Legiony w mieście Augusta: symbole i rzeczywistość

POZNAŃSKIE TOWARZYSTWO PRZYJACIÓŁ NAUK INSTYTUT KULTURY EUROPEJSKIEJ UNIWERSYTETU IM. ADAMA MICKIEWICZA W POZNANIU GNIEŹNIEŃSKIE STUDIA EUROPEJSKIE — SERIA MONOGRAFIE T. 22 August i Rzym: PAmie˛ć, rytuały i PRAktyki życiA codziennego pod redakcją naukową Lechosława Olszewskiego, Pawła Sawińskiego i Adama Ziółkowskiego Redaktor serii Leszek Mrozewicz Poznań–Gniezno 2016 WYDAWNICTWO POZNAŃSKIEGO TOWARZYSTWA PRZYJACIÓŁ NAUK SPIS TREśCI Przedmowa (Adam Ziółkowski) .............................................................................. 7 Lechosław Olszewski, August i Rzym: pamięć, rytuały i praktyki życia codziennego ............................................................................................................... 17 Krzysztof Królczyk, Oktawian August i weterani: przyczynek do dziejów Imperium Romanum przełomu Republiki i Cesarstwa ....................................... 45 Michał Norbert Faszcza, Legiony w mieście Augusta: symbole i rzeczywistość 59 Paweł Madejski, Triumphus i adventus w polityce Augusta ................................. 85 Elżbieta Jastrzębowska, Reorganizacja Rzymu w początkach Cesarstwa .......... 101 Monika Anna Kubiaczyk, Przestrzenie rytualne ludi saeculares Augusta ......... 121 Anna Zawadzka, Roma Quadrata: palatyńskie lieu de mémoire Augusta .......... 133 Lechosław Olszewski, Cezar w Rzymie Augusta: co mogą zdziałać posągi? ..... 153 Paweł Sawiński, Łuki triumfalne Augusta na Forum Romanum: honoryfikacja i architektura ..................................................................................... 183 Andrzej Wypustek, Arcem facere e cloaca: August a latryny publiczne .............. 203 Kalendarium ............................................................................................................... 227 Bibliografia .................................................................................................................. 233 Indeks postaci i autorów antycznych ....................................................................... 271 Indeks bóstw i postaci mitycznych .......................................................................... 275 Indeks topograficzny antycznego Rzymu ............................................................... 277 MICHAŁ NORBERT FASZCZA, LEGIONY W MIEśCIE AUGUSTA: SYMBOLE I RZECZYWISTOść michał Norbert Faszcza (Warszawa) LEGIONy W mIEścIE AuGusTA: symbOLE I RzEczyWIsTOść1 Opracowanie problematyki związków Augusta1 z armią nie stanowi dla współczesnego historyka poważniejszego wyzwania. Zagadnienie to, ze szczególnym uwzględnieniem reform przeprowadzonych w latach 30 przed Chr.–5 po Chr.2, doczekało się już bowiem wnikliwej analizy ze strony wielu badaczy3. Odmiennie rzecz ma się ze sferą symboliczną, jak również z reprezentacją atrybutów legionowych w stołecznej przestrzeni miejskiej. Nośnikami tych drugich mogły być nie tylko wytwory sztuki plastycznej, ale również przebywający w Rzymie obywatele pełniący służbę wojskową, tylko pozornie w czasach Augusta niezwiązani z legionami. W związku z tym należy postawić następujące pytania: 1) Czy mieszkańcy Rzymu mieli bezpośrednią styczność z legionistami? 2) Czy August próbował kreować własny wizerunek przy wykorzystaniu symboliki legionowej? 3) Czy symbolika ta była elementem codzienności Rzymian, czy może raczej sięgano po nią w przypadku wydarzeń o szczególnej doniosłości (triumfy, owacje, itp.)? Aby uniknąć dublowania tematyki podjętej przez innych autorów, których teksty również znalazły się w niniejszym tomie, konieczne było ograniczenie rozważań związanych z triumfami i łukami triumfalnymi do minimum4. W przypadku 1 Za lekturę artykułu oraz uwagi przekazane względem jego treści autor pragnie serdecznie podziękować prof. Adamowi Ziółkowskiemu i dr. Pawłowi Sawińskiemu. 1 W odniesieniu do wydarzeń i zjawisk sprzed 27 roku przed Chr. August jest w treści niniejszego artykułu określany mianem „młodego Cezara”. 2 Wszystkie kolejne daty pojawiające się w treści niniejszego artykułu odnoszą się do czasów przed narodzeniem Chrystusa, chyba że zaznaczono inaczej. 3 Przykładowo: Premerstein (1937) 23-32; Raaflaub (1980); Kienast (1982) 264-274; Campbell (1984) 17-156; Keppie (1996); Gilliver (2007a). 4 Zob. artykuły autorstwa Pawła Sawińskiego i Pawła Madejskiego w niniejszym tomie. 59 AUGUST I RZYM: PAMIęć, RYTUAŁY I PRAKTYKI żYCIA CODZIENNEGO triumfu akcyjskiego było to stosunkowo łatwe, ponieważ jedynym związkiem występującym pomiędzy tym wydarzeniem a legionami była uroczysta procesja, w której uczestniczyli żołnierze, natomiast upamiętniające to wydarzenie emisje monetarne nie zawierały bezpośrednich odwołań do symboliki legionowej. Inaczej było ze „zwycięstwem partyjskim”, kiedy decydującego znaczenia nabierały odzyskane orły, czyli znaki posiadające jednoznaczne konotacje legionowe. Rezygnacja z kompleksowego opisania tej kwestii nie wchodziła w rachubę, stąd też powtórzenia w stosunku do treści innych artykułów wydają się nieuchronne. To, co będzie jednak odróżniało zaprezentowane w niniejszej partii ujęcie, to skoncentrowanie się przez autora stricte na legionach, nie zaś na zagadnieniach militarnych jako takich. Warto mimo to w tym miejscu podkreślić, że bez względu na to, czy mieszkańcy stolicy mogli na co dzień oglądać żołnierzy, czy też nie, celebracja zwycięstw przypominała wszystkim o istnieniu wojsk i funkcji spełnianej przez nie w utrzymywaniu potęgi Imperium. Przez całe swoje długie panowanie August zwykł dostosowywać podejmowane środki do bieżących okoliczności, co dotyczyło w znacznej mierze także sfery wizualnej. Tylko pozornie za truizm może uchodzić stwierdzenie, że podobne efekty można uzyskać na różne sposoby, gdyż w większości współczesnych opracowań rzuca się w oczy próba usystematyzowania „programu” Augusta w jeden spójny model. Zróżnicowanie geograficzne, ściśle wiążące się ze zróżnicowaniem kulturowym, jest szczególnie wyraźnie widoczne właśnie przez pryzmat symboliki legionowej, która z różnym natężeniem i w różnym kontekście pojawiała się w Italii, Galii, na Bałkanach itp. Naiwnością byłoby przy tym sądzić, że rzeczywistość mieszkańców stolicy była ograniczona do granic pomoerium, stąd też bez cienia ryzyka można założyć, że oddziaływały na nich również zjawiska zachodzące w najbliższym otoczeniu Rzymu, a często nawet i na odleglejszych obszarach. Najlepszym przykładem tej zależności mogą być nagrobki położone poza sakralną granicą miasta, lecz wystawione dla uczczenia Rzymian i przez Rzymian regularnie oglądane. Podobnie musiało być w przypadku pobliskich: Ostii, Praeneste (wsp. Palestrina) czy Caiety (wsp. Gaeta). Co więcej znaczna liczba mieszkańców okolicznych miejscowości partycypowała we frumentatio5, co sprawiało, że zawężanie perspektywy badawczej dotyczącej Rzymu (jako miasta) do jego formalnych granic byłoby tyleż sztuczne, co błędne, albowiem wiązałoby się z pominięciem silnych więzi lokalnych. Jeśli 5 Na temat frumentatio zob. Garnsey (1988) 236-239; Lo Cascio (2009) 151-152, 279-284. 60 MICHAŁ NORBERT FASZCZA, LEGIONY W MIEśCIE AUGUSTA: SYMBOLE I RZECZYWISTOść weźmie się dodatkowo pod uwagę podmiejskie horti6, to jasne stanie się, że pisząc o Rzymie, nie sposób pominąć jego okolic. Legiony a Rzym – rzeczywistość Po objęciu samodzielnej władzy młody Cezar pozornie uszanował prawo zabraniające obywatelom pełniącym służbę wojskową przebywania w granicach pomoerium, a zatem po 30 roku mieszkańcy Rzymu mieli styczność z legionistami głównie podczas odbywających się w stolicy triumfów. „Miasto Augusta” pozostało w związku z tym „miastem bez legionów”. Sposób prowadzenia przez princepsa polityki wewnętrznej dalece wykraczał poza zastraszanie współobywateli jawną groźbą użycia sił zbrojnych, szczególnie że metody stosowane podczas niedawno zakończonych wojen domowych budziły jak najgorsze skojarzenia u oczekujących stabilizacji Rzymian7. Sytuacja, kiedy Lucius Antonius zarzucał młodemu Cezarowi, że sprawuje władzę otoczony żołnierzami8, a zatem wymusza posłuch siłą, miała się już nie powtórzyć, co nie znaczy oczywiście, że wiele się pod tym względem zmieniło. Młody Cezar nie popełnił błędu swojego przybranego ojca, który w odpowiedzi na sugestie współpracowników odmówił utworzenia straży przybocznej9. Jak twierdził Suetonius, w trosce o bezpieczeństwo Rzymu i własnej osoby August zdecydował się na zatrzymanie części sił zbrojnych w Italii10. Choć pod względem formalnym nie były to legiony, to występujący pomiędzy nimi związek musiał pozostawać dla jego rodaków oczywisty. Nowo utworzone kohorty pretoriańskie (cohortes praetoriae), bo o nich przede wszystkim mowa, wywodziły się w prostej linii ze straży przybocznych utrzymywanych przez wodzów, rekrutowanych przeważnie spośród żołnierzy odbywających służbę w legionach11. Nie będzie nadużyciem stwierdzenie, że ze względów wizeNa temat horti zob. Purcell (2007). Na temat polityki wewnętrznej prowadzonej przez Augusta po 30 roku zob. Syme (1939) 440475, 490-508; Bengtson (1981) 95-112, 233-244; Kienast (1982) 67-125; Nicolet (1984); Bleicken (1998) 391-473; Eck (2003) 41-66. 8 App. B Civ. 5, 21, 82. 9 Plut. Caes. 57, 7-8. 10 Suet. Aug. 49, 1. 11 Harmand (1967) 455-459. Sextus Pompeius Festus (249.7-10 L) utrzymywał, że twórcą cohors praetoria był Scipio Africanus. Prowadzona przez badaczy dyskusja, czy chodziło o Publiusa Corneliusa Scipiona Africanusa Maiora, czy o Publiusa Corneliusa Scipiona Aemilianusa Africanusa Minora [zob. np. Mommsen (1879) 26-27; Durry (1938) 70-71; Passerini (1939) 7-12; Webster 6 7 61 AUGUST I RZYM: PAMIęć, RYTUAŁY I PRAKTYKI żYCIA CODZIENNEGO runkowych i funkcjonalnych (chęć zapewnienia sobie wsparcia żołnierzy o sprawdzonej lojalności, gotowych do szybkiej reakcji w razie zaistnienia takiej potrzeby) August zrezygnował z utrzymywania w Italii legionów, pozostawiając jednak ich namiastkę. Była to zatem tylko nieco mniej otwarta forma trzymania w ryzach ewentualnych przeciwników politycznych, tym bardziej że ówczesna sytuacja nie wymagała już stosowania takich środków jak przed 32 rokiem12. Nowością wprowadzoną przez Augusta było nadanie dotychczasowym strażom przybocznym nowych, stałych ram organizacyjnych, których były wcześniej pozbawione, i formalne wyodrębnienie ich ze struktur legionowych. W ten sposób dawne, doraźnie organizowane cohortes praetoriae przekształciły się w stałą gwardię cesarską. Być może pewną inspirację w tym względzie stanowiło dla Augusta rozwiązanie zastosowane przez M. Antoniusa, który w 44 roku utworzył straż przyboczną złożoną z sześciu tysięcy centurionów13. Co więcej, na przełomie lat 32/31 na rozkaz Antoniusa wyemitowano serię aureusów przeznaczonych na opłacenie wojska, wśród których znalazł się typ zawierający na rewersie legendę C(O)HORTIVM PRAETORIARVM14, jednoznacznie wskazujący na wzrost znaczenia cohortes praetoriae w opisywanym okresie. W okresie panowania Augusta status pretorianów pozostawał dość specyficzny, gdyż spośród dwunastu nowo utworzonych kohort15 zaledwie trzy mogły równo- (19983) 26 (przyp. 5); Łuć (2010) 47-52] jest pozbawiona większego sensu, ponieważ żaden z nich nie miał wpływu na wprowadzenie jakichkolwiek zmian instytucjonalnych w tym zakresie. Ponadto we wcześniejszych latach wodzowie zwykli zabierać ze sobą klientów i przyjaciół, a przecież właśnie w ten sposób jeszcze w 51 roku cohors praetoria postrzegał oddelegowany do Cylicji Cicero (QFr. 1, 1, 4, 12). Należy bowiem podkreślić, że w okresie późnej republiki nie każda cohors praetoria, zwana niekiedy cohors amicorum, miała charakter straży przybocznej złożonej z wyselekcjonowanych żołnierzy. Zob. Harmand (1967) 199, 458. 12 Na temat politycznego wykorzystywania armii przez młodego Cezara przed 32 rokiem zob. Botermann (1968) 14-154; Aigner (1974b) 75-130; Keaveney (2007) 47-54. 13 App. B Civ. 3, 5, 14; Durry (1938) 76-77. 14 RRC I 539, II 544/1. W odniesieniu do rewersów monet zawierających oznaczenia poszczególnych legionów widniały one zarówno na denarach, jak i aureusach. Nie wiadomo jednakże, czy w celu opłacenia straży przybocznej Antonius rozkazał także wyemitować denary. 15 Wprawdzie Tacitus pisał względem wydarzeń z 23 roku po Chr. o dziewięciu kohortach (Ann., 4, 5, 3), Cassius Dio zaś utrzymywał, że August utworzył straż przyboczną złożoną z dziesięciu kohort (55, 24, 6), lecz pochodząca z czasów panowania Tiberiusa inskrypcja nagrobna Aulusa Virgiusa Marsusa jednoznacznie wskazuje na to, że na przełomie rządów obu cesarzy istniało minimum jedenaście kohort (AE 1978, 286). Kohorty miejskie (cohortes urbanae) nosiły w czasach Tiberiusa numery X-XII [zob. Mommsen (1879) 23; Durry (1938) 77; Passerini (1939) 53]. W związku z tym domniemuje się, że przekaz Diona, początkowo odrzucany jako rzekome przeniesienie na I wiek po Chr. modelu organizacyjnego typowego dla II-III wieku po Chr. [tak m.in. Durry (1938) 77-78, 80; Passerini (1939) 46-47; Dąbrowa (1994) 117], może być prawidłowy, z zastrzeżeniem że w którymś 62 MICHAŁ NORBERT FASZCZA, LEGIONY W MIEśCIE AUGUSTA: SYMBOLE I RZECZYWISTOść cześnie przebywać na obszarze Rzymu, a i tak bez prawa do stałego obozowania16. W związku z tym ich kwatery zostały zorganizowane w różnych miastach położonych na terenie Italii17, a mianowicie w: Aquilei, Antium, Ardei, Fidenae, Caere, Narni, Nomentum, Ostii, Praeneste, Pollentii, Tibur i Tusculum. Problem polega na tym, że wspomniane lokalizacje odnoszą się do różnych okresów i zostały zrekonstruowane na podstawie zachowanego materiału epigraficznego18, dlatego też niemożliwe jest jednoznaczne wskazanie lokalizacji kwater wyznaczonych pretorianom przez Augusta. Co więcej, interpretacja passusu zaczerpniętego z dzieła Suetoniusa, dotyczącego zakazu stałego obozowania w Rzymie, jest problematyczna, albowiem trudno rozstrzygnąć, przez jaki czas kohorty pretoriańskie mogły zgodnie z prawem przebywać w stolicy. Zastosowanie odpowiedniej rotacji oddziałów mogło nadawać temu rozwiązaniu charakter fasadowy. Ostatecznie zerwał z nim Tiberius, nakazując między 20 a 23 rokiem po Chr. wznieść w Rzymie koszary pretoriańskie (castra praetoria)19. W najwcześniejszym okresie istnienia kohort pretoriańskich związek pomiędzy nimi a legionami – poza podobnym modelem szkolenia, uzbrojeniem i strukturą organizacyjną – polegał także na sformowaniu tych pierwszych w oparciu o rdzeń złożony z żołnierzy odbywających dotąd służbę wojskową w legionach20. Było to momencie początkowe dziesięć kohort wzmocniono dwiema dodatkowymi. Wówczas, w pewnym bliżej nieokreślonym czasie, doszłoby do przekształcenia trzech kohort pretoriańskich o najwyższych numerach w kohorty miejskie [AE 1978, 286: 78; Echols (1957-1958) 380-381; Keppie (1984) 154; Łuć (2004) 105], co dobrze koresponduje z prawem zezwalającym na jednoczesne przebywanie na terytorium Rzymu wyłącznie trzech kohort (zob. przyp. 17). Nie można także wykluczyć, że przekazy Tacitusa i Diona nie mogą być stosowane bezpośrednio do czasów augustowskich, gdyż opisują późniejszą rzeczywistość. Bez względu na rozstrzygnięcie tego problemu decydująca okazuje się wymowa zachowanej inskrypcji. 16 Suet. Aug. 49, 2. 17 Suet. Aug. 49, 2; Tib. 37, 1. 18 Durry (1938) 43-45; Łuć (2004) 136. 19 Tac. Ann. 4, 2, 1; Suet. Tib. 37, 1. W koszarach pretoriańskich mogły także stacjonować kohorty miejskie [Durry (1938) 12-16, 166; Łuć (2004) 137], co mogłoby stanowić dodatkowy argument potwierdzający przypuszczenie o ich wyodrębnieniu z cohortes praetoriae (zob. przyp. 16). 20 Wniosek ten, jakkolwiek logiczny, nie wynika bezpośrednio z treści żadnego zachowanego przekazu źródłowego. Pewną przesłankę może stanowić zachowany materiał inskrypcyjny, wskazujący na przebieg służby poszczególnych żołnierzy [zob. zestawienie zachowanych inskrypcji zawarte w: Łuć (2004) 183-191]. Byłoby jednak na wskroś niezrozumiałe, gdyby w początkowych latach August powierzył swoje bezpieczeństwo rekrutom, niezwiązanym z nim od lat więzami osobistej zależności. Po zwycięskiej dla triumwirów bitwie pod Filippi stoczonej w 42 roku Antonius i młody Cezar podzielili pomiędzy siebie 8 tysięcy weteranów, których następnie wcielili do swoich straży przybocznych (App. B Civ. 5, 3, 13), co jasno wskazuje na poprawność takiego myślenia. Millar [(1984) 61], uznawał nawet to zdarzenie za faktyczny początek gwardii pretoriańskiej. Inną przesłankę może stanowić treść: Suet. Aug. 49, 1-2, gdzie Suetonius pisze o zatrzymaniu części wojsk w Italii, podobnie jak: Tac. Ann. 4, 5, 3, co nie wydaje się sformułowaniem pozbawionym znaczenia. 63 AUGUST I RZYM: PAMIęć, RYTUAŁY I PRAKTYKI żYCIA CODZIENNEGO o tyle naturalne rozwiązanie, że skuteczność bojowa nowej formacji nie mogłaby zostać zapewniona przez wcielenie wyłącznie rekrutów. W jakiś czas później szeregi pretorianów były już uzupełniane w głównej mierze z grona mieszkańców Italii21. Korespondowało to ze statusem prawnym żołnierzy służących w kohortach straży przybocznej, ponieważ do 193 roku po Chr. pozostawały one jedynymi oddziałami regularnej piechoty, które miały prawo stacjonować na obszarze Italii oraz w samym Rzymie22. Niewątpliwie już samo istnienie pretorianów, pomimo ograniczeń związanych z ich przebywaniem w stolicy, stanowiło odpowiedni instrument nacisku politycznego, w pełni rekompensujący brak legionów na Półwyspie Apenińskim. Realne możliwości ochrony Italii przez cohortes praetoriae były ograniczone23, ale też ewidentnie nie to było ich głównym zadaniem – jasno wskazuje na to treść skomponowanej przez Cassiusa Diona tzw. „mowy Maecenasa”24. Doświadczenia niedawno zakończonych wojen domowych oraz los, jaki spotkał Cezara, jednoznacznie wskazują na przyświecającą Augustowi motywację, zakładającą powołanie do życia odpowiedniego instrumentu, wykluczającego, a przynajmniej w znacznym stopniu niwelującego ryzyko jakichkolwiek poważnych zaburzeń wewnętrznych mogących zagrozić jego panowaniu25. Za czasów Augusta na terenie Rzymu stacjonowały również oddziały o charakterze paramilitarnym, nieposiadające bezpośrednich związków z legionami, tak jak miało to miejsce w przypadku pretorianów. Były to: pełniące funkcje policyjne Tac. Ann. 4, 5, 2. Przeprowadzona analiza wykazała, że z grona znanych współcześnie pretorianów odbywających służbę w I-II wieku po Chr., ok. 84% pochodziło z miejscowości italskich [Łuć (2004) 24-29, 31], co w pełni potwierdza informację przekazaną przez Tacitusa. 22 Durry (1938) 384-385, 393-394; Passerini (1939) 173; Łuć (2004) 7. 23 Wynikało to przede wszystkim z ich liczebności, ograniczającej możliwość podjęcia skutecznej interwencji. Cassius Dio szacował ich liczebność na 10 tysięcy żołnierzy (55, 24, 6), natomiast przyjęcie założenia o istnieniu dwunastu kohort (zob. przyp. 15) każe zweryfikować ten pogląd. Wśród współczesnych badaczy toczy się spór o to, czy liczebność jednej kohorty pretoriańskiej wynosiła 1000 [Mommsen (1879) 30; Passerini (1939) 58-67], czy 500 osób [Durry (1938) 81-89; Domaszewski (1967) 20; Keppie (1984) 154; Dąbrowa (1994) 117 (przyp. 57); Webster (1998) 500], a jeśli tak, to w którym momencie dziejowym. Tak czy inaczej, na terenie Italii mogło ówcześnie stacjonować maksimum 12 tysięcy, a minimum – 6 tysięcy pretorianów. Pod względem liczebnym odpowiadali zatem jednemu albo dwóm legionom. Por. Łuć (2004) 15-20. 24 Cass. Dio 52, 24, 1-3. Istotę zadań stawianych pretorianom można łatwo odkryć przez zwrócenie uwagi na cele wyznaczane w treści tego passusu prefektom pretorianów. W tym kontekście należy jednak podkreślić, że stanowisko to nie zostało prawdopodobnie utworzone przed 2 rokiem (Cass. Dio 55, 10, 10). 25 Zob. Campbell (1984) 109, 111. Ogólnie na temat politycznego znaczenia reform militarnych Augusta: Raaflaub (1980). Na temat zadań stawianych pretorianom, z uwzględnieniem ich znaczenia politycznego: Durry (1938) 361-396; Łuć (2010) 72-124. 21 64 MICHAŁ NORBERT FASZCZA, LEGIONY W MIEśCIE AUGUSTA: SYMBOLE I RZECZYWISTOść kohorty miejskie (cohortes urbanae) oraz służące jako straż pożarna i straż nocna kohorty wigilów (cohortes vigilum). Pierwsza formacja została powołana do życia ok. 13 roku, licząc trzy kohorty26, natomiast druga, w sile siedmiu kohort, została ustanowiona przez princepsa w 6 roku po Chr.27 W razie potrzeby mogły zostać skierowane do walki, ale ich podstawowym celem było utrzymywanie spokoju wewnętrznego w obrębie miasta28. Formacją o charakterze bojowym, tyle że konną, byli natomiast Germani corporis custodes, utworzeni spośród germańskich wojowników i rozwiązani przez Augusta po klęsce poniesionej przez Rzymian w Lesie Teutoburskim w 9 roku po Chr.29 Z powyższego sumarycznego zestawienia wynika, że nawet jeśli Rzym był pod panowaniem Augusta „miastem bez legionów”, to z pewnością nie był „miastem bez żołnierzy”. Utworzenie nowych formacji wpisywało się w ogólny nurt reform militarnych princepsa, zmierzających do objęcia przez niego całkowitej kontroli nad armią – dążenie to było w pełni zrozumiałe, zważywszy na przebieg wydarzeń z lat 88-3030. August nigdy nie był cesarzem, który pragnął wykreować swój wizerunek jako władcy pokojowego – takie przymioty zostały mu niesłusznie przypisane dopiero w późniejszych latach31. Mimo że nie posiadał uzdolnień militarnych, to pod jego panowaniem Rzym toczył liczne wojny i znacząco rozszerzył swoje terytorium32. Utworzenie nowych formacji stacjonujących na terenie Italii również przeczy wspomnianemu wizerunkowi, choć princeps doskonale zdawał sobie sprawę z okoliczności: poza zdobyciem chwały zwycięskiego wodza należało – nie Na temat okoliczności utworzenia, organizacji, ewolucji oraz zadań tej formacji: Freis (1967); Keppie (1984) 154; Bérard (1988); Webster (1998) 98-99; Le Bohec (2001) 21-22. Zob. także przyp. 16. 27 Na temat okoliczności utworzenia, organizacji, ewolucji oraz zadań tej formacji: Baillie Reynolds (1926); Keppie (1984) 154; Sablayrolles (1996); Webster (1998) 99-101; Le Bohec (2001) 22-23. 28 Zob. Echols (1957-1958) 377-384; Nippel (1995) 90-98. 29 Na temat okoliczności utworzenia, organizacji, ewolucji oraz zadań tej formacji: Keppie (1984) 154; Speidel (1984); (1994) 15-18; Webster (1998) 101-102; Le Bohec (2001) 23; Łuć (2010) 127-128, 130-136. 30 Zob. przyp. 4. 31 Kwestię tę kilkukrotnie, choć nieco pobieżnie, podjął Bengtson [(1981) 245-267, 289-293], zwracając uwagę na występującą wśród współczesnych badaczy skłonność do oceniania Augusta przez pryzmat ostatnich lat jego panowania. Bardziej rozbudowaną analizę pokojowego wizerunku Augusta przeprowadził Kienast (1982) 214-252. W tym kontekście warto także zwrócić uwagę na rozważania zaprezentowane przez: Walser (1955), ukazujące zasadniczą różnicę pomiędzy propagandowym wykorzystywaniem haseł Libertas i Pax, których znaczenie w odniesieniu do polityki wewnętrznej wielu współczesnych badaczy zdaje się pojmować opacznie. Por. Barnes (1974). 32 Zob. Bengtson (1981) 73-93; Kienast (1982) 264-310; Bleicken (1998) 565-619; Eck (2003) 93-104; Goldsworthy (2014) 239-253, 355-374. 26 65 AUGUST I RZYM: PAMIęć, RYTUAŁY I PRAKTYKI żYCIA CODZIENNEGO chcąc powtórzyć błędu Cezara – zadbać także o własne bezpieczeństwo. Trudno w związku z tym rozpatrywać wycofanie legionów z Italii w kategorii pokojowych dążeń Augusta, z czym kontrastują już choćby wykraczające poza funkcje reprezentacyjne zadania powierzane pretorianom33. Ciekawym, acz niemożliwym do opracowania zagadnieniem jest w tym kontekście ewolucja społecznego postrzegania legionów w latach 27 przed Chr.– 14 po Chr.34 Pytaniem otwartym musi pozostać, czy podjęcie przez Augusta decyzji o niezatrzymywaniu żadnego z nich na terenie Italii miało realny wpływ na odczucia żywione przez obywateli. Zachowane źródła nie są niestety pod tym względem reprezentatywne. Jest natomiast faktem, że mieszkańcy stolicy mieli okazję regularnie stykać się z symboliką legionową, czego apogeum nastąpiło w 20 roku po odzyskaniu utraconych orłów legionowych. Utworzenie armii zawodowej musiało w pewnym stopniu przyczynić się do zmiany wizerunku wojska, jako że – pomimo okresowego przeprowadzania poboru w trybie przymusowym – doszło wówczas do wykształcenia się nowego podmiotu prawno-zawodowego, czyli żołnierza, którego sytuacja ewoluowała w kolejnych latach35. Efektem działań Augusta stało się zatem odseparowanie legionistów od znacznej części społeczeństwa. Nie brakowało natomiast w przestrzeni miejskiej odwołań do odnoszonych przez nich sukcesów orężnych. Choć większość obywateli doświadczyła skutków demilitaryzacji, to nie było to równoznaczne z zanikiem ideologii agresywnego ekspansjonizmu, który po prostu przybrał nowe formy i był realizowany za pomocą zmodyfikowanych środków. Wykorzystanie legionów do kreacji wizerunku Augusta August nigdy nie cieszył się opinią wybitnego wodza, co musiało być przez niego odbierane szczególnie boleśnie w latach 44-31, kiedy przychodziło mu mierzyć się na różnych polach z tak utalentowanymi militarnie postaciami, jak Antonius czy Sextus Pompeius. Powodowało to, że był zmuszony poświęcić szczególną uwagę właśnie temu aspektowi kreacji własnego wizerunku. Prawdopodobnie to w tych kategoriach należy przede wszystkim odbierać rozpoczętą przez niego wojnę ili- Zob. przyp. 26. Na temat relacji pomiędzy żołnierzami a cywilami w okresie cesarstwa: Campbell (2002). 35 Pomimo prób czynionych przez niektórych historyków koncentrujących swoje zainteresowania badawcze na armii rzymskiej w dalszym ciągu nie udało się zmienić ogólnego obrazu ówczesnego systemu rekrutacyjnego, opierającego się na zaciągu ochotników: Forni (1953) 28-50, 65-118; Brunt (1974); Watson (1982a). 33 34 66 MICHAŁ NORBERT FASZCZA, LEGIONY W MIEśCIE AUGUSTA: SYMBOLE I RZECZYWISTOść ryjską toczoną w latach 35-3336. Cassius Dio stwierdził wprost, że młody Cezar nie miał żadnego powodu, aby atakować tamtejsze plemiona37, natomiast Velleius Paterculus starał się wytłumaczyć podjętą przez niego decyzję chęcią zahartowania żołnierzy38. O ile takie wytłumaczenie nosi pewne znamiona racjonalności, o tyle warto również zwrócić uwagę na obietnice poczynione przez młodego Cezara w 36 roku. Podczas negocjacji toczonych ze zbuntowanymi legionistami zapowiedział on, że zapewni im w najbliższej kampanii możliwość zdobycia bogatych łupów39. Problem w tym, że Illyria była obszarem biednym i nie wydaje się, aby młody Cezar żywił w tym względzie jakiekolwiek złudzenia. Redukcja liczby żołnierzy, którym trzeba będzie w najbliższej przyszłości zapewnić odprawę to jedno, ale dotychczasowy brak osobistych sukcesów militarnych to drugie40. Wobec niedawnej klęski poniesionej przez Antoniusa na Wschodzie moment do wywołania stosunkowo łatwej wojny wydawał się szczególnie sprzyjający. Taką interpretację potwierdzają dwa epizody. Po pierwsze, w przesłanym do senatu sprawozdaniu młody Cezar akcentował swoje dokonania, porównując je do rzekomej bezczynności Antoniusa41. Po drugie zaś, dał przykład bezsensownej brawury podczas oblegania jednego z grodów, co przypłacił ciężkimi obrażeniami42. Nigdy później August nie starał się już dawać bezpośredniego dowodu bohaterstwa, skupiając się na podkreślaniu odnoszonych w jego imieniu zwycięstw i pełnionej przez niego roli przywódcy. Przykładem takiego postępowania mogą być dwie emisje denarów datowane na przełom lat 29/28, zawierające na rewersie wyobrażenie młodego Cezara dzierżącego włócznię, ubranego w pancerz i paludamentum, czyli płaszcz będący oznaką rangi głównodowodzącego (ilustr. 1, 2)43. W późniejszych latach August ograniczał się do eksponowania sukcesów militarnych na monetach, nie czyniąc bezpośrednich nawiązań do swojej najwyższej 36 Na temat jej przebiegu i znaczenia strategicznego: Mon. Anc. 29, 30; App. Ill. 16-28; Cass. Dio 49, 35-38; Schmitthenner (1958). 37 Cass. Dio 49, 36,1. 38 Vell. Pat. 2, 78, 2. 39 App. B Civ. 5, 128, 530. 40 Trudno bowiem za takie uznać zajęcie Sycylii w 36 roku, będące w gruncie rzeczy zasługą Marcusa Aemiliusa Lepidusa i działającego w imieniu młodego Cezara Marcusa Vipsaniusa Agrippy. 41 App. Ill. 16, 46. 42 App. Ill. 20, 57-58. Próbę przedstawienia wojny iliryjskiej w kategoriach uzasadnionego strategicznie działania obliczonego na zabezpieczenie rzymskiego władztwa na Bałkanach podjął Gruen (1996) 171-174. Trzeba jednak przyznać, że przedstawiona przez niego argumentacja wydaje się niezbyt przekonująca, szczególnie wobec odmiennego punktu widzenia przedstawionego przez autorów antycznych. 43 RIC I2 251, 253. Na temat wyglądu i znaczenia paludamentum: Sumner (2009) 71-74. 67 AUGUST I RZYM: PAMIęć, RYTUAŁY I PRAKTYKI żYCIA CODZIENNEGO Ilustr. 1. Denar z przełomu lat 29/28 zawierający na rewersie wizerunek młodego Cezara w paludamentum RIC I2 251 Ilustr. 2. Denar z przełomu lat 29/28 zawierający na rewersie wizerunek młodego Cezara w paludamentum RIC I2 253 władzy wojskowej. W pełni zdawał sobie jednak sprawę z użyteczności tego typu kreacji, o czym może świadczyć m.in. lugduńska emisja z przełomu lat 9/8, przedstawiająca na rewersie aureusa postać siedzącego na koniu Caiusa Caesara, wnuka i adoptowanego syna princepsa, w otoczeniu znaków legionowych44. Nie zmienia to faktu, że po przełomie 29 i 28 roku nie ukazał się już ani jeden typ monet, który przedstawiałby princepsa w paludamentum, co może sugerować, iż młody Cezar nie musiał już czynić starań zmierzających do zniwelowania siły oddziaływania propagandy głoszonej przez jego przeciwników. Pokonanie Antoniusa pod Akcjum w 31 roku i zajęcie Aleksandrii rok później stanowią więc wyraźną granicę w zakresie kształtowania wizerunku jego osoby. W odniesieniu do Rzymu zachowało się zaskakująco niewiele przykładów eksponowania w przestrzeni publicznej wyobrażeń żołnierzy i związanych z nimi sym- 44 RIC I2 198. 68 MICHAŁ NORBERT FASZCZA, LEGIONY W MIEśCIE AUGUSTA: SYMBOLE I RZECZYWISTOść Ilustr. 3. Fragment sceny batalistycznej przedstawionej na łuku z Arausio, lata 29-25 Za: D’Amato, Sumner (2009) 16 Ilustr. 4. Fragment sceny batalistycznej przedstawionej na monumencie z Glanum, lata 30-25 Za: D’Amato, Sumner (2009) 10 boli. Z pewnością najważniejsze znaczenie należy przypisać łukom triumfalnym, których przybliżony wygląd można współcześnie zrekonstruować na podstawie niejasnych opisów zawartych w przekazach źródłowych oraz legend zamieszczanych na monetach. Na terenie Galii podobną funkcję spełniał łuk kommemoratywny wzniesiony w Arausio (wsp. Orange; ilustr. 3) i monument z Glanum (wsp. Saint-Rémy-de-Provence; ilustr. 4) z tą różnicą, że nie służyły one podkreśleniu wiktorii Augusta, ale związku fundatorów z jego przybranym ojcem – Cezarem45. Picard (1957) 195-198, 319-325; Amy et al. (1962). Inskrypcja umieszczona na monumencie z Glanum jednoznacznie wskazuje na przedstawicieli miejscowej elity, którzy uzyskali rzymskie obywatelstwo przed 44 rokiem, jako na fundatorów. Kwestią dyskusyjną pozostaje natomiast udział Augusta we wzniesieniu obu monumentów. Pierwszy z nich mógł bowiem powstać po 31 roku, czyli 45 69 AUGUST I RZYM: PAMIęć, RYTUAŁY I PRAKTYKI żYCIA CODZIENNEGO Ilustr. 5. Fragment sceny batalistycznej przedstawionej na łuku z Seguviny, 14 rok Za: D’Amato, Sumner (2009) 40 Obydwa służą badaczom rzymskiej i celtyckiej wojskowości za źródła pomocnicze podczas studiów prowadzonych nad ewolucją form morfologicznych stosowanego wówczas uzbrojenia, podobnie jak datowany na zbliżone lata łuk z Seguviny (wsp. Suza; ilustr. 5). Sceny ukazane na wszystkich wspomnianych budowlach cechują się zarówno dużym dynamizmem, jak i patosem. Stawia to pod znakiem zapytania twierdzenie Paula Zankera, że niewielka liczba wyobrażeń konfliktów i żołnierzy pochodzących z okresu panowania Augusta wynikała ze świadomego przeciwstawiania swojego wizerunku wojowniczości Antoniusa, który w przypadku zwycięstwa wpłynąłby na przekształcenie sztuki rzymskiej w kierunku większego upodobnienia jej do sztuki hellenistycznej46. Rzecz w tym, że monumenty z Arausio, Glanum i Seguviny posiadają wszystkie cechy przypisywane hellenistycznym scenom batalistycznym, przyswojonym przez Rzymian już znacznie wcześniej47. Nie jest też prawdą, że pod panowaniem Augusta stroniono od podejmowania tematyki militarnej, o czym może świadczyć choćby słynna płaskorzeźba z Praeneste przedstawiająca rzymski okręt wojenny (ilustr. 6)48 czy wzorowane na hellenistycznym uzbrojenie ukazane na fryzie z Turynu, zdobiącym przed laty bliżej nieznaną budowlę (ilustr. 7). Przypisywanie Antoniusowi bezwarunkowego zamiłowania do hellenizmu w wydaniu wschodnim stanowi efekt zbytniego sugerowania się przez współczesnych badaczy propagandą głoszoną przez młodego Cezara, który pragnął przedjuż po odniesieniu przez późniejszego princepsa zwycięstwa pod Akcjum. Może to sugerować chęć upamiętnienia przez lokalną elitę zarówno dokonań Cezara, jak i jego przybranego syna. Być może jednak młody Cezar partycypował finansowo we wzniesieniu łuku z Arausio. Przy obecnym stanie badań problem ten wydaje się niemożliwy do rozstrzygnięcia, niemniej zasygnalizowanie powyższych wątpliwości jest konieczne do ukazania możliwie pełnych okoliczności wzniesienia obu budowli. 46 Zanker (1999) 72, 261. 47 Hölscher (1988) 353-354; (2011) 52-73. Zob. także: La Rocca (1988) 17-23. 48 Wspomnianą płaskorzeźbę datuje się najczęściej na lata 37-32, np. Hölscher (1988) 363. Nie tłumaczy to jednak obecności jednoznacznie nawiązującego do Egiptu krokodyla, co może sugerować jej związek z bitwą stoczoną w 31 roku pod Akcjum. 70 MICHAŁ NORBERT FASZCZA, LEGIONY W MIEśCIE AUGUSTA: SYMBOLE I RZECZYWISTOść Ilustr. 6. Fragment płaskorzeźby z Praeneste przedstawiającej okręt wojenny wraz z załogą, przełom er Ze zbiorów Musei Vaticani, Rzym Ilustr. 7. Fragment płaskorzeźby z Turynu przedstawiającej uzbrojenie, przełom er Za: D’Amato, Sumner (2009) 104 stawić swojego rywala w opozycji do tradycyjnie pojmowanej Romanitas49. Tymczasem nic nie wskazuje na to, aby Antonius faktycznie przejawiał w tym zakresie jakieś rewolucyjne zamiary, szczególnie biorąc pod uwagę jego ograniczone zainteresowanie sztukami plastycznymi50. Co więcej wzorce hellenistyczne były Niewątpliwie znaczny wpływ na takie ukształtowanie wizerunku Antoniusa miała niezwykle sugestywna wizja jego osobowości odmalowana przez: Bengtson (1977). Na temat związków Antoniusa ze Wschodem: Buchheim (1960). 50 Nie wspomniał o tym bowiem żaden z antycznych autorów, a co więcej: Antonius nie pełnił funkcji mecenasa sztuki na podobieństwo Caiusa Asiniusa Polliona czy samego Augusta. Na obszarze znajdującym się do 31 roku pod jego kontrolą nie zaobserwowano także żadnych nagłych zmian w tym zakresie. Jest to szczególnie znaczące w odniesieniu do emitowanych na rozkaz Antoniusa 49 71 AUGUST I RZYM: PAMIęć, RYTUAŁY I PRAKTYKI żYCIA CODZIENNEGO Ilustr. 8. Fragment nagrobka P. Ventidiusa, 35 rok Za: Hölscher (1988) 365 już obecne w rzymskiej sztuce od dłuższego czasu i nie ma żadnych przesłanek, na podstawie których można by było domniemywać, że kłóciły się w jakikolwiek sposób z ówczesnym pojmowaniem „rzymskości”. Na koniec wreszcie niewielka liczba znanych zabytków noszących konotacje militarne niekoniecznie musi wynikać z założeń programowych Augusta51, lecz po prostu z ograniczonego stopnia ich zachowania, tak samo zresztą jak pozostałych. Pod rządami Augusta znaczenie zwycięstw odnoszonych przez legiony nie uległo zatem dewaluacji – uzyskało za to nowy kontekst, wpisując się w politykę promowania cnót i osiągnięć wybranych przedstawicieli nowej dynastii panującej. Względna rzadkość wyobrażeń legionistów i ich symboli na terenie Rzymu miała swoje źródło raczej w rzymskiej tradycji propagowania sukcesów militarnych przez budowle użyteczności publicznej i legendy zamieszczane na monetach52. Co zrozumiałe, w okresie cesarstwa obecność symboliki legionowej w przestrzeni publicznej była znacznie większa na obszarach, na których stacjonowało wojsko, względnie monet, których legendy miały tradycyjny rzymski charakter, co – nawiasem mówiąc – nie powinno dziwić, skoro były wybijane na potrzeby opłacenia żołnierzy. 51 Na temat „programu kulturowego” Augusta, jego ewolucji i uwarunkowań społeczno-politycznych: Heinze (1960); Gros, Sauron (1988); Galinsky (1996); Torelli (1996) 934-952; Zanker (1999). Na temat augustowskiej „polityki religijnej”, pozostającej w ścisłym związku z aspektami militarnymi i długoletnią rywalizacją prowadzoną z Antoniusem: Morawiecki (2014) 153-220. 52 Na temat ewolucji tego aspektu rzymskiej sztuki: Hannestad (1988). 72 MICHAŁ NORBERT FASZCZA, LEGIONY W MIEśCIE AUGUSTA: SYMBOLE I RZECZYWISTOść Ilustr. 9. Fragmenty dekoracji grobowca L. Munatiusa Plancusa z Caiety, 15 rok Za: D’Amato, Sumner (2009) 23 tam, gdzie byli osadzani weterani. Najliczniejsze znaleziska tego typu pochodzące z okresu panowania Augusta były odnajdywane przede wszystkim w Galii i na obszarach nadreńskich53. Ukierunkowanie cesarza na promocję innych symboli nie oznaczało automatycznie ograniczenia liczby wyobrażeń ściśle związanych z legionami. Nie należy bowiem zapominać o prywatnych fundacjach znajdujących się w pobliżu stolicy, jak również o ozdobach i przedmiotach codziennego użytku. Tuż poza granicami antycznego pomoerium odnaleziono datowany na 35 rok fragment nagrobka zasłużonego wodza Publiusa Ventidiusa (cos. 38), na którym ukazani zostali trzej mężczyźni, z czego jeden z pewnością jest żołnierzem, a dwaj pozostali uosabiają cnoty wojskowe (ilustr. 8)54. W Caiecie zachowało się mauzoleum Luciusa Munatiusa Plancusa z 15 roku, na którego ścianach widnieją wyobrażenia ekwipunku rzymskiego i galijskiego (?) (ilustr. 9). W Ostii z kolei znajduje się pochodzący z ok. 20 roku monument upamiętniający dobroczyńcę miasta, Caiusa Cartiliusa Poplicolę, który prawdopodobnie wziął udział w bitwie pod Akcjum, o czym mogą świadczyć wizerunki żołnierzy i dziobów okrętowych, choć mogą one również nawiązywać do walk toczonych z Sextusem Pompeiusem (ilustr. 10). Pytaniem otwartym musi pozostać kwestia, jak wiele tego typu przedstawień znajdowało się ówcześnie na terenie Italii czy – zawężając obszar zainte53 54 Künzl (1988a); (1988b). Zob. Hölscher (1988) 363. 73 AUGUST I RZYM: PAMIęć, RYTUAŁY I PRAKTYKI żYCIA CODZIENNEGO Ilustr. 10. Monument z Ostii honoryfikujący C. Cartiliusa Poplicolę, 20 rok Zdjęcie: Udimu (CC BY-SA 3.0) Ilustr. 11. Gemma Augustea, początek I wieku po Chr. Ze zbiorów Kunsthistorisches Museum, Wiedeń resowania do Lacjum – w bezpośrednim otoczeniu Rzymu, niemniej wieloletnia eksploatacja zwycięstwa odniesionego przez flotę młodego Cezara w 31 roku każe podejrzewać, że nie należały one do rzadkości. Ponownie warto podkreślić, że 74 MICHAŁ NORBERT FASZCZA, LEGIONY W MIEśCIE AUGUSTA: SYMBOLE I RZECZYWISTOść do momentu śmierci cesarza w 14 roku po Chr. Rzym toczył liczne wojny zaborcze55, co musiało znajdować przełożenie na symbolikę wykorzystywaną przez jej uczestników, bez względu na ich status materialny. Jeśli doliczy się do tego nie zawsze zachowane do naszych czasów fundacje akcyjskie i nagrobki weteranów, to nagle mogłoby się okazać, że wizja Zankera nie znajduje żadnego oparcia w rzeczywistości. Nie zawsze można było jednak liczyć na wierność przedstawień, na co wpłynęło niewątpliwie szerokie zaadaptowanie wzorców hellenistycznych. O ile żołnierze ukazani na nagrobku Ventidiusa czy monumencie wzniesionym ku czci Cartiliusa Poplicoli odpowiadają w ogólnych zarysach dzisiejszej wiedzy na temat uzbrojenia stosowanego w legionach na przełomie er56, o tyle panoplia znane z fryzu turyńskiego czy datowanej na ok. 10 rok po Chr. Gemma Augustea (ilustr. 11) mieszczą się w kanonie sztuki hellenistycznej i próżno byłoby dopatrywać się w nich realizmu. Kolejnym sposobem nawiązywania do tematyki legionowej były zdobienia umieszczane na ekwipunku wojskowym, głównie na pancerzach i pochwach mieczy57. ściśle koresponduje to ze statuą Augusta z Prima Porta (ilustr. 12a-b), jak również z pochodzącym z końca II wieku tzw. ołtarzem Domitiusa Ahenobarbusa, na którym postać rzymskiego oficera nosi pancerz torsowy zdobiony na piersi nie- Ilustr. 12a-b. Posąg cesarza Augusta z Prima Porta, po 17 roku Ze zbiorów Musei Vaticani, Rzym Zob. przyp. 32. Feugère (2002) 63-87; Bishop, Coulston (2009) 48-127; D’Amato, Sumner (2009) 6-59. 57 Zob. Künzl (1988a) 558, Kat. 383 a-b, Abb. 220, 221 a-c. 55 56 75 AUGUST I RZYM: PAMIęć, RYTUAŁY I PRAKTYKI żYCIA CODZIENNEGO czytelnym już dziś motywem. Nie zawsze tego typu uzbrojenie było stosowane podczas kampanii, ponieważ znaczna liczba elementów dekoracyjnych osłabiała wytrzymałość konstrukcji. Takie egzemplarze były przeważnie wykonywane na prywatne zamówienie osób wywodzących się z wyższych warstw społecznych, ale wiadomo ze źródeł, że broń zdobili także szeregowi legioniści, i to zarówno w okresie republiki, jak i cesarstwa58. Wynika z tego, że w procesie kreacji wizerunku Augusta legioniści odgrywali marginalną rolę. Znacznie większe znaczenie miały dla princepsa odnoszone przez nich zwycięstwa, których głównym wyrazicielem w sferze wizualnej był on sam. Tworzący jego straż przyboczną pretorianie nie pozwalali jednak zapomnieć o tym, że w dalszym ciągu pełnił on funkcję wodza (dux). W powszechnym obiegu znajdował się monety upamiętniające niedawne sukcesy militarne, przypominały o nich także łuki triumfalne i budowle kommemoratywne. Maszerujący w procesjach żołnierze stanowili żywy wyraz potęgi Rzymu. Z punktu widzenia Augusta konieczność podkreślania związków z wojskiem ustała jednak w 30 roku – tuż po zakończeniu ostatniej republikańskiej wojny domowej. Ostatnim exemplum młodego Cezara, wodza były denary wybite na przełomie lat 29/28. Błędem byłoby jednak upatrywać w Auguście jedynego kreatora przestrzeni publicznej Rzymu i okolic. Wyobrażenia legionistów pojawiały się na nagrobkach, monumentach honoryfikacyjnych, jako ozdoby budowli publicznych i prywatnych. Najbliższe stolicy znaleziska pochodzą z Ostii, Praeneste, Caiety i podrzymskiej nekropoli. Gemma Augustea wskazuje ponadto, że w użyciu mogło znajdować się wiele wyrobów jubilerskich, których dekoracje nawiązywały choćby w pośredni sposób do wojskowości. Regularnie toczone wojny oraz wcielanie do legionów kolejnych roczników mężczyzn skutecznie zapobiegły wyrugowaniu kwestii militarnych z umysłów obywateli, czego nikt zresztą nie zamierzał czynić. Wszystko to świadczy o tym, że ograniczona inicjatywa Augusta w zakresie promowania symboliki legionowej była skutecznie uzupełniana przez innych. Nic jednak nie było w stanie przewyższyć pod względem rozmachu celebry zwrócenia przez Partów znaków legionowych. Był to niewątpliwie najistotniejszy moment funkcjonowania w przestrzeni publicznej atrybutów legionowych, choć nie budziły one wyłącznie pozytywnych skojarzeń – odzyskano je na drodze dyplomatycznej, lecz wcześniej utracono w bitwach. Po raz kolejny zatem sukces państwa okazał się osobistym sukcesem Augusta, osiągniętym nawet nie z powodu, ale pomimo postawy wojska. 58 Kwestię tę wyczerpująco opracowała Gilliver (2007b). 76 MICHAŁ NORBERT FASZCZA, LEGIONY W MIEśCIE AUGUSTA: SYMBOLE I RZECZYWISTOść zwycięstwo partyjskie i jego eksploatacja w sferze publicznej W 20 roku partyjski król Phraates IV – nie chcąc ryzykować zbrojnej konfrontacji z Rzymem w obliczu postępującego kryzysu wewnętrznego – zgodził się zwrócić zdobyte w poprzednich latach znaki legionowe. W tekście „Res gestae Divi Augusti” jest mowa o łupach i znakach („spolia et signa”) utraconych przez trzy armie rzymskie („trium exercitum Romanorum”)59. Przekaz ten nie może być jednak traktowany jako podstawa do uznania, że Augustowi udało się odzyskać orły (aquilae) utracone kolejno: w 53 roku przez Marcusa Liciniusa Crassusa, 40 roku przez Luciusa Decidiusa Saxę i 36 roku przez Antoniusa, gdyż w jego treści pojawia się wyłącznie termin signa. O ile pewne jest, że Crassus faktycznie utracił orły legionowe60, Saxa zaś mógł to uczynić z dużą dozą prawdopodobieństwa61, o tyle nie dysponujemy żadnym przekazem, który sugerowałby, iż podobna sytuacja przydarzyła się Antoniusowi62. Co więcej, termin signum nie był równoznaczny z terminem aquila. W szerokim znaczeniu oznaczał po prostu znak (w tym kontekście: legionowy), natomiast w wąskim: znak manipularny (signum manipularis)63. Skoro zatem swoje znaki straciły trzy armie, to w większości musiały to być znaki manipułów, choć zachowane wyobrażenia i stosowanie przez autorów antycznych liczby mnogiej jednoznacznie wskazują na to, że wśród nich znalazły się minimum dwa orły, zapewne jednak więcej. Już sam fakt ich odzyskania bez konieczności przelewu krwi mógł być uważany za znaczący sukces dyplomatyczny Augusta. Ich utrata musiała być traktowana przez Rzymian jako dotkliwy cios, z czego Partowie zapewne w pełni zdawali sobie sprawę. Zdobycie znaku/sztandaru przeciwnika w każdej epoce stanowiło bowiem powód do chwały, bez względu na jego formę wizualną i rodzaj zhańbionej w ten sposób jednostki. Rzymianie powetowali sobie wcześniejsze porażki, kreśląc przesadzony wizerunek partyjskiego króla zwracającego na klęczkach (sic) niedawne zdobycze – czy to w literaturze64, czy to na rewersach wyemitowanych w 18 roku denarów (ilustr. 13)65. Mon. Anc. 29. Zob. MRR: 2.230. 61 Livy Per. 127; Flor. 2, 19, 4; Just. Epit. 42, 4, 7; Cass. Dio 48, 25, 3-4. 62 Zob. Vell. Pat. 2, 82, 3; Plut. Ant. 50, 1. 63 OLD 1760. 64 Hor. Epist. 1, 12, 27-28. 65 RIC I2 314, 315. Trudno przy tym jednoznacznie rozstrzygnąć, czy klęcząca postać zwracająca signum miała być partyjskim królem, czy tylko jego wysłannikiem. Fragment dzieła Horatiusa Flaccusa każe raczej przychylić się do pierwszej z wymienionych interpretacji, choć można w tym 59 60 77 AUGUST I RZYM: PAMIęć, RYTUAŁY I PRAKTYKI żYCIA CODZIENNEGO Ilustr. 13. Denar z 18 roku zawierający na rewersie wizerunek klęczącego Parta zwracającego signum RIC I2 288 Pojmując wyznaczoną mu rolę w nowym systemie rządów, senat uchwalił dla Augusta triumf, z którego odbycia ten zrezygnował66. Odzyskane znaki zostały umieszczone w świątyni Marsa Ultora (Mściciela)67, a dyplomatyczne zwycięstwo nad Partami zostało uczczone wzniesieniem nieopodal świątyni Divus Iulius stosownego łuku triumfalnego68. Cassius Dio stwierdził, że odzyskanie znaków było traktowane niemal na równi z podbiciem królestwa Partów69, co pośrednio może świadczyć o respekcie, jakim Rzymianie darzyli swoich wschodnich przeciwników. Nic dziwnego zatem, że sukces Augusta znalazł silne odbicie w twórczości ówczesnych poetów, wychwalających wiekopomne osiągnięcie princepsa70. Powód, dla którego odzyskane znaki legionowe zostały dedykowane Marsowi jest oczywisty. Legion, który został rozbity i stracił swoją aquila nie był już odtwarzany (jego numer mogła przejąć inna jednostka, jednakże bez zachowania ciągłości), ponieważ takie wydarzenie było uważane za nefas71. Ponowne wręczenie odzyskanego orła któremuś z legionów nie wchodziło w rachubę, nawet po odpra- kontekście zadać pytanie, czy August i jego współpracownicy zadbali o aż tak daleko idącą spójność przekazu. 66 Na temat honorów przyznanych Augustowi z tytułu odzyskania znaków, jak również ich wykorzystania do kreacji wizerunku cesarza: Rich (1998). Obecnie jest to najpełniejsze omówienie tego zagadnienia, zawierające ponadto podsumowanie toczonego do tej pory dyskursu. 67 Mon. Anc. 29; Suet. Aug. 21, 3; Cass. Dio 54, 8, 3. 68 Cass. Dio 54, 8, 3; Serv. ad Aen. 7.606. 69 Cass. Dio 54, 8, 1-2. 70 Hor. Epist. 1, 12, 27-28; 1, 18, 56-57; Carm. 4, 5, 25-27; 4, 15, 6-8, 4, 15, 23; Verg. G. 3, 30-33; Aen. 7, 601-606; 8, 726-728; Ov. Fast. 5, 585-586; 593-594; Tr. 2, 227-228; Wissemann (1982). 71 Takimi legionami były XVII (?), XVIII i XIX rozbite w 9 roku po Chr. w Lesie Teutoburskim, jak również V Alaudae zniszczony w 87 roku po Chr. czy XXII Deiotariana w latach 132-135 po Chr. [Keppie (1984) 214]. Zob. także Rüpke (1990) 185-188. 78 MICHAŁ NORBERT FASZCZA, LEGIONY W MIEśCIE AUGUSTA: SYMBOLE I RZECZYWISTOść Ilustr. 14. Denar z przełomu lat 19/18 zawierający na rewersie wizerunek zwróconych przez Partów signa RIC I2 87a wieniu rytuałów oczyszczających. Jedynym rozwiązaniem było zatem dedykowanie go któremuś z bogów, Mars Ultor zaś nadawał się do tego celu znakomicie72. Co więcej część znaków została utracona przez Antoniusa, a część przez jego oficera – Saxę. Zmuszając Partów do oddania signa, August przewyższył więc wschodnie dokonania swojego największego przeciwnika. Przez kilka lat motyw odzyskanych znaków legionowych stanowił jeden z najważniejszych elementów kreowania wizerunku zwycięskiego cesarza. Scena zwrotu aquila znalazła się na pancerzu, w który został przybrany August na tzw. posągu z Prima Porta (ilustr. 12). Jako że do tej pory nie udało się odnaleźć żadnego z orłów legionowych, wyobrażenie to ma bardzo duże znaczenie podczas rekonstruowania ich wyglądu73. Nie wiadomo natomiast, kim była postać odbierająca od Parta orła (Diana?) ani jakie znaczenie symboliczne posiadał stojący obok jej nóg pies (tradycyjny atrybut Diany?). Dla ówczesnych Rzymian musiało to być czytelne, ale obecnie sprawia znaczne problemy interpretacyjne74. Watson (1982b) 128-129. Por. Rüpke (1990) 188. Z wyglądem orła wiąże się jedna, ale za to poważna wątpliwość. Postać go odbierająca została bowiem ukazana w panoplium hellenistycznym nie zaś rzymskim, co świadczy o tym, że wykonawca posągu nie przywiązywał większej wagi do wierności historycznej, kierując się raczej kanonem. Jeśli tak, to należy postawić pytanie, czy przed wykonaniem projektu miał okazję oglądać orły legionowe, czy raczej pominął szczegóły na rzecz odpowiedniej stylizacji detali. Porównanie wizerunku aquila ukazanego na posągu z Prima Porta z pozostałymi przykładami wskazuje jednak na zachowanie dokładności, co wydaje się o tyle uzasadnione, że odzyskanie orłów stanowiło niezwykle ważny element działań kreacyjnych Augusta. Na temat rzymskich znaków legionowych: Bishop, Coulston (2009) 68-69, 113-115; D’Amato, Sumner (2009) 169-173. 74 Za Dianą opowiedział się Hölscher [(1988) 387]. Zanker [(1999) 192] widział w niej raczej przedstawiciela armii rzymskiej, wspominając także o przedstawianych wcześniej interpretacjach wiążących ją z Marsem Ultorem. 72 73 79 AUGUST I RZYM: PAMIęć, RYTUAŁY I PRAKTYKI żYCIA CODZIENNEGO Już samo wystawienie znaków na widok publiczny w świątyni Marsa Ultora miało przez lata przypominać o rzuceniu Partów na kolana bez konieczności wszczynania wojny, podobnie jak znacznie okazalszy łuk triumfalny. Złożone w świątyni znaki zostały także wyobrażone na rewersach kilku typów monet: 1) Na awersie głowa Augusta z legendą CAESAR AVGVSTVS; na rewersie Mars trzymający w prawej dłoni orła, w lewej zaś signum, legenda SIGNIS RECEPTIS (denar, przełom lat 19/18)75. 2) Na awersie głowa Augusta z legendą SPQR CAESARI AVGV; na rewersie Mars trzymający w prawej dłoni orła, w lewej zaś signum, legenda VOT P SVSC PRO SAL ET RED I O M SACR (denar, przełom lat 17/16)76. 3) Na awersie głowa Augusta z legendą CAESAR AVGVSTVS; na rewersie clipeus virtutis, po prawej stronie aquila, po lewej signum, legenda SPQR SIGNIS RECEPTIS (denar, przełom lat 19/18; ilustr. 14)77. 4) Na awersie kwadryga z legendą CAESARI AVGVSTO; na rewersie orzeł, szata triumfalna i wieniec, legenda SPQR PARENT CONS SVO (denar, 18 r.)78. 5) Na awersie głowa Augusta z legendą CAESARI AVGVSTO; na rewersie świątynia Marsa Ultora z orłem pośrodku i dwoma signa, po jednym z każdej strony orła, legenda MAR VLT (typ pierwszy) albo MART VLTO (typ drugi) (denar, 18 r.)79. 6) Na awersie głowa Augusta z legendą CAESARI AVGVSTO; na rewersie kwadryga wraz z orłem, legenda SPQR (denar, 18 r.)80. 7) Na awersie głowa Augusta z legendą CAESARI AVGVSTO; na rewersie kwadryga wraz z orłem umieszczona w świątyni, legenda SPQR (denar, 18 r.)81. 8) Na awersie głowa Augusta z legendą AVGVST; na rewersie Wiktoria trzymająca w lewej dłoni orła (kwinar, lata 18-16)82. 9) Na awersie głowa Augusta z legendą SPQR IMP CAESARI AVG COS XI TR POT VI; na rewersie łuk triumfalny, legenda CIVIB ET SIGN MILIT A PART RECVPER (denar, lata 18-16)83. RIC I2 82-b. RIC I2 148, 150a-b. 77 RIC I2 86a-b, 87a-b. 78 RIC I2 99, 100. 79 RIC I2 104, 105a-b. 80 RIC I2 108a-b. 81 RIC I2 115, 118, 119, 120. 82 RIC I2 121. 83 RIC I2 132, 134a-b, 135, 136. 75 76 80 MICHAŁ NORBERT FASZCZA, LEGIONY W MIEśCIE AUGUSTA: SYMBOLE I RZECZYWISTOść 10) Na awersie głowa Herkulesa z legendą M DVRMIVS IIIVIR; na rewersie klęczący Part zwracający signum, legenda CAESAR AVGVSTVS SIGN RECE (denar, 18 r.)84. 11) Na awersie głowa Honosa z legendą M DVRMIVS IIIVIR HONORI; na rewersie klęczący Part zwracający signum, legenda CAESAR AVGVSTVS SIGN RECE (denar, 18 r.)85. 12) Na awersie głowa Feronii z legendą TVRPILLIANVS IIIVIR FERON; na rewersie klęczący Part zwracający signum, legenda CAESAR AVGVSTVS SIGN RECE (denar, 18 r.)86. Pojawienie się najwcześniejszych emisji tego typu w 19 roku nie było przypadkowe, albowiem ściśle wiązało się z inauguracją Złotego Wieku (Saeculum Aureum)87. Powiązanie jej ze zwycięstwem o wydźwięku militarnym, nawet jeśli nieodniesionym zbrojnie, dobrze wpisywało się w rzymską tradycję budowania wizerunku państwa na sile okazywanej sąsiadom. Nie kto inny jak Vergilius stwierdził, że przeznaczeniem Rzymian jest „oszczędzać słabych i poskramiać butnych” (parcere subiectis et debellare superbos)88. Podobną opinię wyraził zresztą Cicero, zaklinając: „myśl zawsze [Rzymie] o rządzeniu ludami” (tu regere populos memento)89. Zwrócenie przez Phraatesa IV znaków legionowych zostało potraktowane jako ukorzenie się dumnego, a zarazem groźnego przeciwnika, czyli właśnie poskromienie barbarzyńskiej buty. Augustowi nie tylko udało się więc pomścić wcześniej doznane porażki, ale również przyczynić się do wypełnienia przeznaczenia nakreślonego Rzymowi przez bogów. Podsumowanie W świetle przedstawionej powyżej analizy nie ulega wątpliwości, że pod panowaniem Augusta mieszkańcy Rzymu mieli regularny i nieprzerwany kontakt z legionami. Pojawiający się w stolicy pretorianie byli bowiem początkowo rekrutowani z grona wyróżniających się legionistów, odstając od nich zaledwie kilkoma regulacjami dotyczącymi warunków pełnienia służby. W ogólnych zarysach ich uzbroje- RIC I2 314. RIC I2 315. 86 RIC I2 288. 87 Zanker (1999) 188. 88 Verg. Aen. 6, 851-853. 89 Cic. Sest. 104. 84 85 81 AUGUST I RZYM: PAMIęć, RYTUAŁY I PRAKTYKI żYCIA CODZIENNEGO nie, sposób szkolenia i status zawodowego żołnierza posiadającego obywatelstwo rzymskie odpowiadały tym odnoszącym się do żołnierzy piechoty legionowej. Była to jednocześnie kontynuacja praktyki dobrze znanej w okresie schyłku republiki i nie stanowiła aż tak znacznego novum, jak się to niekiedy zwykło przyjmować. Nawet kiedy z czasem pretorianie zaczęli ewoluować w kierunku większej odrębności, w stolicy nie zabrakło czytelnych nawiązań do symboliki legionowej. Pierwszym i niewątpliwie najbardziej spektakularnym wyrazem tego zjawiska były triumfy i owacje odbywające się z tytułu odnoszonych zwycięstw. W procesji triumfalnej mieli wówczas prawo kroczyć żołnierze, którzy wzięli udział w kampanii, a ich dokonania były uwieczniane pod postacią stosownych monumentów, emisji monetarnych, płaskorzeźb itp. Jak pokazują przykłady zwycięstw akcyjskiego i partyjskiego, centralną postacią pozostawał zwierzchnik sił zbrojnych, czyli cesarz, ale towarzyszące mu legionowe atrybuty przypominały o decydującym znaczeniu wojska w sukcesach zagranicznych Rzymu. Nie należy przy tym zapominać, że jedną z podstawowych form legitymizacji władzy cesarskiej były zwycięstwa, co wynikało z naturalnego przejęcia tradycji silnie zmilitaryzowanego społeczeństwa republikańskiego, w którym kariera polityczna w wielu przypadkach wciąż jeszcze była związana z karierą wojskową90. August, bez względu na to, czy osobiście uczestniczył w kampaniach wojennych, czy też nie, musiał skutecznie budować swój wizerunek przywódcy wojskowego, czemu miały służyć liczne podboje. Można zadać pytanie, czy miraż „pokojowego panowania Augusta” nie wpłynął na ocenę wykorzystywania przez niego sił zbrojnych do utrzymania porządku na terenie Italii; problem ten wciąż zdaje się umykać historykom. Tymczasem brak legionów w Italii nie oznaczał braku legionistów, tyle że występowali oni wówczas pod inną nazwą i z racji pełnionej funkcji cieszyli się odrębnym statusem. Drugim elementem oddziaływania na wyobraźnię publiczną były prywatne fundacje, czyli nagrobki, monumenty honoryfikacyjne bądź dekoracje budowli fundowanych w obrębie granic Lacjum przez członków lokalnych elit. Choć nie znamy tego typu przykładów pochodzących z samego Rzymu, co w odniesieniu do pierwszej z wymienionych kategorii jest dość oczywiste, to trudno byłoby zakładać, aby najbliższe otoczenie stolicy nie oddziaływało na jej mieszkańców. Kultura miejscowości znajdujących się w otoczeniu Rzymu była przecież głęboko rzymska, mobilność zaś społeczna mieszkańców stolicy nie ograniczała się do granic pomoerium. Odnaleziony w Ostii monument wystawiony w celu uczczenia Cartiliusa Poplicoli nie nosił rzymskiego charakteru, lecz był po prostu rzymski. Można się 90 Zob. Harris (1979); Eckstein (1987); Rosenstein (1990); Resch (2010). 82 MICHAŁ NORBERT FASZCZA, LEGIONY W MIEśCIE AUGUSTA: SYMBOLE I RZECZYWISTOść domyślać, że prezentacja symboli militarnych miała szczególne znaczenie w przypadku osób cieszących się dużą sławą, takich jak Ventidius, którego nagrobek zdobiły płaskorzeźby wyobrażające żołnierzy. Skoro zachowywali tę konwencję przedstawiciele elit, nie mógł od niej stronić również August. Rzym, będąc formalnie „miastem bez legionów”, nie był nim w istocie, nawet wziąwszy pod uwagę ograniczone działania Augusta podejmowane po 30 roku i zmierzające do kreowania własnego wizerunku przy użyciu symboli legionowych. Były one bowiem powszechne, choć ich obecność w przestrzeni publicznej była raczej pochodną innych inicjatyw niż obiektem promocji samym w sobie. Nieco paradoksalnie najbardziej znany symbol, czyli zwrócone przez Partów znaki legionowe, może się obecnie kojarzyć raczej z wcześniejszymi klęskami, w wyniku których zostały one utracone. Wydaje się jednak, że Rzymianie postrzegali tę kwestię odmiennie, łącząc je raczej z długo wyczekiwanym rewanżem na niedawnych pogromcach. August nie był pokojowym cesarzem, tak samo jak pokojowe nie były czasy, w których przyszło mu żyć. Musiało się to przełożyć na ówczesną rzeczywistość, w tym także na tematykę dzieł zlecanych artystom. Legiony w Mieście Augusta były więc obecne, choć ich realne wprowadzenie do stolicy związane już było z upadkiem zainicjowanej przez niego dynastii julijsko-klaudyjskiej. Położenie nacisku na legiony, miast na oddziały gwardyjskie i paramilitarne, pozwala spojrzeć na działalność Augusta prowadzoną wobec Rzymu i Italii w nieco innym świetle. Ewidentnie widać dzięki temu, że zmiana formy nie oznaczała znaczącej zmiany metod, a działania kojarzone z okresem wojen domowych były z powodzeniem kontynuowane. Można również odnieść wrażenie, że wszystko to pozostawało stosunkowo czytelne dla ówczesnych Rzymian w odróżnieniu od wielu współczesnych badaczy. August jako cesarz był przede wszystkim wodzem i eksponowanie przez niego symboliki legionowej było tak naturalne jak wykorzystywanie legionistów (przekształconych w pretorianów) do utrzymywania pokoju wewnętrznego. Społeczeństwo było zmęczone przeciągającymi się wojnami domowymi, ale nie oznaczało to wykształcenia się negatywnych konotacji związanych z legionami i odnoszonymi przez nie zwycięstwami, dzięki czemu zachowano republikański zwyczaj eksponowania posiadanej pozycji przy ich wykorzystaniu. August nie stanowił pod tym względem wyjątku. 83 AUGUST I RZYM: PAMIęć, RYTUAŁY I PRAKTYKI żYCIA CODZIENNEGO Michał Norbert Faszcza LEGIONS IN THE CITY OF AUGUSTUS: SYMBOLS AND REALITY Summary Emperor Augustus respected the Republican tradition and under his rule, Rome formally remained a “city without legions”. However, that does not mean that legionary imagery was absent in the public space. What is more, appropriate rotation of the praetorian detachments, which were initially recruited from outstanding legionaries, provided for a regular presence of soldiers in the capital. Also, one should not limit one’s deliberation to the boundaries of pomoerium, because things happening beyond them had a direct impact on the inhabitants of Rome. Thus, although legions would be seen in the city only during triumphs and ovations, their presence in the social and cultural space of the city was markedly noticeable and constant. This was accomplished in several domains, the most important of which was exploitation of the army-related symbolism by the victorious leader-emperor. The practice became particularly intense after the eagles had been recovered from Parthians. The Battle of Actium was widely invoked, even by private persons. On top of that, there are surviving representations of legionary weaponry, depicted on tombstones and public buildings across Latium. Rome under the rule of Augustus remained an expansive state and the emperor, having deployed forces on the numerous conquests, was compelled to resort to military motifs. Thus, even though Rome was a “city without legions”, it certainly was not devoid of their symbolism, on which praetorians drew upon as well. BIBLIOGRAFIA BIBLIOGRAFIA Acero Pérez J., Flohr M., Hobson B., Koehler J., Koloski-Ostrow A.O., Radbauer S., Van Vaerenbergh J. (2011) Location and Contexts of Toilets [w:] Roman Toilets: Their Archaeology and Cultural History, eds. G.C.M. Jansen, A.O. Koloski-Ostrow, E.M. Moormann, Leuven–Paris, 113-130. Aigner H. (1974a) Gedanken zur sogenannten Heeresreform des Marius, Innsbrucker Beiträge zur Kulturwissenschaft 18, 11-23. Aigner H. (1974b) Die Soldaten als Machtfaktor in der ausgehenden römischen Republik, Innsbruck. Albers J. (2013) Campus Martius. Die urbane Etwicklung des Marsfeldes von der Republik bis zum mitteren Kaiserzeit, Wiesbaden. Albertoni M. (1993) La statue di Giulio Caesare e del Navarca, Bullettino della Commissione Archeologica Comunale di Roma 95, 175-182. Alföldi A. (1934) Die Ausgestaltung des monarchischen Zeremoniells, RhM 49, 1-118. Alföldi A. (1935) Insignien und Tracht der römischer Kaiser, RhM 50, 3-158 [wydane razem z Alföldi (1934) = Alföldi (1970)]. Alföldi A. (1970) Die monarchische Repräsentation im römischen Kaiserreiche, Darmstadt. Alföldi A. (1973) Die zwei Lorbeerbäume des Augustus, Bonn. Alföldi A. (1974) Caesar in 44 v. Chr. Das Zeugnis der Münzen, Bd. II, Bonn 1974. Alföldi A. (1976) Octavians Aufstieg zur Macht, Bonn. Alföldy G. (1983) Sir Ronald Syme ‘Die römische Revolution’ und die deutsche Althistorie, Heidelberg. Alföldy G. (1994) August i inskrypcje: tradycja i innowacje. Narodziny epigrafiki imperialnej, tłum. L. Mrozewicz, Poznań [oryg. Gymnasium 98, 1991, 289-324]. Alföldy G. (1996) Subject and Ruler, Subjects and Methods: an Attempt at a Conclusion [w:] Subject and Ruler: the Cult of Ruling Power in Classical Antiquity, ed. A. Small, Ann Arbor, 254-261. Alföldy G. (2001) Pietas immobilia erga principem und ihr Lohn: Öffentliche Ehrenmonumente von Senatoren in Rom während der Frühen und Hohen Kaiserzeit [w:] Inschrift- 233 AUGUST I RZYM: PAMIęć, RYTUAŁY I PRAKTYKI żYCIA CODZIENNEGO liche Denkmäler als Medien der Selbstdarstellung in der römischen Welt, hrsg. von G. Alföldy, S. Panciera, Stuttgart, 11-46. Althoff G. (2011) Potęga rytuału. Symbolika władzy w średniowieczu, tłum. A. Gadzała, Warszawa [oryg. 2003]. Amici C.M. (1991) Il Foro Cesare, Firenze. Ammannati G. (2011) Il papiro di Servio Tullio (P.Oxy. 2088). Una nuova interpretazione”, MD 66, Pisa-Roma, 93-120. Ampolo C. (1998) La vita di Romolo [Commentario] [w:] Plutarco, Le vite di Teseo e di Romolo, a cura di C. Ampolo, M. Manfredini, Milano, 262-343. Amy R., Duval P.M., Formigé J., Hatt J.J., Picard C., Picard G.C., Piganiol A. (1962) L‘Arc d’Orange, Paris. Anderson J.C. (1984) The Historical Topography of the Imperial Fora, Bruxelles. Ando C. (2000) Imperial Ideology and Provincial Loyalty in the Roman Empire, Berkeley. Andrae B. (1957) Archäologische Funde im Bereich der Soprintendenzen von Rom 19491956/7, AA 72, 150-176. Arce J. (1988) Funus Imperatorum: Los funerales de los emperadores romanos, Madrid. Ariès P. (1989) Człowiek i śmierć, tłum. E. Bąkowska, Warszawa [oryg. 1977]. Arnaud P. (1984) L’image de globe dans le monde romain: science, iconographie, symbolique, MEFRA 96, 53-116. Arnaud P. (2007-2008) Texte et carte de Marcus Agrippa: historiographie et données textuelles, Geographia Antiqua 16-17, 73-126. Aronem J. (1999) Statua loricata divi Iulii, LTUR IV, 362-363. Arthurs J. (2012) Excavating Modernity. The Roman Past in Fascist Italy, New York. Assmann J. (2008) Pamięć kulturowa. Pismo, zapamiętywanie i polityczna tożsamość w cywilizacjach starożytnych, tłum. A. Kryczyńska-Pham, Warszawa [oryg. 2005]. Augé M. (2010) Nie-miejsca. Wprowadzenie do antropologii hipernowoczesności, tłum. R. Chymkowski, Warszawa [oryg. 1992]. Bablitz L.E. (2007) Actors and Audience in the Roman Courtroom, London. Bachmann-Medick D. (2012) Cultural Turns. Nowe kierunki w naukach o kulturze, tłum. K. Krzemieniowa, Warszawa [oryg. 2006]. Baillie Reynolds P.K. (1926) The Vigiles of Imperial Rome, Oxford. Balbuza K. (2005) Triumfator. Triumf i ideologia zwycięstwa w starożytnym Rzymie epoki Cesarstwa, Poznań. Balbuza K. (2014) Aeternitas Augusti. Kształtowanie się i rozwój idei wieczności w (auto)prezentacji cesarza rzymskiego (od Augusta do Sewera Aleksandra), Poznań. Baltrusch E., Hegewisch M., Meyer M., Puschner U., Wend C. (hrsg.) (2012) 2000 Jahre Varusschlacht: Geschichte – Archaologie – Legenden (Topoi), Berlin. 234 BIBLIOGRAFIA Banaszkiewicz J. (2011) średniowiecze zrytualizowane i jego podziały: na marginesie pracy Claudii Garnier, Die Kultur der Bitte: Herrschaft und Kommunikation im mittelalterlichen Reich, Kwartalnik Historyczny 18, 281-292. Banaszkiewicz J. (2012) Angielska mediewistka, Notker i jego Gesta Karoli oraz topografia akwizgrańskiej rezydencji, czyli skromny przyczynek do świetnego jubileuszu! [w:] idem, Takie sobie średniowieczne bajeczki, Kraków, 587-600. Barchiesi A. (2005) Learned Eyes: Poets, Viewers, Image Makers [w:] The Cambridge Companion to the Age of Augustus, ed. K. Galinsky, Cambridge, 281-305. Barini C. (1937) Res Gestae Divi Augusti, ex monumentis Ancyrano, Antiocheno, Apolloniensi, Roma. Barnes T.D. (1974) The Victories of Augustus, JRS 64, 21-26. Barthes R. (2005) System mody, tłum. M. Falski, Kraków [oryg. 1967]. Bartmann E. (1998) Portraits of Livia. Imaging the Imperial Women in Augustan Rome, Cambridge. Bayet J. (1935) Le rite du fécial et le Cornouiller magique”, MEFRA 52, 29-76 = Croyances et rites dans la Rome antique, Paris 1971, 9-43. Beard M. (1987) A Complex of Times: No More Sheep on Romulus’ ‘Birthday’, PCPhS 33, 1-15. Beard M. (2007) The Roman Triumph, Cambridge. Beard M. (2014) The New Augustus, The Times Literary Supplement 1/01/2014. Beard M., North J., Price S. (1998) Religions of Rome, vol. I-II, Cambridge. Becht E. (1911) Regeste über die Zeit von Cäsars Ermordung bis zum Umschwung in der Politik des Antonius (15. März bis 1. Juni anno 43 v. Chr.), Freiburg. Beck H. (2009) From Poplicola to Augustus: Senatorial Houses in Roman Political Culture, Phoenix 63, 361-384. Bednarek S. (2012) Mnemotoposy – wstęp, Przegląd Kulturoznawczy 11, 5-11. Bell C. (1997) Ritual. Perspectives and Dimensions, London. Belting H. (2012) Antropologia obrazu. Szkice do nauki o obrazie, tłum. M. Bryl, Kraków [oryg. 2001]. Bengtson H. (1977) Marcus Antonius. Triumvir und Herrscher des Orients, München. Bengtson H. (1981) Kaiser Augustus. Sein Leben und seine Zeit, München. Benjamin W. (2005) Pasaże, tłum. I. Kania, Kraków [oryg. 1982]. Bennett Pascal C. (1979) Fire on Tarentum, AJPh 100, 532-537. Benoist S. (1999) Le retour du prince dans la Cité (juin 193 – juillet 326)”, CCG 10, 149175. Benoist S. (2005) Rome, le prince et la cité: pouvoir impérial et cérémonies publiques (Ier siecle av. – debut du IVe siecle ap. J.-C.), Paris. Béranger J. (1953) Recherches sur l’aspect idéologique du principat, Basel. 235 AUGUST I RZYM: PAMIęć, RYTUAŁY I PRAKTYKI żYCIA CODZIENNEGO Bérard F. (1988) Le rôle militaire des cohortes urbaines, MEFRA 100, 159-182. Berdowski P. (2015) Res gestae Neptuni filii: Sextus Pompeius i rzymskie wojny domowe, Rzeszów. Berg C. van den (2008) The pulvinar in Roman Culture, TAPhA 138, 239-273. Bergemann J. (1998) Römische Reiterstatuen. Ehrendenkmäler im Öffentlichen Bereich, Mainz am Rhein. Berger F., Bittmann F., Geschwinde M., Lönne P., Meyer M., Moosbauer G. (2010) Die römisch-germanische Auseinandersetzung am Harzhorn (Ldkr. Northeim, Niedersachsen), Germania 88, 313-402. Bergmann M. (1998) Die Strahlen der Herrscher, Mainz. Bernstein F. (1998) Ludi publici. Untersuchungen zur Enstehung und Entwicklung der Öffentlichen Spiele im republikanischen Rom, Stuttgart. Binder G. (1987-1991) Saeculum Augustum, hrsg. von G. Binder, Bd. I-III, Darmstadt. Bishop M.C., Coulston J.C.N. (20092) Roman Military Equipment. From the Punic Wars to the Fall of Rome, Oxford. Blanck H. (1969) Wiederverwendung alter Statuen als Ehrendenkmäler bei Griechen und Römern, Rom. Bleicken J. (1998) Augustus. Eine Biographie, Berlin. Blois L. de (1987) The Roman Army and Politics in the First Century Before Christ, Amsterdam. Blois L. de (2000) Army and Land in the Late Roman Republic: Professionalism and the Role of the Military Middle Cadre [w:] Kaiser, Herr und Gesellschaft in der römischen Kaiserzeit. Gedenkschrift für Eric Birley, hrsg. von G. Alföldy, B. Dobson, W. Eck, Stuttgart, 11-31. Boatwright M.T. (1987) Hadrian and the City of Rome, Princeton. Borda M. (1943-1944) Il ritratto tuscolano di Giulio Cesare, Rendiconti Della Pontificia Accademia Romana di Archeologia 20, 347-382. Boschung D. (1993) Die Bildnisse des Augustus. Das römische Herrscherbild I.2, Berlin. Boschung D. (2002) Gens Augusta. Untersuchungen zu Aufstellung, Wirkung und Bedeutung der Statuengruppen des julisch-claudischen Kaiserhauses, München. Botermann H. (1968) Die Soldaten und die römische Politik in der Zeit von Caesars Tod bis zur Begründung des Zweiten Triumvirats, München. Bouet A. (2009) Les latrines dans les provinces gauloises, germaniques et alpines, Paris („Gallia Supplément” 59). Bourque N. (2000) An Anthropologist’s View of Ritual [w:] Religion in Archaic and Republican Rome and Italy. Evidence and Experience, eds. E. Bispham, C. Smith, Edinburgh, 19-33. Bourriaud N. (2012) Estetyka relacyjna, tłum. Ł. Białkowski, Kraków [oryg. 1998]. 236 BIBLIOGRAFIA Boutsikas E. (2007) Astronomy and Ancient Greek Cult. An Application of Archaeoastronomy to Greek Religious Architecture, Cosmologies and Landscapes (praca doktorska) – dostępna online: https://lra.le.ac.uk/bitstream/2381/7566/1/E.BoutsikasDoctoral%20 Thesis.pdf. Boutsikas E. (2011a) Temples, Stars, and Ritual Landscapes. The Potential for Archaeoastronomy in Ancient Greece, AJA 115.1, 55-68. Boutsikas E. (2011b) Astronomical Evidence for the Timing of the Panathenaia, AJA 115.2, 303-309. Bowie E. (2000) Literature and Sophistic, CAH2 XI, 898-921. Braudel F. (1976-1977) Morze śródziemne i świat śródziemnomorski w epoce Filipa II, t. I-II, tłum. T. Mrówczyński, M. Ochab, M. Król, M. Kwiecińska, Gdańsk [oryg. 1949]. Bremmer J. (1987) Romulus, Remus and the Foundation of Rome [w:] Roman Myth and Mythography, eds. J. Bremmer, J.N. Horsfall, London, 25-48. Bremmer J.N. (1998) „Religion“, „Ritual“ and Opposition, „Sacred vs. Profane“ [w:] Ansichten griechischer Rituale, hrsg. von F. Graf, Stuttgart–Leipzig, 9-32. Bremmer J.N. (2013) The Agency of Greek and Roman Statues, Opuscula 6, 7-21. Bringmann K. (2007) Augustus, Darmstadt. Bringmann K., Schäfer T. (2002) Augustus und die Begründung des römischen Kaisertums, Berlin. Briquel D. (1987) I riti di fondazione [w:] Tarquinia: ricerche, scavi e prospettive. Atti del Convegno Internazionale di Studi: La Lombardia per gli Etruschi. Milano 24-25 giugno 1986, a cura di M. Bonghi Jovino, C. Chiaramonte Treré, Roma, 171-190. Briquel D. (2000) La legenda di Romolo e il rituale di fondazione delle città [w:] Roma, Romolo, Remo e la fondazione delle città, a cura di A. Carandini, R. Cappelli, Roma, 39-44. Brodersen K. (2004) Mapping (in) the Ancient World, JRS 94, 183-190. Broucke P. (2009) The First Pantheon: Architecture and Meaning [w:] The Pantheon in Rome, eds. G. Grasshoff, M. Heinzelmann, M. Wäfler, Bern, 27-28. Brown P. (2006) Ciało i społeczeństwo: mężczyźni, kobiety i abstynencja seksualna we wczesnym chrześcijaństwie, tłum. I. Kania, Kraków [oryg. 1988]. Brunt P. (1974) Conscription and Volunteering in the Roman Imperial Army, SCI 1, 90-115. Brunt P. (1984) The Role of the Senate in the Augustan Rome, CQ 34, 423-444. Buc Ph. (2011) Pułapki rytuału. Między wczesnośredniowiecznymi tekstami a teorią nauk społecznych, tłum. M. Tomaszek, Warszawa [oryg. 2001]. Buchheim H. (1960) Die Orientpolitik des Triumvirn M. Antonius, Heidelberg. Buchner E. (1982) Die Sonnenuhr des Augustus, Mainz. 237 AUGUST I RZYM: PAMIęć, RYTUAŁY I PRAKTYKI żYCIA CODZIENNEGO Buchner E. (1987) Zegar słoneczny Augusta, Meander 2/3, 71-86. Buchner E. (1997) Horologium Augusti, LTUR III, 35-37. Burke P. (2009) Kultura ludowa we wczesnonowożytnej Europie, tłum. M. Pucek, R. Szczubiałka, Warszawa [oryg. 1978]. Burke P. (2010) Fabrykacja Ludwika XIV, tłum. R. Pucek, M. Szczubiałka, Warszawa [oryg. 1992]. Burke P. (2012) Historia kulturowa. Wprowadzenie, tłum. J. Hunia, Kraków [oryg. 2008]. Buzzetti C. (1999) Stagnum Agrippae, LTUR IV, 344-345. Cadario M. (2006) Le statue di Cesare a Roma tra il 46 e il 44 a.C., Annali della Facoltà di Lettere e Filosofia dell’Università degli Studi di Milano 59, 25-70. Cagnetta M. (1976) Il mito di Augusto e la „rivoluzione“ fascista, QS 2, 139-181. Caillois R. (1997) Gry i ludzie, tłum. A. Tatarkiewicz, M. żukowska, Warszawa [oryg.1958]. Campbell J.B. (1984) The Emperor and the Roman Army 31 BC – AD 235, Oxford. Campbell J.B. (2002) War and Society in Imperial Rome 31 BC – AD 284, London–New York. Canciani F. (1994) Genius Populi Romani, LIMC VII.1, 438-443. Cappelli R. (2000) Questioni di iconografia [w:] Roma, Romolo, Remo e la fondazione delle città, a cura di A. Carandini, R. Cappelli, Roma, 151-176. Carafa P. (2000) I documenti figurati relativi al rito dell’aratura [w:] Roma, Romolo, Remo e la fondazione delle città, a cura di A. Carandini, R. Cappelli, Roma, 272-274. Carandini A. (2010) Le case del potere nell’antica Roma, Roma–Bari. Carandini A., Bruno D. (2008) La casa di Augusto. Dai ‘Lupercalia’ al Natale, Roma. Carandini A., Cappelli R. (cur.) (2000) Roma. Romolo, Remo e la fondazione della città [catalogo della mostra: Roma, Museo Nazionale Romano, Terme di Diocleziano, 28 giugno – 29 ottobre 2000], Roma. Carettoni G. (1983) Das Haus des Augustus auf dem Palatin, Mainz. Carnabuci E. (1996) I luoghi dell’amministrazione della giustizia nel Foro di Augusto, Napoli. Carnabuci E. (2010) Forma e funzione del Foro di Augusto [w:] Scavi dei Fori Imperiali. Il Foro di Augusto – l’area centrale, a cura di R. Meneghini, R. Santangeli Valenziani, Roma, 105-137. Carney T.F. (1973) Prosopography. Payoffs and Pitfalls, Phoenix 27.2, 156-179. Castritius H. (1971) Zum höfischen Protokoll im der Tetrarchte-Introitus (adventus) Augusti et Caesaris, Chiron 1, 365-376. Catalano P. (1978) Aspetti spaziali del sistema giuridico-religioso romano. Mundus, templum, urbs, ager, Latium, Italia, ANRW II 16.1, 479-488. Cecamore C. (2002) Palatium. Topografia storica del Palatino tra III sec. a.C. e I sec. d.C., Roma. 238 BIBLIOGRAFIA Certeau M. (2008-2011) Wynaleźć codzienność, t. I: Sztuki działania, t. II: Mieszkać, gotować, tłum. K. Thiel-Jańczuk, Kraków [oryg. 1990-1994]. Chilver G.E.F. (1950) Augustus and the Roman Constitution 1939-1950, Historia 1, 408435. Claridge A. (1998) Rome. An Oxford Archaeological Guide, New York. Claridge A. (2014) Reconstructing the Temple of Apollo on the Palatine Hill in Rome [w:] Reconstruction and the Historic City: Rome and Abroad – An Interdisciplinary Approach, eds. C. Häuber, F.X. Schütz, G.M. Winder, München, 128-146. Coarelli F. (1968) Navalia, Tarentum e la topografia del Campo Marzio meridionale, QITA 5, 34-37. Coarelli F. (1974) Roma. Guida Archeologica di Roma, Verona. Coarelli F. (1983a) Il foro romano, v. I. Periodo arcaico, Roma. Coarelli F. (1983b) Il Panteon, l’apotosi di Augusto e l’apoteosi di Romulo [w:] Città e architettura nella Roma imperiale, a cura di K. de Fine Lichte, Odense, 41-46. Coarelli F. (1985) Il foro romano, v. II. Periodo repubblicano e augusteo, Roma. Coarelli F. (1988a) Il foro boario: dalle origini alla fine della repubblica, Roma. Coarelli F. (1988b) Rom. Die Stadtplanung von Cesar bis Augustus [w:] Kaiser Augustus und die verlorene Republik, hrsg. von W.D. Heilmeyer, E. La Roca, E. Künzl, Mainz, 68-80. Coarelli F. (1997) Il Campo Marzio: dalle origini alla fine della repubblica, Roma. Coarelli F. (1999a) Porticus Vipsania, LTUR IV, 151-153. Coarelli F. (1999b) Statuae regum romanorum, LTUR IV, 368-369. Coarelli F. (1999c) Quirinus, aedes, LTUR IV, 185-187. Coarelli F. (1999d) Sepulcrum: Iulia (tumulus) LTUR IV, 291. Coarelli F. (1999e) Tarentum, LTUR V, 20-22. Coarelli F. (20087) Roma. Guide Archeologiche Laterza, Bari. Coarelli F. (2012) Palatium. Il Palatino dalle origini all’impero, Roma. Cogrossi C. (1981) Pietà popolare e divinizzazione nel culto di Cesare del 44 a.C. [w:] Religione e politica nel mondo antico, a cura di M. Sordi, Milano, 141-160. Connerton P. (2012) Jak społeczeństwa pamiętają, tłum. M. Napiórkowski, Warszawa [oryg. 1989]. Cooley A. (2009) Res Gestae Divi Augusti. Text, Translation, and Commentary, Cambridge. Corbier M. (1977) L’Aerarium militare [w]: Armées et fiscalité dans le monde antique, Paris, 197-234. Corbier M. (1997) Pallas et la statue de César. Affichage et espace publica à Rome, RN 152, 11-40. Cordischi L. (1993) Basilica Neptuni, LTUR I, 182-183. 239 AUGUST I RZYM: PAMIęć, RYTUAŁY I PRAKTYKI żYCIA CODZIENNEGO Cornell T.J. (1975) Aeneas and the Twins. The Development of the Roman Foundation Legend, PCPhS 21, 1-32. Cornell T.J. (1995) The Beginnings of Rome. Italy and Rome from the Bronze Age to the Punic Wars (c. 1000-264 BC), London–New York. Cosme P. (2005) Auguste, Paris. Costabile F. (2013) Caius Iulius Caesar: dal dictator al princeps, dal divi filius al Cristo. Augusto e le maschere del potere, Roma. Coulston J., Dodge H. (2000) Ancient Rome: The Archaeology of the Eternal City, Oxford. Cowan R. (2012) Lucan’s Thunder-Box: Scatology, Epic, and Satire in Suetonius’ ‘Vita Lucani’, HSPh 106, 301-313. Crawford M. (2008) States Waiting in the Wings. Population Distribution and the End of the Roman Republic [w:] People, Land and Politics: Demographic Developments and the Transformation of Roman Italy 300 BC – AD 14, eds. L. de Ligt, S. Northwood, Leiden–Boston, 631-643. Cristofoli R. (2011) Cicerone e l’ultima vittoria di Cesare. Analisi storica del XIV libro delle Epistole ad Attico, Bari. Csillag P. (1976) The Augustan Laws on Family Relations, Budapest. Cumont F. (1932) Les actes des jeux séculaires de Septime Sévère, CRAI 1, 120-124. Dahlheim W. (2010) Augustus, München. Dally O., Moraw S., Ziemssen H. (2012) Bild – Raum – Handlung. Perspektiven der Archäologie, Berlin. D’Amato R., Sumner G. (2009) Arms and Armour of the Imperial Roman Soldier. From Marius to Commodus, 112 BC–AD 192, London. Dardenay A. (2010) Les mythes fondateurs de Rome. Images et politique dans l’Occident romain, Paris. Darwall-Smith R. (1996) Emperors and Architecture: A Study of Flavian Rome, Bruxelles. Dąbrowa E. (1994) Organizacja armii rzymskiej w okresie Wczesnego Cesarstwa [w:] Starożytny Rzym we współczesnych badaniach, red. J. Wolski, T. Kotula, A. Kunisz, Kraków, 105-119. Delfino A. (2014) Forum Iulium. L’area del Foro di Cesare alla luce delle campagne di scavo 2005-2018, Oxford. De Maria S. (1988) Gli archi onorari di Roma e dell’Italia Romana, Roma. De Marrais E., Castillo L.J., Earle T. (1996) Ideology, Materialization, and Power Strategies, Current Anthropology 37, 15-31. Demski D. (2008) Przestrzeń rytualna i symbolika odnowy podczas święta Kumbha Mela w Allahabad [w:] Obrzęd, teatr, ceremoniał w dawnych kulturach, red. J. Olko, Warszawa, 61-75. 240 BIBLIOGRAFIA Dettenhofer M.H. (2000) Herrschaft und Widerstand im augusteischen Principat. Die Konkurrenz zwischen res publica und domus Augusta, Stuttgart. Diefenbach S. (2007) Römische Erinnerungsräume. Heiligenmemoria und kollektive Identitäten im Rom des 3. bis 5. Jahrhunderts n. Chr., Berlin–New York. Dignas B., Smith R.R.R. (eds.) (2012) Historical and Religious Memory in the Ancient World, Oxford. Di Manzano P. (1984) Note sulla monetazione dei ludi secolari del’88 d.C, BC 89, 297304. Dodge H. (2000) ‘Greater than the Pyramids’. The Water Supply of Ancient Rome [w:] Ancient Rome. The Archaeology of the Eternal City, eds. J. Coulston, H. Dodge, Oxford, 166-209. Domańska E. (1999) Mikrohistorie: spotkania w międzyświatach, Poznań. Domańska E. (red.) (2002) Pamięć, etyka, historia. Anglo-amerykańska teoria historiografii lat dziewięćdziesiątych. Antologia przekładów, Poznań. Domańska E. (2006) Historie niekonwencjonalne. Refleksje o przeszłości w nowej humanistyce, Poznań. Domańska E. (2008) Problem rzeczy we współczesnej archeologii [w:] Rzeczy i ludzie. Humanistyka wobec materialności, red. J. Kowalewski, W. Piasek, Olsztyn, 27-60. Domańska E. (2011) Wybrane prace na temat historii antropologicznej i mikrohistorii w Polsce [w:] N.Z. Davis, Powrót Martina Guerre’a, tłum. P. Szulgit, Poznań, 235-246. Domaszewski A. von (1967) Die Rangordnung des Römischen Heeres, 2. Auflage, ed. B. Dobson, Cologne. Donié P. (1996) Untersuchungen zum Caesarbild in der römischen Kaiserzeit, Hamburg. Douglas M. (2007a) Czystość i zmaza, tłum. M. Bucholc, Warszawa [oryg. 1966]. Douglas M. (2007b) Ukryte znaczenia. Wybrane szkice antropologiczne, tłum. E. Klekot, Kęty [oryg. 1975]. Dufraigne P. (1994) Adventus Augusti, adventus Christi: recherche sur l’exploitation idéologique et littéraire d’un cérémonial dans l’Antiquité tardive, Paris. Durry M. (1938) Les cohortes prétoriennes, Paris. Dyczek P. (2011) Iliria i prowincje bałkańskie w Zjednoczonej Europie/Iliria dhe provincat ballkanike në Evropën e Bashkuar/Illyria and the Balcan Provinces in United Europe, Warszawa. Earl D. (1968) The Age of Augustus, London. Echols E. (1957-1958) The Roman City Police: Origin and Development, CJ 53, 377-385. Eck W. (1984) Senatorial Self-Representation: Developments in the Augustan Period [w:] Caesar Augustus: Seven Aspects, eds. F. Millar, E. Segal, Oxford–New York, 129-167. Eck W. (1998) Augustus und seine Zeit, München. Eck W. (2001) Roma Caput Mundi – the Eternal City as Monument and Idea. The Elite of Empire in the Public Space of Capital Rome, Syme Memorial Lecture, Wellington. 241 AUGUST I RZYM: PAMIęć, RYTUAŁY I PRAKTYKI żYCIA CODZIENNEGO Eck W. (2003) The Age of Augustus, trans. D.L. Schneider, Malden. Eck W. (2014) Documents on Bronze: A Phenomenon of the Roman West? [w:] Ancient Documents and Their Contexts: First North American Congress of Greek and Latin Epigraphy, eds. J. Bodel, N. Dimitrova, Leiden, 127-151. Eckstein A. M. (1987) Senate and General: Individual Decision-Making and Roman Foreign Relations, 264-194 B.C., Berkeley–Los Angeles. Eder W. (2005) Augustus and the Power of Tradition [w:] The Cambridge Companion to the Age of Augustus, ed. K. Galinsky, Cambridge, 13-32. Edmondson J. (ed.) (2009) Augustus, Edinburgh. Edwards C. (1996) Writing Rome: Textual Approaches to the City, Cambridge. Edwards C. (2002) The Politics of Immorality in Ancient Rome, Cambridge. Edwards C., Woolf G. (2003) Rome the Cosmopolis, Cambridge. Elias N. (1980) Przemiany obyczajów w cywilizacji Zachodu, tłum. T. Zabłudowski, Warszawa [oryg. 1969]. Elsner J. (2007) Roman Eyes: Visuality and Subjectivity in Art and Text, Princeton. Enenkel A., Pfeiffer I. (eds.) (2005) The Manipulative Mode. Political Propaganda in Antiquity: A Collection of Case Studies, Leiden. Erdkamp P. (ed.) (2013) The Cambridge Companion to Ancient Rome, Cambridge. Erdmann E.H. (1972) Die Rolle des Heeres in der Zeit von Marius bis Caesar. Militärische und politische Probleme einer Berufsarmee, Neustadt an der Aisch. Ernout A., Meillet A. (1959) Dictionnaire étymologique de la langue latine. Histoire des mots, Paris. Estienne S. (2010) Simulacra deorum versus ornamenta aedium. The Status of Divine Images in the Temples of Rome [w:] Divine Image and Human Imaginations in Ancient Greece and Rome, ed. J. Mylonopoulos, Leiden, 257-271. Evans H.B. (1994) Water Distribution in Ancient Rome: The Evidence of Frontinus, Ann Arbor. Evans J.D. (1990) Statues of the Kings and Brutus on the Capitoline, ORom 18, 99-105. Ewald B.C., Noreña C.F. (2010) Introduction [w:] The Emperor and Rome. Space, Representation, and Ritual, eds. B.C. Ewald, C.F. Noreña, Cambridge, 1-43. Fagan G.G. (1999) Bathing in Public in the Roman World, Ann Arbor. Fagan G.G. (2001) The Genesis of the Roman Public Bath: Recent Approaches and Future Directions, AJA 105, 403-426. Fajfer J. (2008) Roman Portraits in Context, Berlin–New York. Fantham E. (1997) Images of the City: Propertius’ New-Old Rome [w:] The Roman Cultural Revolution, eds. T. Habinek, A. Schiesaro, Cambridge, 122-135. Faszcza M. (2014) Bunty w późnorepublikańskiej armii rzymskiej (88-30 przed Chr.) Warszawa (niepublikowana rozprawa doktorska dostępna w Bibliotece UW). Favro D. (1988) The Roman Forum and Roman Memory, Places 5, 17-24. 242 BIBLIOGRAFIA Favro D. (1992) Pater urbis: Augustus as City Father of Rome, JSAH 51, 61-84 Favro D. (1996) The Urban Image of Augustan Rome, Cambridge. Favro D. (2005) Making Rome a World City [w:] The Cambridge Companion to the Age of Augustus, ed. K. Galinsky, Cambridge, 234-263. Fererro G. (1901-1907) Grandezza e decadenza di Roma, v. I-V, Milano [Wielkość i upadek Rzymu, tłum. L. Staff, Poznań, 1935]. Feugère M. (2002) Weapons of the Romans, trans. D.G. Smith, Stroud. Filippi F. (2001) Archeologia e giubileo: gli interventi a Roma e nel Lazio nel piano per il Grande Giubileo del 2000, a cura di F. Filippi, Napoli. Fishwick D. (1987-2002) The Imperial Cult in the Latin West. Studies in the Ruler Cult of the Western Provinces of the Roman Empire, vol. I-III, Leiden. Fishwick D. (1992) The Statue of Julius Caesar in the Pantheon, Latomus 51, 329-336. Fittschen K. (1971) Zum angeblichen Bildnis des Lucius Verus in Thermen-Museum, JDAI 86, 214-252. Flaig E. (1992) Den Kaiser herausfordern. Die Usurpation im Römischen Reich. Frankfurt am Main–New York. Flaig E. (2013) Zrytualizowana polityka. Znaki, gesty i władza w starożytnym Rzymie, tłum. L. Mrozewicz, A. Pawlicka, Poznań [oryg. 2003]. Flory M.B. (1984) Sic exempla parantur: Livia’s Shrine to Concordia and the Porticus Liviae, Historia 33, 309-330. Flory M.B. (1993) Livia and the History of Public Honorific Statues for Women in Rome, TAPhA 123, 287-308. Flower H.I. (2000) The Tradition of the spolia opima: M. Claudius Marcellus and Augustus, ClAnt 19, 34-64. Flower H.I. (2006) The Art of Forgetting. Disgrace and Oblivion in Roman Political Culture, Chapel Hill. Forni G. (1953) Il reclutamento delle legioni da Augusto a Diocleziano, Milano–Roma. Foucault M. (1995) Historia seksualności, tłum. B. Banasiak, T. Komendant, K. Matuszewski, Warszawa (oryg. 1976-1984). Foucault M. (2005) O innych przestrzeniach, tłum. A. Rejniak-Majewska, Teksty Drugie 6, 117-125 [oryg. 1967]. Fowler D. (2000) The Ruin of Time: Monuments and Survival at Rome [w:] Roman Constructions: Readings in Postmodern Latin, ed. D. Fowler, Oxford, 193-217. Fraschetti A. (1990) Roma e il Principe, Roma–Bari. Fraschetti A. (1994) Roma e il prince, Roma. Fraschetti A. (1998) Augusto, Roma–Bari. Fraschetti A. (1999) Regiones Quattuordecim (storia) LTUR IV, 197-199. Fredrick D. (2003) Architecture and Surveillance in Flavian Rome [w:] Flavian Rome: Culture, Image, Text, eds. A.J. Boyle, W.J. Dominik, Leiden, 199-227. 243 AUGUST I RZYM: PAMIęć, RYTUAŁY I PRAKTYKI żYCIA CODZIENNEGO Freedberg D. (2005) Potęga obrazów. Studia z historii i teorii oddziaływania, tłum. E. Klekot, Kraków [oryg. 1989]. Freis H. (1967) Die cohortes urbanae, Köln–Graz–Böhlau. Freyberger K.S. (2012) Das Forum Romanum. Spiegel der Stadtgeschichte des antiken Rom, Mainz. Freyberger K.S., Ertel C. (2009) Das Forum Romanum. Spiegel der Stadtgeschichte des antiken Rom, Mainz am Rhein. Fündling J. (2013) Das Goldene Zeitalter: Wie Augustus Rom neu erfand, Darmstadt. Gabba E. (1971) The Perusine War and Triumviral Italy, Harvard Studies in Classical Philology 75, 139-160. Gabba E. (1976) Republican Rome, the Army and the Allies, Berkeley–Los Angeles. Galinsky K. (1996) Augustan Culture: An Interpretive Introduction, Princeton [19982]. Galinsky K. (ed.) (2005) The Cambridge Companion to the Age of Augustus, Cambridge. Galinsky K. (2012) Augustus. Introduction to the Life of an Emperor, Cambridge. Galinsky K. (ed.) (2014) Memoria Romana. Memory in Rome and Rome in Memory, Ann Arbor. Gall D. (2006) Die Literatur in der Zeit des Augustus, Darmstadt. Gallia A. (2012) Remembering the Roman Republic: Culture, Politics and History under the Principate, Cambridge. Ganzert J. (1996) Der Mars-Ultor-Tempel auf dem Augustusforum in Rom, Bd. I-II, Mainz. Ganzert J. (2000) Im Allerheiligsten des Augustusforum, Mainz. Gardthausen V. (1891-1904) Augustus und seine Zeit, Bd. I-II, Leipzig. Garnsey P. (1988) Famine and Food-Supply in the Greco-Roman World: Responses to Risk and Crisis, Cambridge. Gasche H. (1968) Die Vergottung Caesar, Kallmünz. Gaspari C. (1979) Concordiae Augustae, Roma. Gatti E. (1999) Saepta Iulia, LTUR IV, 228-229. Geertz C. (1997) Historia i antropologia, tłum. S. Sikora, Konteksty. Polska Sztuka Ludowa 51, 6-12 [oryg. 1990]. Geertz C. (2005) Interpretacja kultur: wybrane eseje, tłum. M.M. Piechaczek, Kraków [oryg. 1973]. Gell A. (1998) Art And Agency: An Anthropological Theory, Oxford. Geremek H. (1955) Spisek Brutusa, Meander 10, 292-307; 371-384; 413-430. Ghini G. (2001) Thermae Agrippae, LTUR V, 40-42. Giglioli G.Q. (1931) Per il secondo millenario di Augusto [w:] Atti del II Congresso Nazionale di Studi Romani, t. I, Roma, 277-280. Gilliver K. (2007a) The Augustan Reform and the Structure of the Imperial Army [w:] A Companion to the Roman Army, ed. P. Erdkamp, Malden–Oxford–Carlton, 183-200. 244 BIBLIOGRAFIA Gilliver K. (2007b) Display in Roman Warfare: The Appearance of Armies and Individuals on the Battlefield, War in History 14, 1-21. Giovannini A. (2000) La révolution romaine après Ronald Syme: bilans et perspectives (Entretiens Hardt 46) Vandœuvers–Geneva. Giuliani C.F. (1995) Equus, Domitianus, LTUR II, 228-229. Goffman E. (1977) Człowiek w teatrze życia codziennego, tłum. H. Danter śpiewak, P. śpiewak, Warszawa [oryg. 1959]. Goldsworthy A. (2014) Augustus. First Emperor of Rome, New Haven–London. Gordon R.L. (1979) The Real and the Imaginary: Production and Religion in the GraecoRoman Word, Art History 2, 5-34. Gotter U. (1996) Der Diktator ist tot! Politik in Rom zwischen den Iden des März und der Begründung des Zweiten Triumvirats, Stuttgart. Gourevitch D. (1982) Quelques fantasmes érotiques et perversions d’objets dans la littérature gréco-romaine, MEFRA 94, 823-842. Gowers E. (1995) The Anatomy of Rome from Capitol to Cloaca, JRS 85, 23-32. Gowing A.M. (2000) Memory and Silence in Cicero’s Brutus, Eranos 98, 39-64. Gowing A.M. (2005) Empire and Memory. The Representation of the Roman Republic in Imperial Culture, Cambridge. Gradel I. (2002) Emperor Worship and Roman Religion, Oxford. Grandazzi A. (1991) Les mots et les choses: la composition du ‘De verborum significatu’ de Verrius Flaccus, REL 69, 101-123. Grandazzi A. (1992) Contribution à la topographie du Palatin, REL 70, 28-34. Grandazzi A. (1993a) La Roma Quadrata: mythe ou réalité?, MEFRA 105, 493-545. Grandazzi A. (1993b) ‘Intermortua iam et sepulta verba’ (Festus, 242 L). Les mots de la divination chez Verrius Flaccus, RPh 67, z. 1, 57-73; z. 2, 263-285. Green P. (1989) Caesar and Alexander: aemulatio, imitatio, comparatio [w:] Classical Bearings: Interpreting Ancient History and Culture, London, 193-209. Gregory A.P. (1994) Powerful Images: Responses to Portraits and the Political Use of Images in Rome, JRA 7, 80-99. Griffin M. (1991) Urbs Roma, Plebs and Princeps [w:] Images of Empire, ed. L. Alexander, Sheffield, 19-46. Gros P. (1976) Aurea Templa. Recherches sur l’architecture religieuse de Roma à l’époque d’Auguste, Roma. Gros P. (1995) Forum Iulium: Venus Genetrix, aedes, LTUR II, 305-306. Gros P. (1996) Iulius, Divus, Aedes, LTUR III, 116-119. Gros P., Sauron P. (1988) Das politische Programm der öffentlichen Bauten [w:] Kaiser Augustus und die verlorene Republik, hrsg. von W.D. Heilmeyer, E. La Roca, E. Künzl, Mainz, 48-68. Gruen E. (1996) The Expansion of the Empire under Augustus [w:] CAH2 X, 147-197. 245 AUGUST I RZYM: PAMIęć, RYTUAŁY I PRAKTYKI żYCIA CODZIENNEGO Gruen E. (2005) Augustus and the Making of the Principate [w:] The Cambridge Companion to the Age of Augustus, ed. K. Galinsky, Cambridge, 33-51. Grüner A. (2009) Das Pantheon des Agrippa: Architektonische Form und urbaner Kontext [w:] The Pantheon in Rome, eds. G. Grasshoff, M. Heinzelmann, M. Wäfler, Bern, 41-67. Gsell S. (1899) Les statues du temple de Mars Ultor à Rome, RA 34, 37-43. Guarducci M. (1971) Enea e Vesta, RhM 78, 73-118. Guriewicz A. (1997) Historia i antropologia historyczna, tłum. B. żyłko, Polska Sztuka Ludowa 51, 13-20 [oryg. 1987]. Gurval R.A. (1995) Actium and Augustus: The Politics and Emotions of Civil War, Ann Arbor. Gurval R.A. (1997) Caesar’s Comet: The Politics and Poetics of an Augustan Myth, MAAR 42, 39-71. Hahn I. (1985) Augustus und politische Vermächtnis Caesar, Klio 67, 12-28. Halbwachs M. (1964) Społeczne ramy pamięci, tłum. M. Król, Warszawa [oryg. 1925]. Hales S. (2003) The Roman House and Social Identity, Cambridge. Halfmann H. (1986) Itinera principum. Geschichte und Typologie der Kaiserreisen in römichen Reich, Stuttgart. Haller B. (1975) Augustus und seine Politik: Ausgewählte Bibliographie, ANRW II.2, 55-74. Hallett Ch. (2005) The Roman Nude. Heroic Portrait Statuary 200 BC – AD 300, Oxford. Hallier G., Humbert M., Pomey P. (1982) Fouilles de l’Ecole Française de Rome à Bolsena. VI: Les abords du Forum. Le coté nord-ouest (fouilles 1971-1973) Rome („Ecole Française de Rome, Mélanges d’Archéologie et d’Histoire, Suppléments” 6). Hannestad N. (1988) Roman Art and Imperial Policy, Aarhus. Hano M. (1986) À l’orgine du culte imperial: Les autels des Lares Augusti – Recherches sur les thèmes iconographiques et leur signification, ANRW II 16.2, 2333-2381. Hardie Ph. (ed.) (2009) Paradox and Marvellous in Augustan Literature and Culture, Oxford. Harmand J. (1967) L’armée et le soldat á Rome de 107 á 50 avant notre ère, Paris. Harris W.V. (1979) War and Imperialism in Republican Rome 327-70 B.C., Oxford. Harris W.V. (1989) Ancient Literacy, Cambridge, Mass. Harrison S.J. (1989) Augustus, the Poets and the Spolia Opima, CQ 39, 408-414. Haselberger L. (1997) Architectural Likenesses: Models and Plans of Architecture in Classical Antiquity, JRA 10, 77-94. Haselberger L. (2000) Imaging Augustan Rome, JRA 13, 515-528. Haselberger L. (dir.) (2002) Mapping Augustan Rome, Portsmouth, RI [poprawiona edycja 2008]. 246 BIBLIOGRAFIA Haselberger L. (2007) Urbem adornare. Die Stadt Rom und ihre Gesaltumwandlung unter Augustus/Rome’s Urban Metamorphosis under Augustus, Portsmouth. Haselberger L. (2012) A Debate on the Horologium of Augustus: Controversy and Clarifications, with Responses by P.J. Heslin and M. Schütz and Additional Remarks by R. Hannah and G. Alföldy, JRA 24, 47-98. Haselberger L. (ed.) (2014) The Horologium of Augustus: Debate and Context, Journal of Roman Archaeology 99. Haselberger L., Humphrey J. (2006) Imaging Ancient Rome: Documentation – Visualization – Imagination, Portsmouth. Haselberger L., Parment T.W. (2002) Honos et Virtus aedes [w:] Mapping Augustan Rome, L. Haselberger (dir.) Portsmouth, 138-139. Hazzard R.A. (1995) Theos Epiphanes: Crisis and Response, HThR 88, 415-436. Heilmeyer W.D., La Rocca E., Künzl E. (hrsg.) (1988) Kaiser Augustus und die verlorene Republik, Mainz. Heinen H. (1911) Zur Begründung des römischen Kaiserkultes, Klio 11, 129-177. Heinze R. (1960) Die augusteische Kultur, 3. Auflage, Darmstadt. Helbig W. (1963-1972) Führer durch die öffentlichen Sammlungen klassischer Altertümer in Rom, 4. Auflage, Bd. I-IV, Tübingen. Herbert-Brown G. (1994) Ovid and the Fasti. A Historical Study, Oxford. Hesberg H. von (1984) Römische Grundrißpläne auf Marmor [w:] Bauplanung und Bautheorie der Antike, hrsg. von W. Höpfner, Berlin, 120-133. Hesberg H. von (1988) Die Veränderung der Erscheinungsbildes der Stadt Rom unter Augustus [w:] Kaiser Augustus und die verlorene Republik, hrsg. von W.D. Heilmeyer, E. La Roca, E. Künzl, Mainz, 93-115. Hesberg H. von, Panciera S. (1994) Das Mausoleum des Augustus. Der Bau und seine Inschriften, München. Heslin P. (2007) Augustus, Domitian, and the so-called Horologium Augusti, JRS 97, 1-20. Hickson F. (1991) Augustus Triumphator: Manipulation of the Triumphal Theme in the Political Programme of Augustus, Latomus, 50. 1, 124-138. Hillen H.J. (2003) Von Aeneas zu Romulus. Die Legenden von der Gründung Roms, Düsseldorf–Zürich. Hoff R. von den, Stroh W., Zimmermann M. (2014) Divus Augustus. Der erste Kaiser und seine Welt, München. Hofter M. (1989) Zum Porträt des C. Iulius Caesar, Festschrift N. Himmelmann, Mainz, 335-339. Hölkeskamp K.J. (1996) Images of Power: Memory, Myth and Monuments in the Roman Republic, SCI 24, 249-271. Holland L.B. (1946) The Triple Arch of Augustus, AJA 50, 52-59. 247 AUGUST I RZYM: PAMIęć, RYTUAŁY I PRAKTYKI żYCIA CODZIENNEGO Hölscher T. (1967) Victoria Romana, Heidelberg. Hölscher T. (1988) Historische Reliefs [w:] Kaiser Augustus und die verlorene Republik, hrsg. von W.D. Heilmeyer, E. La Roca, E. Künzl, Mainz, 351-400. Hölscher T. (2000) Augustus und die Macht der Archäologie [w:] La révolution romaine après Ronald Syme. Bilans et perspectives, éd par A. Giovannini, Genève, 237-281. Hölscher T. (2004) Kultbild, TCRA IV, 60-65. Hölscher T. (2011) Sztuka rzymska: język obrazowy jako system semantyczny, tłum. L. Olszewski, Poznań [oryg. Heidelberg 1987]. Hölscher T. (2012) Bildwelt, Lebensordnung und die Rolle des Betrachters im antiken Griechenland [w:] Bild – Raum – Handlung. Perspektiven der Archäologie, hrsg. von O. Dally, S. Moraw, H. Ziemssen, Berlin, 19-44. Hölscher T. (2014) Różni aktorzy – te same role. Panowanie „ideologiczne” cesarza w sztuce rzymskiej, tłum. L. Olszewski, Xenia Posnaniensia III, red. M. Musielak, K. Balbuza, A. Tatarkiewicz, K. Królczyk, Poznań. Homo L. (1932) Auguste et la création des grands services municipaux à Rome [w:] G. Glotz, Mélanges, Paris, 439-451. Homo L. (1951) Rome imperiale et l’urbanisme dans l’antiquité, Paris [19712]. Horsfall H. (1996) The Cultural Horizons of the plebs romana, MAAR 41, 101-119. Hoss S., Koloski-Ostrow A.O., Merletto A., Moormann E.M. (2011) Design, Architecture and Decoration of Toilets [w:] Roman Toilets: Their Archaeology and Cultural History, eds. G.C.M. Jansen, A.O. Koloski-Ostrow, E.M. Moormann, Leuven–Paris, 51-70. Hubbard P., Kitchen G., Valentine G. (eds.) (2004) Key Thinkers on Space and Place, London. Huelsen C. (1896) Untersuchungen zur Topographie des Palatins, MDAI(R) 11, 193-212. Humphrey J.H. (ed.) (1991) Literacy in the Roman World, Ann Arbor. Hurlet F., Mineo B. (éd.) (2009a) Le Principat d’Auguste. Réalités et représentations du pouvoir. Autour de la Res publica restituta. Actes du colloque de l’Université de Nantes, 1er-2 juin 2007, Rennes. Hurlet F., Mineo B. (2009b) Res publica restituta. Le pouvoir et ses representations à Rome sous le principat d’Auguste [w:] Le Principat d’Auguste. Réalités et représentations du pouvoir autour de le Res publica restituta. Actes du colloque de l’Université de Nantes, 1er-2 juin 2007, éd. par F. Hurlet, B. Mineo, Rennes, 9-25. Huttner U. (2004) Recusatio Imperii: Ein Politisches Ritual Zwischen Ethik Und Taktik, Hildesheim. Iacopi I. (1995) Domus: Augustus (Palatium) LTUR II, 46-48. Iacopi I., Tedone G. (2006) Bibliotheca e Porticus ad Apollinis, MDAI(R) 112, 351-378. Jacques F., Scheid J. (19922) Rome et l’intégration de l’Empire (44 av. J.-C-260 ap. J.-C) I: Les structures de l’Empire romain, Paris. Jaeger M. (1997) Livy’s Written Rome, Ann Arbor. 248 BIBLIOGRAFIA Jansen G.C.M. (2003) Social Distinctions and Issues of Privacy in the Toilets of Hadrian’s Villa, JRA 16, 137-152. Jansen G.C.M. (2007) Toilets with a View. The Luxurious Toilets of the Emperor Hadrian at his Villa near Tivoli, BABesch 82, 171-187. Johansen F.S. (1967) Antichi ritratti di Caio Giulio Cesare nella scultura, Analecta Romana 4, 7-68. Johansen F.S. (1987) The Portraits in Marble of Gaius Julius Caesar: A Review [w:] Ancient Portraits in the J. Paul Getty Museum 1, 17-40. Jolivet V. (1988) Les cendres d’Auguste: note sur la topographie monumentale du Champ de Mars septentrionale, Archeologia Laziale 9, 90-96. Jolivet V. (2001) Ustrinum Augusti, LTUR V, 97. Jones A.H.M. (1970) Augustus, London. Jordan H. (1878) Topographie der Stadt Rom in Alterthum, Bd. 1, Abt. 1, Berlin. Judge E.A. (1974) Res publica restituta. A Modern Illusion?’ [w:] Polis and Imperium. Studies in Honour of E.T. Salmon, ed. J.A.S. Evans, Toronto, 279-311. Kalinowski Z., Próchniak D. (red.) (2014) Bitwa przy Moście Mulwijskim. Konsekwencje, Poznań. Kamash Z. (2006) Water Supply and Management in the Near East 63 BC – AD 636, I-II, PhD University of Oxford. Kamash Z. (2010) Exploring Latrine Use in the Roman World [w:] Toilet: Public Restrooms and the Politics of Sharing, eds. H. Molotch, L. Norén, New York, 47-63. Kamińska R. (2013a) Augustus nova officia excogitavit (Suet., Aug. 37). Oktawian August tworcą cura urbis?, Miscellanea Historico-Iuridica 12, 13-29. Kamińska R. (2013b) Organizacja ‘cura urbis’ w Rzymie w początkach pryncypatu, Zeszyty Prawnicze 13, 73-95. Kaufmann J.C. (2004) Ego. Socjologia Jednostki. Inna wizja człowieka i konstrukcji podmiotu, tłum. K. Wakar, Warszawa [oryg. 2001]. Keaveney A. (2007) The Army in the Roman Revolution, London–New York. Kennedy G. (1968) Antony’s Speech at Caesar’s Funeral, QJS 54, 99-106. Keppie L. (1983) Colonisation and Veteran Settlement in Italy 47-14 BC, London. Keppie L. (1984) The Making of the Roman Army. From Republic to Empire, London. Keppie L. (1996) The Army and the Navy [w:] CAH2 X, 371-396. Kertzer D.I. (2010) Rytuał, polityka, władza, tłum. Z. Simbierowicz, Warszawa [oryg. 1988]. Kienast D. (1982-20094) Augustus: Princeps und Monarch, Darmstadt. Kienast D. (1996) Römische Kaisertabelle: Grundzüge einer römischen Kaiserchronologie, Darmstadt. Kienast D. (2001) Augustus und Caesar, Chiron 31, 1-26. 249 AUGUST I RZYM: PAMIęć, RYTUAŁY I PRAKTYKI żYCIA CODZIENNEGO Kjeldsen J.E. (2003) Talking to the Eye: Visuality in Ancient Rome, Word and Image 19, 133-137. Kleiner F.S. (1985) The Arch of Nero in Rome. A Study of the Roman Honorary Arch before and under Nero, Rome. Kleiner F.S. (1989) The Study of Roman Triumphal and Honorary Arches 50 Years after Kähler, JRA 2, 195-206. Klöckner A. (1997) Poseidon und Neptun. Zur Rezeption griechischer Götterbilder in der römischen Kunst, Saarbrücken. Kockel V. (1983) Beobachtungen zum Tempel des Mars Ultor und zum Forum des Augstus, RhM 90, 421-448. Kockel V. (1995) Forum Augustum, LTUR II, 289-295. Koeppel G.M. (1969) Adventus und profectio, BJ 169, 130-194. Kolendo J., Płóciennik T. (2015) „Vistula amne discreta”. Greckie i łacińskie źródła do najdawniejszych dziejów Polski, Warszawa. Koloski-Ostrow A.O. (2010) Facilities in France, Germany, and Switzerland for Roman Merde, JRA 23, 693-700. Koloski-Ostrow A.O. (2015) The Archaeology of Sanitation in Roman Italy: Water, Sewers, and Toilets, Chapel Hill, London. Koortbojian M. (2010) Crossing the pomerium. The Armed Ruler at Rome [w:] The Emperor and Rome. Space, Representation, and Ritual, eds. B.C. Ewald, C.F. Noreña, Cambridge, 247-274. Koortbojian M. (2013) The Divinization of Caesar and Augustus. Precedents, Consequences, Implications, Cambridge. Kornemann E. (1930) Doppelprinzipat und Reichseinteilung im imperium Romanum, Leipzig. Kornemann E. (1937) Augustus. Der Mann und sein Werk (im Lichte der deutschen Forschung), Breslau. Koziol G. (2009) Błaganie o przebaczenie i łaskę. Porządek rytualny i polityczny wczesnośredniowiecznej Francji, tłum. Z. Dalewski, Warszawa [oryg. 1992]. Krawczuk A. (1960) Kolonizacja sullańska, Wrocław–Kraków. Kreikenbom D. (1992) Griechische und römische Kolossalporträts bis zum späten erster Jahrhundert nach Christus, Berlin–New York. Kreikenbom D. (2008) Augustus – Der Blick von aussen. Die Wahrnehmung des Kaisers in den Provinzen des Reiches und in den Nachbarstaaten. Akten der internationalen Tagung an der Johannes Gutenberg Universität Mainz vom 12. bis 14. Oktober 2006, hrsg. von D. Kreikenbom, K.U. Mahler, P. Schollmeyer, T.M. Weber, Wiesbaden. Krokiewicz A. (2000) Studia orfickie. Moralność Homera i etyka Hezjoda, Warszawa. 250 BIBLIOGRAFIA Kron J.G. (2012) Nutrition, Hygiene, and Mortality. Setting Parameters for Roman Health and Life Expectancy Consistent with our Comparative Evidence [w:] L’impatto della “Peste Antonina”, a cura di E. Lo Cascio, Bari, 193-252. Królczyk K. (2001) Veterans in the Politics in Rome in the late Roman Republic (from Marius to Octavian) Eos 88.2, 285-298. Królczyk K. (2004a) Die Rechtsstellung der Veteranen im Römischen Reich, Eos 91, 85-107. Królczyk K. (2004b) Weterani w polityce rzymskiej schyłku republiki (od Mariusza do Oktawiana) [w:] Ideologia i propaganda w starożytności. Materiały konferencji Komisji Historii Starożytnej PTH Rzeszów 12-14 września 2000, red. L. Morawiecki, P. Berdowski, Rzeszów, 201-215. Królczyk K. (2009) Veteranen in den Donauprovinzen des Römischen Reiches (1.-3. Jh. n. Chr.) Poznań. Kruse H. (1934) Studien zur offiziellen Geltung des Kaiserbildes im römischen Reiche, Paderborn. Kumaniecki K. (19892) Cyceron i jego współcześni, Warszawa. Künzl E. (1988a) Politische Propaganda auf römischen Waffen der frühen Kaiserzeit [w:] Kaiser Augustus und die verlorene Republik, hrsg. von W.D. Heilmeyer, E. La Roca, E. Künzl, Mainz, 541-545. Künzl E. (1988b) Germanen und Rom: Katalog [w:] Kaiser Augustus und die verlorene Republik, hrsg. von W.D. Heilmeyer, E. La Roca, E. Künzl, Mainz, 552-586. Kuttner A.L. (1995) Dynasty and Empire in the Age of Augustus: The Case of the Boscoreale Cups, Berkeley. Labate M., Rosati G. (2013) La construzione del mito augusteo, Heidelberg. Lacey W.K. (1996) Augustus and the Principate: The Evolution of the System, Leeds. Lahusen G. (1983) Untersuchungen zur Ehrenstatue in Rom, Roma. Lahusen G. (1984) Schriftquellen zum römischen Bildnis, Bremen. Lamp K.S. (2011) A City of Brick: Visual Rhetoric in Roman Rhetorical Theory and Practice Philosophy and Rhetoric 44, 171-193. Lamp K.S. (2013) A City of Marble. The Rhetoric of Augustan Rome, Columbia. Lange C.H. (2009) Res Publica Constituta. Actium, Apollo and the Accomplishment of the Triumviral Assignment, Leiden. Larmour D.H.J., Spencer D. (eds.) (2007a) The Sites of Rome: Time, Space, Oxford. Larmour D.H.J., Spencer D. (2007b) Introduction – Roma recepta: a Topography of the Imagination [w:] The Sites of Rome: Time, Space, eds. D.H.J. Larmour, D. Spencer, Oxford, 1-60. La Rocca E. (1984) La riva e mezzaluna. Culti, agoni, monumenti funerari presso il Tevere del Campo Marzio occidentale, Roma. 251 AUGUST I RZYM: PAMIęć, RYTUAŁY I PRAKTYKI żYCIA CODZIENNEGO La Rocca E. (1988) Einleitung [w:] Kaiser Augustus und die verlorene Republik, hrsg. von W.D. Heilmeyer, E. La Roca, E. Künzl, Mainz, 13-23. La Rocca E. (1999) Panteon, LTUR V, 280-282. La Rocca E. (2013) La Roma di mattoni diventa di marmo [w:] Augusto, Catalogo della mostra nelle Scuderie del Quirinale 18.X.2013-9.II.2014, a cura di E. La Rocca, C. Parisi Presicce, A. Lo Monaco, C. Giroire, D. Roger, Roma, 92-105. La Rocca E., Parisi Presicce C., Lo Monaco A., Giroire C., Roger D. (cur.) (2013) Augusto, Catalogo della mostra nelle Scuderie del Quirinale 18.X.2013-9.II.2014, Roma. Latour B. (2010) Splatając na nowo to, co społeczne. Wprowadzenie do teorii aktora-sieci, tłum. K. Abriszewski, A. Derra, Kraków [oryg. 2005]. Laurence R. (1994) Rumour and Communication in Roman Politics, G&R 41, 62-74. Leach E. (1988) The Rhetoric of Space, Literary and Artistic Representation of Landscape in Republican and Augustan Rome, Princeton. Lebek W.D. (1991) Ehrenbogen und Prinzentod: 9 v. Chr. – 23 n. Chr., ZPE 86, 47-78. Le Bohec Y. (1993) Die römische Armee. Von Augustus zu Konstantin d. Gr., Stuttgart. Le Bohec Y. (20012) The Imperial Roman Army, trans. R. Bate, London–New York. Lefebvre H. (1991) The Production of Space, Oxford–Cambridge. Le Goff J. (2007) Historia i pamięć, tłum. A. Gronowska, J. Stryjczyk, Warszawa [oryg. 1977]. Lehnen J. (1997) Adventus Principis. Untersuchungen zu Sinngehalt und Zeremoniell der Kaiserankunft in der Städten des Imperium Romanum, Frankfurt am Main. Lendon J.E. (1997) Empire of Honour. The Art of Government in the Roman World, Oxford. Lengauer W., Majewski P., Trzcionkowski L. (red.) (2011) Antropologia antyku greckiego. Zagadnienia i wybór tekstów, Warszawa. Le Pera S. (1993) Aqua Virgo, LTUR I, 72-73. Levene D.S., Nelis D.P. (eds.) (2002) Clio and the Poets. Augustan Poetry and the Traditions of Ancient Historiography, Leiden. Levi M.A. (1928) Servio Tullio nel P. Oxy. 2088, RFIC 56, n.s. 69, 511-515. Levi M.A. (1994) Augusto e il suo tempo, Milano. Levick B. (2010) Augustus. Image and Substance, Edinburgh. Liebeschuetz J.H.W.G. (1979) Continuity and Change in Roman Religion, Oxford. Linderski J. (1986) The Augural Law, ANRW II.16.3, Berlin–New York, 2146-2312. Linderski J. (2007) Founding the City: Ennius and Romulus on the Site of Rome [w:] J. Linderski, Roman Questions II. Selected Papers, Stuttgart, 3-19. Lindsay H. (2010) Vespasian and the City of Rome: the Centrality of the Capitolium, AClass 53, 165-180. Linott A. (2010) Romans in the Age of Augustus, Oxford. 252 BIBLIOGRAFIA Lo Cascio E. (2000) Il princeps e il suo impero. Studi di storia amministrativa e finanziaria Romana, Bari. Lo Cascio E. (2008) La popolazione in età imperiale [w:] Roma imperiale. Una metropoli antica, a cura di E. Lo Cascio, Roma 39-43. Lo Cascio E. (2009) Crescita e declino. Studi di storia dell’ ecomomia romana, Roma. Lott J.B. (2004) The Neighborhoods of Augustan Rome, Cambridge. Lowrie M. (2009) Writing, Performance, and Authority in Augustan Rome, Oxford. Luke T.S. (2014) Ushering in a New Republic: Theologies of Arrival at Rome in the First Century BCE, Ann Arbor. Lusnia S. (2014) Creating Severan Rome: The Architecture and Self-Image of Septimus Severus (A.D. 193-211) Bruxelles. Lynch K. (2011) Obraz miasta, tłum. T. Jeleński, Warszawa [oryg. 1960]. Łuć I. (2004) Oddziały pretorianów w starożytnym Rzymie. Rekrutacja, struktura, organizacja, Lublin. Łuć I. (2010) Excubiae principis. Geneza i zadania żołnierzy kohort pretoriańskich w starożytnym Rzymie, Poznań. MacCormack S. (1972) Change and Continuity in Late Antiquity: The ceremony of Adventus”, Historia 21, 721-752. MacCormack S. (1981) Art and Ceremony in Late Antiquity, Berkeley. McEwen I.K. (2003) Vitruvius: Writing the Body Architecture, Cambridge Mass. McGinn Th. (2013) Sex and the City [w:] The Cambridge Companion to Ancient Rome, ed. P. Erdkamp, Cambridge, 369-385. Maciejewski J. (2013) „Adventus episcopi”: pozaliturgiczne aspekty inauguracji władzy biskupiej w Polsce średniowiecznej na tle europejskim, Bydgoszcz. MacMullen R. (2000) Romanization in the Time of Augustus, New Haven. Madigan B. (2013) The Ceremonial Sculptures of the Roman Gods, Leiden. Magdelain A. (1976) Le pomerium archaïque et le mundus, REL 54, 71-109. Malitz J. (2003) Nikolaos von Damaskus – Leben des Kaisers Augustus. Herausgegeben, übersetzt und kommentiert, Darmstadt. Marcello F. (2011) Mussolini and Idealization of Empire: The Augustan Exhibition of Romanità, Modern Italy 16, 223-247. Mari Z. (1996) Miliarium Aureum, LTUR III, 250-251. Mayer E. (2010) Propaganda, Staged Applause, or Local Politics? Public Monuments from Augustus to Septimius Severus [w:] The Emperor and Rome. Space, Representation, and Ritual, eds. B.C. Ewald, C.F. Noreña, Cambridge, 111-134. Meier Ch. (1966) Res publica amissa. Eine Studie zu Verfassung und Geschichte der späten römischen Republik, Wiesbaden. Melloni A., Brown P. (cur.) (2013) Costantino I. Enciclopedia costantiniana sulla figura e l’immagine dell’imperatore del cosiddetto Editto di Milano. 313-2013, Roma. 253 AUGUST I RZYM: PAMIęć, RYTUAŁY I PRAKTYKI żYCIA CODZIENNEGO Mellor R. (2006) Augustus and the Creation of the Roman Empire: A Brief History with Documents, New York. Metzger E.A. (2005) Litigation in Roman Law, Oxford. Meyboom P.G. (2005) The Creation of Imperial House of Augustus [w:] The Manipulative Mode, eds. K.A.E. Enenkel, I.L. Pfeijffer, Leiden, 218-274. Meyer E. (1903) Kaiser Augustus, HZ 91, 385-431 (= Kleine Schriften2, Bd. 1, Halle 1924, 423-474). Michel D. (1967) Alexander als Vorbild für Pompeius, Caesar und Marcus Antonius, Bruxelles. Milewska M. (2011) Faszyzm i jego rzymski mit, Konteksty 65, 2-3, 293-294, 286-293. Millar F. (1973) Triumvirate and Principate, JRS 63, 50-67. Millar F. (1977) The Emperor in the Roman World, 31 BC – AD 337, Ithaca, NY. Millar F. (19842) The Emperor in the Roman World (31 BC – AD 337) Ithaca. Millar F. (2002) Rome, the Greek World, and the East, vol. I. The Roman Republic and the Augustan Revolution, eds. H.M. Cotton, G.M. Rogers, Chapel Hill. Millar F., Segal E. (eds.) (1984) Caesar Augustus: Seven Aspects, Oxford. Miller J.F. (2009) Apollo, Augustus, and the Poets, Cambridge. Milnor K. (2005) Gender, Domesticity, and the Age of Augustus: Inventing Private Life, Oxford. Mispoulet J.B. (1892) Veteranus [w:] Dictionnaire des Antiquités Grecques et Romaines, v. 5, 773-775. Mittchel W.J.T. (2013) Czego chcą obrazy? Pragnienia przedstawień, życie i miłość obrazów, tłum. Ł. Zaremba, Warszawa 2013 [oryg. 2005]. Mitteis L., Wilcken U. (1912) Grundzüge und Chrestomathie der Papyruskunde, Bd. I.2, Leipzig. Moatti C. (1998) La mémoire perdue. Recherches sur l’administration romaine, Rome. Mommsen T. (1879) Die Gardetruppen der römischen Republik und der Kaiserzeit, Hermes 14, 25-35. Mommsen T. (1885) Die Örtlichkeit der Varusschlacht, Berlin. Mommsen T. (18873) Römisches Staatsrecht, Bd. II.2, Leipzig. Mommsen T. (1891) Commentarium ludorum saecularium quintorum et septimorum, EE 8, a. 617-672. Montana Pasquinucci M. (1973) La decorazione architettonica del tempio del Divo Giulio nel Foro Romano [w:] Acc. Naz. Linc., Monumenti Antichi, Serie miscellanea I, 4, Roma, 257-283. Montero Herrero S. (2012) El emperador y los ríos: Religión, ingeniería y política en el imperio Romano, Madrid. Morawiecki L. (20142) Władza charyzmatyczna w Rzymie u schyłku republiki (lata 44–27 p.n.e.) Poznań–Gniezno. 254 BIBLIOGRAFIA Moreno P. (2004) Alessandro. Immagini come storia, Roma. Morselli C. (1995) Forum Iulium, LTUR II, 299-306. Morstin-Marx R. (2004) Mass Oratory and Political Power in the Late Roman Republic, Cambridge. Mouritsen H. (2001) Plebs and Politics in Late Republican Rome, Cambridge. Moynihan R. (1985) Geographical Mythology and Roman Imperial Ideology [w:] The Age of Augustus. Conference held at Brown University Providence, Rhode Island, April 30 – May 2, 1982, ed. R. Winkes, Providence, 149-162. Mrozek S. (1973) Prywatne rozdawnictwo pieniędzy i żywności w miastach Italii w okresie wczesnego Cesarstwa, Warszawa–Poznań. Münzer F. (1920) Römische Adelsparteien und Adelsfamilien, Stuttgart. Muszyński W. (1987) „Ludi scaenici” w igrzyskach wiekowych za Augusta i Septymiusza Sewera, Antiquitas 13, 147-161. Muth S. (2012) Reglementiere Erinnerung. Das Forum Romanum unter Augustus als Ort kontrollierter Kommunikation [w:] Kommunikationsräume im kaiserzeitlichen Rom, hrsg. von F. Mundt, Berlin, 3-47. Mylonopoulos J. (2010) Divine Images versus Cult Images: An Endless Story about Theories, Methods, and Therminology [w:] Divine Image and Human Imaginations in Ancient Greece and Rome, ed. J. Mylonopoulos, Leiden, 1-20. Nappa Ch. (2005) Reading after Actium: Vergil’s Georgics, Octavian, and Rome, Ann Arbor. Nappo S.C. (2007) Houses of Regions I and II [w:] The World of Pompeii, eds. J.J. Dobbins, P.W. Foss, London–New York, 347-372. Nedergaard E. (1988) Zur Problematik der Augustusbögen auf dem Forum Romanum [w:] Kaiser Augustus und die verlorene Republik, hrsg. von W.D. Heilmeyer, E. La Roca, E. Künzl, Mainz, 224-239. Nedergaard E. (1993) Arcus Augusti, LTUR I, 81-85. Nelis D., Farrell J. (eds.) (2013) Augustan Poetry and the Roman Republic, Oxford. Néraudau J.P. (1996) Auguste. La brique et le marbre, Paris. Neudecker R. (1994) Die Pracht der Latrine. Zum Wandel öffentlicher Bedürfnisanstalten in der kaiserzeitlichen Stadt, Münich. Neudecker R., Zanker P. (hrsg.) (2005) Lebenswelten, Bilder und Räume in der römischen Stadt der Kaiserzeit. Symposium am 24. und 25. Januar 2002 zum Abschluß des von der Gerda Henkel Stiftung geförderten Forschungsprogramms „Stadtkultur in der römischen Kaiserzeit“, Wiesbaden. Neumann A. (1962) Veterani, RE Suppl. 9, 1597-1609. Nicolet C. (1984) Augustus, Government, and the Propertied Classes [w:] Caesar Augustus. Seven Aspects, eds. F. Millar, E. Segal, Oxford, 89-128. Nicolet C. (1991) Space, Geography, and Politics in the Early Roman Empire, Ann Arbor. 255 AUGUST I RZYM: PAMIęć, RYTUAŁY I PRAKTYKI żYCIA CODZIENNEGO Nippel W. (1995) Public Order in Ancient Rome, Cambridge. Nock A. D. (1930) SÚnnaoj qeÒj, HSCP 41, 1-62. Noguera Celdran J.M. (2009) Fora Hispaniae. Paisaje urbano, arquitectura, programas decorativos y culto imperial en los foros de las ciudades hispanorromanas, Murcia. Nora P. (1974) Mémoire collective [w:] Faire de l’histoire, sous la dir. de J. Le Goff, P. Nora, Paris, 398-401. Nora P. (1984) Entre Mémoire et Histoire. La problématique des lieux [w:] Les lieux de mémoire, éd. P. Nora, v. I: La République, Paris, XV-XLII. Nora P. (1984-1992) Les Lieux de mémoire, v. I-VII, Paris. Nora P. (2009) Między pamięcią i historią: Les lieux de mémoire, tłum. P. Mościcki [w:] Tytuł roboczy archiwum. Nr 2, M. Leśniak, M. Ziółkowska, Muzeum Sztuki w Łodzi, Łódź, 4-12 [oryg. 1989]. Noreña C.F. (2006) Water Distribution and the Residental Topography of Augustan Rome [w:] Imaging Ancient Rome: Documentation – Visualization – Imagination, eds. L. Haselberger, J. Humphrey, Portsmouth, 91-105. Noreña C.F. (2011) Imperial Ideals in the Roman West. Representation, Circulation, Power, Cambridge. Noreña C.F. (2013) Locating the ustrinum of Augustus, MAAR 58, 51-64. North J.A. (2008) Caesar at the Lupercalia, JRS 98, 144-160. Ogilvie R.M. (1969) The Romans and Their Gods in the Age of Augustus, London. O’Gorman N.O. (2005) Aristotles’s Phantasia in the Rhetoric: Lexis, Appearance, and the Epideictic Function of Discourse, Ph&Rh 38, 16-40. Olsen B. (2013) W obronie rzeczy. Archeologia i ontologia przedmiotów, tłum. B. Shallcross, Warszawa [oryg. 2010]. Olszewski L. (2002) Polis: widzieć i być widzianym [w:] Sztuka w mieście, red. M. Krajewski, Poznań, 11-17. Olszewski L. (rec.) (2003) A.A. Barrett, Livia. First Lady of Imperial Rome, New Haven– London 2002, Eos 90, 366-370. Olszewski L. (2008) Kogo zabito w Idy Marcowe 44 roku przed Chr.? Człowieka czy… boga? [w:] Idy Marcowe 2500 lat później, red. L. Mrozewicz, Poznań 2008, 51-66. Olszewski L. (2009) Kłopotliwe obrazy: między historią i antropologią [w:] Kłopotliwe obrazy, red. M. Krajewski, Poznań, 32-37. Olszewski L. (2011) Erinnerungspolitik im alten Rom: anhand von damnatio memoriae und consecratio [w:] Studia Lesco Mrozewicz ab amicis et discipulis dedicata, eds. S. Ruciński, K. Balbuza, K. Królczyk, Poznań, 283-297. Olszewski L. (2013) Polityka pamięci w starożytnym Rzymie: na marginesie „damnatio memoriae” i „consecratio” [w:] świat starożytny. Państwo i społeczeństwo, red. R. Kulesza, M. Stępień, E. Szabat, M. Daszuta, Warszawa, 332-345 = Olszewski (2011). 256 BIBLIOGRAFIA Olszewski L. (w druku a) Liwia bez głowy: podobieństwa i różnice rzymskich typów portretowych (Meander). Olszewski L. (w druku b) Władza, charyzma i religia w świecie rzymskim (w materiałach sympozjum poświęconego pamięci Prof. Lesława Morawieckiego, Gniezno). Olszewski L., Sawiński P. (rec.) (2014) Edictum de Paemeiobrigensibus: kilka drobnych uwag, SEG 10, 359-369. Osborne R., Tanner J. (eds.) (2007a) Art’s Agency and Art History, Oxford. Osborne R., Tanner J. (2007b) Introduction [w:] Art and Agency and Art History, eds. R. Osborne, J. Tanner, Oxford, 1-27. O’Sullivan T.M. (2011) Walking in Roman Culture, Cambridge. Owens E.J. (1992) The City in the Greek and Roman World, London, New York. Pabst A. (2014) Kaiser Augustus. Neugestalter Roms, Stuttgart. Packer J. (1989) Politics, Urbanism, and Archaeology in Roma Capitale: A Troubled Past and a Controversial Future, AJA 93, 137-141. Painter B.W. (2007) Mussolini’s Rome: Rebuilding the Eternal City, New York. Palombi D. (1995) Felicitas, Aedes, LTUR II, 244-245. Palombi D. (1999) Regiones Quattuordecim (topografia) LTUR IV, 199-204. Pandey N.P. (2013) Caesar’s Comet, the Julian Star, and the Invention of Augustus, TAPhA 143, 405-449. Panella C. (2006) Il Palatino nord-orientale: nuove conoiscenze, nuove riflessioni, Scienze dell’Antichità 13, 264-300. Panella C., Zeggio S., Ferrandes A.F. (2014) Lo scavo delle pendici nord-orientali del Palatino tra dati acquisiti e nuove evidenze, Scienze dell’Antichità 20, 159-210. Pani M. (2013) Augusto e il principato, Bologna. Panitschek P. (1987) Die Agrargesetze des Jahres 59 und die Veteranen des Pompeius, Tyche 2, 141-154. Pape M. (1975) Griechische Kunstwerke aus Kriegsbeute und ihre öffentliche Aufstellung in Rom: Von der Eroberung von Syrakus bis in augusteische Zeit, diss., Hamburg. Papi E. (1995a) Domus Regis Sacrorum / Sacrificuli, LTUR I, 169-170. Papi E. (1995b) Equus: L. Cornelius Sulla, LTUR II, 227-228. Papi E. (1999a) Palatium. Età repubblicana – 64 DC., LTUR IV, 22-28. Papi E. (1999b) Statua: C. Iulius Caesar, LTUR IV, 367. Papini M. (2004) Antichi volti della repubblica. La ritrattistica in Italia centrale tra IV e II sec. a.C., Roma. Paribeni E. (1964) Una testa di Atena arcaica dal Palatino, BdA 49, 193-198. Passerini A. (1939) Le coorti pretorie, Roma. Patterson J.R. (1992) The City of Rome: From Republic to Empire, JRS 82, 186-215. Peachin M. (2004) Frontinus and the Curae of the “curator aquarum”, Stuttgart. Pekáry Th. (1985) Das römische Kaiserbildnis in Statt, Kult und Gesellschaft, Berlin. 257 AUGUST I RZYM: PAMIęć, RYTUAŁY I PRAKTYKI żYCIA CODZIENNEGO Pelling C. (1996) The Triumviral Period [w:] CAH2 X, Cambridge, 1-69. Pensabene P., Gallocchio E. (2011) Contributo alla discussione sul complesso Augusteo Palatino, ArchClass 62, 475-487. Pensabene P., Gallocchio E. (2013) Alcuni interrogativi sul complesso Augusteo Palatino, ArchClass 64, 557-582. Petruccioli G. (2002) Tarentum [w:] Mapping Augustan Rome, L. Haselberger (dir.) Portsmouth, 240. Phillips D.A. (2011) The Temple of Divus Iulius and the Restoration of Legislative Assemblies under Augustus, Phoenix 65, 371-388. Picard C. (1957) Les Trophées romains. Contribution à l’histoire de la religion et de l’art triomphal de Rome, Paris. Picard C. (1973) Le monumente de César Cosmocrator au Capitole, RA, 161-171. Pietilä-Castrén L. (1987) Magnificentia publica: The Victory Monuments of the Roman Generals in the Era of the Punic Wars, Helsinki. Pietri C. (1987) L’Urbs. Espace urbain et histoire, Rome. Pighi G.B. (1965) De ludis saecularibus populi Romani Quiritum, Amsterdam. Piotrowicz L. (1937) Cesarz August, Kraków. Pisani Sartorio G. (1983) Dalla mostra al museo: dalla mostra archeologica di 1911 al Museo della Civiltà Romana, Venezia. Pollini J. (2012) From Republic to Empire. Rhetoric, Religion, and Power in the Visual Culture of Ancient Rome, Norman. Porena P. (2005) Forme di partecipazione politica cittadina e contatti con il potere imperial [w:] Politica e partecipazione nelle città dell’impero romano, a cura di F. Amarelli, Roma, 13-92. Poulsen F. (1945) Talking, Weeping and Bleeding Sculptures: A Charter of the History of Religious Fraud, AArch 16, 178-195. Premerstein A. von (1937) Von Werden und Wesen des Prinzipats, München. Price S.R.F. (1984) Ritual and Power. The Roman Imperial Cult in Asia Minor, Cambridge. Price S.R.F. (1987) From Noble Funerals to Divine Cult: The Consecration of Roman Emperors [w:] Rituals and Royalty: Power and Ceremonial in Traditional Societies, eds. D. Cannadine, S.R.F. Price, Cambridge, 56-105. Purcell N. (1986) Livia and the Womanhood of Rome, PCPhS 32, 78-105. Purcell N. (1996) Rome and Its Development under Augustus and His Successors [w:] CAH2 X, 782-811. Purcell N. (2007) The “horti” of Rome and the Landscape of Property [w:] Res bene gestae: ricerche di storia urbana su Roma antica in onore di Eva Margareta Steinby, a cura di A. Leone, D. Palombi, S. Walker, Roma, 361-377. 258 BIBLIOGRAFIA Putnam M. (2001) Horace’s Carmen Saeculare. Ritual Magic and the Poet’s Art, New Haven. Quilici-Gigli S. (1983) Estremo Campo Marzio. Alcune osservazioni sulla topografìa, ARID Suppl. 10, 47-57. Raaflaub K.A. (1980) The Political Significance of Augustus’ Military Reforms [w:] Roman Frontier Studies, eds. W.S. Hanson, L.J.F. Keppie, III, Oxford, 1005-1025. Raaflaub K.A. (2003) Caesar the Liberator? Factional Politics, Civil War, and Ideology [w:] Caesar against Liberty? Perspectives on His Autocracy, eds. F. Cairns, E. Fantham, Cambridge, 35-67. Raaflaub K.A., Toher M. (1990) Between Republic and Empire: Interpretations of Augustus and His Principate, Berkeley. Ramage E.S. (1985) Augustus’ Treatment of Julius Caesar, Historia 34, 223-245. Ramsey J.R., Licht A.L. (1997) The Comet 44 BC and Caesar’s Funeral Games, Atlanta. Rantala J. (2013) Maintaining Loyalty, Declaring Continuity, Legitimizing Power. “Ludi saeculares” of Septimius Severus as a Manifestation of the Golden Age (dysertacja doktorska dostępna on-line https://tampub.uta.fi/bitstream/handle/10024/67964/978951-44-9029-3.pdf?sequence=1). Ravel L. (2009) Roman Imperialism and Local Identities, Cambridge. Rawson B. (1987) The Family in Ancient Rome: New Perspectives, Ithaca, NY. Rawson E. (1987) Discrimina Ordinum: The Lex Iulia Theatralis, PBSR 55, 83-114. Rea J.A. (2007) Legendary Rome. Myth, Monuments, and Memory on the Palatine and Capitoline, London. Rehak A.M. (2006) Imperium and Cosmos: Augustus and the Northern Campus Martius, Madison. Resch K. (2010) Die Freiheit des Feldherrn. Der Handlungsspielram römischer Feldherren, 218-133 v. Chr., Wien–Berlin. Reusser C. (1995) Area Capitolina, LTUR I, 114-117. Rich J.W. (1996) Augustus and the “spolia opima”, Chiron 26, 85-127. Rich J.W. (1998) Augustus’s Parthian Honours, the Temple of Mars Ultor and the Arch in the Forum Romanum, PBSR 66, 71-128. Rich J.W. (2014) The Triumph in the Roman Republic: Frequency, Fluctuation and Policy [w:] The Roman Republican Triumph. Beyond the Spectacle, eds. C. Hjort Lange, F.J. Vervaet, Roma, 197-258. Rich J.W., Williams J.H.C. (1999) “Leges et iura p.R. restituit”. A New Aureus of Octavian and the Settlement of 28-27 B.C., NC 159, 169-213. Richardson J.S. (2012) Augustan Rome, 44 BC to AD 14: The Restoration of the Republic and the Establishment of the Empire, Edinburgh. Richter O. (1889) Die Augustusbauten auf dem Forum Romanum, JDAI 4, 151-162. Richter O. (1901) Topographie der Stadt Rom, München. 259 AUGUST I RZYM: PAMIęć, RYTUAŁY I PRAKTYKI żYCIA CODZIENNEGO Ricoeur P. (2006) Pamięć, historia, zapomnienie, tłum. J. Margański, Kraków [oryg. 2000]. Ridley T.R. (2003) The Emperor’s Retrospect. Augustus’ Res Gestae in Epigraphy, Historiography and Commentary, Leuven. Rivière Y. (2012) Des réformes augustéennes, Rome. Rizzo F.P. (2002) Cesare ‘hemitheos’, Annali della Facolta di Lettere e Filosofia 35, 613620. Robinson O.F. (1992) Ancient Rome: City Planning and Administration, London. Roddaz J.M. (1984) Marcus Agrippa, Paris. Rodriguez-Almeida E. (1978-1980) Il Campo Marzio settentrionale: solarium e pomerium, RPAA 51-52, 152-212. Rodriguez-Mayorgas A. (2010) Romulus, Aeneas and the Cultural Memory of the Roman Republic, Athenaeum 98, 89-109. Roehmer M. (1997) Der Bogen als Staatsmonument. Zur politischen Bedeutung der römischen Ehrenbögen des 1. Jhs. n. Chr., München. Ronning C. (2006) Stadteinzüge in der Zeit der römischen Republik [w:] Einblicke in die Antike: Orte – Praktiken – Strukturen, hrsg. von C. Ronning, München, 57-86. Rose B. (1997) Dynastic Commemoration and Imperial Portraiture in Julio-Claudian Period, Cambridge. Rose B. (2005) The Parthians in Augustan Rome, AJA 109, 21-75. Rosenstein N.S. (1990) Imperatores Victi: Military Defeat and Aristocractic Competition in the Middle and Late Republic, Berkeley–Los Angeles. Rosso E. (2009) Le thème de la Res publica restituta dans le monnayage de Vespasien: pérennité du «modèle augustéen» entre citations, réinterprétations et dévoiements [w:] Le Principat d’Auguste. Réalités et représentations du pouvoir autour de le Res publica restituta, éd par F. Hurlet, B. Mineo, Rennes, 209-242. Rowell H.T. (1962) Rome in the Age of Augustus, Norman. Ruciński S. (2008) Prefectus urbi. Strażnik porządku publicznego w Rzymie w okresie wczesnego Cesarstwa, Poznań. Rüpke J. (1990) Domi Militiae. Die religiöse Konstruktion des Krieges in Rom, Stuttgart. Rutledge S.H. (2012) Ancient Rome as a Museum: Power, Identity, and the Culture of Collecting, Oxford. Sablayrolles R. (1996) Libertinus Miles. Les cohortes de vigiles, Roma. Said E. (2008) Kultura i imperializm, tłum. M. Wyrwas-Wiśniewska, Kraków [oryg. 1993]. Salmon E.T. (1969) Roman Colonisation under the Republic, London. Salvatori P.S. (2012) Razza Romana [w:] Roma caput mundi: Una città tra dominio e integrazione, a cura di A. Giardina, F. Pesando, Milano, 277-286. 260 BIBLIOGRAFIA Salway B. (2005) The Nature and Genesis of the Peutinger Map, Imago Mundi 57, 119135. Santangeli Valenzani R. (2006) The Seat and Memory of Power. Caesar’s Curia and Forum [w:] Julius Caesar in Western Culture, ed. M. Wyke, Malden, 85-94. Sauron G. (1994) Quis deum? L’expression plastique des idéologies politiques et religieuses à Rome, Rome–Paris. Sawiński P. (2005) Specjalni wysłannicy cesarscy w okresie od Augusta do Tyberiusza: studium nad początkami pryncypatu, Poznań. Sawiński P. (2008) Oktawian jako mściciel Juliusza Cezara [w:] Idy Marcowe 2050 lat później, red. L. Mrozewicz, Poznań, 141-150. Sawiński P. (2014) Łuki triumfalne i honoryfikacyjne jako forma uczczenia członków rodziny cesarskiej w okresie pryncypatu Augusta i Tyberiusza, Meander 69, 109-139. Scavi (2010) Scavi dei Fori Imperiali. Il Foro di Augusto – l’area centrale, a cura di R. Meneghini, R. Santangeli Valenziani, Roma. Schäfer Th. (1988) Sella curulis und fasces als Paradigma [w:] Kaiser Augustus und die verlorene Republik, hrsg. von W.D. Heilmeyer, E. La Roca, E. Künzl, Mainz, 427-440. Scheid J. (2005) Augustus and Roman Religion: Continuity, Conservatism and Innovation [w:] The Cambridge Companion to the Age of Augustus, ed. K. Galinsky, Cambridge, 175-193. Scheid J. (2009) Les restaurations religieuses d’Octavien/Auguste [w:] Le principat d’Auguste. Réalités et representations du pouvoir. Autour de la Res publica restituta, éd par F. Hurlet, B. Mineo, Rennes, 119-128. Schenk G.J. (2003) Zeremoniell und Politik: Herrschereinzüge im spätmittelalterlichen Reich, Köln. Schlange-Schöningen H. (2005) Augustus, Darmstadt. Schmidt A. (2003) Augusteische Literatur. System in Bewegung, Heidelberg. Schmidt O.E. (1892) P. Ventidius Bassus, Philologus 51, 198-211. Schmidt T. (2003) Jesus’ Triumphal March to the Crucifixion [w:] Jesus: the Last Day, ed. M. Dewsnap Meinhardt, Washington, 59-69. Schmitthenner W. (1958) Oktavians militärische Unternehmungen in den Jahren 35–33 v. Chr., Historia 7, 189-236. Schmitthenner W. (hrsg.) (1985) Augustus, Darmstadt. Schmitzer U. (2012) Der Kaiser auf dem Forum. Das Forum Augustum als gebauter und geschriebener Raum öffentlicher Kommunikation [w:] Kommunikationsräume im kaiserzeitlichen Rom, hrsg. von F. Mundt, Berlin, 77-102. Schnegg-Köhler B. (2002) Die augusteischen Säkularspiele, Leipzig. Schneider H.C. (1977) Das Problem der Veteranenversorgung in der späteren römischen Republik, Bonn. 261 AUGUST I RZYM: PAMIęć, RYTUAŁY I PRAKTYKI żYCIA CODZIENNEGO Schneider R.M. (2008) Im Bann der Bilder: Rom unter Augustus [w:] Machtfragen, hrsg. von A.H. Arweiler, Stuttgart, 149-186. Schulze W. (red.) (1996) Historia społeczna, historia codzienności, mikrohistoria, tłum. A. Kopacki, Warszawa [oryg. 1996]. Schumacher L. (2003) Faszystowska recepcja propagandy augustowskiej, tłum. L. Mrozewicz, Xenia Posnaniensia XV, red. K. Ilski, L. Mrozewicz, M. Musielak, Poznań [oryg. ZRGG 40 (1988) 307-330]. Schütz M. (1990) Zur Sonnenuhr des Augustus auf dem Marsfeld, Gymnasium 97, 432-457. Scobie A. (1986) Slums, Sanitation and Mortality in the Roman World, Klio 68, 399-433. Scott K. (1941) The sidus Iulium and the Apotheosis of Caesar, CPh 39, 257-272. Scott R.T. (1995) Domus Publica, LTUR I, 165-166. Scriba F. (1995) Augustus im Schwartzenhemd? Die Mostra Augustea della Romanità, Frankfurt am Main. Sehlmeyer M. (1999) Stadtrömische Ehrenstatuen der republikanischen Zeit, Stuttgart. Seider A. (2013) Memory in Vergil’s Aeneid: Creating the Past, Cambridge. Seider R. (1978) Paläographie der lateinischen Papyri, Bd. II.1, Stuttgart. Sena-Chiesa G. (cur.) (2012) Constantino 313 d.C., Milano. Sennet R. (1996) Ciało i kamień. Człowiek i miasto w cywilizacji Zachodu, tłum. M. Konikowska, Gdańsk [oryg. 1994]. Settis S. (1988) Die Ara Pacis [w:] Kaiser Augustus und die verlorene Republik, hrsg. von W.D. Heilmeyer, E. La Roca, E. Künzl, Mainz, 400-426. Severy B. (2003) Augustus and the Family at the Birth of the Roman Empire, New York– London. Severy-Hoven B. (ed.) (2007) Reshaping Rome: Space, Time, and Memory in the Augustan Transformation, Arethusa 40, 1-111 [wydanie specjalne]. Shils E. (1984) Tradycja, tłum. J. Szacki [w:] Tradycja i nowoczesność, red. J. Kurczewska, J. Szacki, Warszawa, 30-90 [oryg. 1981]. Shipley F. S. (1933) Agrippa’s Building Activities in Rome, Washington. Simmel G. (2008) Socjologia przestrzeni [w:] idem, Pisma socjologiczne, wybór, oprac. i wprow. H.J. Dahme, O. Rammstedt, tłum. M. Łukaszewicz, Warszawa, 365-386 [oryg. 1908]. Simon E. (1986) Kunst und Leben in Rom um die Zeitenwende, München. Smith C., Powell A. (eds.) (2009) The Last Memoirs of Augustus and the Development of Roman Autobiography, Swansea. Smith R.R.R. (1988) Simulacra gentium: the ethne from the Sebasteion at Aphrodisias’, JRS 78, 50-77. Soja E.W. (1989) Postmodern Geographies. The Reassertion of Space in Critical Social Theory, New York. 262 BIBLIOGRAFIA Soja E.W. (1996) Thirdspace. Journeys to Los Angeles and other Real-and-Imagined Places, Cambridge–Oxford. Sommer M. (2011) Empire of Glory: Weberian Paradigms and the Complexities of Authority in Imperial Rome, Max Weber Studies 11, 155-191. Southern P. (20012) Augustus, London–New York. Southern P. (2003) Oktawian August, tłum. D. Kozińska, Warszawa [oryg. 1998]. Spannagel M. (1999) Exemplaria Principis. Untersuchungen zu Entstehung und Ausstattung des Augustusforums, Heidelberg. Speidel M.P. (1984) Germani Corporis Custodes, Germania 62, 31-34. Speidel M.P. (1994) Riding for Caesar. The Roman Emperors’ Horse Guards, Cambridge, MA. Spencer D. (2007) Rome at a Gallop: Livy, on not Gazing, Jumping, or Toppling into the Void [w:] The Sites of Rome: Time, Space, eds. D.H.J. Larmour, D. Spencer, Oxford, 61-101. Stambaugh J. (1988) The Ancient Roman City, Baltimore. Steinby E.M. (1993-2000) Lexicon topographicum urbis Romae, vol. I-VI, Oxford. Stemmer K. (1978) Untersuchungen zur Typologie, Chronologie und Ikonographie der Panzerstatuen, Berlin. Stemmer K. (hrsg.) (1995) Standorte. Kontent und Funktion antiker Skulptur (kat.), Berlin. Steuernagel D. (2010) Synnaos theos. Images of Roman Emperors in Greek Temples [w:] Divine Image and Human Imaginations in Ancient Greece and Rome, ed. J. Mylonopoulos, Leiden 2010, 241-255. Stewart P. (2003) Statues in Roman Society. Representation and Response, Oxford. Stewart P. (2006) The Image of the Roman Emperor [w:] Presence: The Inherence of Prototype within Image and Other Objects, eds. R. Shepherd, R. Maniura, Aldershot, 243258. Stewart P. (2007) Gell’s Idols and Roman Cult [w:] Art’s Agency and Art History, eds. R. Osborne, J. Tanner, Malden, 158-178. Stewart P. (2008) The Social History of Roman Art, Cambridge. Storey G.R. (2002) Regionaries – Type Insulae 2: Architectural and Residential Units at Rome, AJA 106, 411-434. Strocka V.M. (2009) Die Quadriga auf dem Augustusforum in Rom, MDAIR 115, 21-55. Strong E. (1911) The Exhibition Illustrative of the Provinces of the Roman Empire, at the Baths of Diocletian, Rome, JRS 1, 1-49. Strong E. (1939) “Romanità” throughout the Ages, JRS 29, 137-166. Strothmann M. (2000) Augustus – Vater der res publica. Zur Funktion der drei Begriffe restitutio – saeculum – pater patriae im augusteischen Prinzipat, Stuttgart. Sumi G.S. (1997) Power and Ritual: The Crowd at Clodius’ Funeral, Historia 46, 82-102. 263 AUGUST I RZYM: PAMIęć, RYTUAŁY I PRAKTYKI żYCIA CODZIENNEGO Sumi G.S. (2005) Ceremony and Power. Performing Politics in Rome between Republic and Empire, Ann Arbor. Sumi G.S. (2009) Monuments and Memory: The Aedes Castoris in the Formation of Augustan Ideology, CQ 59, 167-186. Sumi G.S. (2011) Topography and Ideology: Caesar’s Monument and the aedes divi Iulii in Augustan Rome, CQ 61, 205-229. Sumner G. (2009) Roman Military Dress, Stroud. Suspène A. (2009) Aspects numismatiques da la res publica restituta augustéene [w:] Le Principat d’Auguste. Réalités et représentations du pouvoir autour de le Res publica restituta, éd. par F. Hurlet, B. Mineo, Rennes, 145-167. Swan P.M. (2004) The Augustan Succession. An Historical Commentary on Cassius Dio’s Roman History Books 55-56 (9 B.C. – A.D. 14) Oxford–New York. Syme R. (1938) Caesar, the Senate and Italy, PBSR 14, 1-31. Syme R. (1939) The Roman Revolution, Oxford. Syme R. (1958) Tacitus, I-II, Oxford. Syme R. (1986) The Augustan Aristocracy, Oxford. Syme R. (2009) Rewolucja rzymska, tłum. A. Baziór, Poznań [oryg. 1939]. Tagliamonte G. (1993) Capitolium, LTUR I, 226-234. Tarpin M. (2002) Vici et pagi dans l’Occident romain, Roma. Taylor L.R. (1931) The Divinity of the Roman Emperor, Connecticut. Thein A. (2002) Capitolium [w:] Mapping Augustan Rome, L. Haselberger (dir.) Portsmouth 2002, 78-79. Thein A. (2014) Capitoline Jupiter and the Historiography of Roman Rule, Histos 8, 284-319. Thüry G. (2001) Müll und Marmorsäulen. Siedlungshygiene in der römischen Antike, Mainz. Timpanaro S. (1950) Romae regnare quadratae, Maia 3, 26-32. Toher M. (2004) Octavian’s Arrival in Rome, 44 B.C., CQ 54, 174-184. Toher M. (2009) Augustan and Tiberian Literature [w:] A Companion to Julius Caesar, ed. M. Griffin, Malden–Oxford, 224-238. Tomassetti G. (1886) Il mosaico marmoreo Colonnese, MDAI(R) 1, 3-17. Tomei M. A. (2004) Die Residenz des ersten Kaisers – der Palatin in augusteischer Zeit [w:] Die Kaiserpaläste auf dem Palatin in Rom, hrsg. von A. Hoffmann, U. Wulf, Mainz, 6-17. Tomei M.A. (2013) Note su Palatium di Filippo Coarelli, JRA 26, 526-538. Tomei M.A. (cur.) (2014) Augusto sul Palatino. Gli scavi di Gianfilippo Carettoni appunti inediti (1955-1984) Milano. Torelli M. (1996) Roman Art, 43 B.C. to A.D. 69 [w:] CAH2 X, 930-958. Torelli M. (1999) Pax Augusta, LTUR IV, 70-74. 264 BIBLIOGRAFIA Tortorici E. (1993) Curia Iulia, LTUR IV, 332-334. Toussaint-Samat M. (2002) Historia naturalna i moralna jedzenia, tłum. A.B. Matusiak, M. Ochab, Warszawa [oryg. 1997]. Trillmich W. (1988) Münzpropaganda [w:] Kaiser Augustus und die verlorene Republik, hrsg. von W.D. Heilmeyer, E. La Roca, E. Künzl, Mainz, 474-528. Trimble J. (2011) Women and Visual Replication in Roman Imperial Art and Culture, Cambridge. Truemper M. (2011) Hellenistic Latrines (3rd-1st century B.C.) [w:] Roman Toilets: Their Archaeology and Cultural History, eds. G.C.M. Jansen, A.O. Koloski-Ostrow, E.M. Moormann, Leuven–Paris, 33-42. Trzcionkowski L. (2011) Antropologia i antyk grecki [w:] Antropologia antyku greckiego. Zagadnienia i wybór tekstów, red. W. Lengauer, P. Majewski, L. Trzcionkowski, Warszawa, 15-35. Ungaro L. (1997) Il Foro di Augusto, Roma. Ungaro L. (2008) Storia, mito, reppresentazione: Il programma figurativo del Foro di Auguste e l’Aula del Colosso [w:] Le due Patrie acquisite: Studi di archeologia dedicata a Walter Trillmich, a cura di E. La Rocca, P. León, C. Parisi, Roma, 399-417. Urlich R.B. (1993) Julius Caesar and the Creation of the Forum Iulium, AJA 97, 48-80. Valli B. (2007) I percorsi delle processioni nella Roma antica: ludi saeculares e funerali imperiali, Fragmenta 1, 33-59. Varner E.R. (2004) Mutilation and Transformation: damnatio memoriae and Roman Imperial Portraiture, Leiden. Varusschlacht (2009) Varusschlacht im Osnabrücker Land, Ausstellungskatalog: 2000 Jahre Varusschlacht 1-3, Stuttgart. Vasaly A. (1993) Representation: Image of the Word in Ciceronian Oratory, Berkeley. Versnel H.S. (1970) Triumphus: An Inquiry into the Origin, Development, and Meaning of the Roman Triumph, Leiden. Versnel H.S. (1981) Faith, Hope and Worship: Aspects of Religious Mentality in the Ancient Word, Leiden. Vessberg O. (1941) Studien zur Kunstgeschichte der römischen Republik, Leipzig. Veyne P. (1990) Bread and Circuses. Historical Sociology and Political Pluralism, tłum. P. Pearce, London 1990 [oryg. 1976]. Veyne P. (2008) Imperium grecko-rzymskie, tłum. P. Domański, Kęty [oryg. 2005]. Virgili P., Battistelli P. (1999) Indagini in Piazza della Rotonda e sulla fronte del Pantheon, BCom 100, 137-154. Virlouvet C. (1997) La Rome impériale: Démographie et logistique. Actes de la table ronde (Rome, 25 mars 1994) Rome. Vittinghoff F. (1936) Der Staatsfeind in der romischen Kaiserzeit. Untersuchungen zur damnatio memoriae, Berlin. 265 AUGUST I RZYM: PAMIęć, RYTUAŁY I PRAKTYKI żYCIA CODZIENNEGO Wallace-Hadrill A. (1982) Civilis Princeps: Between Citizen and King, JRS 72, 32-48. Wallace-Hadrill A. (1989) Rome’s Cultural Revolution, JRS 79, 157-164. Wallace-Hadrill A. (1993) Augustan Rome, London. Wallace-Hadrill A. (2005) Mutatas Formas: The Augustan Transformation of Roman Knowledge [w:] The Cambridge Companion to the Age of Augustus, ed. K. Galinsky, Cambridge, 55-84. Wallmann P. (1989) Triumviri Rei Publicae constituendae. Untersuchungen zur politischen Propaganda im Zweiten Triumvirat (43-30 v. Chr.) Frankfurt am Main–Bern–Paris– New York. Walser G. (1955) Der Kaiser als Vindex Libertatis, Historia 4/2-3, 353-367. Walter G. (1983) Cezar, tłum. D. Wilanowska, Warszawa [oryg. 1947]. Walter U. (2004) Memoria und res publica. Zur Geschichtskultur im republikanischen Rom, Frankfurt. Wardle D. (1997) The Sainted Julius: Valerius Maximus and the Dictator, CPh 92, 323345. Wardle D. (2002) Deus or Divus: The Genesis of Roman Terminology of Deified Emperors and Philosopher’s Contribution [w:] Philosophy and Power in the Graeco-Roman World. Essays in Honour of Miriam Griffin, eds. G. Clark, T. Rajak, Oxford, 181-191. Watson G.R. (1982a) Conscription and Voluntary Enlistment in the Roman Army, PCA 16, 46-50. Watson G.R. (19822b) The Roman Soldier, London. Weber E. (1970) Augustus. Meine Taten. Res gestae Divi Augusti. Nach dem Monumentum Ancyranum, Apolloniense und Antiochenum, München. Weber E. (1998) Tabula Peutingeriana, tłum. L. Olszewski, Xenia Posnaniensia IV, red. K. Ilski, L. Mrozewicz, M. Musielak, Poznań 1998 [oryg. 1984]. Weber G., Zimmermann M. (hrsg.) (2003) Propaganda, Selbsdarstellung, Repräsentation in römischen Kaiserreich des 1. Jhs. N. Chr., Wiesbaden. Weber W. (1936) Princeps. Studien zur Geschichte des Augustus, Bd. I, Stuttgart–Berlin. Webster G. (19983) The Roman Imperial Army of the First and Second Centuries A.D., Norman. Weinstock S. (1971) Divus Julius, Oxford. Weiss K., Osanna M., Schäfer T. (2004) Caesar ist in der Stadt. Die neu entdeckten Marmorbildnisse aus Pantelleria, Hamburg. Westall R. (1996) The Forum Iulium as Representation of Imperator Caesar, MDAI(R) 103, 83-118. White P. (1988) Julius Cesar in Augustan Rome, Phoenix 42, 334-356. White P. (1993) Promised Verse: Poets in the Society of Augustan Rome, Cambridge. Whittaker H. (1996) Two Notes on Octavian and the Cult of Divus Iulius, SO 71, 87-99. 266 BIBLIOGRAFIA Wickert L. (1954) Princeps civitatis, RE XXII, 2, 1998-2296. Williams M.F. (2003) The Sidus Iulium, the Divinity of Man, and the Golden Age in Vergil’s Aeneid, LICS 2, 1-29. Willmes P. (1976) Der Herrscher ‘Adventus’ im Kloster des Frühmittelalters, München. Wilson A.I. (2000) Drainage and Sanitation [w:] Handbook of Ancient Water Technology, ed. Ö. Wikander, Leiden, 151-179. Winkes R. (ed.) (1985) The Age of Augustus. Conference held at Brown University Providence, Rhode Island, April 30 – May 2, 1982, Providence. Winterling A. (2009) Politics and Society in Imperial Rome, Malden. Winther H. (1885) De Fastis Verrii Flacci ab Ovidio adhibitis, Berolini. Wirszubski Ch. (1960) Libertas as Political Idea at Rome during the Late Republic and Early Principate, Cambridge. Wiseman T.P. (1979) Strabo on the Campus Martius 5, 3, 8, LCM 4, 129-134. Wiseman T.P. (1987) “Conspicui postes tectaque digna deo”: the Public Image of Aristocratic and Imperial Houses in the late Republic and Early Empire [w:] L’Urbs. Espace urbain et histoire, éd par C. Pietri, Rome, 393-413. Wiseman T.P. (1995) Remus. A Roman Myth, Cambridge. Wiseman T.P. (2009) The House of Augustus and the Lupercal, JRA 22, 527-545. Wiseman T.P. (2012) “Roma quadrata”. Archaic Huts, the House of Augustus, and the Orientation of Palatine Apollo, JRA 25, 371-387. Wiseman T.P. (2013) The Palatine, from Evander to Elagabalus, JRS 103, 234-268. Wiseman T.P. (2014) The Temple of Apollo and Diana in Rome, OJA 33, 327-338. Wissemann M. (1982) Die Parther in der augusteischen Dichtung, Frankfurt am Main. Wolff H. (1986) Die Entwicklung der Veteranenprivilegien vom Beginn des 1. Jahrhunderts v. Chr. bis auf Konstantin d. Gr. [w:] Heer und Integrationspolitik. Die römischen Militärdiplome als historische Quelle, hrsg. von W. Eck, H. Wolff, Köln–Wien, 44-115. Wolters R. (2008) Die Schlacht im Teutoburger Wald. Arminius, Varus und das römische Germanien. München. Wood S. (1999) Imperial Women. A Study in Public Images 40 B.C – A.D 68, Leiden. Woodman A.J., West D. (eds.) (1984) Poetry and Politics in the Age of Augustus, Cambridge. Woolf G. (1993) Cosmopolis: Rome as World City [w:] Rome the Cosmopolis, eds. C. Edwards, G. Woolf, Cambridge, 1-20. Woolf G. (2000) Literacy, CAH2 XI, 875-897. Yates F.A. (1977) Sztuka pamięci, tłum. W. Radwański, Warszawa [oryg. 1966]. Yavetz Z. (1983) Julius Caesar and His Public Images, London. Yavetz Z. (1984) The Res Gestae and Augustus’ Public Image [w:] Caesar Augustus: Seven Aspects, eds. F. Millar, E. Segal, Oxford–New York, 21-41. Yavetz Z. (2010) Kaiser Augustus. Eine Biographie, Reinbek 2010 [oryg. 1988]. 267 AUGUST I RZYM: PAMIęć, RYTUAŁY I PRAKTYKI żYCIA CODZIENNEGO Yegül F.K. (1992) Baths and Bathing in Classical Antiquity, New York. Zanker P. (1968) Forum Augustum. Das Bildprogramm, Tübingen. Zanker P. (1970-1971) Über die Werkstätten augusteischer Larenaltäre und damit zusammenhängender Probleme der Interpretation, BCom 82, 147-155. Zanker P. (1972) Forum Romanum. Die Neugestaltung unter Augustus, Tübingen. Zanker P. (1973) Studien zu den Augustus-Porträts, Bd. 1: Der Actium-Typus, Göttingen. Zanker P. (1997) Der Kaiser baut für Volk, Opladen. Zanker P. (1999) August i potęga obrazów, tłum. L. Olszewski, Poznań [oryg. 1987]. Zanker P. (2000) Bild-Räume und Betrachter im kaiserlichen Rom [w:] Klassische Archäologie. Eine Einführung, hrsg. von A.H. Borbein, T. Hölscher, P. Zanker, Berlin, 205226. Zanker P. (20034) Augustus und die Macht der Bilder, München. Zanker P. (2005) Apoteoza cesarzy rzymskich. Rytuał i przestrzeń miejska, tłum. L. Olszewski, Xenia Posnaniensia V, red. L. Mrozewicz, M. Musielak, Poznań [oryg. 2004]. Zanker P. (2009) The Irritating Statues and Contradictory Portraits of Julius Caesar [w:] A Companion to Julius Caesar, ed. M. Griffin, Malden–Oxford, 288-314. Zanker P. (2013) La costruzione dell’immagine di Augusto [w:] Augusto, Catalogo della mostra nelle Scuderie del Quirinale 18.X.2013 – 9.II.2014, a cura di E. La Rocca, C. Parisi Presicce, A. Lo Monaco, C. Giroire, D. Roger, Roma, 153-163. Zarrow E.M. (2007) The Image and Memory of Julius Caesar between Triumvirate and Principate (44 BCE – CE 14) diss. Yale University. Zawadzka A. (2001) Roma Quadrata, Warszawa [niepublikowana praca magisterska]. Zawadzka A. (2002) Roma Quadrata e il significato dell’aggettivo quadratus, ARF 4, 55-60. Zawadzka A. (w druku a) Augustus and the Beginnings of Rome [w:] tom projektu History Takes Place – Dynamics of Urban Change, Rome 2014. Zawadzka A. (w druku b) Hoc primum condita Roma loco est (Ov. Tr. III 1,32) – Roma Quadrata w propagandzie Augusta [w:] Materiały konferencji „Rzym na przełomie er”, Wrocław 15-16.09.2011. Zink S. (2008) Reconstructing the Palatine Temple of Apollo: a Case Study in Early Augustan Temple Design, JRA 21, 47-63. Zink S. (2012) Old and New Archaeological Evidence for the Plan of the Palatine Temple of Apollo, JRA 25, 389-402. Zink S., Piening H. (2009) Haec aurea templa: the Palatine Temple of Apollo and Its Polychromy, JRA 22, 109-122. Ziolkowski A. (1989) The Sacra Via and the Temple of Iuppiter Stator, ORom 17, 225239. 268 BIBLIOGRAFIA Ziolkowski A. (1992) The Temples of Mid-Republican Rome and Their Historical and Topographical Context, Roma. Ziolkowski A. (1993) Between Geese and Auguraculum: The Origin of the Cult of Juno on the Arx, CPh 88, 206-219. Ziolkowski A. (1994) Was Agrippa’s Panteon the Temple of Mars in Campo? PBSR 62, 261-277. Ziolkowski A. (1999) Pantheon, LTUR IV, 54-61. Ziolkowski A. (2004a) Sacra Via Twenty Years After, Warsaw (JJP, suppl. vol. 3). Ziółkowski A. (2004b) Historia Rzymu, Poznań [oryg. 2000]. Ziolkowski A. (2007) Prolegomena to any Future Methaphysics on Agrippa’s Panteon [w:] Res bene gestae: ricerche di storia urbana su Roma antica in onore di Eva Margareta Steinby, a cura di A. Leone, D. Palombi, S. Walker, Roma, 465-476. Ziolkowski A. (2009) What did Agrippa’s Pantheon look like? New Answers to an Old Question [w:] The Pantheon in Rome, eds. G. Grasshoff, M. Heinzelmann, M. Wäfler, Bern, 29-39. Ziolkowski A. (2013) Civic Rituals and Political Spaces in Republican and Imperial Rome [w:] The Cambridge Companion to Ancient Rome, ed. P. Erdkamp, Cambridge, 389411. Ziółkowski A., Kokoszkiewicz K. (2013) Siedem wzgórz Rzymu. M. Terentius Varro. De Lingua Latina 5, 41-56. Tekst, przekład (B. Bravo) komentarze, Warszawa. Zuchtriegel G. (2008) Öffentliche Latrinen in der Astynomeninschrift von Pergamon, ZPE 167, 85-87.