Prof. Dr. Ömer Özyiğit’e Armağan Studies in Honour of Ömer Özyiğit Ayrıbasım / Offprint Prof. Dr. Ömer Özyiğit’e Armağan Studies in Honour of Ömer Özyiğit Editörler / Editors Emre OKAN – Cenker ATİLA Prof. Dr. Ömer Özyiğit’e Armağan Studies in Honour of Ömer Özyiğit Editörler / Editors Emre Okan – Cenker Atila ISBN 978-605-4701-96-4 © 2015 Ege Yayınları, İstanbul Yayıncı Sertifika No / Publisher Certificate No: 14641 Bütün hakları saklıdır. / All rights reserved. Bu kitapta yayınlanan makalelerdeki bilimsel içerik ve etik ile ilgili tüm sorumluluklar yazarlarına aittir. Kaynak gösterilerek alıntı yapılabilir. The academic content and ethical responsibility of the articles published here rest upon their authors. Quotations may be made with proper citation. Kapak tasarımı / Cover design Cenker Atila Kapak fotoğrafları / Cover photos Ön kapak / Front cover: Phokaia Athena Tapınağı’na ait Ion başlığı / Ionic capital from the Athena Temple in Phokaia Arka kapak / Back cover: Phokaia Athena Tapınağı’nı süsleyen Griphon başı / Griffin head from the Athena Temple in Phokaia (Fotoğraflar/Photos: C. Atila) Baskı / Printed by Oksijen Basım ve Matbaacılık San. Tic. Ltd. Şti. 100. Yıl Mah. Matbaacılar Sit. 2. Cad. No: 202/A Bağcılar - İstanbul Tel: +90 (212) 325 71 25 Fax: +90 (212) 325 61 99 Sertifika No / Certificate No: 29487 Yapım ve Dağıtım / Production and Distribution Zero Prod. Ltd. Abdullah Sokak, No. 17, Taksim 34433 Istanbul - Turkey Tel: +90 (212) 244 7521 Fax: +90 (212) 244 3209 e.mail: [email protected] www.zerobooksonline.com/eng İçindekiler / Contents Önsöz, Emre Okan – Cenker Atila ................................................................................................................................................................................................................ Foça-Arkeoloji ve Prof. Dr. Ömer Özyiğit, Prof. Dr. Candeğer Yılmaz ............................................................................................................ IX XI Prof. Dr. Ömer Özyiğit, Prof. Dr. Güngör Varinlioğlu ...................................................................................................................................................... XIII Yayın Dizelgesi ................................................................................................................................................................................................................................................................ Arkadaşım Prof. Dr. Ömer Özyiğit, Prof. Dr. Zeki Arıkan ........................................................................................................................................... XV XIX Meral Akurgal Smyrna Athena Tapınağı ............................................................................................................................................................................................................................................... 1 Cenker Atila – Erdal Korkmaz – Beyhan Gürman Kyme Doğu Nekropolü Mezar Tipleri ...................................................................................................................................................................................................... 13 Serdar Aybek – Burak Arslan Metropolis’te Bulunan MS 2.-3. Yüzyıla Tarihli İon Tipi Sütun Başlıkları ................................................................................................... 29 Ahmet Bilir – Mustafa Şahin Herakleia Pontika’dan Pantomim Sanatçısı Krispos’un Mezar Anıtı ve Antik Çağ’da Pantomim Orhan Bingöl Foça Kazılarına Yorumsuz Küçük Bir Katkı ..................................... ..................................................................................................................................................................................... 47 57 Mustafa Büyükkolancı Ayasuluk İç Kale Onarım Süreci ..................................................................................................................................................................................................................... 65 Carmelo Colelli The Dawn of Cyme ......................................................................................................................................................................................................................................................... 71 Adnan Diler – Gözde Adıgüzel Pedasa Akropolis Giriş Kapısında Kült Çanağı .............................................................................................................................................................................. 89 Pierre Dupont Ionian Cups: Towards a Phocaean Connection? ......................................................................................................................................................................... 103 Aygün Ekin Meriç Metal Objects Found Around Metropolis in Ionia ................................................................................................................................................................... 113 Mevlüt Eliüşük Bağdat Kırı Örenyeri Yeraltı Tonozlu Örgü Mezarlar .......................................................................................................................................................... 125 Atilla Engin Baraj Suyu Altında Kalan Bir Höyüğün Akıbeti: Sıradur Höyüğü ....................................................................................................................... 135 İçindekiler / Contents VI Akın Ersoy – Özer Erdin Antik Dönem Smyrna Agorası’nda Bulunan Roma Dönemi Ludus Latrunculorum ve Mankala Oyun Tablaları Üzerine İnceleme ..................................................................................................................................................................................... 143 Emel Erten The Use of Window Glass in the Roman World ......................................................................................................................................................................... 155 Murat Fırat Seramik Çöplüğü Alanı Verileri Doğrultusunda Phokaia Kırmızı Astarlı Kapları .............................................................................. 163 Massimo Frasca Aiolic Kyme: A Hellenistic-Roman Cistern on the South Hill .................................................................................................................................. Eda Güngör Alper The Late Roman Lamps from Altınpark the Agora of Smyrna Excavations ............................................................................................. 181 191 Barış Gür Miken Faunasına Genel Bir Bakış .............................................................................................................................................................................................................. 205 Binnur Gürler – Gülten Çelik Ersoy Smyrna/İzmir Kazıları Altınpark Mevkii Cam Unguentariumları ......................................................................................................................... 217 İlkan Hasdağlı Geç Klasik Dönem’de Klazomenai ve Klazomenai Anakarası’nın Terki ...................................................................................................... 223 Antoine Hermary – Henri Treziny Artémis d’Éphèse, de Marseille à Arles ............................................................................................................................................................................................... 237 Halime Hüryılmaz Gökçeada-Yenibademli Höyük Kazılarının Ada Tarihine Katkıları ..................................................................................................................... 247 Mehmet Işıklı Geç Prehistorik Çağda Doğu Anadolu Yaylasında Ölüm: Kura-Aras Kültürü Ölü Gömme Uygulamaları Üzerine Gözlemler .................................................................................................................... 257 Abuzer Kızıl Çine Akdamlar Basamaklı Kaya Sunağı ............................................................................................................................................................................................. Taner Korkut Tlos Antik Kenti Bellerophon Kaya Mezarı ................................................................................................................................................................................... 275 287 Sebastiana Lagona Kymeli Bir Atletin Anısına Stel ..................................................................................................................................................................................................................... 301 Hüseyin Metin Ünik Bir Situla Işığında Pisidia Yerel Üretimli Hellenistik Kabartmalı Kaplarda Kullanılan Bezemeler ............... 309 Emre Okan – Cenker Atila Phokaia Maltepe Tümülüsü Dolgusundan Ele Geçen Mühürlü Amphora Kulpları ........................................................................... 317 Bekir Özer Kıyı Karia Arkaik Seramiği: Yerel Formlar, Kültürel Sınırlar .................................................................................................................................... 331 Pınar Pınarcık Batı Anadolu Tarihi Açısından Karaburun Yarımadası’nın Önemi ....................................................................................................................... 349 Yasemin Polat – Aslı Saka Antandros’da Ele Geçen Bir Skaraboid Greko-Pers Mührü ......................................................................................................................................... 359 İçindekiler / Contents VII Lucia A. Scatozza Höricht Bemalte Nordionische und Aiolische Keramik aus Pithekoussai und Kyme in Süditalien ....................................................... 367 Bilal Söğüt Stratonikeia’daki Koruma Uygulamalarından Örnekler .................................................................................................................................................... 379 Nuran Şahin Klaros’tan Altın Yaldızlı Bronz Tanrıça Heykelciği ............................................................................................................................................................... 397 Aylin Tanrıöver Kybele in Alexandria Troas ................................................................................................................................................................................................................................ 405 Mehmet Tekocak – Volkan Yıldız Akşehir Nasreddin Hoca Arkeoloji ve Etnoğrafya Müzesi’nde Bulunan Bir Grup Pişmiş Toprak Vazo .................. 413 Ahmet A. Tırpan Son Araştırmalar Işığında Lagina ve Çevresinin Tarihsel Süreci ............................................................................................................................ 433 Remzi Yağcı Rhodian Soli: Orientalizing and Archaic Periods at Soli .................................................................................................................................................. 445 Ahmet Yaraş Pergamon Maymun Sekisi Nekropolü’nden Pişmiş Toprak İki Telesphoros Heykelciği ............................................................ 459 Levent Zoroğlu Klasik Arkeoloji: Dünü, Bugünü ve Geleceği Üzerine Düşünceler ..................................................................................................................... 467 Prof. Dr. Ömer Özyiğit Albümü .................................................................................................................................................................................................................... 475 Önsöz Bu kitap, meslek yaşamının neredeyse tamamını Arkeoloji’ye, Phokaia Antik Kenti’ne ve daha birçok tarihi değerin korunmasına adayan, ilkeli duruşuyla bilim dünyasındaki yerini sonuna kadar hak eden, meslektaşlarına ve öğrencilerine yardım etmeyi ve desteklemeyi seven değerli hocamız Prof. Dr. Ömer ÖZYİĞİT’e sevgi, saygı ve teşekkürlerimizi sunmak için bir grup meslektaşı ve öğrencisinin katkılarıyla hazırlanmıştır. Prof. Dr. Özyiğit, 1989 yılından bu yana İzmir’in Foça İlçesi’nde, Phokaia Antik Kenti’ndeki III. Dönem kazılarını yürütmektedir ve bu süre zarfında Ege Arkeolojisi adına çok önemli sonuçları bilim dünyasına kazandırmıştır. Hocası, Ord. Prof. Dr. Ekrem AKURGAL’ın “en iyi hoca malzemenin kendisidir” özdeyişini ilke edinen hocamız, bu ilkesini yetiştirdiği lisans, yüksek lisans ve doktora öğrencilerine aşılamayı görev bilmiştir. Değerli Hocamız, yalnızca Phokaia Antik Kenti’nde değil, İzmir’de, Koruma Kurulu Başkanlığı yaptığı dönemde, Kordon Yolu ve Konak Meydanı’ndaki viyadüklerin inşası sırasındaki sağlam duruşuyla, kentin bugün daha yaşanılır bir kent olmasında önemli bir rol üstlenmiştir. O’nun arkeoloji bilimine katkısı ve kültürel varlıkların korunmasındaki dik duruşu, mücadeleci yapısı, mesleki camiada büyük saygı uyandırmış, birçok bilim insanına ilham kaynağı olmuştur. O’nun yetiştirdiği kuşak olan bizler, kendi öğrencilerimizi de, hocamızdan öğrendiklerimiz çerçevesinde yetiştirmeye gayret ediyoruz. Gönderdikleri makaleler ve anı yazılarıyla bu kitabın ortaya çıkmasında büyük pay sahibi olan yerli ve yabancı bilim insanlarına, kitabın hazırlık aşamasında değerli görüşlerini ve yardımlarını esirgemeyen sayın Suzan ÖZYİĞİT’e ve kitabın basılmasında maddi desteklerini bizden esirgemeyen Foça Belediye Başkanı Sayın Gökhan DEMİRAĞ ve Belediye Başkan Yardımcısı İsmail ASI’ya, Adil İnşaat Taahhüt Ticaret Şti. yetkililerine teşekkürlerimizi sunarız. Engin bilgi ve tecrübesiyle bizlere örnek olan Hocamız Prof. Dr. Ömer ÖZYİĞİT’e, arkeoloji bilimine yaptığı katkıların sürdüğü nice uzun ve sağlıklı yıllar dileriz. Emre OKAN – Cenker ATİLA Foça-Arkeoloji ve Prof. Dr. Ömer Özyiğit Prof. Dr. Ömer Özyiğit, Üniversitemiz Edebiyat Fakültesi, Arkeoloji Bölümü’ne uzun yıllar hizmet etmiş, üniversitemize akademik alanda önemli çalışmalar kazandırmış değerli öğretim üyelerinden biridir. Akademik yaşantısının tamamını Ege Üniversitesi’nde sürdüren Prof. Dr. Özyiğit, bu dönem içinde, bugün birçok üniversitede görev alan önemli bilim insanlarını da yetiştirmiştir. Prof. Dr. Özyiğit, 1989 yılından beri Phokaia Antik Kenti’nin Kazı Başkanlığını sürdürmektedir. Hocamız hem Phokaia hem de İzmir’deki kültürel mirasın korunmasındaki dik ve ilkeli duruşu ile Arkeoloji dünyasının da haklı takdirini ve saygısını kazanmıştır. Eğer bugün Foça; hâlâ yerli yabancı birçok insanın uğradığı sakin tatil beldesi özelliğini taşıyorsa, tarihi değerleri UNESCO Dünya Kültür Mirası Geçici Listesi’ne girmişse, günümüz rant kavgalarına kurban gitmemişse, bu tamamen Prof. Dr. Ömer Özyiğit’in 25 yılı aşkın sürdürdüğü kültürel mirasın korunmasından taviz vermeyen ilkeli çalışmalarının bir ürünüdür. Mesai arkadaşları, arkeoloji dünyasından meslektaşları ve öğrencileri arasında mesleki ahlâkı, ciddiyeti ve yardımseverliğiyle genç akademisyenler ve öğrenciler için örnek alınacak bir kişiliktir. Bütün bu özellikleriyle, yeri doldurulması zor olan değerli Hocamızın, üniversitedeki mesaisi bitmiş olsa da, bilimsel anlamda doruk noktasına ulaştığı tecrübesiyle ülkemiz kültür ve sanat hayatına kazandıracağı eserlerin artarak devam edeceği kanısındayım. Akademik yaşamını ülkenin kültürel mirasının korunmasına ve gelecek kuşaklara aktarılmasına adayan değerli hocamıza, meslek yaşamındaki ilkeli duruşundan dolayı, Ege Üniversitesi Ailesi adına teşekkürlerimi ve şükranlarımı sunar, bundan sonraki yaşamında, başarılı akademik çalışmalarının devam etmesini dilerim. Prof. Dr. Candeğer YILMAZ Ege Üniversitesi Rektörü Prof. Dr. Ömer Özyiğit Ev kadını Mihriban Özyiğit ile, yüksek öğreniminde edindiği meslek yerine, memleketinin gözde uğraşı zeytinciliğe yönelen Dündar Özyiğit’in oğlu Ömer Özyiğit 02.02.1949 günü Balıkesir ilinin Ayvalık ilçesinde doğdu. İlk ve orta öğrenimini Ayvalık’ta, yüksek öğrenimini Ankara’da yaptı. Ankara Üniversitesi Dil ve TarihCoğrafya Fakültesi, Klasik Arkeoloji Kürsüsü’nde dört yıllık öğrenimi, çalışma alanı konusunda belirleyici oldu. Ömer Özyiğit, 1969-70 öğretim yılında bitirdiği bilim dalında, Yüksek Lisans (1974) ve Doktora (1980) aşamalarını Ord. Prof. Dr. Ekrem Akurgal’ın danışmanlığında ve onun son doktora öğrencisi olarak geçti. Öğrenimiyle ilgili görevlerle çalışma yaşamına başladı: Bergama Arkeoloji Müzesi’nde Müze Asistanlığı (29.12.1971-31.12.1976), yerli ve yabancı kazılarda (Pergamon, Eski Smyrna/Bayraklı, Erythrai) beş yıl süresince Müze Asistanlığı, bu kazılarla birlikte Gryneion kazısı üyeliği, Kültür Bakanlığı’nın görevlendirmesiyle Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti’nde eski eserleri koruma çalışması (1974). Ömer Özyiğit, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Fakültesi (Edebiyat Fakültesi) Arkeoloji ve Sanat Tarihi Bölümü Klasik Arkeoloji Anabilim Dalı’nda akademik yaşamına adım attı (01.01.1977), Yard. Doç. (16.08.1982), Doçent (11.10. 1988), Profesör (1995) sanını aldı. 33 yıldan beri üstlendiği öğretim üyeliğini profesör olarak sürdürmektedir. Derslerinde verdiği kuramsal bilgileri uygulama alanına geçirdi: Bergama Akropolis’inin arkasında bugün Kestel Barajı suları altında kalan seramik işlikleri alanında dört mevsim boyunca kurtarma kazıları yaptı (1985-88). Phokaia kazılarını gerçekleştirdi ve yönetti (1989-2015). Ömer Özyiğit yurt dışında da bilimsel çalışmalarını yürüttü; C.N.R.S. burslusu olarak Paris’te Louvre Müzesi’nde Myrina ve Smyrna Terracotta’ları üzerinde incelemelerde bulundu (1985), Alman Arkeoloji Enstitüsü’nün çağrılısı olarak Berlin’de araştırmalarda bulundu (1987, 1991, 2004). Yurt içinde ve yurt dışında çok sayıda sempozyum ve kongreye bildiriyle katıldı. Birçok dış ülkede konferanslar verdi: Yunanistan’da Rodos, Mytilene (Midilli), Hanya (Girit), Volos ve Atina; İtalya’da Catania, Napoli, Taranto, Cosenza Üniversiteleri; Fransa’da Aix-en-Provence Üniversitesi, Marsilya Tarih Müzesi’nde (Musée d’Histoire de Marseille); İspanya’da Ampurias (Barselona)’da Almanya’da Bochum’da pek çok konferans verdi, bildiri sundu. Ömer Özyiğit, YÖK tarafından Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu üyeliğine seçildi (1995), 2001 yılına değin aralıklarla sürdürdüğü bu görevinde başkanlık da üstlendi, Bu süreçte İzmir ve çevresinin korunması konusunda oldukça önemli kararların alınmasında etkili oldu. Ömer Özyiğit, İtalya’da Catania Üniversitesi’nde Yüksek Lisans dersleri vermek üzere çağırılı olarak gittiğinde, ders programını gerçekleştirme süresi içinde Sicilya’da antik kentlerde incelemelerde bulundu. Prof. Dr. Ömer Özyiğit, Alman Arkeoloji Enstitüsü ile Avusturya Arkeoloji Enstitüsü’nün muhabir üyesidir. Ömer Özyiğit, evli ve bir çocuk babasıdır. Prof. Dr. Güngör VARİNLİOĞLU Yayın Dizelgesi Prof. Dr. Ömer Özyiğit’in pişmiş toprak heykelcikler, Antik Dönem kiremitleri ve çatıları, Helenistik Dönem seramikleri, Pergamon ve Phokaia kazıları ağırlıklı olmak üzere çok sayıda yayını yıl sırasına göre şöyledir: 1986 1) “Bergama Arkeoloji Müzesi’nde Sergilenen Myrina Terracattaları ve Aglophon İşliği”, IX. Türk Tarih Kongresi, Ankara 1986, 499-506, Lev. 245-250. 1988 2) “Antik Çatılarda Dere Kiremitleri”, Arkeoloji-Sanat Tarihi Dergisi, IV, İzmir, 1988, 101-116, Lev. XXXV-XXXVI. 3) “Spätarchaïsche Funde im Museum von Ephesos und die Lage von Alt-Ephesos”, IstMitt 38, 1988, 83-96, Taf. 11-12, 1989. 1989 4) “Nekroloji-Büyük Kaybımız Doç. Dr. Erol Atalay”, Belleten Cilt: LIII, Sayı: 207-208, Ankara 1989, 969-974. 5) “Avrupa Kolleksiyonlarındaki Batı Anadolu Üretimi Sahte Terracottalar”, VI. Araştırma Sonuçları Toplantısı, Ankara 1989, 411-450, Res. 1-44. 1990 6) “Alaturka Kiremidin Oluşumu”, Arkeoloji-Sanat Tarihi Dergisi, V, İzmir, 1990, 149-179, Lev. XXXV-XLII. 7) “Pişmiş Toprak Sahte Heykelciklerin Stil ve Teknikleri”, VII. Araştırma Sonuçları Toplantısı, I, Ankara, 1990, 239-266. 8) “1988 Yılı Erythrai Sondaj Çalışmaları”, XI. Kazı Sonuçları Toplantısı, I, Ankara 1990, 125-150. 9) “Batı Anadolu’da Antik Dönem Çatıları”, X. Türk Tarih Kongresi, Ankara, 1990, 303-326, Lev. 211-228. 10) “Céramiques Hellénistiques D’Aprés Les Fouilles de Pergame/Kestel”, B’ ΕΠІΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΣΥΝΑΝΤΗΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΚΕΡΑΜΙΚΗ. ΠΡΑΚΤΙΚΑ, ΑΘΗΝΑ 1990, 94-97, Pls. 55-59. 1991 11) “On The Dating of the City Walls of Ephesos”, Erol Atalay Memorial, Arkeoloji Dergisi Özel Sayı 1, İzmir 1991, 137-144, Pl.XXXIVXXXVIII. 12) “Eski Eser Tahribatı ve Kaçakçılığı Nasıl Önlenebilir?”, Arkeoloji ve Sanat 52- 53, İstanbul, 1991, 26-29. 13) “1989 Yılı Phokaia Kazı Çalışmaları”, XII. Kazı Sonuçları Toplantısı, I, Ankara, 1991, 127-153. 1992 14) “Efes Müzesi’ndeki Arkaik Dönem Sonu Buluntuları”, Arkeoloji-Sanat Tarihi Dergisi VI, İzmir, 1992, 91-106, Lev.XXXVII-XLV. 15) “Foça ve Phokaia Nereye Gidiyor?”, Ege Mimarlık, 92/2, İzmir, 1992, 20-22. 16) “Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Yasası Üzerine”, Ege Mimarlık, 92/3-4, İzmir, 1992, 22-27. 17) “İki Büyük Kaybımız: Mustafa Uz ve Murat Erdim”, Ege Mimarlık, 92/3-4, İzmir, 1992, 72-73. 18) “1990 Yılı Phokaia Kazı Çalışmaları”, XIII. Kazı Sonuçları Toplantısı, II, Ankara, 1992, 99-122. XVI Prof. Dr. Ömer Özyiğit’in Yayınları 1993 19) “1991 Yılı Phokaia Kazı Çalışmaları”, XIV. Kazı Sonuçları Toplantısı, II, Ankara, 1993, 1-22. 1994 20) “1992 Yılı Phokaia Kazı Çalışmaları”, XV. Kazı Sonuçları Toplantısı, II, Ankara, 1994, 11-36. 21) “An Amphora at Erythrai”, Production et commerce des amphores anciennes en mer Noire (25-28 mai 1994), Resumés du colloque d’ İstanbul 1994, 10. 22) “The City Walls of Phokaia”, Revue des Études Anciennes, 96, 1994, 77-109. 23) “Hellenistik Ceramics of Phokaia”, Δ’ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΣΥΝΑΝΤΗΣΗ ΓΙΑ TΗΝ ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΚΕΡΑΜΙΚΗ; ΠΕΡΙΛΗΨΕΙΣ ΕΙΣΗΓΗΣΕΩΝ, ΜΥΤΙΛΗΝΗ ( 27 ΜΑΡΤΙΟΥ- 3 ΑΠΡΙΛΙΟΥ 1994), ΜΥΤΙΛΗΝΗ 1994, 37. 1995 24) “Les Dernières Fouilles de Phocée”, Phocée et La Fondation de Marseille, 1995, 47-59. 25) “1993 Yılı Phokaia Kazı Çalışmaları”, XVI. Kazı Sonuçları Toplantısı, I, Ankara, 1995, 425-454. 1996 26) “1994 Yılı Phokaia Kazı Çalışmaları”, XVII. Kazı Sonuçları Toplantısı, II, Ankara 1996, 1-26. 1997 27) “Kültürel ve Doğal Varlıklarımızın Korunmasında Üniversitelerin İşlevi”, 3. Üniversite Kurultayı, Bildiriler. 6-7 Aralık 1996, İzmir 1997, 196-200. 28) “1995 Yılı Phokaia Kazı Çalışmaları”, XVIII. Kazı Sonuçları Toplantısı, II, Ankara 1997, 1-26. 29) “Les Critères de datation des figurines de terrecuite”, Akurgal’a Armağan (Festschrift Akurgal), Anatolia-Anadolu, XXIII, 1984-1997, edited by Cevdet Bayburtluoğlu, Ankara 1997, 61-77. 1998 30) “1996 Yılı Phokaia Kazı Çalışmaları”, XIX. Kazı Sonuçları Toplantısı, I, Ankara, 1998, 763-793. 1999 31) “1997 Yılı Phokaia Kazı Çalışmaları”, XX. Kazı Sonuçları Toplantısı, II, Ankara, 1999, 49-65. 32 ) “Denizlere Açılan Kybele”, Atlas, Sayı: 75 - Haziran 1999, 152-156. 2000 33) “1998 Yılı Phokaia Kazı Çalışmaları”, XXI. Kazı Sonuçları Toplantısı, II, Ankara, 2000, 33-46. 34) “Phokaia”, DER NEUE PAULY. Enzyklopädie der Antike, Band 9 Or-Poi, Stuttgart 2000, 940-941. 35) “The Chronology of Pergamene Appliqué Ware”, Ε’ ΕΠІΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΣΥΝΑΝΤΗΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΚΕΡΑΜΙΚΗ. ΠΡΑΚΤΙΚΑ, ΑΘΗΝΑ, 2000, 195-198, Pls. 99-102. 36) “Lessanctuaires de Phocée à la lumières des dernières fouilles”, Les Cultes des cités phocéennes, Etudes massaliètes 6, 2000 (avec A. Erdoğan), 11-23. 2001 37) “1999 Yılı Phokaia Kazı Çalışmaları”, XXII. Kazı Sonuçları Toplantısı, II, Ankara 2001, 1-14. 2002 38) “2001 Yılı Phokaia Kazı, Restorasyon ve Çevre Düzenleme Çalışmaları”, İzmir Kent Kültürü Dergisi V, İzmir 2002, 181-187. 2003 39) “2000-2001 Yılı Phokaia Kazı Çalışmaları”, 24. Kazı Sonuçları Toplantısı, 2. Cilt, Ankara 2003, 333-350. Prof. Dr. Ömer Özyiğit’in Yayınları XVII 2004 40) “2002 Yılı Phokaia Kazı Çalışmaları”, 25. Kazı Sonuçları Toplantısı, 1. Cilt, Ankara, 2004, 441-452. 41) “Phokaia’da Akurgal’ın Kazıları Işığında Son Dönem Çalışmaları”, Anadolu/Anatolia 25, 2003, Ankara, 2004, 97-107. 42) “Recent Work at Phokaia in the Light of Akurgal’s Excavations”, Anadolu/Anatolia 25, 2003, Ankara 2004, 109-127. 43) “On the Dating of the Poyracık (Gambrion) Tomb Finds”, ISTMITT, 54, 2004, 331-350, figs. 1-16. 2005 44) “2003 Yılı Phokaia Kazı Çalışmaları”, 26. Kazı Sonuçları Toplantısı, 2. Cilt, Ankara, 2005, 43-50. 45) “Nasıl Bir Foça İstiyoruz?”, FOÇA. Çevre ve Kültür Dergisi, Sayı 1 / Şubat 2005, 3. 46) “Batı’ya Açılan Kapı: Foça ve Phokaia”, FOÇA. Çevre ve Kültür Dergisi, Sayı 2, Mart 2005, 8-18. 47) “Son Dönem Phokaia Kazılarının Sonuçları”, FOÇA. Çevre ve Kültür Dergisi, Sayı 3, Temmuz 2005, 6-10. 2006 48) “Phokaia Pers Mezar Anıtı”, FOÇA. Çevre ve Kültür Dergisi, Sayı 4, Bahar 2006, 20-23. 49) “Phokaia’nın Griffon ve Atları”, FOÇA. Çevre ve Kültür Dergisi, Sayı 5 / Güz 2006, 3-6. 50) “Some Terracottas From Kyme in the İzmir Museum”, Studisu Kyme Eolica III, Catania 2006, 97-119, Pls. XIV-XX. 51) “2004 Yılı Phokaia Kazı Çalışmaları”, 27.Kazı Sonuçları Toplantısı, 2. Cilt, Ankara, 2006, 73-88. 52) “Nouvelles Recherches Archéologiques à Phocée”, VELIA. Attidel 45. Convegno di Studi Sulla Manga Grecia – Taranto 2005 (Taranto-Marina di Ascea 21-25 Settembre 2005), Taranto 2006, 9-22, Tav. I-VIII. 53) “Phokaia”, W. Radt (Hrsg.), Stadtgrabungen und Stadt forschungim westlichen Kleinasien, BYZAS 3 (2006), 303-314. 54) “Foça’dan Gerçek Öyküler–1, Arkeolojik Buluntular Erozyonla Gelmiş Koruma Kurulu’na Göre!”, İDOL 31 (2006) (Arkeologlar Derneği Dergisi), 2-10. 2007 55) “2005 Yılı Phokaia Kazı Çalışmaları”, 28. Kazı Sonuçları Toplantısı, 2. Cilt, Ankara, 2007, 341-354. 56) “Die Jüngsten Ausgrabungen in Phokaia”, Kyme e l’Eolide da Augusto a Costantino. Attidell’ Incontro Internazionale di studio (Napoli, 12-13 dicembre 2005), Napoli 2007, 21-44, Abb. 1-15. 57) “Antik Çağ’da İzmir ve Çevresinde Ekonomi ve Ticaret – Trade and Economics in Ancient İzmir and its Surrondings”, İzmir Ticaret Tarihi Müzesi ve Antik Ege’de Ticaret-İzmir Museum of Commercial History and Trade in Antique Aegean, İzmir 2007, 21-44. 2008 58) “2006 Yılı Phokaia Kazı Çalışmaları”, 29. Kazı Sonuçları Toplantısı, 2. Cilt, Ankara 2008, 489-512. 2009 59) “Phokaia Griffon Protomları ve Griffon Protomlu Kazanların Kronolojisi”, Altan Çilingiroğlu’na Armağan. Yukarı Denizin Kıyısında Urartu Krallığı’na Adanmış Bir Hayat, İstanbul 2009, 489-504. 60) “2007 Yılı Phokaia Kazı Çalışmaları”, 30. Kazı Sonuçları Toplantısı, 1. Cilt, Ankara, 2009, 387-410. 61) “Recent Discoveries at Phocaea”, Empuries 56, 2009, 26-40. 2010 62) “Foça (Phokaia) Athena Tapınağı”, İzmir Kültür ve Turizm Dergisi, Mart-Nisan 2010, Yıl: 1, Sayı: 4, 66-71. 63) “2008 Yılı Phokaia Kazı Çalışmaları”, 31. Kazı Sonuçları Toplantısı, 3. Cilt, Ankara, 2010, 65-87. 2011 64) “2009 Yılı Phokaia Kazı Çalışmaları”, 32. Kazı Sonuçları Toplantısı, 3. Cilt, Ankara, 2011, 385-404. 65) “Ege’nin Denizci Kenti Phokaia”, Aktüel Arkeoloji, Eylül-Ekim 2011/23, 88-92. XVIII Prof. Dr. Ömer Özyiğit’in Yayınları 66) “1. Foça Arkeolojik Park Projesi”, Ege’den (Foça Press yayını), Ağustos 2011, Yıl: 1, Sayı: 1, 8-22. 67) “Phokaia Kazıları ve Yeni Projeler”, Egeden (Ege Üniversitesi Rektörlüğü yayını), Yıl: 3/Sayı 10, İzmir 1911, 40-42. 68) “Foça Kent Duvarları (Foça City Walls)”, İzmir Kültür ve Turizm Dergisi, Kasım-Aralık 2010, Yıl: 3, Sayı:14, 104-110. 69) “Phokaia Kazıları”, Arkeolojinin Gizemli Dünyası, Ege Üniversitesi Arkeolojik Kazıları Fotoğraf Sergisi, İzmir 2011, 24-25. 2012 70) “Phokaia”, Ege Üniversitesi Arkeoloji Kazıları, Ed. A. Çilingiroğlu, Z. Mercangöz, G. Polat, İzmir 2012, 293-312. 71) “Phokaia’nın Atları (The Horses of Phokaia)”, Ord. Prof. Dr. Ekrem AKURGAL 100 Yaşında, Anadolu/Anatolia III.1 2012, Anı-Armağan Serisi Ek III.1, Festschrift Series Supplements III.1, 155-202. 72) “2010 Yılı Phokaia Kazı Çalışmaları”, 33. Kazı Sonuçları Toplantısı, 2 . Cilt, Ankara, 2012, 481-504. 73) “Korumacılıkta Yeni Bir Yöntem: Şafak Operasyonları”, Stratonikeia’dan Lagina’ya – Ahmet Adil Tırpan Armağanı, Ed. Bilal Söğüt, İstanbul 2012, 493-512. 2013 74) “2011 Yılı Phokaia Kazı Çalışmaları”, 34. Kazı Sonuçları Toplantısı, 2 . Cilt, Ankara 2013, 173-190. 75) “Phocaean Horse and Griffon Protomes”, L’Occident Grec de Marseille à Mégara Hyblaea. Hommages à Henri Tréziny, BiAMA 13 (2013) (Bibliothèqued’ Archéologie Méditerranéenne et Africaine), 15-26. 76) “Ayvalık’ta 19. Yüzyıldan Korinth Düzeninde Bir Prostylos Tapınak Yapısı: Panagia Phanoremeni Ayazması”, Orhan Bingöl’e 67. Yaş Armağanı, Ed. Görkem Kökdemir, Ankara 2013, 485-522. 77) “Die Schimidewerk stattaus Phokaia: Ein Kurzbericht”, Anatolian Metal VI, Der Anschnitt (Zeitschrift für Kunst und Kulturim Bergbau), Beiheft 25, Bochum 2013, 239-246. 78) “Phokaia Kent Duvarları Çalışmaları/Studies On Phokaia City Walls”, Ege Üniversitesi 5. Uluslararası Egeart Sanat Günleri, 6-15 Aralık 2013, Ege Üniversitesi Kazılarıyla Geçmişin İzinde, İzmir, 2013, 96-103. 2014 79) “Phokaia’da Cenevizliler Dönemi”, Levent Zoroğlu Armağanı, Ed. Mehmet Tekocak, İstanbul 2014, 1-11. 80) “2012 Yılı Phokaia Kazı Çalışmaları”, 35. Kazı Sonuçları Toplantısı, 2. Cilt, Ankara, 2014, 81-99. 2015 81) “2013 Yılı Phokaia Kazı Çalışmaları”, 36. Kazı Sonuçları Toplantısı, 2. Cilt, Ankara, 2015, 139-164. 82) “Architectural Terracottas from the Phokaian Temple of Athena in the İzmir Museum”, Studi in onore di Ord. Prof. Dr. Sebastiana LAGONA, 2015 (Baskıda). Arkadaşım Prof. Dr. Ömer Özyiğit My Friend Prof. Dr. Ömer Özyigit Zeki ARIKAN* Prof. Ömer Özyiğit için hazırlanan bu armağan kitabına onunla tanışıklığımı anlatarak küçük bir katkıda bulunmak istiyorum. Daha doğrusu arkadaşlığım üzerine birkaç söz söylemek istiyorum. Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi ve Foça kazılarında yıllardan beri birlikteyiz. Tanışmamız yaklaşık 35 yıl önceye gidiyor. Elbette söyleyecek çok sözüm var. Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’ne geldiğim zaman O, Arkeoloji Bölümü’nde asistandı. O günlerde fakültemiz İzmir Yüksek Öğretmen Okulu’nun binasında idi. Okul kapatılmış, binaları bize kalmıştı. Sonradan burada İzmir Fen Lisesi açıldı. Kampüste de bize yeni bir bina bulundu. O günden beri yerimiz değişmedi. Ben doktoramı yapmıştım. Özyiğit, Akurgal’ın yönetiminde tezini hazırlıyordu. Akurgal adını duyunca, bunun Ömer Bey için çok olumlu bir puan olacağını tahmin etmiştim. Akurgal’ı Tarih Kurumu’ndaki konferanslardan tanıyordum. Sürekli gelir, konferansları yönetirdi. Sonra İzmir’e geldi ve buraya yerleşti. Zaman zaman kendisiyle görüştük, çok yararlı oldu bizler için. Derken YÖK çıktı. Hazırlıksız yakalandık. Bizleri Yardımcı Doçentlik için sınava aldılar. Asistanlık kaldırılmış, doktorasını yapmış olanlara bir unvan veriyorlardı. “Yardımcı Doçentlik” gibi cafcaflı bir unvan! Ömer Bey, “Bizleri şutlayacaklar!” diyordu. Neyse şutlanmadık. Yardımcı Doçent olduk. Akademik ilerlememize devam ettik. Bölüm başkanımız Salih Özbaran, çıkarmakta olduğumuz bölüm dergisine konulmak üzere bir makaleyi incelemek üzere Özyiğit’e teslim etti. Çünkü makale onun alanına giriyordu. O, makaleyi eleştirel bir gözle inceledi ve teslim etti. Bunda gösterdiği bilimsel titizlik, bizleri özellikle bölüm başkanımızı çok memnun etmişti. Özyiğit bilimsel kimliğini kanıtlamıştı. Benim, Özyiğit’in bilimsel kimliğine hayranlığım o zaman başlamıştır. Buna daha sonra da defalarca tanık oldum. Özyiğit, Foça kazılarını üstlendi. Bu oldukça zor bir görevdi. Bir yandan Sartiux ile başlayan, Akurgal’la devam eden kazıları sürdürecek öte yandan rantı bol bir kentte araştırma yapacaktı. Bu elbette kolay bir şey değildi. Pek çok kurum ve kişiyi karşısında buldu. Bunlarla yılmadan mücadele etti. İki kez kazısı kapatıldı, yeniden açıldı. Yalnızca Foça değildi onun derdi. O bütün İzmir’i de kurtarmaya çalıştı. Haklı ve yerinde bir savaş verdi. Sürekli haksızlıklara karşı çıktı. Eski eserlerin ve doğanın korunmasına çalıştı. Bugün Foça, antik ve tarihsel kimliğini koruyorsa bunda Ömer Bey’in katkısı büyüktür. Foça’da başlayan çalışmalar, seramik buluntularından, Pers Mezar Anıtı’na, Herodotos duvarına, Athena tapınağına kadar uzandı. Foça’nın antik dönem tarihi giderek aydınlanıyordu. * Prof. Dr. Zeki Arıkan, Ege Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü, İzmir XX Zeki Arıkan İzmir-Foça yolu üzerindeki Pers Mezar Anıtı’nın onarımı, etrafının ağaçlandırılması başlı başına bir olay oldu. Dönemin Kültür Bakanı İstemihan Talay, başta olmak üzere, Japonya Büyükelçisi, Japon Kültür Ataşesi, milletvekilleri, yüksek düzeyde bürokratlar v.b. kişiler açılışta hazır bulunmuşlardı. Foça’nın antik tiyatrosu da bulunmuş, Foça Osmanlı mezarlığının kurtarılmasına sıra gelmişti. Foça kalesinin çevrelediği alan dar olduğundan ilk günden beri Müslümanlar ölülerini surların dışına defnetmişlerdir. Foça’da hazire yoktur. Hıristiyanlar da öyle. Gün geçtikçe mezarlık büyümüş oldukça geniş bir alanı kaplamıştır. Fakat mezarlığın büyük bir kısmı, yapılaşmayla birlikte yok olmuştur. Mahalle aralarında hâlâ ayakta duran mezarlıklar bunun göstergesidir. “Foça Osmanlı Mezarlığı” olarak bilinen alan perişandı. Çoğu mezar taşları kırılmış, herkesin girip çıktığı, hayvanların otladığı bir alan haline gelmişti. Burayı kurtaran da Özyiğit oldu. Mezarlığın etrafı duvarla çevrildi, Güvenlik sağlandı. Yaklaşık dört yüz mezar ayağa kaldırıldı. Fakat henüz tam olarak mezarlık kurtarılamadı. Bu işin de yapılacağına inanıyorum. Bir arkeolog olarak Özyiğit’in Foça’ya kazandırdıklarını sayıp dökmeğe olanak yoktur. Son olarak Foça Kent Duvarları’nın onarımı büyük bir olaydır. Foça’nın UNESCO tarafından Dünya Kültür Mirası Geçici Listesi’ne alınmasına olanak vermiştir. Açılış, Foça’da bir bayram sevinci yaratmış halk ile kazı başkanlığı arasında tam bir uyum sağlanmıştır (16 Kasım 2014). Foça surlarının bu restorasyonla günümüze taşınması, tarihsel mirasa sahip çıkmanın kusursuz bir örneğidir. Üstelik restorasyon büyük bir özenle yapılmış ve takdir toplamıştır. Özyiğit’in bu konudaki başarısı övgüye değer. Bu restorasyonda Özyiğit yalnız bir arkeolog olarak çalışmamış bir mimar, bir mühendis olarak görev yapmıştır. Özyiğit’le yıllarca aynı koridoru paylaştık. Sık sık buluştuk, dertleştik. Fakültede öğlen yemeklerinden sonra arkadaşlar arasında “Öğretmenler Odası” dediğimiz salonda toplanırdık. Ancak o bu salona pek gelmezdi. İşiyle gücüyle uğraşmak ona daha çekici gelirdi. Herkesin yardımına koşmaktan geri kalmazdı, Akurgal’ın ölümü sırasında gerekli hazırlıkların yapılması için nasıl çırpındığını unutamıyorum. Aynı tutumu rahmetli Erol Atalay’ın ölümü sırasında da göstermişti. Öğrencileri için pek çok özverilere katlandı. Onları izler, yaşamlarında korur, kol kanat gererdi. Öğrencilerinin iyi bir yere gelmeleri ya da akademik yaşamlarında başarılı olmaları için hiçbir özveriden kaçınmazdı. Foça, zaten bir okul, deyim yerindeyse bir dershane ve bir atölye idi. Çoğu öğrencisi için tükenmez bir hazine idi. Ömer Bey’in benim için özel bir yeri vardır. Yıllarca Foça’da birlikte çalıştık. 2013 Şubat’ında ağır bir hastalık geçirdim. Rastlantıya bakın ki o da benden birkaç gün sonra büyük bir trafik kazası geçirdi. Günlerce hastanede kaldı. Çok sıkıntılı günler geçirdi. Daha tam iyileşmeden yazın kazıların başına döndü. Beni Foça’ya götürdü. Rahatımı sağladı. Hastalığım sırasında Foça’da geçirdiğim günleri unutamıyorum. Orada dinlendim, rahata kavuştum, gücümü toplayabildim. Özyiğit’in derin arkeoloji kültürü yanında bilimsel sezgisini her zaman takdir ettim. Foça surlarının restorasyon hazırlıkları sırasında ona, Osmanlı Arşivi’nde bulduğum belgelerden söz ederdim. Surların onarımı ile ilgili çok ayrıntılı bir belge buldum. Gerekli hazırlıkların yapıldığını, kum, kireç, taş, kereste için ilgili yerlere buyruklar verildiğini de yazıyordu. Bundan 1792’de Foça surları üzerinde geniş bir onarım yapıldığı sonucu çıkıyordu. Bundan kendisine söz ettiğim zaman inanmadı. Ben şaşırdım. Fakat haklı olan Ömer Bey’di. Gerçekten keşifler hazırlıklar yapılmış fakat inşaata başlanamamıştı. Çünkü 1742’den sonra surlar onarım görmemiş o günden bugüne hiç el değmeden gelmişti. O, bu sonuca onarım katmanlarındaki malzemeyi inceleyerek varmıştı. Foça’ya her yaz gittim. Foça, evimden sonra benim için ikici bir mekan oldu. Kaldığımız yer eski mahkeme binası. Daha doğrusu daha önce Duyun-ı Umumiye binası olan yapıydı. Bu bina, Foça’nın tuz gelirini denetleyen binaydı. Bu geliş gidişlerimde yazmakta olduğum “Foça Tarihi” için gözlemlerde bulundum, malzeme topladım. Arkeoloji çalışmalarını yakından izledim. Zaman zaman Foça tarihi üzerine öğrencilere söyleşiler yaptım. Kazı evine gelen konuklarla tanıştım, buraya gelenlerden biri büyük sanatçı Avni Arbaş’tı. Foça’ya yerleşmiş atölyesini de buraya taşımıştı. Sık sık kazı evine gelirdi. Onun Özyiğit’le yakın dostluğu vardı. Arbaş’la tanışmak, o büyük insanı yakından görmek bende unutulmaz izler bıraktı. Arkadaşım Prof. Dr. Ömer Özyiğit XXI Yazar Mine Timur Bragner de buraya sık gelenlerden biriydi. Daha doğrusu kazı evinde çalışır, romanlarını yazardı. Sonra Foça’dan taşındı. İstanbul’a yerleşti. Şimdi ara sıra Foça’ya geliyor. Emekli deniz albayı Volkan Sucukçu, Foça’da görevliydi. Görevli olduğu sırada kazı evinin müdavimlerindendi. Emekli olduktan sonra Foça’ya yerleşti. Sucukçu, “Eski Foça Karası” denilen üzüm çeşidini tekrar burada yetiştirmek için çok uğraştı. Araştırma yaptı. Almanya’ya gitti. Eski Foça ile Yeni Foça arasında bu iş için bir çiftlik kurdu. Denemelerden olumlu sonuçlar aldı. Bu yolda ilerliyor. Arkeolog Muammer Demren, Dil ve Tarih’ten Özyiğit’in sınıf arkadaşıydı. Fakülteyi bitirdikten sonra İstanbul’da iş kurmuş, yıllarca karşılaşmamışlar. Yıllar sonra bir rastlantı sonucu karşılaşmışlar. O da kendisini Foça’da buldu. Kazının vaz geçilmez bir elemanı oldu. Ömer Erbil, Foça kazılarını yakından izleyen biri. Kazılarla ilgili çarpıcı haberleri çalıştığı gazetelerde (Milliyet, Hürriyet, Radikal vb) gündeme getirmekle tanınan bir gazeteci. Dr. Sami Sert de kazı evine, kazılara sık gelenlerden biri. Sağlık sorunlarımıza kadar her şeyle yakından ilgilenir. Çok okuyan, Türkiye’nin gündemini yakından izleyen aydın bir insan. Elbette Foça’da tanıdığım daha pek çok arkadaş var. Restorasyonların ustası Osman Turşucu’yu anmadan geçemiyorum. Anmak istediğim daha başkaları da var. İlknur Kurum da bunlardan biridir. Sessizce çalışır, kazının birçok bürokratik işini de kotarır. Serkan ve Kenan kazının sürekli elemanlarıdır. Kışın bile kazı evinde kalırlar. Sabri Arıcı Foça’yı yazın ziyaret eder. Emre Okan, Cenker Atila ve Aynur Civelek de öyle. Kalabalık olan kediler Gamze Özbütev’e havale edilmiştir. Hangi kedi hasta, niçin yemek yemiyor v.b. sorunlar onun işidir. Bütün Foça’nın tanıdığı tam bir hayvan dostudur. Bir süre önce ayrılıp Tire Arkeoloji Müzesi’ne Arkeolog olarak giden Haldun Toksöz’ü de unutmuyorum. Foça’nın güzelliklerini paylaştığımız arkadaşlar bunlarla sınırlı değil elbet. Nurhan Yıldırım, Aslı Kökdemir, Ümmühan Kapar, Heves Sökeli, kırık vazolara can ve ruh veren Melike Aslı Gördes, ve adlarını yazamadığım pek çok ad var. Hepsine teşekkürler… İşte Özyiğit’le başlayan dostluğumun kısa bir öyküsü. Ege Üniversitesi’nde başlayan ve Foça’ya kadar uzanan bir arkadaşlık… Günler geçiyor fakat arkadaşlık devam ediyor. Kyme Doğu Nekropolü Mezar Tipleri Cenker ATİLA* – Erdal KORKMAZ ** – Beyhan GÜRMAN *** Abstract Grave Types of East Necropolis in Kyme Excavations of East Necropolis of Kyme was carried out tree excavation seasons. First excavations were carried out by A. La Marca between 2007-2008, second and third seasons were carried out by Archaelogical Museum of Izmir between 2011-2012. In this area, totaly 347 graves were found from Late Geometric to Roman Period. These graves are divided into two main groups; cremation and inhumation. There are only 9 kremation graves and 338 inhumation graves. Inhumation graves are 9 different types; Urne, burial ground, burial ground with stone cap, burial ground with roof tile, stone sarcophagus, terracotta sarcophagus (Clazomenian), chamber tomb and tumulus. Giriş İzmir İli, Aliağa İlçesi, Bozköy, Biçerova Mevkii, Urla K 17-C2-2A pafta, 207 parsele saç haddehanesi kurulması planlanmıştır. Bahsi geçen alan III. Derece arkeolojik sit alanı içerisinde olduğundan, İzmir Arkeoloji Müdürlüğü tarafından 2 yıl süreyle (26.07.2010-10.11.2010, 29.04.2011-04.11.2012) kurtarma kazıları yapılmış ve toplam 145 adet mezar 2 adet stel ortaya çıkarılmıştır1. Mülkiyeti HABAŞ’a ait olan bu alandaki ilk kazılar Kyme kazı başkanı A. La Marca başkanlığında 2007-2008 yıllarında yapılmış, bu kazılarda, 35 mezar ve 1 stel ortaya çıkarılmış ve kazı sonuçları toplantısında yayımlanmıştır2. Doğu nekropoldeki 3. kazı çalışmaları, yine İzmir Arkeoloji Müzesi’nin kurtarma kazısı kapsamında sürdürülmüş Mülkiyeti İzmir Demir Çelik Sanayi A.Ş.’ye ait olan 877 ve 879 nolu parsellerdeki kazılar 20.03.2012-24.08.2012 tarihleri arasında tamamlanmıştır. Yaklaşık 100.000 m²’lik bir alandaki kazılarda toplam 644 sondaj yapılmış ve 164 mezar ortaya çıkarılmıştır3. Üç kazı sezonunda toplam 347 adet mezar ortaya çıkarılmıştır. Burada ayrıntılı olarak inceleyeceğimiz mezarlar, yayın hakkı bize ait olan Habaş’a ait arazide bulunan mezarlardır. Diğer kazılardaki buluntular sadece istatistik açıdan değerlendirilmiştir. Kyme’nin doğu nekropolü, kentin güneyindeki geniş tepenin yaklaşık 1 km kadar doğusundan itibaren başlamaktadır (Res. 1). Nekropol alanı batıdan doğuya doğru hafif meyilli bir arazide devam eder ve arazi 8,00-8,20 m kodları arasında eğim gösterir. * Yrd. Doç. Dr. Cenker ATİLA, Cumhuriyet Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Arkeoloji Bölümü, Kampüs / Sivas. E.posta: [email protected] ** Erdal KORKMAZ, Arkeolog, İzmir Arkeoloji Müzesi Müdürlüğü, Konak / İzmir. *** Beyhan GÜRMAN, Sanat Tarihçi, İzmir Arkeoloji Müzesi Müdürlüğü, Konak / İzmir. 1 Korkmaz – Gürman 2012, s. 69-93. 2 La Marca 2010b, s. 404-447. 3 Atıcı – Karakaş 2013, s. 229-242. 14 Cenker Atila _ Erdal Korkmaz _ Beyhan Gürman Kyme Doğu Nekropolü Mezar Tipleri Bugüne kadar yapılan kazılarda toplam 347 mezarın ortaya çıkarıldığı Kyme doğu nekropolü, aşağıda ayrıntıları ile tartışacağımız gibi, uzun bir dönem kullanılmıştır. Bu uzun kullanımından dolayı, kremasyon ve inhümasyon gömü biçimleri birçok farklı mezar tipinde uygulanmıştır. Antik Çağ’da kremasyon gömü geleneği daha erken bir döneme ait olduğundan, mezar tiplerini incelemeye kremasyon mezarlarla başlanmıştır. A. Kremasyon Gömüler (Res. 2) Ölünün yakılarak, et ve kemiklerinin birbirinden ayrılması işlemine “kremasyon” adı verilir. Antik Çağ’da kremasyon geleneği, Sub-Myken’den Protogeometrik Dönem’e geçiş aşamasından itibaren görülür4. Kremasyondan inhümasyona geçiş bölgeden bölgeye değişiklikler gösterdiği gibi, iki geleneğin uzun süre birlikte uygulandığı bilinmektedir5. Batı Anadolu’da MÖ 7. yüzyılın sonlarından itibaren inhümasyon gömüler görülmeye başlanmış, kentten kente değişiklikler göstererek bu geçiş süreci MÖ 4. yüzyıla kadar devam etmiştir. Doğu nekropolde toplam 9 adet kremasyon mezar ele geçmiştir. Buraya örnek olarak aldığımız M143’te, bir khytra urne kabı olarak kullanılmıştır. Klazomenai Akpınar Nekropolisi buluntularını değerlendiren Hürmüzlü, kronolojik olarak khytraları 3 gruba ayırmıştır6. Klazomenai buluntuları arasında 1. Grubu oluşturan örnekler, “küresel gövdeli, genellikle çift kulplu, ince cidarlı ve yuvarlak dipli” olarak tanımlanmış ve bu gruba ait örnekler kontekst buluntular yardımı ile MÖ 7. yüzyılın ilk yarısına tarihlenmiştir7. M143’ün urnesi olan khytranın içinden bir tane küresel gövdeli aryballos ele geçmiştir. Bu tip aryballoslar Korinth’te Erken Korint Dönem’den itibaren popüler olmuş ve geniş bir coğrafyaya yayılmıştır8. Yerel üretim özelliği gösteren M143’a ait aryballos da muhtemelen erken Korinth Dönemi’nde (MÖ 7. yüzyılın son çeyreği) Anadolu’da üretilmiş olmalıdır. Dolayısı ile geniş bir zaman diliminde fazla form değişikliğine uğramadan kullanılan khytra da bu tarihlere ait olmalıdır. Anadolu’da kremasyon gelenekten inhümasyon geleneğe geçiş tarihleri göz önüne alındığında MÖ 7. yüzyılın son çeyreği M143 için uygun görünmektedir. Bu mezarda, kremasyon işlemi mezarlığın içinde, gömünün yapılacağı yerde yapılmış, daha sonra toplanan kemik ve küller urneye doldurulmuştur. Urne yakma yerinin hemen kuzeyine gömülmüş ve kazılarda kremasyon işleminin yapıldığı yer ortaya çıkarılmıştır (Res. 2). B. İnhümasyon Mezarlar Cesedin yakılmadan gömülmesi işlemine “inhümasyon” denir. Kremasyon’dan inhümasyona neden geçildiği kesin olarak bilinmemekte ve geçiş dönemi de bölgeden bölgeye, kentten kente değişmektedir. Attika’da, Geometrik Dönem’de kremasyon gömü görülür. Arkaik Dönem’de inhümasyon gömüler görülmeye başlamakla birlikte, kremasyon gömüler inhümasyondan fazladır9. Klasik Dönem’in başlarında inhümasyon-kremasyon oranı dengeli biçimde devam etmektedir. Fakat MÖ 4. yüzyılda kremasyon gömünün azaldığı görülür10. Attika’da gömünün hangi tipte yapılacağı ailenin seçimine bırakılmıştır. Yapılan araştırmalarda mezar tipi ile 4 Desborough 1952, s. 1-2. 5 Kremasyon geleneğinden inhümasyona geçiş ve tartışmalar için; Kurtz – Boardman 1971, s. 72-74. 6 Hürmüzlü 2003, s. 375-376. 7 Hürmüzlü 2003, s. 376, Fig. 10 No. 32/24, 32/25; Fig. 31 No. 129/12, 129/13; Fig. 33 No. 139/8; Fig. 56, No. 217/11, 217/12. 8 Bu tip aryballoslar için bakınız; Payne NC s. 287-288, Type B1; Corinth VII.1, s. 56, No. 192-194, Pl. 28. 9 Kurtz – Boardman 1971, s. 71. 10 Kurtz – Boardman 1971, s. 96. Kyme Doğu Nekropolü Mezar Tipleri 15 ailenin ekonomik durumu arasında bir ilişkinin olmadığı tespit edilmiştir11. Hellenistik Dönem’de hâlâ kremasyon mezarlar görülmekle birlikte, inhümasyon gömü büyük bir orana sahiptir12. Batı Anadolu’da da durum Attika ile benzerlik içerisindedir. Kremasyondan inhümasyona belli bir tarihte topluca geçilmemiş, MÖ 7. yüzyılın ortalarından Hellenistik Dönem’e kadar devam eden bir süreç içerisinde gerçekleşmiştir13. Kyme nekropolünde, inhümasyon geleneği birçok farklı mezar tipinde uygulanmıştır. Urne mezar, amphora mezar, basit toprağa gömü, taş kapaklı basit gömü, çatı kiremidi kapaklı basit gömü, taş kapaklı sanduka, taş kapaklı taş lahit, pişmiş toprak lahit, kaya oda mezar, pithos ve tümülüs mezar Kyme doğu nekropolde görülen mezar çeşitleridir. B.1. İnhümasyon Urne (Res. 3) Kyme nekropolünde, cesedin yakılmadan bir urne kabına konularak gömü işleminin gerçekleştirildiği 1 mezar bulunmaktadır. M78 olarak adlandırılan bu mezarda pyksis urne kabı olarak kullanılmıştır. Bir çocuğa ait olan ceset, yakılmadan pyksisin içine konulmuş, daha sonra pyksis dikey olarak bir çukura yerleştirilmiş, ağzı bir kapakla kapatılarak gömü işlemi tamamlanmıştır (Res. 3). Bu tip globular pyksisler, Atina’da Protogeometrik Dönem’den itibaren üretilmeye başlanmıştır14. Erken örneklerde, omuzdan gövdeye geçiş sert bir açı ile verilirken, kulplar gövde ile dik açı yapacak biçimde birleşir. Korinth’te bulunan ve Erken Geometrik Dönem’e tarihli bir pyksis, bezeme anlayışı farklı olmasına rağmen, form olarak bizim örneğimize benzemektedir15. M78’e benzeyen, fakat biraz daha erken özellikler gösteren bir pyksis Thebes’te bulunmuş ve Johansen tarafından Geç Geometrik Dönem’e tarihlenmiştir16. Tyrins’te bulunan Geç Geometrik Dönem’e tarihli bir pyksis Kyme örneğine benzemekle birlikte, oldukça titiz işçiliğe ve bezemeye sahiptir17. Lefkandi’de Skoubris mezarlığında bu tip birçok pyksis bulunmuştur ve Orta Geometrik Dönem’den Geç Geometrik Dönem’e kadar tarihlenmiştir18. Klazomenai’de bulunan ve bizim örneğimize oldukça benzeyen daha küçük boyutlu bir pyksis MÖ 620-600 yıllarına tarihlenmiştir19. Syracusai’da bulunan, daha yüksek ağız kenarına ve basık gövdeye sahip bir Korinth pyksisi ise MÖ 550 yıllarına tarihlendirilmiştir20. Vazonun omuz bölgesinde görülen çiçek rozet motifi, Erken Orientalizan Dönem’de Kuzey İonia’da sıklıkla görülen bir doldurma motifidir. Aynı şekilde, çiçek rozetleri birbirini ayırmada kullanılan dikey spiral motifi de bu döneme özgü özellikler sergilemektedir21. M78, Erken Orientalizan stilde bezenmiş olup, hem bezeme hem de form ilişkileri göz önüne alındığında MÖ 7. yüzyılın üçüncü çeyreğine tarihli olmalıdır. B.2. Amphora Mezarlar (Res. 4-5) Doğu nekropolü kazılarında toplam 19 adet amphora mezar bulunmuştur. Habaş arazisinde bulunan amphoraların hepsi Lesbos ve Khios amphoralarıdır. Bu Nekropoldeki en erken tarihli amphora mezar, 11 Kurtz – Boardman 1971, s. 96-97. 12 Kurtz – Boardman 1971, s. 162-163. 13 Bu konuda daha geniş bilgi ve örnekler için; Hürmüzlü 2003, s. 240-245; Kurtz – Boardman 1971, s. 68. 14 Kerameikos I, Taf. 50, No. 599. 15 Corinth VII.1, s. 13, Pl. 7, No. 37. 16 Johansen 1923, s. 6, Pl. 3, No. 1 (Johansen’in erken tarihli bu çalışmasındaki bütün eserler Sikyon üretimi olarak değerlendirilmiş, daha sonra bunların Korinth üretimi olduğu tespit edilmiştir. 17 Tyrins 1, Pl. XIX, No. 5. 18 Lefkandi I, s. 121, Tomb 33, No. 33.8-12, Pl. 102; s. 129-130, Tomb 59, Pl. 109. 19 Hürmüzlü 2003, s. 355, Fig. 14, No. 71/3. 20 Payne NC, s. 323, Fig. 164, No. 1326. 21 Aytaçlar 2005, s. 23-24, Fig. 10, M.1, s. 30-31. 16 Cenker Atila _ Erdal Korkmaz _ Beyhan Gürman MÖ 520-490 yıllarına tarihli22 M17’yi oluşturan gri renkli Lesbos amphorasıdır (Res. 4). M 49’u oluşturan Lesbos amphorası ise 500 yıllarına tarihlidir23. Burada bulunan 5 Khios amphorası (M12, M16, M31, M87 ve 335 mevkiinde bulunan amorf ampohora) form olarak ortak özellikler sergiler. Örnek olarak aldığımız M16 (Res. 5), MÖ 5. yüzyılın ikinci yarısında üretilen uzun boyunlu Khios amphoralarındandır24. B.3. Basit Toprağa Gömü (Res. 6-7) Mezara hiçbir işlem yapılmadan, toprağın kazılarak, ölünün defnedilmesine “Basit Toprağa Gömü” adı verilmektedir. Doğu nekropolde toplam 66 adet bu tip gömü bulunmaktadır. Basit toprağa gömü mezarlarda belirgin bir yön birlikteliği yoktur. Mezarlıktaki alanın durumuna göre doğu-batı, batı-doğu, kuzey-güney, kuzeydoğu-güneybatı doğrultulu olmak üzere dengeli biçimde yapılmıştır. Ölünün pozisyonu genelde dorsal olmakla birlikte, M41’de ölü yan yatırılmış, yönü kuzeye dönük, bacaklar hafif geriye çekik durumdadır. M123’te ise baş yana dönük, vücut dorsal pozisyondadır. Bu iki mezar haricinde bütün cesetler sırt üstü yatırılmış, eller yanlarda ya da karın üstüne birleştirilmiş biçimdedir. Mezarlarda bulunan adak eşyalarına baktığımızda; mezarların büyük çoğunluğuna hiçbir sunu bırakılmamasına karşın, bazı mezarlara basit sunuların, bazı mezarlara da oldukça zengin sunuların bırakıldığı göze çarpar. Bu durum basit toprağa gömüler ile ölen kişinin maddi durumu arasında bir ilişki olmadığını gösterir. Birkaç parça buluntudan yola çıkarak, bu tip mezarların kullanım dönemi hakkında yorum yapabiliyoruz. M133 nolu mezarın (Res. 6) içinden çıkan bir Lydion ve bir minyatür kap yardımı ile bu mezarı tarihleyebilmekteyiz. Lydionlar üzerine ilk kapsamlı çalışmayı yapan Greenewalt, “Type I: Fat Belled ” olarak sınıflandırdığı ilk grubun tanımını; “The lip flanged with flat or slightly bowed mouth, the neck fairly high and outspreading, body is globular, the foot is short and conical. Many of these are in addition banded, on mouth and shoulder25” şeklinde yaparak, bir anlamda Kyme’de M133 içinde bulunan lydionu da tanımlamıştır. Bu tip lydionlar Alyattes’in mezarında bulunan bir örnek ile MÖ 560 yıllarına tarihlenebilmektedir26. Gordion ve Manisa’da bulunan benzer lydionlar da MÖ 575-540 yıllarına tarihlenmiştir27. M58 ve M129 içesinden birbirine tamamen benzeyen iki tane bodur lekythos ele geçmiştir (Res. 7, M58). Bulas grubuna ait olan bu tip lekythoslar MÖ 4. yüzyılın ilk yarısına tarihlenir28. Olynthos29 ve Daskyleion’da30 bulunan benzer lekythoslar da MÖ 4. yüzyılın ilk yarısına tarihlidir. M58 içerisinden gelen kırmızı figür tekniğinde palmet bezemeli bir bodur lekythos form olarak MÖ 4. yüzyılın üçüncü çeyreğine tarihlidir31. Bu tip palmet bezemeli lekythoslar Kerameikos’ta MÖ 338-317 yıllarına tarihli bir tabakada bulunmuştur32. 22 Clinkenbeard 1982, s. 265, No. 4 Pl. 70.4. 23 Clinkenbeard 1982, s. 265 No. 2, Pl. 70.2. 24 Monakov 1990, Tb. 5, Nr. 33; Anderson 1954, Fig. 196; Okan 2003, s. 54, No. 6, Çizim 6. 25 Greenewalt 1966, s. 6. 26 Greenewalt 1966, s. 69-70, Pl. 1.d. 27 Cahill 2010, Kat. No. 110 (Gordion), Kat. No. 145 (Manisa). 28 Atila 2007, s. 75, Res. 5. 29 Robinson 1950, s. 183, No. 494, Taf. 147. 30 Nörling 1999, s. 54, no. 300-301. 31 Agora XII, s. 154, No. 1123-1128. 32 Kerameikos XIV, s. 134, Taf. 60, No. 73-75. Kyme Doğu Nekropolü Mezar Tipleri 17 66 adet basit toprağa gömü arasında tarihleyici bilgi veren sadece yukarıda bahsettiğimiz mezarlardır. MÖ 6. yüzyılın ortaları ile MÖ 4. yüzyılın üçüncü çeyreği arasındaki dönem hakkında yeterli bilgiye sahip değiliz. Fakat bu tip gömü geleneği, muhtemelen bu tarihler arasında varlığını sürdürmüştür. B.4. Taş Kapaklı Basit Toprağa Gömü (Res. 8-9) Doğu nekropolde toplam 80 adet “Taş Kapaklı Basit Toprağa Gömü” tipinde mezar ortaya çıkarılmıştır. Bu mezar tipinde, toprak cesedin sığacağı biçimde kazıldıktan sonra, ölü defnedilmekte, daha sonra mezarın yeri belirtilmek için üzeri taş bloklarla kaplanmaktadır (Res. 8). Taş blokların sayısında ve biçimde bir standart yoktur. Mezarlarda 1-5 arasında blok taşlar veya düzensiz taşlar kullanılmıştır. Basit gömülerde olduğu gibi, bu tipte de mezarın yönü konusunda birliktelik yoktur. Mezarların çoğu doğu-batı ve kuzeydoğu-güneybatı doğrultulu olmakla birlikte, her yöne rastgele yapıldığı görülmektedir. Ölüler genel olarak dorsal pozisyondadır. Sadece M100’de ölü güneye dönük biçimde yan yatırılmıştır. M23’te ise ayaklar birbirinden oldukça açık, sağ ayak hafif geri çekilmiş durumdadır. M48, M56, M61’de ise iskelete rastlanmamıştır. Mezarlara bırakılan sunulara baktığımızda, birçok mezarda hiç bir buluntu olmamasına karşın, basit toprağa gömülere göre sunuların arttığı görülür. M93’ün içinden 2 tane vazo, 6 tane figürin bulunmuştur. Bir kadın mezarı olan M140 içinden ise 2 tane dağ kristalinden kulak tıkacı, 4 tane bronz iğne, 5 tane altın küpe bulunmuştur. Taş kapaklı mezarlar, basit toprağa gömü tipindeki mezarların bir devamı olarak değerlendirilemez. Muhtemelen iki mezar tipi de aynı dönemlerde kullanılmış olmalıdır. Taş kapaklı mezar buluntularını MÖ 5. yüzyıldan önceye tarihleyemiyoruz. M54 içerisinden bulunan bir amphoriskosun (Res. 9) Atina’da bulunan benzerleri MÖ 325 yıllarına tarihlenmiştir33. M23 içerisinden bulunan unguentarium ise MÖ 3. yüzyılın ilk çeyreğine tarihlidir34. Bu tip mezarlar muhtemelen halkın ekonomik durumunun düzelmeye başlamasıyla basit gömülerden sonra kullanılmaya başlanmış ve MÖ 3. yüzyılın ilk yarısına kadar kullanılmıştır. Bazıları oldukça kaliteli olan taş blokların kalitesi ve mezarlar içindeki buluntular göz önüne alındığında, bu tip mezarlardaki kişiler ile basit toprağa gömülmüş kişiler arasında bir ekonomik fark olduğu göze çarpar. B.5. Çatı Kiremidi Kapaklı Basit Toprağa Gömü Doğu nekropolde toplam 95 adet bu tip mezar ortaya çıkarılmıştır. Bu tip mezarlarda, toprağa açılan çukura ölü yerleştirildikten sonra üzeri çatı kiremidi ile kapanmaktadır. Kiremitlerin düzenlenmesinde 3 farklı tip göze çarpar. En yayın uygulamada, 6 tane kiremit, üç sıra halinde karşılıklı olarak semerdam çatı oluşturacak biçimde çatılmıştır (Res. 9, M50). M97’de 3 tane çatı kiremidi tek taraflı bir eğim oluşturacak biçimde mezarın üzerine kapatılmıştır. M91, M105 ve M117’de ise çatı kiremitleri toprağın üzerine düz bir şekilde serilmiştir. Bu tip mezarlarda diğer tiplerin aksine bir yön birliği görülmektedir. Mezarların tamamı kuzeydoğu-güneybatı ve doğu-batı doğrultuludur. Ölüler dorsal pozisyonda gömülmüştür. Tamamen tahrip olmuş mezarların içinde sunu olup olmadığını bilemiyoruz. Fakat sağlam korunmuş mezarların hepsine sunu bırakıldığı görülmektedir. Bir kadına ait olan M105 içerisinden, 1 emzikli kap, 4 kadın figürini, 2 lekythos, 1 bronz bilezik, 1 bronz yüzük ve çok sayıda cam boncuk bulunmuştur. Bulunan unguentariumların hepsi aynı forma sahip olup, MÖ 3. yüzyılın ilk yarısına tarihli örneklerden oluşmaktadır35 (Res. 11). 33 Agora XII, s. 156, No. 1159, Fig. 10. 34 Pemberton 1985, s. 290, No. 26, Pl. 86; Saraçoğlu 2011, Kat. No. 5. 35 Rotroff 2003, s. 69, No. 253, Pl. 43. 18 Cenker Atila _ Erdal Korkmaz _ Beyhan Gürman B.6. Taş Sanduka Mezarlar (Res. 12) Bu mezar tipinde, ölünün defnedileceği çukur kazıldıktan sonra, çukurun iç duvarları taş bloklarla kaplanır ve daha sonra defin işlemi gerçekleştirilir. Doğu nekropolde 17 adet taş sanduka mezar bulunmuştur. Nekropoldeki mezarlarda 3 farklı sanduka sistemi uygulanmıştır; M8’deki gibi kalın ve büyük taş bloklardan yapılan, M15’teki gibi ince, düzgün kesilmiş bloklardan yapılan ve M22’deki gibi düzensiz taş bloklardan yapılan mezarlar mevcuttur. M95 hariç bütün mezarların üzeri 1 ile 4 bloktan oluşan taşlarla örtülmüştür. Taş sanduka mezarlarda da bir yön birliği bulunmaktadır. Mezarlar kuzeydoğu-güneybatı ya da doğu-batı doğrultuludur. İskeletlerin hepsi dorsal pozisyondadır. Mezarların hepsinde sunuya rastlanmıştır. Özellikle M8 oldukça zengin sunular barındırmaktadır. Bu mezardan 1 altın diadem, 35 tane altın boncuk, 3 parça halinde korunmuş demir bir obje ve 1 adet sikke ele geçmiştir. Taş sanduka mezarların ne zaman kullanılmaya başladığına dair elimizde yeterli bilgi olmamakla birlikte, bu mezarlardan bulunan Bulas Grubu’na ait lekytoslar36 bu geleneğin MÖ 4. yüzyıl ortalarına kadar devam ettiğini göstermektedir. B.7. Taş Lahitler (Res. 13-16) Kyme doğu nekropolde, hepsi birbirinin benzeri biçimde yapılmış 35 adet kireç taşı lahit ortaya çıkarılmıştır (Res. 13). Lahitlerin boyu, ölen kişinin boyuna göre değişiklik göstermekle birlikte, lahitlerin genişliği 75-85 cm, derinliği 60-70 cm, cidar kalınlığı ise 8-10 cm arasında değişmektedir. Kapakların uygulanışında bazı farklar bulunmaktadır. 2 tane mezarda (M32 ve M118) kapak kullanılmamıştır, 1 tane mezarda ise, kapak olarak çatı kiremidi kullanılmıştır (M116). Diğer mezarlarda, ya lahdin üzerine tamamen örtecek biçimde dikdörtgen bir taş blok, ya üçgen çatı profilli bir blok kullanılmıştır. 2 tane mezarda ise, lahdin üzerini örtmek için, ölünün baş kısmına gelecek şekilde yatay bir blok, gövdeye gelecek biçimde dikey bir blok kullanılmıştır (Res. 14). Mezarlarda da bir yön birliği bulunmamaktadır. Çoğunluğu doğu-batı doğrultulu olmakla birlikte, mezarlığın durumuna göre lahitler yerleştirilmiştir. M27’deki iskelet güneye dönük biçimde bırakılmış, diğer iskeletlerin hepsi dorsal pozisyondadır. Mezarların hepsine sunu bırakılmamıştır. Buna karşın M6, M7, M20 zengin sunuları ile dikkat çeker. Bu tip lahitlerin ne zaman başladığı ile ilgili ipuçlarını M7 içerisinden çıkan buluntulardan yakalayabiliyoruz. Bu mezardan çıkan siyah firnisli 2 bodur lekythosun (Res. 15) benzer örnekleri Atina’da MÖ 410-400 yıllarına tarihli bir tabakada bulunmuştur37. Yine M7 içerisinden gelen D Tipi bir pyksis (Res. 15) Atina’da MÖ 425-400 yıllarına tarihlidir38. Her iki kabın tarihleri de birbiri ile uyum içerisindedir. Dolayısı ile elimizdeki veriler ışığında doğu nekropoldeki lahitlerin MÖ 5. yüzyılın son çeyreğinden itibaren kullanılıyor olduğunu söyleyebiliriz. Taş lahitlerin en geç dönemi için M20 içerisinden gelen eserler önemli ipucu vermektedir. Bu mezardan bulunan unguentariumlar (Res. 16), uzun boyunlu, oval gövdeli düz diplidir. Atina Kerameikos’da bulunan benzer unguentariumlar MÖ 1. yüzyılın sonu ile MS 1. yüzyıl başlarına tarihlendirilmiştir39. Aynı mezardan bulunan bir Aphrodite figürini tarihleme için ışık tutmaktadır (Res. 16). Myrina’da bulunan ve stil olarak Kyme Aphrodite’sine benzeyen bir figürin MÖ 1. yüzyıla tarihlenmiştir40. Vücudu hafif “S” kıvrımına sahip, ayağını çapraz atmış ve bir sütuna yaslanan Aphrodite figürinleri genel olarak MÖ 2.-1. yüzyıla tarihlenmiştir41. Bu bilgiler bize, taş lahitlerim MÖ 5. yüzyılın sonlarından MS 1. yüzyıl başlarına kadar kullanılmış olduğunu göstermektedir. 36 Res. 7’deki ile ortak özelliklere sahiptir. Bakınız dipnot: 28-30. 37 Agora XII, s. 154, 316, No. 1137, Pl. 38. 38 Agora XII, s. 177, 328, No. 1309-1310, Pl. 43. 39 Kerameikos IX, s. 167, No. 406-408, Taf. 71, s. 188, No. E .110, E.111, Taf. 98. 40 Mollard-Besques 1963, Pl. 24, e-MYR 29, Pl. 25, a-LY 1606, b-LY 1639, c-B 147, e-MYR 629. 41 Schoch 2009, s. 318-319, No. A32-A37, Taf. 13-14. Kyme Doğu Nekropolü Mezar Tipleri 19 B.8. Pişmiş Toprak Lahitler (Res. 17-18) Doğu nekropolde 3 tane pişmiş toprak lahit bulunmuştur (M21, M33, M112) (Res. 17). Boyutlarını göz önüne aldığımızda, bunlardan M112 bir erişkin mezarı, diğerleri ise çocuklara ait mezarlardır. M112’nin üzerinde hiçbir bezeme olmadığı gibi, lahit basit ahşap sandıkların taklidi şeklinde yapılmıştır. Klazomenai lahitlerini yeni buluntular ışığında değerlendiren B. Hürmüzlü, bu tip lahitleri form olarak 2 gruba ayırmış, gruplar arasındaki farkı, bezeme yerinin seçimine göre değerlendirmiştir ve 2 grubu MÖ 630575 yılları arasına tarihlemiştir42. M112’nin içinden tarihleyici bir buluntunun çıkmaması ve üzerinde bezeme bulunmamasından dolayı, bizde M112’nin yaklaşık bu tarihler arasında üretilmiş olabileceğini düşünüyoruz. M21 ve M33 benzeyen lahitler, B. Hürmüzlü tarafından “4. Grup: Basit Geometrik Bezeklerle Süslü Lahitler” olarak sınıflandırılmış ve MÖ 580-500 yıllarına tarihlenmiştir43. Klazomenai halkı İonia ihtilalinden sonra Karantina adasına geçtiği için, Klazomenai’de MÖ 500 yıllarından sonraki lahit gelişimi hakkında bilgimiz yetersizdir. Fakat Kyme doğu nekropoldeki M21 ve M33 içinden çıkan figürinler bu tip lahitlerin MÖ 5. yüzyıl ortalarına kadar üretildiğini göstermektedir. M21 içinden çıkan kuş figürini (Res. 18), ayrıntılara girilmeden yapılmış basit yapısı, huni şeklinde, alttan eklenmiş basit ayağı ile MÖ 5. yüzyılın başlarına tarihli Rhodos örnekleri ile benzerlik içindedir44. M33 içinden çıkan kaplumbağa ve oturan çocuk (Temple boy) figürlerinin benzeri yine Rhodos’ta MÖ 5. yüzyılın ilk yarısına tarihlidir45. Dolayısı ile bu tip basit bezemeli lahitler MÖ 5. yüzyılın ortalarına kadar varlığını sürdürmüş olmalıdır. B.9. Pithos Mezarlar (Res. 19) Doğu nekropolde 2008 yılında yapılan kazılarda 246, 2012 yılında yapılan kazılarda 1547 olmak üzere toplam 17 adet pithos mezar ortaya çıkarılmıştır. Diğer mezarlarda olduğu gibi pithoslarda da bir yön birliğinin olmadığı tespit edilmiştir. Ölü genelde baş aşağı biçimde pithosa yerleştirilmiş olmakla birlikte, başın üst kısımda olduğu örneklerde görüşmüştür48. Pithosların 3 tanesinde ikişer iskelet bulunmuştur. B.10. Kaya Oda Mezar 2008 yılı sondaj kazılarında doğu nekropolde bir tane kayaya oyularak yapılmış oda mezar bulunmuştur. İçinde 15 bireyin gömülü olduğu bu oda mezarın iç cidarı, arasında harç bulunan taşlarla örülmüştür49. B.11. Mezar Stelleri (Res. 20) Nekropol kazılarında, yüksek kalitede işçiliğe sahip figürlü 2 adet stel ve üçgen alınlığı olan 2 tane stel olmak üzere toplam 4 adet stel bulunmuştur. Bu stellerden bir tanesi F. Bağdatlı-Çam tarafından ayrıntılı olarak incelenmiş ve MÖ 2. yüzyılın son çeyreğine tarihlenmiştir50. Diğer figürlü stel ise S. Lagona tarafından yayımlanmış ve Roma Dönemi’ne (MÖ 1. yüzyıl - MS 1. yüzyıl) tarihlenmiştir51. Diğer iki stel ise hem üzerindeki yazıtların formu hem de genel yapı itibarı ile Hellenistik Dönem’e aittir. 42 Hürmüzlü 2003, s. 408-414, Fig. 75-94. 43 Hürmüzlü 2003, s. 419-420. 44 Higgins 1954, s. 78, No. 183-185, Pl. 34. 45 Higgins 1954, s. 80, No. 191-195, Pl. 35 (Kaplumbağa), s. 93, No. 267, Pl. 46 (Çocuk). 46 La Marca 2010, s. 405. 47 Atıcı – Karataş 2013, s. 230, 235. 48 Atıcı – Karataş 2013, s. 231. 49 La Marca 2013, s. 405. 50 Bağdatlı-Çam 2012, s. 177, Fig. 1-2. 51 Lagona 2015, Res. 1. 20 Cenker Atila _ Erdal Korkmaz _ Beyhan Gürman B.12. Tümülüs Mezar (Res. 21) Doğu nekropolde 2014 yılında yürütülen kazılarda bir tane tümülüs mezar ortaya çıkarılmıştır52. Çapı 40,80 metre olan tümülüse, batı tarafta bulunan bir dromos ile girilmektedir. Mezar odası tümülüsün tam merkezindedir ve odada bir tane sarımsı renkte kireç taşından lahit bulunmuştur. Bu mezar daha önce soyulduğundan dolayı, maalesef mezar sunularına ulaşılamamıştır. Ön izlenimlerimize göre mezar MÖ 5.-4. yüzyıla tarihli olmalıdır. Tümülüs ileride ayrıntılı olarak yayımlanacaktır. Sonuç ve Değerlendirme Kyme doğu nekropolde yapılan kazılarda MÖ 7. yüzyıldan MS 1. yüzyıla kadar mezarlar tespit edilmiştir. Her ne kadar mezar içinden gelmese de, bu alandaki seramikler mezarlık alanında MÖ 8. yüzyılın sonlarından MS 7. yüzyıla kadar bir aktivitenin olduğunu göstermektedir. Burada görülen 13 farklı tipte 347 adet mezarda, belirgin bir yön birliğinin olmadığı görülmektedir. Fakat mezarlar daha çok doğu-batı, kuzeydoğu-güneybatı yönlüdür. İskeletin pozisyonu genelde dorsal olmakla birlikte, birkaç istisnai mezarda ölünün yan yatırıldığı görülür. Mezarlardaki sunulara baktığımızda; mezar tipi ile ölen kişinin ekonomik durumu arasında az da olsa bir bağlantı göze çarpar. Basit toprağa gömülerde çok az ve değersiz olan sunular bırakılırken, taş sanduka mezarlar ile lahit mezarlarda sunuların sayısının arttığı ve daha değerli eşyaların konulduğu dikkat çekmektedir. Aynı zamanda sanduka mezarların yapımı da ekonomik durum ile ilişkili olmalıdır. Bazı sanduka mezarlar basit taş bloklar ile yapılırken, bazı sandukalarda, bloklar son derece kaliteli işçiliğe sahiptir. En yoğun görülen mezar tipi, çatı kiremidi kapaklı (95 adet) ve taş kapaklı (80 adet) mezar tipidir (Grafik 1). İçinden 15 farklı iskeletin çıktığı ve muhtemelen bir aileye ait olan kaya mezar ve tümülüs ünik bir mezar tipi olarak karşımıza çıkar. Kaya mezar muhtemelen bir aile ya da sülaleye ait olmalıdır. Tümülüs ise büyüklüğü, görkemi, mezar odasının ve lahdin işçiliği bakımından bölgenin lideri konumundaki kişisine ait olmalıdır. Nekropolün konumuna baktığımızda; mezarlığın, verimsiz bir araziye, kente 1-2 km uzaklıkta ve kente giden Antik yolun iki kenarına yapıldığı görülmektedir. Kyme’nin doğu ve güney nekropolünü karşılaştırdığımızda53, mezar tipleri arasında fazla fark olmamasına karşın, Güney nekropol buluntularının daha zengin sunular içerdiği görülmektedir54. Eldeki verilere göre, hemen hemen aynı dönemlerde kullanılan bu iki mezarlık, zengin-fakir gibi bir sınıfsal ayrılığa işaret etmektedir. Güney nekropol buluntuları yayımlandığında bu konu hakkında daha kesin sonuçlara ulaşılacaktır. 52 Bu mezarın ayrıntılı yayın çalışması devam etmektedir. 53 Güney nekropol mezar tipleri ve buluntuları Aytekin Üney tarafından Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Klasik Arkeoloji Anabilim Dalı’nda doktora tezi olarak hazırlanmaktadır. 54 Güney nekropol mezarları ve sunuları henüz yayımlanmamış olsa da, kazıları ve buluntuları bizzat takip ettiğimden bu sonuca varabiliyorum. Kyme Doğu Nekropolü Mezar Tipleri 21 Kaynakça Agora XII Sparkes, B. – L. Talcott, The Athenian Agora Vol. XII: Black and Plain Pottery, Princeton, 1970. Anderson 1954 Anderson, J.K., “Excavations at Kofina Ridge, Chios”, BSA 49, 1954, 123-182. Atila 2007 Atila, C., “Sivas Müzesi’nden Bir Grup Seramik”, Arkeoloji ve Sanat Dergisi 124, 2007, 71-76. Atıcı – Karataş 2013 Aytaçlar 2005 Bağdatlı-Çam 2012 Atıcı, M. – G. Karataş, “Kyme Doğu Nekropolü”, 22. Müze Çalışmaları ve Kurtarma Kazıları Sempozyumu, 14-17 Kasım 2013, Adana, Ankara, 2103, 229-241. Aytaçlar, N., Klazomenai Orientalizan Seramiği, (Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi), İzmir, 2005. Bağdatlı-Çam, F., “Kyme Nekropolünden Figürlü bir Mezar Steli”, Olba XX, 2012, 165-182. Cahill 2010 Cahill, N., The Lydians and Their World/Lidyalılar ve Dünyaları, İstanbul, 2010. Corinth VII.1 Weinberg, S., The Geometric and Orientalizing Pottery, Princeton, 1943. Clinkenbeard 1982 Clinkenbeard, B., “Lesbian Wine and Storage Amphoras”, Hesperia 51, 1982, 108-130. Desborough 1952 Desborough, V.R., Protogeometric Pottery, Oxford, 1952. Higgins 1954 Higgins, R.A., Cataloque of the Terracottas in the Departmnet of Greek and Roman Antiquities British Museum, London, 1954. Greenewalt 1996 Hürmüzlü 2003 Johansen 1923 Kerameikos I Kerameikos IX Kerameikos XIV Greenewalt, C.H., Lydian Pottery of the Sixth Century B.C.: The Lydion and Tme Marbled Ware, (University of Pennsylvania, Ph.D.), Pennsylvania, 1966. Hürmüzlü, B., Klazomenai Akpınar Nekropolisi, (Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi), İzmir, 2003. Johansen, K.F., Les Vases Sicyoniens, Paris, 1923. Kraiker, W. – K. Kübler, Kerameikos I: Die Necropolen des 12. bis 10. Jahrhunderts, Berlin, 1939. Knigge, U., Kerameikos IX: Der Südhügel, Berlin, 1976. Kovacsovics, V.K., Kerameikos Band XIV: Die Eckterrasse, Berlin, 1990. Korkmaz – Gürman 2013 Korkmaz, E. – B. Gürman, “İzmir İli Aliağa İlçesi, Bozköy Biçerova Mevkii Kyme Antik Kenti Doğusu Sur Dışı Yapıları ve Doğu Nekropolü Kurtarma Kazısı”, 26. Müze Çalışmaları ve Kurtarma Kazıları Sempozyumu, 25-29 Nisan 2011, Bodrum, Ankara 2013, 69-93. Kurtz – Boardman 1971 Kurtz, D.C. – J. Boardman, Greek Burial Customs, London, 1971. Lagona 2015 Lagona, S., “Kymeli Bir Atletin Anısına Stel”, Prof. Dr. Ömer Özyiğit’e Armağan, İstanbul, 2015. Mollard-Besques 1963 Mollard-Beques, S., Cataloque Raisonne des Figurines et Reliefs en Terre-Cuite Grecs et Romains II Myrina, Musee du Louvre et Collestions des Universites de France. Editions des Musees Nationaux, Paris, 1963. La Marca 2010 Lefkandi I Monakov 1990 Nörling 1999 Okan 2003 Payne NC Pemberton 1985 La Marca, A., “Kyme 2008 Yılı Kazı Çalışmaları”, 31. KST, 25-29 Mayıs 2009, Denizli, Ankara, 2010. Popham, M.R. – L.H. Sachett (Ed.), The Iron Age Settlements: The Cemeteries”, Athens, 1980. Monakov, S., “Amphoras of the Ponskoe I Necropolis”, AMA 7, 1990, 128-153. Nörling, Y.T., “Daskyleion I: Die Attiche Keramik”, Ege Üniversitesi Arkeoloji Dergisi VI, İzmir, 1999. Okan, E., Foça Açıklarında Denizden Ele Geçen Ticari Amphoralar, (Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İzmir, 2003. Payne, H., Necrokorinthia, Oxford, 1931. Pemberton, E.G., “Ten Hellenistic Graves in Ancient Corinth”, Hesperia 54.3, 1985, 271-303. Robinson 1950 Robinson, D.M., Excavations at Olyntos V, London, 1950. Saraçoğlu 2011 Saraçoğlu, A., “Hellenistic and Roman Unguentaria from the Necropolis of Tralleis”, Anadolu/Anatolia 31, 2011, 1-42. Rotroff 2003 Schock 2009 Tiryns I Rotroff, S.I., The Hellenistic Pottery from Sardis: The Finds Through 1994, London, 2003. Schock, K., Die doppelte Aphrodite, Götingen, 2009. Müller, W. – F. Oelmann, Tiryns I; Die Geometrische Necropole, Atina, 1912. 22 Cenker Atila _ Erdal Korkmaz _ Beyhan Gürman Grafik 1 Kyme doğu nekropolü mezar tipleri sayısal dağılım grafiği Res. 1 Kyme doğu nekropol alanı 23 Kyme Doğu Nekropolü Mezar Tipleri Res. 2 Kremasyon mezar (M143) Res. 3 Çocuk inhümansyon mezar (M78) Res. 4 Amphora mezar (M17) Res. 5 Amphora mezar (M16) 24 Cenker Atila _ Erdal Korkmaz _ Beyhan Gürman Res. 6 Basit toprağa gömü (M133) Res. 7 Res. 8 Taş kapaklı basit toprağa gömü 25 Kyme Doğu Nekropolü Mezar Tipleri Res. 9 Res. 10 Çatı kiremidi kapaklı basit mezar Res. 12 Taş sanduka mezar tipleri (M8, M15, M22) Res. 13 Taş lahit (M20) Res. 14 Taş lahit kapak tipleri (M1, M3, M27) Res. 11 26 Cenker Atila _ Erdal Korkmaz _ Beyhan Gürman Res. 15 M27 buluntuları Res. 16 M20 buluntuları Res. 17 Pişmiş toprak lahitler, M112, M21, M33 27 Kyme Doğu Nekropolü Mezar Tipleri Res. 18 M21 ve M33 buluntuları Res. 19 Pithos mezar Res. 21 Tümülüs mezar Res. 20 Mezar steli