INDEX

eLece mebmkejCe
efomecyej, 2007

S.No.
1

Preface

efleere mebmkejCe
efomecyej, 2008

Physical & Metaphysical Fires

Fire Disaster Management

Life Saver

Toll Free Phone Number

Quality, Maintenance & Knowledge 6

What is Fire

Fire Triangle

Methods of Extingushing

10

Fire Spreading

10

11

Classification Of Fuels

11

12

Media of Fire Extinguishing

12

13

Divine Value for Lives

13

14

Fire Extingusher Operation

14

15

First Aid for Burnt Injuries

17

16

Precautions for using L.P.G.

18

17

Timely Communication Saves

20

18

Major Precautions

21

19

About Brahma Kumaris

22

leleere mebmkejCe
petve 2012
cegke
DeesceMeeefvle efHeefbie Hesme,
MeeefvleJeve,
Deeyet jes[ 307 510
(02974 228125, 228126)

Hegmleke efceueves kee Helee

meeefnle efJeYeeie,
HeeC[Je YeJeve, Deeyet HeJe&le
307 501
keeHeer jeF

HepeeefHelee yeeekegceejer
F&MJejere efJeMJe efJeeeuee,
HeeC[Je YeJeve, Deeyet HeJe&le
307 501

jepemLeeve, Yeejle ~

Description

Technical Advisor:
K.Jagdish Adappa, International Life Saving & Fire Safety Trainer

Page No.

nceW Deefle n<e& nes jne nw efke DeeHe meYeer YeeF&-yenveW Fme ^sefvebie Heesieece ceW ye[er efe mes Yeeie ues jns nQ~
DeeFS nce DeeHekees Fmekeer He=<Yetefce kes yeejs ceW peevekeejer os oW~
DeeojCeeree oeoer HekeeMeceefCe peer kes eje nceejer Ske ceerefbie efoveebke 22 veJecyej, 1999 kees
ngF& Leer~ oeoer peer keer otjoefMe&lee kes Devegmeej Deewj nceejs Jeefj< Yeelee efveJe&wj peer kes efveoxMeevegmeej e%e
keer Jeeef<e&ke ceerefbie DeHewue, 2007 ceW en HemleeJe Heeefjle ngDee Lee efke yeeHeoeoe kes Heesieece kes mecee nj
ve& ceW Fme ^sefvebie kee Heesieece jKee peees, efpemeceW ess-ye[s mesvjeW kes meYeer YeeF&-yenveeW keer ^sefvebie nes,
efpememes ogIe&veeDeeW kees kece efkeee pee mekes~
efHeues 11 Je<eeX (01 peveJejer, 2000 mes 30 petve, 2011 leke) kee Fefleneme osKeW lees ueieYeie 127
yeej Deeie keer eser-ye[er ogIe&veeSB DeHeves eneB nes egkeer nQ~ en IeveeSB MeeefvleJeve ceW 76 yeej, HeeC[Je
YeJeve ceW 19 yeej, %eeve mejesJej ceW 18 yeej leLee iueesyeue n@eefmHeue ceW 14 yeej ngF& nQ~ eejeW mLeeveeW ceW
efvejvlej HeeemeeW mes Deewj yeej-yeej yeleeves, efmeKeeves keer efJeefOe DeHeveeves mes, efmeuesC[jeW kes Gefele jKejKeeJe keer JeJemLee Je osKe-jsKe eje peneB meved 2000 ceW 18 yeej ogIe&veeSB ngF&b LeeR JeneR efheues Je<e&
2011 ceW efmeHe& 8 yeej ner Deeie keer IeveeSB ngF&~ Fmekes DeueeJee nj Je<e& Yeejle ceW DeHeves mesJee mLeeveeW Hej
Deveske IeveeSB ye[s HeesieeceeW ceW, sCeW ee efkeeve ceW eens lesue, iewme ee efyepeueer mes nesleer ner jnleer nQ~
uesefkeve Gmekeer Dee@efHeefMeeue peevekeejer nceejs Heeme vener HengBeleer nw~ DeeHemes efveJesove nw efke Ssmeer
IeveeDeeW keer peevekeejer DeeHe nceW MeeefvleJeve kes Heeej mesHeer efJeYeeie ceW ]pej YespeW leeefke nce DeeHekees
Fme meboYe& ceW lekeveerkeer meueen oW mekeW~
cegPes efJeMJeeme nw efke en ^sefvebie DeeHekes peerJeve ceW veee HekeeMe ueeesieer Deewj DeHevee leLee Deve
DeelceeDeeW kee Decetue peerJeve yeeeves kes HeeemeeW ceW DeeHe meHeue jnWies~ meeLe-meeLe e%e keer mecHeefe keer
Yeer j#ee kej mekeWies~ DeesceMeeefvle~
F&MJejere mesJee ceW
(yeer. kes. jcesMe kebJej)
Heeej mesHeer efJeYeeie, MeeefvleJeve
Deeyet jes[ jepemLeeve, 307 501
F&cesue - [email protected]
01

pewmes peue efyevee peerJeve veneR Gmeer Hekeej Deepe kee peerJeve Deeie kes efyevee veneR eue mekelee~ meejs
meeOeve, megefJeOeeeW Deeie mes ner eueleer nQ~ Deeqive DeveskeeW Hekeej keer nesleer nQs 1. oebJeeeqive, 2. ye[Jeeeqive, 3.
pejeeqive, 4. keeceeeqive, 5. keesOeeeqive leLee 6. eesieeeqive~
oeJeeqive kees yegPeeves kes efueS Heeej mesHeer efJeYeeie ves DeveskeeW megPeeJe efoes nQ~ ye[Jeeeqive efJeMJele jsKee
Hej mecegeW ceW peueleer ner jnleer nw, Fmeer mes yeeoue yevekej Oejleer Hej yejmeles nQ~ peejeeqive DeLee&led Heeeve efkeee
kes megee eueves mes ner nceeje leve-ceve-mecyevOe JeJeeqmLele euelee nw~
keece-keesOeeefo efJekeejeW kees Yeer Deeqive kene peelee nw~ meJe&MeeeceF& efMejesceefCe ieerlee ceW FvnW ceneJewjer,
Hejce Me$eg kene ieee nw~ Fve efJekeejeW kees peerleves JeeueeW kees ceneJeerj kene peelee nw~ eneB leke efke keece peerless
peielepeerle leke keer yeeleW nQ~ keefueegie ceW Fve efJekeejeW ves ner meYeer kees Yeeie nerve yevee jKee nw~ keece-keesOeeefo Hej
mebmeej keer 95 HeefleMele mecHeoe ve< nes jner nw~ peyeefke meleegie ceW Fve efJekeej, yegjeF&eeW kee veeceesefveMeeve veneR
nesslee nw~
yeenj kes Deeqive Meceve keer lees nceves Ketye leweeefjeeB kej ueer nQ Hejvleg Deye Deevleefjke Deeqive Meceve kes
efueS ogefveee keer keesF& Yeer Jemleg keece veneR Dee jner nw~ pevce-pevceevlej hetpee hee" Yeefe kes eje nceves menejs kes
efueS hejceelcee kees Hegkeeje Deewj oj-oj eskejW KeeF& nQ~ Deye keuHe kes Devle ceW Hejce meneje efMeJe Hejceelcee
Deekej nceW eesie Deeqive peueees jKeves keer efvele veF& veF& egefkeleeeB yeleuee jns nQ~ Gvekes yeleees jepeeesie kes eje
mJebe kees Deelcee mecePe kej HejceefHelee Hejceelcee efMeJe keer efvejvlej eeo yeveees jKeves Hej ner nce keece-keesOe
Deeefo ogpexe mecePes peeves Jeeues efJekeejeW Hej efJepeeer yeve mekeles nQ~
yeenjer Deeqive Meceve keer lees nce Deemeeveer mes leweeeffjeeB kej mekeles nQ Hejvleg 63 pevceeW mes ueieer efJekeejeW
keer Deeqive kees yegPeeves kes efueS YeieJeeve Kego eg mlej Hej leweej jnves keer meueen os jns nQ~ eefo Fve efJekeejeW Hej
efJepeeer yeve peeeWies lees Fvere peerles peielepeerle yeve, Deefleeqve megKeeW kes mJeeceer yeve peeeWies~ HeuemJeHe Deeves ner
Jeeues meleegie ceW Oeje Hej Deceve ewve keer yebMeer yepesieer~ ogKe, Meeske, jesie kee veeceesefveMeeve veneR jnsiee~ Iej-Iej ceW
KegMeneueer nesieer Deesj ogefveee JewkegCOeece kenueeesieer~ lees yeenj keer Deeqive Meceve kes meeLe-meeLe DeeFes,
Devoj kes Deeqive Meceve kes efueS efMeJe YeieJeeve kes FMeejs HeceeCe yeermeeW veeKetveeW kee peesj ueieeeW~ DeveLee DeYeer
veneR lees keYeer veneR~ DeefOeke mHe<erkejCe kes efueS DeHeves Menj ceW ner efvekelece yeeekegceejer Deeece kes
mesJeekesv Hej HeOeej kej efveMeguke peevekeejer HeeHle kej mekeles nQ~ Fme yegke kes Devoj efoes ngS ceeveJeere cetueeW
kees DeeHe Yeer DeHevee mekeles nQ~

02

10 STEPS OF FIRE SAFETY

ceejves Jeeues mes peeve yeeeves Jeeuee

ncesMee ye[e neslee nw
...ieewlece yeg
FveceW mes Deehe kees keee hemebo nw?
ee

Deeeespeke:

Heeej mesHeer ef[hee&ceW, yeeekegceejer]pe

03

Common Sense
mketue peeles e$e eje me[ke Hej He[s kesues kes efuekes kees Gekej
[mefyeve ceW [euevee, kee@ceve mesvme kes DeueeJee Ske vewefleke cetue Yeer nw~
(keneJele Yeer nw pewmee kece& ceQ keBiee, cegPes osKe Deewj kejWies~ )

Presence of Mind

mketue peeleer e$ee eje jsue ueeF&ve keer efHeMe Hues Kegueer osKe, otmejer Deesj
Deeleer ngF& Ske HeQmespej ^sve kees osKe DeHeveer ueeue egvejer efnueekej ^sve kees
jeskeves kee Heeeme kejvee Hespesvme Dee@He ceeFC[ ner veneR Ske Des veeieefjke
kee kee&Je Yeer nw~ Fme vewefleke cetue mes Gmeves Decetue peeve Deewj ceeue keer
megj#ee keer~

Positive Attitude

Ske yeee yet{s ceeueer kees Deece kee Hes[ ueieeles ngS Hetlee nw DeeHe Fmekee
Heue keye KeeDeesies? peJeeye Deelee nw pees ceQ Kee jne ntB, Jees cesjs yegpeg&ieeW ves
ueieeee Lee, es DeeHe ueesieeW kes efueS nw~ es keee& meceepe Deewj vesej kes efueS
Ske Hee@efpeefJe Sefdet[ nw~

Ghejeskele leerveeW vewefleke cetueeW kees OeejCe kejves Hej DeeHe Ske Des ueeFHe mesJej yeve mekeles nQ~ es cetue efkemeer Yeer
yeeekegceejer Deeece ceW efveMeguke efmeKeeess peeles nQ~ Yeejle ceW ueieYeie 10,000 Deewj efJeMJe kes 139 osMeeW ceW 500 mes
Yeer DeefOeke mesJeekesv nQ~ DeeHe keYeer Yeer, keneR Yeer efveMeguke ueeYe ues mekeles nQ~
04

Police - 100
Traffic Police - 103

Fire - 101

Heart Line - 105

Ambulance - 102

Emergency - 108

meejs vecyej

Heer nQ~

es meejs vecyej
FcepeXmeer HeeFue yeveekej
meYeer kes ceesyeeFue ceW
nesves eeefnS~

eeo jns DeeHe Iej, yeenj, me[ke Hej keneR Yeer neW,
DeeHekee Ske ese-mee Heeeme
efkemeer Jeefkele ee HeefjJeej kes
Decetue peeve Deewj mecHeefe keer j#ee kej mekelee nw~
DeHeves kees Ske efpeccesJeej Deewj cetueefve veeieefjke mecePeW~
05

Quality
of Equipments

Ske pewmes oes kebieve nQ, Henuee 14 kewefj nw, otmeje 24 kewefj
kee nw, DeeHe efkemes Hemebo kejWies? memlee jeses yeej-yeej, cenbiee
jeses Ske yeej~

Maintenance
of Equipments

Deiej nce Deeie yegPeeves Jeeues efmeuewC[jeW keer efveeceevegmeej

cewvsveQme kejles nQ, (meeue ceW leerve ee oes yeej keeeWefke nj yeoueles
ceewmece kee HeYeeJe Fve Hej He[lee nw~) pewmes nce Fvekees mebYeeueles nQ
lees nceW eW mecee Hej Deer lejn keece DeeeWies~

Knowledge

Deeie kes Hekeej Deewj Deeie yegPeeves Jeeues efmeuewC[jeW kee egveeJe mener
nesvee eeefnS, eueeves keer efJeefOe Yeer mener nesveer eeefnS~ eeo jns
Ske eser efebieejer efJekejeue He ues mekeleer nw~ Fve yeeleeW keer peevekeejer
kes efueS DeeHekes Heeme pejer peevekeejer DeJeMe nesveer eeefnS~

06

Detection, Warning, Attack (DWA)

DeeHe Fvekees HejKe kej otmejeW kees

Yeer meleke& kejW~ Deiej DeeHe mketue,
kee@uespe, Dee@efHeme, keejKeeves ceW nQ,
lees legjvle Keeueer kejeeW, DeHeves
meeLe DeewjeW kee Yeer meneesie ueW~

Deeie Ske jemeeeefveke Heefkeee nw~

es keneR Hej Yeer efkemeer Yeer eerpe ceW
ueie mekeleer nw~ pewmes mee@efue[,
efuekeeg[, iewme~ Fvekeer HejKe nce
eejeW %eeveFeqveeW mes kejles nQ~
DeeBKeeW mes osKekej, keeveeW mes
megvekej, veeke mes metBIe kej, ece[er
mes cenmetme kejkes~

Deeie kees HejKeves kes yeeo keg ueesieeW

kes meneesie mes Deeie kes HewueeJe kees
jeskeves Deewj yegPeeves keer keesefMeMe
kejW~ vepeoerke kes Heeej efyeies[ kees
legjvle Heesve Deeefo kejW~

07

Fuel

nj pJeueveMeerue Jemleg F&Oeve kenueeleer nw~ es esme, Je, iewme keg Yeer nes mekeleer nw~
pewmes keeiepe, ueke[er, Hueeeqmke cewsefjeue, Hew^esue, kewjesefmeve, Sue.Heer.peer. Jeiewjn~

oxygen

es nJee ceW 20 mes 21 HeefleMele GHeueyOe nw~

nj pJeueveMeerue HeoeLe& kees peueves kes efueS Deueie-Deueie cee$ee ceW leeHe eeefnS~ pewmee ceeser
ueke[er kees keeHeer leeHe eeefnS Deewj iewme kees Ske efebieejer ner keeHeer nw~ Deeie Ske
jemeeeefveke Heefkeee nw efpemekes efuees leerveeW kee nesvee ]pejer nw~ Dee@kemeerpeve, leeHe, F&Oeve es
Heeej ^Qieue kenueeleW nw~

or

el
fu

EL

sol
er
eith

F-

ce
tan
ubs
le s
bus

FU
)

gen

com

oxy

FIRE

Heat

(Required heat. It varies from material to materials)

Fve leerveeW lelJeeW kes meeLe nesves hej ner Deeie ueieleer nw,
JeneR efkemeer Ske Yeer lelJe kees Deueie kejves mes Deeie legjble yegPe peeleer nw~
08

0%

(a

2
ox.

n
H - Heat

e
yg
Ox

ppr
sa

ain

ge
xy
-o

t
con

ich

wh

id,

air

liq

lly

tib

PUTTING ALL 3 TOGETHER

THE RESULT IS FIRE

sua

uid

(U

gas

heat

S Starvation

FOeve kees nevee

peneB Deeie ueieer nes, JeneB mes nj pJeueveMeerue HeoeLe& kees peuoer mes
peuoer neeW~ leeefke Deeie Hewue ve mekes~ Deeie ueieer Jemleg lees peuekej
DeeHes ner yegPe peeesieer~ Deeie kees ess-ess efnmmeeW ceW efJeYeeefpele kejves
mes Yeer Deeie yegPeeves ceW Deemeeveer nesleer nw~

B Blanketing

nJee kees nevee

Fme Heefle ceW Deeie kees nJee keer meHueeF& yebo kejves mes Deeie yebo nes
peeleer nw~ kecyeue, ceess ies, metleer ceeser ej ee jsle Deeefo mes Deeie
kees {keves mes Jen yegPe peeleer nw~ Deeie kecejs ceW ueieer nw lees efKe[keer,
ojJeepes yebo kej osves mes nJee keer meHueeF& yebo nes peeleer nw HeuemJehe
Deeie yegPe peeleer nw~

C Cooling

iecee&r efvekeeuevee
Heeveer ceW Deeqive Meceve kejves kee yengle ye[e iegCe nw FmeefueS keeiepe,
ueke[er, keeseuee, Hueeeqmke cewsefjeue, esme HeoeLeeX ceW ueieer Deeie Hej
ner Fmekee Fmlesceeue kejW~ eeuet efyepeueer kes GHekejCeeW ceW ueieer Deeie ceW
efyevee cewve eqmJee Dee@He efkees Heeveer kee Heeesie efyeukegue ve kejW~ Heeveer kee
Heeesie lejue F&Oeve pewmes lesue, Hew^esue ceW Yeer veneR kejvee eeefnS~ keeeWefke
lesue, Heeveer mes nukee nesves kes keejCe eejeW Deesj Hewue peelee nw Deewj Deeie
Yeeeveke He ues uesleer nw~ Heeveer kees efmeHe& mee@efue[ pJeueveMeerue HeoeLeeW& Hej
ner Fmlesceeue kejW~
09

C Convection

C Conduction

Heated
smoke & air particles
traveling upwards.

Transfer of
heat through
Solid particles.

Transfer of
heat through
air particles.

iece& OegSB Deewj nJee kee HeJeen

ncesMee THej keer Deesj neslee nw~
FmeefueS Deiej veeres kes kecejs mes
Deeie keer ueHeW efKe[keer-ojJeepes
mes THej keer Deesj peeeW lees THejer
cebefpeue kes efKe[keer-ojJeepes legjvle
yebo kej oW, veneR lees Deeie THejer
cebefpeue ceW Yeer HengBe peeesieer~

Fme Heefle ceW Deeie kee HewueeJe

esme HeoeLeeX mes neslee nw~ kecejs ceW
ueieer Deeie mes oerJeejeW Deewj le kes
iece& nesves mes Deiej THejer cebefpeue c e W
pJeueveMeerue HeoeLe& nes lees JeneB Yeer
Deeie ueie peeesieer~ FmeefueS Thejer
cebefpeue mes Yeer nj pJeueveMeerue
JemlegSB ne oes Deewj Heeveer kee
YejHetj ef[keeJe kejW~

nJee kes eje leeHe kee HewueeJe,

pewmes mete& keer ieceea nce leke nJee
eje ner HengBeleer nw~ Ssmes ner peye
kener Deeie ueieleer nw leye Deefie>
keer leehe mes ner Deemeheeme keer
otmejer JemlegDeeW ceW Yeer Deeie ueie
peeleer nw~ FmeefueS Deeie ueieves hej
pJeueveMeerue heoeLeeX kees Deeie kes
leehe mes legjble otj kej oW~

10

R Radiation

For Selecting suitable fire fighting media burning fuels are

divided into 5 different classes like ABCD & E
CLASS

EXAMPLES

TYPE OF FUEL

A-SOLID

Fuels which are Solids in state on

burning they leave Carbon as residue.

Wood, Paper, Cotton,

Charcoal, etc.

B-LIQUID

Flammable materials which are in

liquid state.

Petrol, Diesel, Paint,

Spirit, etc.

C-GASES

Fuels which are in gaseous state.

LPG, Acetylene,
Methane, Butane, etc.

D-METALS

Metals which can burn.

Sodium, Potassium,
Magnesium, etc.

Electrical Appliances / Machineries.

Transformer, Generators,
Panel Boards, etc.

E-ELECTRICAL
(Not in exsistence)

In the latest Classification of fuels, Class E is removed as electricity is not a fuel it

is only a source of heat. Switching off the electricity supply will prevent future
generation of Heat.

MEDIAS OF FIRE EXTINGUISHING

WATER

FOAM

POWDER

CO2 GAS

For Class A

For class B

For Class B,C,D,E

For Class B,C,E.

Special Powder for Class D

11

Water Type
Jeej eFHe
es SekemietMej pJeueveMeerue
esme HeoeLeeX kes efueS nesles nQe
FveceW Heeveer Yeje neslee nw Deewj
meer Dees t (CO2) iewme keexpe
ee veeF&^espeve iewme kes mes[&
esMej mes eueles nQ~

F Foam Type
Heesce eFHe
es SekemietMej pJeueveMeerue
esme SJeb lejue HeoeLeeX ceW ueieer
Deeie kes efueS nesles nQ~ FveceW
Yeer Heeveer ceW Heesce kee
kewceerkeue neslee nw Deewj meer
Dees t (CO2) iewme keexpe ee
veeF&^espeve iewme kes mes[& esMej
mes eueles nQ~

12

Dry Chemical Powder/ ABC

[^eF& kewceerkeue HeeG[j
/S.yeer.meer.
Fve oesveeW SekemietMej ceW
metKee HeeG[j neslee nw peesmeer
Dees t (CO2) iewme keexpe
ee veeF&^espeve iewme kes mes[&
esMej mes eueles nQ~ es
pJeueveMeerue lejue, iewme SJeb
efyepeueer (eqmJee yees[&,
Hewveue, ceesj) mes ueieer Deeie
ceW keece Deeles nQ~

C Carbon Dioxide (CO2)

keeye&ve[eF&Dee@kemeeF&[ iewme
Fme SekemietMej ceW keeye&ve
[eF& Dee@kemeeF&[ (CO2) iewme
nesleer nw, pees lejue iewme SJeb
efyepeueer (eqmJee yees[&, Hewveue,
ceesj) mes ueieer Deeie ceW keece
Deeles nQ~

For a Positive Attitude

For a Concentration of mind

For Good Decision Making

For Accurate Judgement

To Face the Situation

To Overcome Examination Phobia

To Develop Positive Personality

To Be Role Model

To Increase Memory Power

10

To Get Success in Life

Contact Nearest Brahma Kumaris Centre

Headquarters:
Pandaw Bhawan, Mount Abu, Rajasthan
Phone: 02974-238261 Website: www.brahmakumaris.com

Local Contact
Address:
Contact No:
Email:

13

For fighting different types of fires, there are 4 different types of

Extinguishing medias. They are Water, Foam, Dry Powder and CO2 Gas.
Type of
Ext.

Extinguishing
Agent

Extinguishing
Effect

Suitability on different
Classes of fire

Classes

Water

Water

Cooling

Wood, Paper and Cloth

Foam

Mechanical Foam

Blanketing

Wood, Paper, Cloth and

Flammable liquids

AB

Blanketing

Flammable liquids,
Gases, Combustible Metals,
Electrical Installations,
Motors & Switch gears

ABC / BCDE*

Blanketing

Flammable liquids,
Flammable gases,
Electrical Installations,
Motors & Switch Gears.

BCE*

Powder

Gas

Dry Powder

Carbondioxide

* In the latest classification of fuels, Class E is removed.

Water Type Extinguisher

(efmeHe& keeiepe, ueke[er, keHe[e Hueeeqmke kes meeceeve kes efueS)

hegjeves SekemietMej (meer Dees t (CO ) iewme keexpe ege)

peneb Deeie ueieer nes JeneB efmeuesC[j (SekemietMej) ueskej HengBe peeeW~
mesHeer efkeueHe KeeRe kej yeenj efvekeeueW Deewj vee@ye (Huebpej) Hej peesj mes nLesueer ceejW~
Ssmee kejles ner heeveer kee HeJJeeje efvekeuesiee~
2

veS SekemietMej (veeF&^espeve iewme mes[& esMej ege)

meerue kees KeeRe kej lees[s, mesHeer efheve kees yeenj efvekeeues~
nesme heeF&he kees nesu[j mes yeenj efvekeeues~ nwv[ue kees [yeeves mes heeveer kee HeJJeeje efvekeuesiee~
esMej iespe keer megF& njs ]peesve ceW nw lees Gheeesie kes efueS "erke nw~ eefo megF& yeeSb lejHe ueeue ]peesve
ceW Deeleer nw lees efjeepe& DeJeMe kejeSb ~

vees:
14

Heeveer kes HeJJeejs kees efpelevee nes mekes, Deeie kes Heeme Deewj Deeie keer pe[ ceW ceejW~
eeuet efyepeueer Deewj efyepeueer kes meeceeve ceW Deeie ueieer nes lees Fmekee Heeesie efyeukegue ve kejW~

AB

Mechanical Foam Type Extinguisher

(ueke[er, HesHej, Hueeeqmke, Hes^esue, Hesv, eqmHe, efceer kee lesue ee Keeves kee lesue Deeefo kes efueS)

hegjeves SekemietMej (meer Dees t (CO ) iewme keexpe ege)

peneB Deeie ueieer nes JeneB efmeuewC[j (SekemietMej) ueskej HengBe peeeW~
vee@peue HeeF&He kees Ske neLe mes Heke[ kej otmejs neLe mes mesHeer efkeueHe KeeRe kej yeenj
efvekeeueW Deewj vee@ye (Huebpej) Hej peesj mes nLesueer ceejW~
Fmemes Hee@ce (Peeie) kee HeJJeeje efvekeueves ueiesiee~
2

vees:

BC

veS SekemietMej (veeF&^espeve iewme mes[& esMej ege)

meerue kees KeeRe kej lees[s, mesHeer efheve kees yeenj efvekeeues~
nesme heeF&he kees nesu[j mes yeenj efvekeeues~ nwv[ue kees [yeeves mes Peeie kee HeJJeeje efvekeuesiee~
esMej iespe keer megF& njs ]peesve ceW nw lees Gheeesie kes efueS "erke nw~ eefo megF& yeeSb lejHe ueeue ]peesve
ceW Deeleer nw lees efjeepe& DeJeMe kejeSb ~
Peeie kes HeJJeeje kees efpelevee nes mekes Deeie kes Heeme Deewj Deeie keer pe[ ceW ceejW~
Peeie kes HeJJeeje kees lejue HeoeLe& ceW ve ceej kej yele&ve keer oerJeej Hej ceejW~
eeuet efyepeueer Deewj efyepeueer kes meeceeve ceW Deeie ueieer nes lees Fmekee Heeesie efyeukegue ve kejW~
Dry Chemical Powder Type Fire Extingusher
(hes^esue, hesv, jbie-jesieve, lesue, eqmHe, pJeueveMeerue iewme, efyepeueer kes eqmJee yees[&, ceesj Deeefo ceW Fmlesceeue kes efueS)

hegjeves SekemietMej (meer Dees t (CO ) iewme keexpe ege)

peneB Deeie ueieer nes JeneB efmeuewC[j (SekemietMej) ueskej HengBe peeeW~
HeeF&He kes efmejs kees Ske neLe mes Heke[ kej otmejs neLe mes mesHeer efkeueHe KeeRekej yeenj
efvekeeueW Deewj vee@ye (Huebpej) Hej peesj mes nLesueer ceejW~
HeeF&He kes efmejs Hej vee@peue ueerJej (Deiej nw lees) kees oyeeves mes HeeG[j efvekeuesiee~
veS SekemietMej (veeF&^espeve iewme mes[& esMej ege)
meerue kees KeeRe kej lees[s, mesHeer efheve kees yeenj efvekeeues~
nesme heeF&he kees nesu[j mes yeenj efvekeeues~ nwv[ue kees [yeeves mes heeG[j kee HeJJeeje efvekeuesiee~
esMej iespe keer megF& njs ]peesve ceW nw lees Gheeesie kes efueS "erke nw~ eefo megF& yeeSb lejHe ueeue ]peesve ceW
Deeleer nw lees efjeepe& DeJeMe kejeSb ~
2

vees:

efyepeueer kes Mee@& meefke& ceW Deeie ueieer nes lees legjvle cesve meHueeF& ueeF&ve yebo kej oW~
efkeeve kes etuns mes ueieer Deeie ceW Henues FbOeve (nJee, Sueheerpeer, kesjesefmeve) kees yebo kejW~

15

ABC Powder Type Fire Extinguisher

ABC

(ueke[er, HesHej, Hueeeqmke, Hew^esue, Hewv, jbie-jesieve, lesue, eqmHe,

pJeueveMeerue iewme (SueHeerpeer / [erS), efyepeueer kes eqmJee yees[&, ceesj Deeefo ceW Fmlesceeue kes efueS

peneB Deeie ueieer nes JeneB efmeuewC[j (FefmiegbMej) ueskej HengBe peeeW~
Fmes meerOee Ke[e jKeW~
meerue kees KeeRekej lees[bs Deewj mesHeer uee@ke efHeve kees DeBiegueer mes KeeRekej yeenj efvekeeueW~
ef[meepe& iewme HeeF&He kees jyej nesu[j mes yeenj efvekeeueW~ (1 Deewj 2 efkeuees ceW ef[meepe& heeF&he
keer peien vee@]peue nesleer nw)
THej kes nwC[ue ueerJej kees oyeeves mes HeeG[j efvekeuesiee~
heeG[j kees efpelevee nes mekes, Deeie kes heeme Deewj Deeie keer pe[ ceW ceejW~
Deeie kes yegPe peeves hej nwC[ue ueerJej kees es[ oW~

5 Kg

vees:

2 Kg

esMej iespe keer megF& njs ]peesve ceW nw lees Gheeesie kes efueS "erke nw~ eefo megF& yeeSb lejHe ueeue ]peesve ceW Deeleer nw lees

efjeepe& DeJeMe kejeSb ~

Co2 Gas Type Fire Extinguisher

BC

Hew^esue, Hewv, jbie-jesieve, lesue, eqmHe, pJeueveMeerue iewme (Sue.Heer.peer. / [er.S.),

efyepeueer kes eqmJee yees[&, ceesj Deeefo ceW Fmlesceeue kes efueS
peneB Deeie ueieer nes JeneB efmeueW[j (FefmiegbMej) kees ueskej HengBe peeeW~ Fmes meerOee Ke[e jKeW~
meerue kees KeeRekej lees[W Deewj mesHeer uee@ke efHeve kees Debiegueer mes KeeRekej yeenj efvekeeueW~
HeeF&He (ne@ve) kees Ske neLe ceW Heke[ kej, otmejs neLemes nwC[ue ueerJej kees Oeerjs-Oeerjs oyeeSB~

(Deiej JeeuJe nw lees Gmekes nwC[ue kees Deeefnmles-Deeefnmles KeesueW)

nwC[ue kes ueerJej kees oyeeves mes meer Dees t iewme meHeso OetSB kes He ceW efvekeuesieer, efpemes efpelevee nes
mekes Deeie kes Heeme Deewj Deeie keer pe[ ceW ceejW Deewj nJee kes meejs jemles (efKe[keer, ojJeepes) yebo
kej oW~

vees:
16

en iewme nJee mes Yeejer nw FmeefueS Deeie yegPe peeves Hej, Henues efKe[keer, ojJeepes Keesue kej nJee

Deeves-peeves oW, leye kecejs ceW peeeW~

peue peeves Hej

oes yeeleeW kee Yee jnlee nw
1 peerJeeCegDeeW kee HeJesMe ve nesves HeeS,
2 meoces kes keejCe ceeveefmeke SJeb Meejerefjke efMeefLeuelee Deeleer nw, Mejerj Heeruee He[ves ueielee nw~ MJeebme kee euevee Deewj
veype kece nesleer peeleer nw Deewj Deble ceW ce=leg Yeer nes mekeleer nw~

peue peeves keer ogIe&vee

leerve Hekeej keer nes mekeleer nw
1 efpemeceW lJeee ueeue ee keeueer He[ peeleer nw Deewj oo& neslee nw~
2 efpemeceW HeHeesues He[ peeles nQ~
3 efpemeceW lJeee ee Gmekes veeres kee Yeeie peue kej ve< nes peelee nw~ leermejs Hekeej kee peuevee meyemes leerJe nesles ngS Yeer
kece Heer[e osves Jeeuee neslee nw~ keeeWefke lJeee ceW Heer[e kee DevegYeJe kejeves Jeeueer ieefnlee Meefkele ve< nes egkeer nesleer
nw~ Ssmeer efmLeefle ceW HeeLeefceke efeefkelmee legjvle DeejcYe kej osveer eeefnS~

ke) ogIe&veeiemle Jeefkele kes keHe[s meeJeOeeveer mes Gleej osves eeefnS~ eefo keesF& keHe[e IeeJe mes efeHeke ieee nw
lees Gme keHe[s kees meeJeOeeveer mes kee kej IeeJe mes Deueie kej osvee eeefnS~
Ke) HeHeesueeW kees Hees[vee veneR eeefnS~
ie) meeHe keHe[s Hej yeesefjke ceuence ueiee kej peues ngS Yeeie Hej efeHekee osvee eeefnS~ eefo ceuence ve nes lees
Jewefkemeve ee keesF& JevemHeefle lesue pewmes efleue, Deuemeer ee veeefjeue kee lesue IeeJe Hej ueiee kej {ke osvee
eeefnS~
Ie) [^sefmebie kes yeeo meeHe F& jKekej Ske nukeer-meer Heer mes yeeBOe osvee eeefnS~
[) peues ngS Jeefkele kees kebyeue mes {kevee eeefnS~ Gmes Heerves kes efueS eee, kee@Heer ee otOe ee iece& Heeveer osvee
eeefnS~
17

LIQUIFIED
PETROLEUM
GAS

meejs YeejleJe<e& ceW keF& mLeeveeW Hej Sue.Heer.peer.iewme kes mecyevOe ceW ngF&
ogIe&veeDeeW kees osKeles ngS keg ]pejer meeJeOeeefveeeB nce veeres os jns nQ~
efpevekees Oeeve ceW jKeves mes nce Fve ogIe&veeDeeW kees eue mekeles nQ~

Sue.Heer.peer.iewme (Liquified Petroleum Gas) Deefleefjkele oyeeJe mes

efmeuesC[j ceW Yeje peelee nw, efpemes nce Deeceleewj Hej efkeeve ceW GHeeesie kejles nQ,
FmeceW cegKe peesefKece ueerkespe nesves mes Deeie ueieves kee [j jnlee nw~
Sue.Heer.peer.iewme jbienerve Deewj iebOenerve nesves keejCe Fmekeer ueerke nesves keer
peevekeejer kes efueS FmeceW Ske efJeefMe< iebOe efceuee kejkes efHej efmeefueC[j ceW Yeje
peelee nw~
Sue.Heer.peer.iewme nJee mes Yeejer nesves kes keejCe ueerke nesves Hej peceerve kes melen Hej
jnleer nw~ Fmekes keejCe Deeie ee efJemHees kee Keleje jnlee nw~ Fmekes ueerkespe keer
peevekeejer kes efueS nceW HeMe& leke Pegkekej metBIeves keer ]pejle nesleer nw, DeveLee
Helee veneR eue Heelee~

Henues efmeuesC[j kee meerue Deewj kewHe mener nw ee vener, Fmekeer peeBe kejW~
JeeuJe Hej meeyegve Heeveer kee meesuetMeve ueieekej osKeW~
iewme ueerkespe nesves Hej HeMe& Hej Hewuelee nw, keeeWefke en nJee mes Yeejer nw~
efmeuesC[j kees keYeer jesue (ueg{keeee) ve kejW~
iewme ueerke nesves keer efmLeefle ceW ojJeepes, efKe[efkeeeB Keesue oerefpeS, JeeuJe kees yevo kej oW Deewj yeenj
Dee peeeW~
Deeie keer efmLeefle ceW ojJeepes, efKe[efkeeeB yevo kej oW leeefke nJee keer meHueeF& kece-mes-kece nes Deewj
Heeej efyeies[ kees Heesve kejW ~
ncesMee etye kees mee]He jefKeS Deewj etneW eje keeves mes Fmes yeeeFS~

18

 mecee-mecee Hej etye keer peeBe kejW Deewj Lees[er Yeer Kejeye nesves Hej yeoue oW~ detye kees yewC[ (U)

kejkes osKeW, eefo keske efoKes lees yeoue oW~

JeeuJe ceW iewme ueerke nesves keer efmLeefle ceW THejer kewHe ueieekej Gmes {ke oW~
ncesMee DeeF&SmeDeeF&.(ISI) ceeke& Jeeueer jyej etye ner Fmlesceeue kejW~
keYeer Yeer jyej detye kees cesue iee[& ee keJej mes {Bke kej veneR jKeW~
efkemeer Yeer Hekeej keer ieceea mes efmeuesC[j kees otj jKeW, meeLe -meeLe nJee Heeme nesves kee Oeeve DeJeMe jKeW~
efmeuesC[j kees Geles mecee Gmekes nwC[ue kees Heke[ kejkes Gmes ues peeFS~
DeeefKejer yetBo leke iewme kee GHeeesie kejves kes efueS Gmes efyeukegue efnueeSB ee PegkeeSB veneR~ iewme GHeeesie
ceW ueeles mecee efmeuesC[j kee JeeuJe KeesefueS, ceeefeme merke yeve&j kes THej Heke[ kej efHej iewme kes
yeve kees eeuet kejW~ ueeFj kes yepeeS ceeefeme kee Heeesie kejW~
Deeie kees yevo kejles mecee Henues efmeuesC[j kee JeeuJe yevo kejW efHej yeve&j yebo kejW~
mesJe peueeves Deewj GHeeesie kejves keer efmLeefle ceW Deiej Deeeveke Deeie yevo nesleer nw lees legjvle Gmes
eeuet kejves keer keesefMeMe veneR kejW~
ke=Heee mesJe peceerve Hej veneR jKeW, Gmes HuesHeece& Hej (efmeuesC[j mes TBee) ner jKes~
efkeeve ceW ncesMee metleer Jee HenveW ee De@Heje@ve [eueW~ efkeeve ceW veeeuee@ve ee efmevLesefke keHe[s keYeer
veneR HenveW~
peye mesJe peue jne nes leye Gmes peuelee es[kej otmeje keee& veneR kejW~
mesJe kes THej kes Yeeie ceW keesF& MesuHe ee kesefyeves ve nes~
efkemeer Yeer Hee& ee mesJe kee efjHeseefjbie Je Fvme@uesMeve HeefMeef#ele Jeefkele mes ner kejeeW~
Deiej DeeHekes keHe[eW ceW Deeie ueieleer nw lees ke peeFS , YeeiesW veneR~ peceerve Hej ueg{ke peeFS Deewj
jesue kejW ee kecyeue mes {Bke oW leeefke nJee ve ueies, veneR lees Deeie ]peeoe Hewue peeSieer~
ueerkespe keer DeJemLee ceW ceeefeme ve peueeSB leLee pJeueveMeerue HeoeLe& JeneB mes neSB~
Fuesefke^ke efmJee Deeefo kees neLe ve ueieeeW Deewj ve ner Dee@ve-Dee@He kejW~
efmeuesC[j ee mesJe mes s[e[ veneR kejW, iewme ef[m^eryetj mes mecHeke& kejW Deewj Heeej efyeies[ kees
metefele kejW~ Fvekes vecyej ncesMee DeHeves Heeme jKeW~

19

Emergency Control Room Numbers are Free (unmetered)

POLICE

100

FIRE

101

AMBULANCE

102

TRAFFIC POLICE

103

HEART LINE

105

EMERGENCY

108

LPG EMERGENCY CELL

BLOOD BANK
BOMB SQUAD
HOSPITAL NO.
EYE BANK
SNAKE CATCHER
FIRE BRIGADE LOCAL NO.
TRAUMA CARE
FAMILY DOCTOR
ELECTRICITY DEPT.
NEIGHBOUR CONTACT NO.

Load Emergency Numbers in your mobile phone and save life.

20

(Fmes OeeveHetJe&ke he{sb Deewj meKleer mes Heeueve kejW)

efkemeer Yeer ye[s Heesieece kes mecee lesue keer ke{ener ceW 60% mes ]peeoe lesue ve YejW~

A Deewj B ee AB efpeme Hej FIRE EXTIGUISHER efueKee nes, Gmes eeuet efyepeueer kes yees[&
ee GHekejCe Hej Fmlesceeue ve kejW~ keeeWefke FmeceW water based material nesves mes DeeHekees

efyepeueer kee Me@eke ueie mekelee nw~

Deiej DeeHe efyepeueer keer Deeie ceW CO2 Gas kee Fmlesceeue kejW lees Extinguisher kes ueerJej kees
Oeerjs-Oeerjs oyeeSB~ Deiej JeeuJe nw lees Gmes Oeerjs-Oeerjs KeesueW~

Sue.Heer.peer.iewme efmeuesC[j kees ncesMee eee Deewj C[er peien Hej ner jKeW~ Deiej ye[e etune ueieevee
nes lees iewme HeeF&He keer uecyeeF& 3 ceerj (10 efHe) mes kece ve nes~

peueves Jeeues keF& HeoeLeeX ceW GHeeve yengle Deelee nw Deewj lesue etuns ceW efiejkej Deeie Heke[lee nw~ Deiej
lesue ceW Deeie ueies lees efyevee Ieyejees lesue keer ke{ener kees efkemeer {kekeve mes {ke oW~ {kekeve ke{ener kes
THejer Yeeie kees Hetje {kes, Ssmes {kekeve kees Henues ner leweej jKeW~
Sue.Heer.peer.iewme efmeuesC[j kees keYeer Yeer efnueeSB venerb, Gue ve kejW, iece& Heeveer Deeefo ve [eueW~ Ssmes ceW
efmeuesC[j ceWb Jewkeetce nes peelee nw, efHej keg osj yeeo GmeceW nJee eueer peeleer nw pees ogyeeje Fmlesceeue ceW
ueeles mecee Deeeveke efJemHees kej mekeleer nw~ efmeuesC[j ncesMee Ke[e ner jKeW~

Deesce Meeefvle~
21

[oaM`

Omo[Vm ]mHw$_mar
Bdar` odd odmb`
Omo[Vm ]mHw$_mar Bdar`
odd odmb` EH$ A V am > r `
Am`mo_H$ ejoUH$ gWm h& ^maV gohV
Am{_ emoV ^dZ,
odd H{$ 139 X{em|$ _| 10,500 g{ AoYH$ g{dmH{$m| H{$
_mCQ> Am]y
_m`_ g{ OZ-OZ _| Am`mo_H$ M{VZm H$m odH$mg H$a ahm h&
OrdZ _y` Ed [a_m_ kmZ H$r erVb N>m`m XmZ H$aZ{ dmb{ odemb dQ> o[Vmlr Omo[Vm ]m
(gmH$ma gWm[H$)
dj H{$ g_mZ odVV, AoVr` H$me V^ Omo[Vm ]mHw$_mar Bdar`
odd odmb` H$r A[Zr EH$ AZyR>r [hMmZ h& odH$ma aohV OrdZ VWm {f, ohgm,
`o^Mma aohV g_mO H$r aMZm _|$ gbZ `h gWm g`w$ am> (UN) H$m AemgH$r`
gJR>Z (NGO) h VWm `yZrg{\$ (UNICEF) Ed AmoWH$ Ed gm_moOH$ [oafX
(ECOSOC) H$m [am_eXmVm gX` h& Bg{ g`w$ am> gK mam AVam>r` "emoVXyV
[XH$' g{ g_moZV oH$`m J`m h& Moa oZ_mU Ed l{> g_mO H$r Wm[Zm H{$ obE g^r
XmXr OmZH$r Or
dJm~ H{$ gmW o_bH$a, g^r dJm~ H$r g{dm H{$ obE gWm Z{ "amO`m{J oejm Ed em{Y
(_w` emogH$m)
oV>mZ' VWm "dS> oa`wAb r`wAb Q>>Q>' H{$ $[ _|$ Xm{ gh`m{Jr gWmZ goOV oH$E
h& g{dm H{$ oZo_m BgH{$ 20 ^mJ _ohbm, oMoH$gm, Jm_rU odH$mg, `wdm, _roS>`m,
dkmoZH$ Ed BOroZ`a, Ymo_H$, emgH$, oejm, g_mO g{dm AmoX h oOZg{ BZ dJm~ H$r
g{dm H$m odoYdV gMmbZ hm{ ahm h& `moH$, eharH$aU, [Ym_H$ AmOrodH$m VWm
AmYwoZH$Vm H{$ H$maU C[ g_`mAm| H{$ g_mYmZ VWm OZ gm_m` H$r g_J CZoV H{$
obE odo^ oejU H$m{g Og{ VZmd ]YZ, _ohbm geo$H$aU, gH$mam_H$
XmXr JwbOma Or
`o$d, [`mdaU H$m gVwbZ, g[yU dm` AmoX H$m oH$`md`Z oH$`m Om ahm h& (AoVoa$ _w` emogH$m)
dodH$ Va [a gWm Z{ "o_ob`Z o_omQ>g Am\$ [rg', "odOZ \$ma E ]{Q>a dS>', "XmXr
OmZH$r \$mCS{>eZ \$ma _{oS>H$b H{$`a', "gm H$am{S> o_ZQ> ew^H$m_Zm ]H$' AmoX
H$m`H$_m|$ H$m g\$bVm [ydH$ gMmbZ oH$`m J`m h& Bg Bdar` odd odmb` H$r
JoVodoY`m| H$m g\$b gMmbZ oZMb oMm, gVV dmohV km Ed AoVr` `o$d
H$r YZr 96 df H$r oMaVU XmXr OmZH$r Or H{$ _mJXeZ Ed [a_m_m o[Vm H$r {aUm g{
hm{ ahm h&
XmXr aVZ_m{ohZr Or
(g`w$ _w` emogH$m)

g[H$

Omo[Vm ]mHw$_mar Bdar` odd odmb`

[mS>d ^dZ, _mCQ> Am]y, amOWmZ
Phone:(02974) 238261

Website: www.brahmakumaris.com