Als vrijheid van meningsuiting door de maag gaat

Stop een theelepel schone klei in een glas koud water, even roeren en drinken maar. Kroes’ recept voor een detox was nog bezig met het verzamelen van duizenden likes op Instagram (281.000 volgers) toen Koen Venema, professor aan de Universiteit Maastricht, van leer trok in het AD. „Vitaminen worden dan niet meer opgenomen door het lichaam”, waarschuwde hij. „Maar komen er samen met de klei van achteren weer uit. Met alle gevolgen van dien.”

Een wetenschapper die gehakt maakt van een populaire foodie zonder noemenswaardige diploma’s, media smulden ervan. Een columnist van De Volkskrant deed de schrijver van de bestseller Powerfood af als ‘handelsreizigster in illusies’ en kopte ‘Mikmak’, naar de heks uit Disney. Mogen dieetgoeroes als Kroes zomaar alles roepen, vroeg NRC aan hoogleraren. Een handvol reageerde, zie hieronder hun schrijven, maar nu eerst de reactie van Kroes zelf.

De moderne mens heeft een fobie voor grond

Rens Kroes, voedingscoach en auteur van twee boeken over ‘Powerfood’

„Kinderen, dieren en oervolkeren eten regelmatig aarde of klei. Zo slecht kan dat dus niet zijn. Dat heet geofagie. Er zitten mineralen in. De meeste krijgen we binnen via groenten en fruit. Uitzondering is silicium, kiezelzuur. Volgens het Voedingscentrum is het niet essentieel, maar onderzoek leert dat het nodig is voor de aanmaak van collageen (huid, haar, nagels) en skelet.

„Opvallend is dat vooral kinderen en zwangeren bij natuurvolkeren aarde of klei eten. Ook bij dieren zijn het vaak zwangeren, mogelijk omdat bij hen infecties riskanter zijn. Mijn detox-idee is dan zo gek nog niet: klei is negatief geladen, toxines positief. De negatieve kleideeltjes gaan een verbinding aan met positief geladen toxines, waardoor deze niet meer opgenomen worden. Ze verlaten het lichaam via ontlasting. Volgens onderzoek grijpen vooral zieke dieren naar klei. Als ratten een infectie hebben, beginnen ze spontaan klei te eten. Vermoedelijk zelfmedicatie.

„De moderne mens heeft een fobie voor grond. Groenten worden drie keer gewassen, vaak ook nog in chloor, totdat ze brandschoon zijn. Aarde is vies. We staan er doorgaans niet bij stil dat er in de aarde bacteriën leven die ook gunstig kunnen zijn voor de darmen: probiotica. Deze bacteriën produceren vitamines zoals B12. Ik denk niet dat we allemaal een hap aarde uit de tuin moeten nemen, maar een beetje zand op spinazie of wortels is zo’n ramp nog niet. Gevaar is dat zand van een verkeerde plek wormen, arseen en virussen kan bevatten. De vraag is of dat slecht is, want artsen vermoeden dat de stijging van het aantal mensen met een auto-immuunziekte weleens door een te steriele leefomgeving kan komen. Professor Venema zegt dat mijn kleikuur tot vitaminetekort leidt. Als hij zich had verdiept in mijn adviezen, dan ziet hij dat ik mensen motiveer de hele dag door verse groenten, fruit, smoothies, sapjes en granen (powerfood) te nuttigen. Paar slokken klei zou dan leiden tot vitaminetekort? Dat geloof ik niet.

„Mijn bronnen hiervoor: een studie van Cornell University, de site van geneeskundige Juglen Zwaan, Scientific American en The US National Library of Medicine. Ik heb veel respect voor de wetenschappers, ik gebruik hun literatuur. Die schonekleikuur doe ik al jaren, het geeft me een goed gevoel, daarom deel ik het. Ik eet er gezond bij. Het is géén dieet, niet voor elke dag: één keer per jaar, twee weken. Veel therapeuten en voedingsdeskundigen adviseren hetzelfde.”

Je kunt niet stellen: baat het niet, schaadt het niet

Hans Romijn, internist Academisch Medisch Centrum, Amsterdam

„We smeren ons in met klei in modderbaden, we bakken stenen uit klei, en kennelijk eten sommigen tegenwoordig ook kleiproducten. Deze vorm van geofagie lijkt toch een stap te ver. Aarde en klei bevatten nauwelijks bestanddelen die behoren tot een normaal voedingspatroon. In de geneeskunde kennen we geofagie alleen bij uiterst zeldzame gevallen van pica, de zucht naar het consumeren van niet-eetbare dingen. Het is gesuggereerd dat dit bizarre eetpatroon vaker zou voorkomen bij mensen met bloedarmoede door ijzergebrek.

„Er worden nogal wat aannames gedaan door de voorstanders van het eten van kleiproducten. Het zou een middel zijn om veel voorkomende klachten van het maagdarmstelsel te verminderen. Het zou een goed middel zijn om de darmen te zuiveren, naar analogie van de klysma’s die daarvoor vroeger in sommige hogere kringen gebruikt werden. Er is geopperd dat de kleiproducten een bron van mineralen kunnen zijn. Het kleidieet zou tot gewichtsverlies leiden. Ook zou het gebruik van aardeproducten van invloed zijn op de biologie van de darmflora. Er zijn geen fatsoenlijke studies gedaan die de biologische relevantie van deze producten voor de mens aantonen. Toch spreken dergelijke wondermiddelen velen aan, net als haarlemmerolie vroeger. Het gebruik van voedings- en gezondheidsclaims in Nederland is gebonden aan Europese regels. Het is misleiding om aan een product eigenschappen toe te schrijven die niet aantoonbaar zijn.

„De belangstelling voor deze vorm van geofagie in Nederland mag van recentere datum zijn, maar in het buitenland zijn de te eten kleiproducten al vele jaren op de markt. De Engelse Voedsel- en Warenautoriteit heeft herhaaldelijk waarschuwingen gegeven voor het eten van verschillende kleiproducten, vanwege hoge gehaltes aan toxische metalen als arsenicum en lood. Je kunt in dit geval dus niet stellen ‘baat het niet, schaadt het niet’.

„Wij hebben allemaal lichamelijke klachten. Sommigen van ons incidenteel, anderen chronisch. Naarmate onze leeftijd vordert, behoren we steeds meer tot de laatste groep. Soms kunnen er behandelbare oorzaken gevonden worden, vaak niet. De mogelijkheden van de geneeskunde zijn dan beperkt tot symptomatische behandelingen, bijvoorbeeld van pijn. Het is dan ook niet verwonderlijk dat mensen zelf op allerlei manieren gaan zoeken naar middelen om hun klachten te verminderen. In de geschiedenis zijn allerlei wonderlijke behandelingen in zwang geweest, als aderlatingen, en jodiumbehandelingen (‘Wenn du nicht weisst, was und warum, verwende Jod und Kalium’). Bizarre biologische concepten over het ontstaan van klachten zijn van alle tijden. Creatieve behandelingen hiervoor ook. Op dit moment is er echter geen zorgvuldig verkregen bewijs om het eten van kleiproducten aan te bevelen.

„Aarde is bijzonder. Het is de bron van ons leven. Wij komen voort uit de aarde en zullen daartoe weer terugkeren, leert Genesis: ‘…want stof zijt gij en tot stof zult gij wederkeren’. Alles wat wij eten komt voort uit de aarde. Aarde zelf is echter geen levens- of geneesmiddel.”

Denk ook aan het placebo-effect

Ben J.M. Witteman, prof. ‘gastroenterologist and hepatologist’, Wageningen University

„Nederland is een vrij land. Iedereen, dus ook voedingsgoeroes, mogen hun eigen mening geven. Zolang het voor de lezer duidelijk is dat het een dieetgoeroe betreft met een persoonlijke mening en niet een wetenschappelijke, heb ik geen bezwaar. Het is wel verkeerd dat de mogelijke negatieve aspecten en risico’s regelmatig onderbelicht worden. Alleen wanneer de risico’s en de mogelijke voordelen goed geëtaleerd worden kan de leek/potentiële gebruiker zelf een weloverwogen keuze maken.

„We weten uit de wetenschap dat het placebo-effect vaak meer dan 30 procent is. Dit effect kan vergroot worden door een ‘nieuwe behandeling’ beter te promoten. Het placebo-effect zal in de praktijk leiden tot een groter aantal ‘believers’. Dit is natuurlijk voor een deel ook een reden dat mensen gebruik maken van niet-wetenschappelijk onderbouwde ‘behandelingen’.

„Voor het maken van een goede keuze voor iedere nieuwe behandeling is het dus belangrijk dat we als deelnemer voldoende kennis krijgen over de achtergrond en de voor- en nadelen van de nieuwe behandeling. Het moge duidelijk zijn dat dit een vrije keuze moet zijn.”

Onze feiten worden niet altijd geloofd, voeding is emotie

Edith Feskens, hoogleraar voeding en gezondheid, Wageningen University

„Onlangs adviseerde Rens Kroes, de zus van, om eenmaal per jaar twee weken één keer per dag een beker klei te drinken. Deze kleikuur zou het lichaam ontgiften. De vele reacties erop tonen aan dat voeding veel mensen bezighoudt. Want voeding is emotie; we eten niet alleen om te overleven, ook om te genieten, gezond te blijven, ons te identificeren of tradities uit te dragen.

„Deze aandacht is geen nieuw fenomeen, als voedingsonderzoekers worden wij er vaak mee geconfronteerd. Vervelend? Welnee, dat maakt het vak juist zo leuk. We sturen mensen naar de maan, maar weten nog zo weinig over wat er in ons lichaam gebeurt. Tegelijkertijd is het een onderwerp waar iedereen een mening over heeft, hoe relevant wil je het hebben? Wel moeten we als onderzoekers onze plaats kennen. Onze feiten worden niet altijd geloofd. Jammer, want we hebben het beste met iedereen voor. Maar tijden veranderen, de wetenschap staat niet meer op een voetstuk. Dat houdt ons scherp.

„Trouwens, Rens had ons ook om advies kunnen vragen voordat ze haar kleikuur op Instragram plaatste, daar zijn we voor. Want hoe zit het nu met die klei? Kroes’ aanpak is gebaseerd op gezonde voeding, beweging en ontspanning. Niets mis mee, haar kleikuur kan ook niet zoveel kwaad. Uiteindelijk adviseert ze dit maar eenmaal per jaar te doen, en onder begeleiding van een arts. Zoveel kwaad kan het ook weer niet, tenminste als je niet-verontreinigde klei neemt.

„Maar lekker lijkt het me niet. En geschikte klei zal best wat kosten. Heeft het zin? Het lichaam is namelijk goed in staat vreemde stoffen op te ruimen. Alleen in ernstige gevallen van vergiftiging is detoxificatie nodig. De kleikuur is detox-light, die elk gerespecteerd damesblad al eens heeft geadviseerd, met behulp van vasten, drankjes of klysma’s. Het past in een traditie van detoxen. Het Voedingscentrum geeft aan dat voor geen enkele detox is aangetoond dat ze werkt. Toch blijft detoxen, ofwel met klei, of met darmkuren of supplementen, onverminderd populair. Interessant, past het in onze cultuur van lenteschoonmaak?

„Volgens Rens komt het vaak voor dat de wetenschap dingen aantoont die al eerder goed gebruik waren. Dat is soms inderdaad zo. Bekend voorbeeld is het eten van erwtensoep met roggebrood, een traditionele combinatie waarvan we nu weten dat die zorgt voor een hogere eiwitkwaliteit omdat peulvruchten en rogge elkaar qua aminozuren aanvullen.

„Voor een goed inzicht in het effect zouden we een groep mensen via loting moeten toedelen aan een experimentele groep met kleidrankje, en een controlegroep met een controledrankje wat er hetzelfde zou moeten uitzien, ruiken en smaken. Het dubbelblind gerandomiseerde experiment. We zouden bij de deelnemers relevante gezondheidsparameters moeten meten, voor de start van het experiment en na afloop.

„Hierbij komen meteen enkele karakteristieke problemen van het voedingsonderzoek naar voren. Hoe kunnen we dit dubbelblind onderzoeken; een grijs kleidrankje vergelijken met een grijs veendrankje? Hoelang zou het experiment moeten duren; enkele dagen, weken, of jaren? En welke parameters zouden we moeten meten; toxische stoffen in het bloed, darmklachten, ervaren gezondheid? En last but not least, wie gaat dit betalen?

„Dit voorbeeld toont dat voedingsonderzoek niet eenvoudig is, en verklaart meteen de observatie dat de resultaten soms tegenstrijdig zijn. Nogmaals, dat maakt het vak zo mooi en uitdagend, maar ook verwarrend voor de consument. Vandaar de centrale rol van het Voedingscentrum in onze communicatie. Het Voedingscentrum kwam 22 maart met een nieuwe Schijf van Vijf. Laten we daar maar eens goed naar kijken.”

Ze hanteert een prachtige disclaimer

Marleen van Baak, em. hoogleraar fysiologie van obesitas, Maastricht University

„Rens Kroes mag dit soort dingen uiteraard op haar blog zetten. Ze vermeldt ook een prachtige disclaimer (die overigens door de kleurstelling niet erg opvalt): ‘De advisering van Rens Kroes is uitdrukkelijk niet bedoeld als (vervanging van) reguliere medische behandeling door je arts of medisch specialist dan wel als behandeling van een diëtist. De adviezen van Kroes bevatten uitsluitend instructies voor een beter en gelukkiger leefpatroon. Bij acute gezondheidsklachten of verergering van gezondheidsklachten word je dringend aangeraden direct contact op te nemen met de behandelend (huis-)arts of medisch specialist.’

Er is geen tegengif mogelijk

Wim H.M. Saris, hoogleraar menselijke voeding, Maastricht University

„Inderdaad is er een toenemende hoeveelheid onzin in de media als het gaat over voeding en gezondheid. De hoeveelheid maar vooral ook de wijze waarop dit in het publieke domein komt is zorgelijk. Over de jaren ben ik tot de conclusie gekomen dat hiertegen geen tegengif mogelijk is. Dat geldt zeker voor wetenschappers die steeds minder hebben in te brengen. Kortom ik heb het opgegeven om nog in het geweer te komen. Maar er zijn gelukkig nog wetenschappers die geloven dat er nog wat aan te doen is. Een van mijn collega’s Fred Brouns gaf in zijn afscheidsrede enkele maanden geleden blijk het nog niet te hebben opgegeven.”

Net als Jomanda moeten ook foodcoaches zich verantwoorden

Fred Brouns, em. hoogleraar ‘health food innovation’, Maastricht University

Mogen voedingsgoeroes zomaar van alles roepen, vraagt NRC. We hebben vrije meningsuiting. Ja dus. Wel is ‘voedingskundige’ geen beschermd beroep, iedereen kan zich zo noemen. Veel voedingsgoeroes, bloggers en foodies hebben vrijwel geen opleiding op het gebied van voeding en gezondheid. Gevolg is dat zij trendy-info, die ongecontroleerd online circuleert, overnemen als waarheden. Hun ‘volgelingen’ zien ze als experts, terwijl zij dat niet zijn.

Zoals Jomanda voor de rechter moest verschijnen vanwege een advies dat iemand ervan weerhield een oncoloog te bezoeken, zo zouden voedselgoeroes zich moeten verantwoorden als hun adviezen leiden tot aantoonbare, ongewenste effecten. Datzelfde geldt namelijk ook voor de levensmiddelenindustrie. Ter ondersteuning van het argument dat veel voedselbloggers nauwelijks enige opleiding hebben, zie de CIVAS-studiegids uit 2014: in twintig lessen kun je opgeleid worden tot ‘voedingsdeskundige op hbo-niveau, zonder vooropleiding’.

Detoxen? Daar heb je een lever voor

Wieke van der Vossen, expert voedselveiligheid Voedingscentrum

„Het klinkt zo logisch: je lichaam ontdoen van gifstoffen door te vasten, een weekje een detoxdieet te volgen, of zoals Rens Kroes zegt: twee weken lang een glas kleiwater te drinken. De werkelijkheid is anders. Ons lichaam heeft z’n eigen manier om vreemde stoffen op te ruimen: en dat is via de lever. Detoxen heeft daar geen bewezen effect op.

„Sterker: het drinken van klei is niet zo onschuldig als het lijkt. Er kunnen namelijk schadelijke stoffen in zitten, zoals lood, arseen of dioxines. Stoffen die je zeker niet in je lichaam wilt krijgen.

„Dat dieetgoeroes of gezondheidscoaches van alles roepen is iets wat we de laatste jaren steeds vaker zien. Mensen raken in verwarring door al deze verschillende boodschappen. Wie kun je nog geloven? Is brood nou werkelijk zo ongezond? Is kokosolie gezonder dan zonnebloemolie? Uiteraard is lang niet alles wat gezegd wordt onjuist of schadelijk. Dat mensen bewust met hun voeding bezig zijn, is goed. Maar wij zien het zeker als onze rol om te reageren als er pertinente onwaarheden verteld worden die zelfs schadelijk zijn voor mensen.

„Goed wetenschappelijk onderbouwde informatie: dat is de basis van het handelen van het Voedingscentrum. Deze basis vertalen we in praktische adviezen. Dat is óns antwoord op deze verwarring. Wij willen met de nieuwe Schijf van Vijf nog duidelijker maken hoe je stap voor stap kunt werken aan een gezond, veilig en duurzamer voedingspatroon. Daar heb je geen klei-dieet van wie dan ook bij nodig.”

Delen Mail de redactie