcie, z wojny przeciw
faszyzmowi, a cały wszechświat Aldousa Huxley'a śmiał się wraz z nim. Śmiał się na skalę kosmiczną
z kosmicznie doskonałej komedii samounicestwienia”.

Światło Absolutu cierpliwie wzywało Eustachego Barnacka, wybaczając mu zbrodnię, oszustwo,

rozpustę i głupotę. Lecz umarły kapitalista przywiązał się do ziemi haoby, podłości i morderstwa; czas
stanął w miejscu, ale nie umiejąc zrezygnowad ze świata Eustachy Barnack został potępiony.

II
Czas płynie niepowstrzymanie naprzód. Każda minuta kształtuje historię ludzkości. Każda minuta
niesie człowiekowi życie i śmierd, daje szczęście i cierpienie, więżenie i wolnośd. W przeciągu minuty
monopole amerykaoskie zarabiają 57 tysięcy dolarów, sześciu bezrobotnych Stany Zjednoczone
wyrzucają na bruk. W, przeciągu minuty Francja wydaje na wojnę kolonialną w Indochinach dwieście
tysięcy franków; w przeciągu minuty umiera na świecie z głodu sześddziesięciu ludzi. U progu
pięciolatek socjalistycznych Walentin Katajew napisał słynną powieśd o pracy i szczęściu. Powieśd ta
nazywała się: Czasie, naprzód!

W lutym 1949 roku minął w Związku Radzieckim 38 miesiąc pierwszej powojennej pięciolatki. Ale
czas idzie naprzód niepowstrzymanie. Dla wielu przemysłów Związku Radzieckiego, dla przemysłu
budowy maszyn, dla przemysłu chemicznego, dla przemysłu naftowego, dla przemysłu spożywczego -
luty 1949 jest nie 38, ale 50, 51, a nawet 52 miesiącem pięciolatki. Przemysły te o wiele procent
przekroczyły swój plan wytwórczy. Co minutę jedna rodzina robotnicza i jedna rodzina chłopska
dostają w Związku Radzieckim dwu lub trzypokojowe mieszkanie, od trzech lat nieprzerwanie co
sześd i pół godziny rusza nowa fabryka; co pięd dni górnicy polscy wydobywają milion ton węgla: czas
idzie naprzód.

III

Umierając Hotspur wstrzymał czas, Aldous Huxley czyni to samo w pełni zdrowia i sił. Myśl ludzka -
mówi –

jest niewolnicą życia, życie - złudą czasu,

czas zaś - wszelkiego bytu los to przesądzony –
zaiste, musi stanąd.

Czas musi stanąd, aby Eustachy Barnack mógł się śmiad z zaświatów, Sebastian pisad wiersze
i zdobywad kobiety uśmierciwszy żonę, pani Thwale dobierad oficerków, wszyscy zaś - porozumiewad
się z zaświatem przez medium. Szlachetne słowa rannego Hotspura Huxley uczynił wyznaniem wiary
ginącej klasy, przerażonej bezsensem świata, który sama stworzyła, w który wierzy i który kocha.

„Czas musi stanąd!” - woła ideolog kapitalizmu. Ale czas idzie naprzód.

„Kapitalizm musi zginąd; ginąc może on setkom i tysiącom milionów ludzi zadad niewysłowione
cierpienia, ale żadna siła nie zdoła powstrzymad jego upadku. Nadejdzie nowe społeczeostwo, które
oprze się na sojuszu robotników z chłopami. Dwadzieścia lat wcześniej, dwadzieścia lat później, ale
nadejdzie!: - pisał Lenin przed dwudziestu kilku laty.

Czasie naprzód!
NASZ WIEK XX

- to hold as ‘tware the mirror up to Nature;

to show Virtue her own feature, Scorn her own
image, and the very age and body of the time,
his form and pressure.
Hamlet

Nasz wiek XX, wiek cywilizacji maszynowej, społeczeostw klasowych, wyzysku kolonialnego - jest
wiekiem gnicia kapitalizmu, wiekiem kryzysów i wojen imperialistycznych, wiekiem koncernów
przemysłowych i komór gazowych, wiekiem bezrobocia i iperytu, bomby atomowej i ludobójstwa.
Gdyby zliczyd wszystkie wojny, które toczyła burżuazja dla utwierdzenia swego panowania nad
światem, gdyby ułożyd w porządku chronologicznym wszystkie wyprawy i ekspedycje zbrojne, które
organizowała ona dla zdobycia nowych rynków zbytu - nie starczyłoby lat naszego wieku; gdyby
wskrzesid miliony ludzi wymordowanych przez burżuazję, zadręczonych na śmierd głodem i pracą -
powstałyby nowe narody i ludzkośd podwoiłaby swoją liczbę; gdyby zebrad wszystkie bogactwa ziemi,
płody pracy człowieka, zaprzepaszczone i zmarnowane przez burżuazję - zaiste, starczyłoby ich, aby
wyżywid wymordowanych i zagłodzonych; gdyby można było zmierzyd wysiłek ludzki zrabowany
człowiekowi przez burżuazję i obrócid go ku pożytkowi całej ludzkości - zaiste, ziemia zmieniłaby
oblicze; gdyby zliczyd, wymierzyd i ocenid kłamstwa i fałsze, którymi burżuazja upiększa swoje
krwawe i okrutne panowanie - powstałaby księga barbarzyostwa i ciemnoty, wymowniejsza od
uczonych traktatów o paleniu czarownic; gdyby sądzid burżuazję według jej moralności zysku,
wyzysku, rozkoszy i użycia - wyrok byłby surowszy niż na złodzieja i mordercę oświęcimskiego; gdyby
zobrazowad upodlenie, rozpacz i zaślepienie ofiary, ogłupianej przez burżuazyjną naukę i sztukę -
powstałaby żałosna karykatura szlachetnego obrazu człowieka; gdyby zgłębid morze krwi, łez i potu,
wytaczane przez burżuazję z ciała ludzkości jak sok z naciętego toporem drzewa - dna by nie
znaleziono ; gdyby chcied wyrazid doświadczenie ludów naszej epoki jednym zdaniem, które mogłoby
pójśd w pokolenia, to trzeba by powtórzyd przejmującą strofę pieśni rewolucyjnej:

Krew naszą długo leją katy,

Wciąż płyną ludu gorzkie łzy...

II

Ale nasz wiek XX nie jest tylko wiekiem gnicia burżuazji. Nasz wiek XX jest wiekiem wyzwolenia klasy
robotniczej całego świata, wiekiem samostanowienia i niepodległości narodów kolonialnych
i kolorowych. Od utopijnych marzeo socjalistów do Manifestu Komunistycznego, od rewolucji
lipcowej, Wiosny Ludów, epopei Komuny Paryskiej, poprzez rozpaczliwe powstania ludów
kolorowych, rewolucję 1905 roku - do stworzenia pierwszego socjalistycznego paostwa świata;
poprzez stowarzyszenia i kooperatywy aż do federacji światowej związków zawodowych; poprzez
ofiarne wyrzeczenie i bohaterstwo jednostek do wspólnej obrony praw człowieka przez miliony ludzi,
którzy złamali faszyzm - łączy się i organizuje klasa robotnicza, tworząc własną gospodarkę
socjalistyczną, rozwijając ogólnoludzką kulturę, znosząc wyzysk klasowy, wojnę, imperializm, głosząc
wolnośd ekonomiczną i polityczną w imię harmonijnego rozwoju człowieka i jego społeczeostwa.
Gdyby zebrad w kodeksie wskazania przywódców klasy robotniczej - powstałaby księga najczystszej
moralności, jaką zna człowiek; aby ogarnąd bezmiar trudu, cierpienia i wyrzeczeo w walce
o wyzwolenie człowieka - serce byłoby za małe; gdyby opowiedzied o poświęceniu i bohaterstwie
człowieka budującego paostwo socjalistyczne - powstałaby wielka epopeja o duszy wolnego
człowieka; gdyby zmierzyd potęgę, wiarę i nadzieję wszystkich ludzi wolnych, trzeba by powtórzyd
dumną strofę Międzynarodówki, prawdziwej pieśni naszego wieku:

Ruszymy z posad bryłę świata,

Dziś niczym - jutro wszystkim my!

III

Nasz wiek XX jest wiekiem walki między kapitalizmem a socjalizmem. Przeciw klasie robotniczej,
organizatorce ludzkości - powstały: burżuazja i Watykan, uniwersytet i więzienie, pieniądz i karabin,
sędzia i policjant, pałka, kajdany i stryczek.

Za życia naszych ojców i dziadów zginały się plecy niewolników, umierał z głodu kulis, tragarz
i osadnik, gasło w fabryce dziecko, ginął na barykadach paryskich robotnik, szalały kryzysy, lokauty
i bezrobocie, lecz moralnośd i prawo, religia i sztuka, nauka i wychowanie broniły świętej własności
prywatnej kapitalisty, danej mu „z łaski Boga”, który „zabrania nawet pożądania rzeczy cudzej” (Leon
XIII, „Rerum Novarum”).

Za naszych ojców i naszego życia kapitalizm rozpętał dwie wojny imperialistyczne, znowu srożył się
kryzys i głód, umierał Murzyn, Malajczyk i Hindus, potężniał faszyzm i szykowano mordownię
narodom w krematoriach, lecz kapitalistyczne: moralnośd i prawo, religia i sztuka, nauka
i wychowanie rozniecały nienawiśd do kraju socjalizmu. Ich nawoływanie do pochodu zbrojnego
przeciw Związkowi Rad rozniosło popiół ludzki po polach całej Europy. „Z głębokim bólem patrzymy
na lekkomyślnośd tych, którzy zdają się nie dostrzegad grożących z tej strony niebezpieczeostw
i ogarnięci gnuśną bezczynnością spokojnie znoszą propagandę haseł gwałtownego i krwawego
przewrotu społecznego” (Pius XI, „Quadragesimo Anno”) . Wytoczono morze łez i krwi, aby utopid
w nim ideę wyzwolenia człowieka.

Lecz sprawy wolności - jak biegu rzeki - nie można skrępowad powrozem ani marzeo człowieka utopid
w jego krwi. Z wojny prusko-francuskiej wyrosła Komuna Paryska; pierwsza wojna imperialistyczna
pozwoliła narodom Rosji carskiej stworzyd Związek Rad; druga imperialistyczna wojna światowa,
podjęta dla zdławienia tego Związku - przyniosła wyzwolenie społeczne jednej czwartej całej
ludzkości. Pół miliarda ludzi w ciągu naszego jeszcze życia będzie pracowało nad stworzeniem,
wzmocnieniem i rozbudową ustroju socjalistycznego, realizując hasło braterstwa ludów i równości
człowieka, idąc ku czasom,

Gdy związek nasz bratni

Ogarnie ludzki ród!

IV

Wtedy nasz wiek XX przyniesie ludzkości pokój, oswobodzi ją od nędzy, głodu i rozpaczy, od
niewolnictwa przemysłowego i przypisania do gleby, od wyzysku człowieka - robotnika przez
człowieka - pasożyta, opanuje i zrozumie naukowo dzieje i kierowad będzie rozumnie historią
społeczeostwa ludzkiego, wykorzystując mądrze przyrodę i poznając jej niezmienne prawa.
Najszlachetniejsze marzenia, najserdeczniejsze tęsknoty człowieka, za które ludzie pili cykutę,
umierali na krzyżu, paleni byli na stosie, rozstrzeliwani pod murami więzieo, gazowani w komorach
i zasypywani żywcem w masowym grobach ziszczają się w naszym wieku, wieku ogromnej, twórczej
pracy człowieka i zwycięskiej jego walki o pokój i sprawiedliwośd.

Wiek ludzkiej historii przechowuje w sobie obrazy człowieka epoki. W zwierciadle naszego wieku
śladu nie zostanie po zbrodniczym obliczu kapitalizmu. Nasz wiek XX przechowa w sobie mądre
i tchnące odwagą oblicze wolnego człowieka.
NOTATKI BIBLIOGRAFICZNE

„Opowiadania z gazet” pierwotnie ukazywały się w dzienniku „Rzeczpospolita”, w cyklu: „Nasz wiek
XX”, od połowy stycznia do połowy maja 1949 r. Szkice te zostały gruntownie przerobione. „Alicję
w krainie czarów” w innej formie drukowało „Pokolenie” (nr 1/7, 15.1.1947 r.). Felietony: „Igraszki
uczonego dowcipu”, „O czytaniu gazet” oraz opowiadania „Santiago de Compostela” i „Rekord”
zostały napisane dla dopełnienia książki i nie były objęte cyklem „Nasz wiek XX”.

Poniżej wskazuję źródła, prócz dokładniej opisanych w tekście.

Świerszczyk i łaska Boga

Conan Doyle: „A Scandal in Bohemia” (w tomie: Sherlok Holmes, The Complete Short Stories, Murray,
Londyn, 1943).

Słowa Locke'a cytuje R. H. Tawney: „Religion and the Rise of Capitalism”, Pelikan Books, 1948.

C. E. M. Joad: „Guide to the Philosophy of Morals and Politics”, Gollancz, Londyn, 1948.

W. Somerset Maugham; „Ostrze brzytwy”, Awir, Warszawa - Katowice, 1948.

Polowanie na lisy

Sir William Stampe: „Hunting”, The Times Weekly Ed., 23.II.1949.

W. L. Burn; „English Consenratism II”, The Nineteenth Century and After, luty 1949, nr 864.

Sir George Schuster: „Some Reflections on Incentives” tamże.

Rt. Hon. R. A. Butler: „What Conservatives Stand For”, Listener, nr 1.048, 24.II.1949.

W. B. Huie: „The Facts Which Must Prevent War”, The Reader's Digest, nr 322, luty 1949.

Eizdgin i Akyrema

Angelo Herndorn; „Georgia Trial” (z antologii: „The Negro Caravan”, The Citadel Press, New York,
1941.

Bogaty, smutny młodzieniec

Paul Hanly Furey; „A History of Social Thought”, The Macmillan Company, New York, 1948.

Ernest Fischer: „4 gegen 161”, Weg und Ziel, nr 1, styczeo 1949.

Franz West: „Der Vatikan in der Weltpolitik”, Weg und Ziel, nr 4, kwiecieo 1949.

O czytaniu gazet

Archbishop Francis J. Spellman: „Action This Day”, New Avon Library, New York, 1943.

Spór o naprawę lampy

Jean Paul Sartre: „L'Existentialisme estil un humanisme?”, Les Editious Nagel, Paryż, 1946.

Świat jako lewa noga psa

Bertrand Russell: „History of Western Philosophy”, Allen and Unwin, Londyn, 1946.

Bertrand Russell: „Human Knowledge, Its Scope and Limits”, Allen and Unwin, Londyn, 1948.

Ernst von Aster: „Die Psychoanalyse”, Wegweiser Verlag, Berlin, 1930.

C. E. M. Joad: „Guide to Modern Thought”, Pan Books, Londyn, 1948.

Christopher Caudwell: „Illusion and Reality. A Study of the Sources of Poetry”. Lawrence and Wishart.
Londyn, 1847.

Wirtuoz i człowiek

Friedrich Ranke: „Tristan und Isold”, Bücher des Mittelalters, F. Bruckmann, Monachium, 1923.

Samuel Richardson: „Pamela”, Everyman's Library Londyn, 1946.

Goethe: „Faust”, przeł. Ludwik Jenike, Bibl. Powsz. Zukkerkandla, Złoczów, 1891. (Jenike: „W
przedmowie do pierwszego wydania niniejszej książki wyraziłem przekonanie, że przyswojenie
piśmiennictwu naszemu całej drugiej części „Fausta” uważam za pracę niewdzięczną i zbyteczną.
Przekonania tego bynajmniej nie zmieniłem”).

Aleksander Czakowskij: „Es war in Leningrad”, SWA-Verlag, Berlin 1947 (z ros. tłum. L Tinzman).

Graham Greene: „It's Battlefield”, Heinemann, Londyn, 1948.

Artur Koestler: „Arrival and Departure”, Cape, Londyn, 1943.

Ilja Erenburg: „Burza” (przekład St. Strumph-Wojtkiewicza).

Claude Morgan: „Die Forderung des Lebens” (Le poids du monde); Dietz - Verlag, Berlin, 1948.

Alexander Saxton: „The Great Midland”, Appleton - Century - Crofts Inc. New York, 1948.

Gąsienice na kapuście

Jean Henri Fabre: „Dziwy instynktu owadów i pająków”, Wiedza, Warszawa, 1948.

O sytuacji w biologii. Referat wygłoszony na sesji Wszechzwiązkowej Akademii Nauk Rolniczych

imienia W. I. Lenina, 31 lipca - 7 sierpnia 1948, Paostwowy Instytut Wydawnictw Rolniczych,
Warszawa, 1949.

G. B. Shaw: „The Lysenko Muddle”, Labour Monthly, Londyn. (Cytuje Österreichisches Tagebuch, nr
2, luty 1949).

Ep pur si muove!

Avro Manhattan: „The Catholic Church against the Twentieth Century”, Watts and Co. Londyn. 1947.
Herbert Aptheker: „Hustlers for War”, Masses and Mainstream, nr 5, maj 1949, New York.

Bertrand Russell; „Einstein and the Theory of Relativity”, Listener, nr 1.051, 17.III.1949.
Spis treści
IGRASZKI UCZONEGO DOWCIPU ............................................................................................................. 3
I ............................................................................................................................................................ 3
II ........................................................................................................................................................... 3
ALICJA W KRAINIE CZARÓW .................................................................................................................... 5
I ............................................................................................................................................................ 5
II ........................................................................................................................................................... 6
III .......................................................................................................................................................... 7
IV.......................................................................................................................................................... 8
ŚWIERSZCZYK I ŁASKA BOGA ................................................................................................................. 10
I .......................................................................................................................................................... 10
II ......................................................................................................................................................... 11
III ........................................................................................................................................................ 13
IV........................................................................................................................................................ 14
POLOWANIE NA LISY ............................................................................................................................. 16
I .......................................................................................................................................................... 16
II ......................................................................................................................................................... 16
III ........................................................................................................................................................ 18
IV........................................................................................................................................................ 18
V......................................................................................................................................................... 19
EIZDGIN I AKYREMA............................................................................................................................... 20
I .......................................................................................................................................................... 20
II ......................................................................................................................................................... 21
III ........................................................................................................................................................ 22
IV........................................................................................................................................................ 24
V......................................................................................................................................................... 25
BOGATY, SMUTNY MŁODZIENIEC.......................................................................................................... 27
I .......................................................................................................................................................... 27
II ......................................................................................................................................................... 27
III ........................................................................................................................................................ 29
IV........................................................................................................................................................ 30
V......................................................................................................................................................... 31
O CZYTANIU GAZET................................................................................................................................ 32
KWOKA .................................................................................................................................................. 34
PRYWATNY CZŁOWIEK........................................................................................................................... 36
SANTIAGO DE COMPOSTELA ................................................................................................................. 39
HYMN NARODOWY ............................................................................................................................... 42
REKORD ................................................................................................................................................. 44
DZIEO PLANTATORA .............................................................................................................................. 47
SPÓR O NAPRAWĘ LAMPY..................................................................................................................... 50
I .......................................................................................................................................................... 50
II ......................................................................................................................................................... 50
III ........................................................................................................................................................ 51
ŚWIAT JAKO LEWA NOGA PSA ............................................................................................................... 53
I .......................................................................................................................................................... 53
II ......................................................................................................................................................... 53
III ........................................................................................................................................................ 54
IV........................................................................................................................................................ 55
V......................................................................................................................................................... 57
WIRTUOZ I CZŁOWIEK ........................................................................................................................... 59
I .......................................................................................................................................................... 59
II ......................................................................................................................................................... 61
III ........................................................................................................................................................ 63
GĄSIENICE NA KAPUSCIE ....................................................................................................................... 64
I .......................................................................................................................................................... 64
II ......................................................................................................................................................... 65
III ........................................................................................................................................................ 66
IV........................................................................................................................................................ 67
EPPUR SI MUOVE................................................................................................................................... 68
I .......................................................................................................................................................... 68
II ......................................................................................................................................................... 68
III ........................................................................................................................................................ 69
IV........................................................................................................................................................ 70
CZASIE, NAPRZÓD!................................................................................................................................. 71
I .......................................................................................................................................................... 71
II ......................................................................................................................................................... 72
III ........................................................................................................................................................ 73
NASZ WIEK XX ........................................................................................................................................ 74
 I .......................................................................................................................................................... 74
II ......................................................................................................................................................... 74
III ........................................................................................................................................................ 75
IV........................................................................................................................................................ 76
NOTATKI BIBLIOGRAFICZNE................................................................................................................... 77

Podpisano do druku 27. IX 1949

Nakład 7.000 + 350 egzempl.
Objętośd 9,75 arkusza
Printed in Poland
Copyright, 1949, by Paostwowy Instytut Wydawniczy, Warsaw
Papier dziełowy żeb. kl. V 75 X 100/90
Drukarnia ZMP Warszawa
B-75135