BAROK

Barok styl w sztuce, architekturze i literaturze zapocztkowany we Woszech; wyrs na

podou renesansu i panowa od XVI do XVIII wieku (od okoo 1580 do okoo 1730 roku).
Barok odznacza si ekspresyjnoci, bogactwem formy i zdobnictwa, silnymi kontrastami,
monumentalnoci; linia prosta w sztuce i architekturze jest prawie nieobecna, jej miejsce
zajmuj linie faliste, zaamania, wystpy, zaokrglenia. Dziea architektoniczne tego okresu
bywaj przeadowane dekoracj figuraln i ornamentyk. Nazywano go kiedy "zwyrodnia
form renesansu" (Jacob Burckhardt). Nazwa epoki pochodzi od sowa barocco w jzyku
woskim: "co dziwacznego, przesadnego", za w jzyku portugalskim - "pera o
nieregularnym ksztacie". Polscy reformatorzy owieceniowi widzieli w baroku symbol
upadku umysowego, zacofania i panoszcego si sarmatyzmu. W okresie baroku stworzono
wiele dzie, ktre weszy do kanonu sztuki i stanowi punkt odniesienia take w naszej epoce
(np. dramaty Szekspira wci na nowo odczytywane).

Cechy baroku

olnienia i zadziwienia odbiorcy wywoane byy bogactwem ozdb, jak rwnie

niezwykoci wypowiedzi poetyckich;
mnoenie wyszukanych przenoni;
komponowanie struktur skadniowych za pomoc inwersji;
poszerzanie sownictwa o elementy potoczne, gwarowe, obcojzyczne;
budynki nie s kopiami, rni si midzy sob, w kadym mona dostrzec styl indywidualny;
krluje tematyka mitologiczna i religijna;
rzeba jest zazwyczaj jednobarwna;
wystpuje dynamizm;
wywoanie zaskoczenia;
wielonurtowo.

Filozofia
Reformacja stanowia wyzwanie dla myli katolickiej. Do walki z ni, jako z herezj stanli jezuici i
wita Inkwizycja. W 1600 roku na Campo di Fiori zgin na stosie Giordano Bruno. Swoje pogldy,
sprzeczne z oficjaln wykadni ("wit i nieomyln nauk") Kocioa, musia odwoa Galileusz. W
tym samym czasie Kartezjusz zwrci uwag na rol wtpliwoci w myleniu i da podstawy dla
rozwoju owieceniowego racjonalizmu. Blaise Pascal przedstawi czowieka jako istot zagubion,
"trzcin najwtlejsz w przyrodzie ale trzcin mylc"; wykaza swoim zakadem "opacalno"
wiary w Boga, zgodnie z myl "jeli Bg istnieje, a ty wierzysz zyskujesz zbawienie i ycie
wieczne, jeli wierzysz, a Boga nie ma nic nie tracisz. Natomiast jeli nie wierzysz, a Bg istnieje
tracisz wszystko". Dla panteizm panteisty Spinozy wszystko byo czci Boga, bo istnieje jedynie
Bg, a Gottfried Leibniz, "ostatni czowiek, ktry wiedzia wszystko" optymistycznie stwierdzi, e
"yjemy na najlepszym ze wiatw", stworzonym przez Boga jako wypadkowa najlepszych
moliwoci. Thomas Hobbes, ktry twierdzi, e w stanie natury panuje "bellum omnia omnes"
"wojna wszystkich ze wszystkimi", prawdopodobnie nie zgodziby si z tym stwierdzeniem, a Wolter
je po prostu wykpi. John Locke twierdzi, e rodzimy si jako "tabula rasa", czysta tablica, na ktrej
ycie zapisuje kolejne dowiadczenia. Dowiadczenie jest zatem jedynym rdem naszej wiedzy.
Jego myl bya prekursorska, typowa raczej dla owieceniowego empiryzmu ni baroku: nie warto
siga rozumem ku rzeczom niepoznawalnym, gdy wiat dostpny zmysom i rozumowi dostarcza tak
wielu tajemnic do rozwizywania.

Literatura
Literatura barokowa zerwaa z klarownoci odrodzenia. Zacza operowa nowymi rodkami wyrazu:
paradoksem, kontrastem, absurdem, anafor i inwersj. Szokowaa czytelnika opisami brzydoty i
cierpienia. W literaturze barokowej cieray si rne koncepcje, czasem sprzeczne, apoteoza ekstazy
religijnej z libertynizmem, redniowieczny alegoryzm z ozdobnym, przesyconym metaforami
jzykiem. Typowymi motywami literatury baroku byy Szatan, mier, Bg, pieko. Rozwin si
epos, powie, komedia, tragikomedia i tragedia. Powstay wielkie dziea epoki: Hamlet Szekspira
(1600, premiera w 1602), Don Kichot Cervantesa (1615), Cyd Corneille'a (1636) witoszek Moliera
(1664), Raj utracony Miltona (1600). We Woszech rozwin si marinizm, nazwany tak na cze
poety Giambattisto Marino, prekursora poezji dworskiej, posugujcej si konceptem i kontrastem,
kadcym nacisk na form i stylistyk utworu (konceptyzm). W Hiszpanii rozpowszechni si
gongoryzm - od nazwiska poety Luisa de Gngory, hiszpaska odmiana marinizmu, znacznie
trudniejsza w odbiorze, oraz mistycyzm. Dramat reprezentowa Lope de Vega. We Francji, w tym
samym niemal okresie, rozwija si ju klasycyzm, ktry szybko wypar barok. Nicolas Boileau
napisa nawet pierwszy podrcznik dla poetw: Sztuka poetycka. Racine stworzy Fedr, Jean de La
Fontaine swoje synne Bajki, Blaise Pascal Prowincjaki. W Anglii rozwijaa si poezja metafizyczna
(John Donne, George Herbert, Henry Vanghan), a teatr zosta zdominowany przez dziea Szekspira
(zaliczanego te do twrcw odrodzenia). W Londynie powsta pierwszy stay teatr, niedugo potem
konkurencj dla niego sta si teatr "The Globe", ktry jednak wkrtce zosta strawiony przez poar.
Polska literatura barokowa
Polski barok dzieli si zazwyczaj na trzy podokresy: wczesny (na przeomie renesansu i baroku; 15801620), dojrzay (okoo 1620-1680) i pny, przechodzcy w owiecenie (okoo 1680-1764).
Wymiany przez polskich mylicieli owiecenia, nie by jednak niczym innym ni tylko
odzwierciedleniem nurtw wiatowych na polskim gruncie. Polska bya wwczas mocarstwem,
zajmowaa powierzchni okoo miliona km, okrelaa si j jako oaz wolnoci. Miaa za sob
spektakularne zwycistwa nad Szwedami i Turkami; jednoczenie jednak zaczo jej zaglda w oczy
widmo rozprzenia i upadku. Urose do gigantycznych rozmiarw przywileje szlacheckie
nadszarpyway jej jedno, co jednak budzio wwczas niepokj tylko nielicznych twrcw.
Magnateria ksztacia si i czerpaa wzory z Zachodu, czsto lekcewac spucizn narodow i
rodzimy jzyk, panoszya si wszechobecna francuszczyzna. Szlachta ziemiaska zwrcia si ku
sarmatyzmowi, przekonana o staroytnym pochodzeniu Polakw i ich misji dziejowej (mesjanizm); na
porzdku dziennym byo jednak nie tylko pieniactwo i liberum veto, rozbijajce sejmiki, ale rwnie
duma narodowa i patriotyzm.
Literatura barokowa w Polsce to przede wszystkim znakomite naladownictwo Mariniego (Jan
Andrzej Morsztyn i Daniel Naborowski), poezja ziemiaska w wydaniu Szymonowica i Morsztyna.
Epik sarmack reprezentowali: Jan Chryzostom Pasek (Pamitniki) i Wacaw Potocki (Nierzdem
Polska stoi). W miecie zacza si rozwija nowa forma literatury: literatura plebejska (Jan z Kijan).
Poezj metafizyczn, skupion wok filozoficznych rozwaa nad bytem, czasem i przemijaniem,
reprezentowali: Mikoaj Sp Szarzyski, Daniel Naborowski i Sebastian Grabowiecki. Poezj
sarmack tworzy Potocki , Kochowski i Szymonowic.
Architektura baroku
Charakterystyczne dla epoki byo czenie architektury, malarstwa i rzeby o maksymalnym nateniu
ekspresji. Wygicie elewacji i gzymsw pozwalao uzyska efekty wiatocieniowe. Architektura
barokowa rozwina si we Woszech, jej wsptwrcami byli Giacomo della Porta, Vignola,
Maderna, Bernini i Borromini. Architektoniczne idee barokowe przedostay si z Woch do Hiszpanii,
Portugalii i ich kolonii. Anglia i Francja nie od razu poszy za wzorem Woch; w krajach tych
panoway trendy spokojniejsze; we Francji najwybitniejszym architektem by wtedy Jules HardouinMansart, w Anglii Christopher Wren, ktry tworzy w duchu pno renesansowym z baroku

przejmujc monumentalizm. Doskonale rozwina si architektura barokowa w krajach poudniowoniemieckich i w Austrii. Gwni architekci: Fischer von Erlach, Christofer Dientzenhofer, Jacob
Prandauer, w Saksonii Matthus Daniel Pppelmann. W Polsce udziela si te Niemiec, Andreas
Schlter.
Kraje katolickie wykazyway du aktywno na polu barokowego budownictwa kocielnego, w
okresie kontrreformacji powstao wiele wity jezuickich; w krajach, ktre oderway si od Kocioa
rzymskiego nie pojawiy si takie tendencje. W Polsce najwczeniejszym kocioem barokowym jest
Koci w. Piotra i Pawa w Krakowie, rozpoczty w roku 1597. Barok pozostawi u nas mnstwo
zabytkw w wikszych i mniejszych miastach, a take wsiach; obok budowy nowych, przerabiano
kocioy gotyckie. Prcz kocioa w. w. Piotra i Pawa w Krakowie do najwaniejszych zabytkw
kocielnej architektury tamtego okresu nale: w Krakowie - kaplica Wazw w Katedrze Wawelskiej,
w. Anny, koci Wizytek. We Lwowie wybudowano wwczas koci Ojcw Dominikanw i sobr
w. Jura. Do poznaskich zabytkw barokowych naley Fara, dawny koci jezuitw; w Gdasku
kaplica krlewska; w Warszawie kocioy Wizytek, Koci w. Krzya w Warszawie, Sakramentek i
Kapucynw, koci w. Piotra i Pawa na Antokolu i kaplica w. Kazimierza w Wilnie, a wreszcie
bazylika w witej Lipce i Koci w. Szczepana w Mnichowie.
Rzeba
Jak caa sztuka baroku, rwnie rzeba barokowa narodzia si we Woszech, jej pocztki widzimy w
dzieach da Bologne. Gwnymi jej przedstawicielami byli: Bernini, A. Algardi, S. Maderna i
pochodzcy z Brukseli Duquesnoy. W rzebie, podobnie jak w malarstwie, przejawio si denie do
silnych kontrastw, oddania iluzji ruchu; ulubionymi tematami stay si ekstaza religijna, silne
przeycia duchowe i namitnoci. Ze sztuki Antonio da Bologna wysza szkoa francuska rzebiarska
z Franois Girardonem na czele. Odrbny typ plastyki barokowej powsta w Hiszpanii; gwnymi jego
przedstawicielami byli Gregorio Hernandez i Martinez Montanes. Niektrzy z artystw belgijskich,
jak Giovanni da Bologna i Duquesnoy, dziaali we Woszech; z pracujcych w kraju ojczystym warto
wymieni Lucasa Faidherbe. Z holenderskich artystw wybi si na plan pierwszy Adrien de Vries,
znany rwnie w innych krajach pnocnej Europy z rzeb w brzie. Najwybitniejszym niemieckim
rzebiarzem barokowym by Andreas Schlter. W Polsce pracowao wwczas wielu obcych
rzebiarzy, jak np. Baltazar Fontana w Krakowie.
Malarstwo
W malarstwie religijnym przewaaa tematyka mistyczno-symboliczna, natomiast malarstwo wieckie
opisywao przede wszystkim sceny mitologiczne i alegoryczne; rozwin si portret; bujny rozkwit
przey te pejza i martwa natura. Woskie malarstwo barokowe reprezentowane byo gwnie przez
nastpujce szkoy: bolosk eklektyczna (Annibale Carracci, Lodovico Carracci, Guido Reni,
Domenichino, Francesco Albani i Guercino) i neapolitask z Riber, Salvatorem Ros i Luc
Giordano; Caravaggio by przedstawicielem kierunku naturalistycznego. W Hiszpanii
najwaniejszymi malarzami byli w tym czasie Velazquez, Murillo i Francisco de Zurbara, we Francji
Nicolas Poussin, Pierre Mignard, Charles Le Brun, Hyacinthe Rigaud, Gaspard Dughet i Claude
Lorrain. W pnocnej Europie najsawniejsze wwczas nazwiska to Rubens, Van Dyck, Rembrandt,
Jan Vermeer. Z artystw zwizanych z Polsk warto wymieni: Tomasza Dolabell, Jana Triciusa,
Eleutera-Siemiginowskiego, Marcina Altomonte. W Wilnie tworzy Cornelis Danckerts de Ry.