İstanbul kıyıları hızlı nüfus artışı baskısıyla kontrolsüz büyüme ve plansız kentleşmeye maruz kal- mıştır. Kıyı bölgelerinde sürdürülebilir olmayan, çoğu rant amaçlı, plansız ve hukuki olmayan inşaatlar gelişmiştir. Sahil kıyı şeridine inşaat uygulamaları yapmak kanun ve yönetmeliklerle sınırlandırılmıştır. Ayrıca dolgu zemin yapımında da kamu yararı esastır. Kamu yararı farklı görüşlerce farklı yorumlarla değerlendirilip, hukuki boşluklardan da faydalanılarak yapılan inşaatlarda kamu yararı aranarak, proje- nin bir kısmına sosyal ve açık erişimli bir alan tariflenerek projelere onay alınmış ve söz konusu projeler hayata geçirilmiştir. Bu tip projelere en iyi örnek Ataköy Sahilinde yapımı devam etmekte olan proje- lerdir. Ataköy, sahilinde yer alan yeni projelerle İstanbul’un bir zamanlar planlı ve modern yerleşkesi önünde Sur duvarı etkisi yaratan yeni yapılarıyla değişimden geçmektedir. Değişim yalnız psikolojiyi etkileyen görsel anlamda gerçekleşmemekte aynı zamanda bariyer etkisi yaratan yeni yapıların varlığı nedeniyle fiziksel açıdan da olumsuz değişikler söz konusudur. Hukuki olarak defalarca inşaatın durdu- rulması ve yeniden başlaması çıkmazı ile devam eden projeler Ataköy’de uzun yıllardır yaşayan insan- ların biyoklimatik konforu üzerinde olumsuz sonuçlar doğurmuş aynı zamanda da mahallelerin mikro iklimini etkilemiştir. Günümüzde Ataköy’ün kıyı şeridine yapılan yeni yapıların, elli yılı aşkındır böl- gede bulunan Ataköy yerleşkesi üzerindeki olumsuz biyoklimatik konfor değerleri çeşitli mikro iklim modelleme yazılımları ile ölçülebilmektedir ancak bu çalışma kapsamında söz konusu ölçümler yapıl- ması hedeflenmemekte, ancak konunun vurgulanması ve sahil şeridine yeni yapılaşma yapılırken mev- cut dokuya etkilerine dikkat çekme amaçlanmaktadır. Yayıncı Sertifika No: 52866 E-ISBN: 978-625-7367-50-9

FULL REFERENCE: (2022) Ankara "Yeni Şehir”in Kuruluşu: Erken Cumhuriyet Konutunu Anlamak, METU Journal of the Faculty of Architecture, y: 2022, v: 39, n: 1, 23-56

"Yeni İstanbul Çalışmaları" kitabı içerisinde yer alan bu makale; MSGSÜ BAP kapsamında hazırlanıp 2010 yılında tamamlanmış olan 200917 no’lu, “İstanbul’un Kentsel Dönüşüm Haritası ve Gecekondu Mahallelerinde Geliştirilen Kentsel Dönüşüm Projeleri” başlıklı proje, 2014 yılında tamamlanmış “Sarıyer Gecekondu Mahalleleri Örneğinde Kentsel Dönüşüm Süreçleri ve Bu Süreçlerin Sosyo-Ekonomik ve Fiziki Etkileri” başlıklı 110K404 no’lu TÜBİTAK projesi ve BirUmut Derneği – Dayanışmacı Atölye bünyesinde yapılmış gönüllü çalışmalardan yararlanılarak hazırlanmıştır.

Giriş Bu bildiri 2014-2015 akademik yılında Budapeşte'deki Central European University Sosyoloji ve Sosyal Antropoloji yüksek lisans programı için teslim edilen tezin bir özeti olarak yazılmıştır. Araştırma, İstanbul'da son dönemlerde nezihleşmekte olan (gentrified) Karaköy mahallesinde yapılmış ve mahallede gözlemlenen dönüşümün sosyal, politik ve ekonomik arka plan ve deneyimlerinin incelenmesini hedef almıştır. Son üç senedir Karaköy, mahallede ağırlıklı olarak kültürel sınıflar ve büyük işletmelerin ağırlanması ve eskiden beri burada bulunan küçük işletmelerin yerinden edilmesiyle nezihleştirme sürecine tanık olmaktadır. Üç sene öncesine kadar Karaköy, imalat sektörünün ağırlıkta olduğu küçük esnafı barındırmaktaydı. Son yıllarda ise servis ve turizm sektörlerinin şehir merkezinde konsantre olması ve buna bağlı olarak kentsel mekanda işlemeye başlayan rant ekonomisiyle mahalle, fiziksel, sosyal ve ekonomik bir dönüşüm geçirerek sermaye ve girişimci aktivite potansiyeline bağlı olarak; eski esnafın pahasına küresel boyuttaki şehirli ve girişimci bir sınıfı ağırlamaya başlamıştır. Buna ek olarak, henüz pratiğe geçmemiş ve kentsel yönetim-sermaye işbirliğiyle ihaleyle çıkarılmış olan Galataport Projesi, mahalledeki rant açığını (rent-gap) tetiklemekte; sermayeyi bu mekana çekerek, kiraların artması ve buradaki eski kiracıların yerlerinden edilmesi sürecini hızlandırmaktadır. Artık küresel bir olgu haline gelen nezihleştirme süreci, şu anda İstanbul'un çeşitli noktalarında gerek kentsel yönetim eliyle (Tarlabaşı, Sulukule örneklerinde olduğu gibi), gerekse de kültürel sınıfların şehrin kıyıda köşede kalmış mahallelerinde otantisite arayan bireyleri tarafından gerçekleşmektedir. Karaköy'de ise bu durum hem kültürel sınıflar, hem de Galataport Projesi ile gördüğümüz gibi, neoliberal kentsel yapılanmayı destekleyen bireysel ve yönetimsel güçler tarafından pratiğe geçmektedir. Karaköy'deki saha çalışmam mahalledeki dönüşümün kısa sürede ve hiçbir muhalefetle karşılaşmaksızın gerçekleştiğini ve bunun da yeni büyük sermayedarlar ve eskiden beri orada olan küçük işletmeler arasında uzlaşmayla sağlandığını gözlemlememi sağladı. Fakat İstanbul'un neoliberal kentsel yapılanma sürecini dikkate alarak ve küreselleşen kentlerin politik ekonomik dönüşümünün teorik bir okumasıyla, Karaköy'ün dönüşüm sürecinde sağlanan uzlaşmanın neoliberal yeniden yapılanma mekanizmalarıyla çerçevelendiği sonucuna vardım. Bu sonuca paralel olarak yüksek lisans tezimde, esas itibariyle Karaköy'deki küçük işletmelere odaklandım. Bu şekilde, kentsel yeniden yapılanmada küçük işletmelerin ihmal edilmiş konumlanışları sonucu nezihleşmenin uzlaşma yoluyla ve hızlı bir şekilde gerçekleşmesini sağlayan mekanizmaların bir incelemesini yaptım. Bunu yaparken de temel olarak üç noktaya değindim: küreselleşen kentlerdeki mahallelerin nezihleştirmeyle doğrultulu olarak bir dönüşüm geçirmesi, bu dönüşümü olanaklı kılan kentsel yeniden yapılandırma mekanizmaları ve bu mekanizmaların yapılanmakta ve küreselleşmekte olan kentin belli aktörlerini önemsiz olarak konumlandırışı. Nezihleştirme, 1980 sonrası finans kapitalizmi döneminde şehirlerin yeniden yapılanmasının, küreselleşen ülkelerin politik ekonomisinde önemli bir yer işgal etmesiyle, belirgin bir kentsel olgu olarak kendini göstermeye başlamıştır. Nezihleşmenin kavramsallaşmakta olduğu elli yıllık serüvenin sonunda bu olgu, kentin kıyıda köşede kalmış, büyük sermayeyle yatırım yapılmamış ve fiziksel olarak ihmal edilmiş mahallelerinin fiziksel, sosyal ve ekonomik dönüşümünü ve bunun sonucunda mahallenin eski kiracılarının yerinden edilmesini ifade etmektedir.

In historical continuum of architecture, urban planning and urban design varied approaches arise by devel- oping new solutions with the interpretation of history. The most effective of these approaches is New Urban- ism Movement. The urban design rules of the movement are defined taking as example traditional settle- ments. The study aims to analyze the affects of one of the current approaches, New Urbanism Movement on new settlements of Istanbul and to evaluate these settlements according to the characteristics of this move- ment. Twenty-four new settlements of Istanbul that have formed in the last few years are evaluated according to the evaluation system formed based on the principles of the New Urbanism Movement, whose rules are determined according to new traditional urbanism. As the result of this evaluation these settlements are clas- sified as good, intermediate and weak according to their appropriateness to New Urbanism and most of the settlements were scaled as intermediate. In the evaluation system criteria created in three different scales based on the New Urbanism Movement. These scales are: the region / city scale, neighborhood scale, and house / surroundings scale. These criteria are set in a grading system and the settlements have been evalu- ated according to this system.

Öğrencileştirme, gerçekleştiği mahalleler üzerinde geleneksel soylulaştırma süreçlerinin etkilerine benzer etkiler bırakır: öğrencilerin belli bir yerde yoğunlaşması konut fiyatlarını yukarı çeker ve mahallenin sosyokültürel tabanını sonradan gelenlerin (öğrenci) tercihleri ve ihtiyaçları doğrultusunda yeniden dönüştürür. Türkiye’de en fazla öğrenci sayısına sahip ikinci üniversite olan Selçuk Üniversitesi’nin hemen yanı başında konumlanmış olan Bosna Hersek Mahallesi’nde de öğrencileştirme sonrası ortaya çıkan mahalle örüntüsü, bir çok soylulaşmış alanla benzer özellikler taşımaktadır: gayrimenkul değerleri yükselmiş, mahallenin konut ve ticari yapısı sonradan gelenlerin ihtiyaçları merkeze alınarak yeniden şekillenmiş, mahalle tek bir sosyal grubun (öğrenciler) egemenliği altına girmiş ve ilk sakinler fiziksel olarak (doğrudan) olmasa da, sosyo-kültürel olarak (dolaylı) yerinden edilmiştir. Öğrencilerin ve öğrenci olmayanların çoğu zaman birbirleriyle kesişmeyen ‘paralel hayatlar’ yaşadığı mahallede, bu iki grubun karşılaştığı alanlar yeni gerilim hatlarının oluşmasına zemin hazırlar. İki grup arasında yaşanan gerilimin merkezinde, yurt dışında bir çok örnekte de gözlemlendiği gibi, gürültü, anti-sosyal davranışlar ve öğrenci yaşam tarzı kaynaklı konular yer alır. Öğrencileştirmenin ilk aşamalarında mahalle sakinlerinin gözünde ‘istenmeyen yabancı’ konumunda olan öğrenciler, zaman içinde sayısal üstünlüğü ele geçirmeleri ve mahalleye sağladıkları ekonomik katkıların hissedilir olmaya başlamasıyla birlikte tercih edilen yabancılar olarak görülmeye başlanmıştır. Bosna Hersek, öğrenci olanlar ve olmayanlar arasındaki ayrışmanın ve öğrencilerin sayısal ve kültürel egemenliğinin kolayca okunabildiği bir ‘öğrenci gettosuna’ dönüşmüştür. Öğrencileştirme merkezli oluşan bu yeni ayrışma formu, aynı zamanda, Anadolu kentlerinde gerçekleşen soylulaştırmanın ana dalgasını oluşturmaktadır.

Turkce bir sehir ismi olan Istanbul’un kokeni hakkinda neredeyse yuz yildir devam eden tartisma bilim adamlarini, kelimenin kaynagini eἰς τὴν πόλιν vb. bicimine goturenler ve kelimeyi dogrudan Yunanca Κωνσταντινούπολις ~ Κωνσταντινόπολις bicimine goturmeye calisanlar olarak ikiye bolmustur. Konuyu arastiranlarin zayif Turkoloji bilgisi, onceki kayitlara yonelik hatali yaklasimlari ve Orta Cag Yunancasinin fonetigine dair oldukca kisitli fikirleri sebebiyle her iki grubun da faraziyeleri atil ve verimsiz kalmistir. Buradaki konuyla ilgili uc tur kanitin biraz daha itinali incelenmesi, gunumuze degin soylenenlerden daha dikkat cekici bir resmi ortaya koymustur.