Roald Amundsen
Roald Engelbregt Gravning Amundsen (16 di djulete 1872-18 di djun 1928) fourit on esploreu norvedjin des redjons polaires. I moenna l' espedicion antartike di 1910-1912 ki fourit l' prumire a-z ariver å Pole Sud.
Amundsen vina-st å monde dins ene famile di captinnes eyet mwaisse-batlîs norvedjins. I decida d' divni eslorateur po shure li voye da Fridtjof Nansen, ki trevåtcha l' Groenlande e 1888.
Prumirès espedicions
candjîI fjha pårteye di l' espedicion antartike bedje da Adrien de Gerlache di (1897-1899 come deujhinme oficî, sol batea Belgica. Ci fourît les prumîs a passer l' ivier e l' Antartike (paski leu batea aveut stî pris dins les glaeces, eyet n' si saveur winner voye k' après sacwants moes). A boird do batea i gn aveut eto on docteu etazunyin, Frederick Cook. Cook lzès schapa probåblumint tertos do scorbute, ene luçon importante k' Amundsen s' endè sovénrè po ses espedicions a vni.
E 1903 Amundsen moenna li prumire espedicion åd triviè do Passaedje Nôrouwess, inte les oceyans Atlantike eyet Pacifike, avou shijh ôtes djins a boird do batea Gjøa. Il on naivyî pa l' Baiye di Baffin, les schavêyes di Lancaster et Peel, eyet les stroeteures di James Ross eyet stroeteure di Rae, et passer deus iviers esplorant les teres et les glaeces dins çou k' on lome asteure Gjoa Haven, å Nunavut, Canada. So ç' tins la Amundsen studia avou l' vicaedje des Netsiliks, po-z aprinde les tecnikes di sorvicaedje dins l' Artike eyet bén rade si moussa a leu manire. Il aprinda d' zels a-z eployî des tchéns di sployon.
Tot continouwant a Nonne di l' Iye Victoria, li batea cwita l' Archipel Arktike li 17 d' awousse 1905, mins s' diva-t i arester po l' ivier, divant d' aler so Nome, sol boird pacifike di l' Alaska. A 800 km did la, a Eagle City, i gn aveut on telegrafe; Amundsen fijha l' voye (eyet rivni) po-z evoyî on messaedje (payî på rçuveu) li 5 di decimbe 1905, come cwè tot aléve bén et k' i dvént ratinde po l' ivier. Il ont-st arivé a Nome e 1906. Come li parfondeu d' naiviaedje ki pa côps n' est k' d' on mete, on pus grand batea n' åreut nén polou naivyî so cisse voye la.
Li Pole Sud
candjî
Après li Passaedje Nôrouwess, Amundsen fijha des plans po-z aler å Pole Nôr. Mins cwand il oya e 1909 ki Cook et poy Robert Peary rclamént î esse arivés, i candja ses plans; ça sreut l' Pole Sud, dabôrd.
Avou l' batea Fram (èn avant e norvedjin), da Fridtjof Nansen, i naivia viè l' Antartike e 1910. Li 14 di djanvî, 1911 il ont arivé å platea d' glaece di Ross, en ene plaece kinoxhowe dizo l' no di Baye des balinnes. Amundsen î astala si båze, k' i lome Franheim (li måjhone do Fram, do no do batea). C' esteut 60 miles pus près do pole kel schavêye McMurdo, la k' l' espedicion britanike rivåle da Robert Falcon Scott esteut. Mins Scott aveut-st ene voye, dischovrowe pa Ernest Shackleton, do Glaecî d' Beardmore disk' å Platea Antartike, dismetant k' Amundsen diveut froyî s' voye åd triviè des montinnes Trans-Antartikes.
So les moes d' fevrî et måss, Amundsen et ses djins ont leyî des depots d' ravitayint a 80°, 81° et 82° Nonne. Çoula lyi dna l' apriyesse des condicions d' l' Antartike, eyet d' leu-z ekipmint. Tins d' l' ivier, al båze di Franheim, i s' ont ocupé a-z amidrer leu-z ekipmint, et pårticulirmint les sployons.
Roald Amundsen kiminça s' rotaedje viè l' pole li 20 d' octôbe 1911, avou Olav Bjaaland, Helmer Hanssen, Sverre Hassel, eyet Oscar Wisting; il ont arivé å Pole li 14 di decimbe 1911, 35 djoûs dvant Scott; ci-ci trova li tante d' Amundsen eyet ene lete da sinne cwand il ariva-st å pole a s' toû. L' esperyince da Amundsen, si apontiaedje, eyet l' eployaedje des meyeus tchéns di sployon fjhît k' l' espedicon da Amundsen a stî sins grandès målåjhminces et sins cnoxhe les mehins di l' espedicion da Scott.
Come nole des deus espedicions n' aveut-st avou leye li gros ekipmint d' on telegrafe sins fis, k' a l' epoke åreut stî l' seule manire di comuniker a pårti do pole, li succès da Amundsen ni fourit anoncé k' å 7 di måss 1912. Amundsen sicrijha on live po raconter l' sipoûle do voyaedje, Li Pole Sud: on contaedje di l' espedicion antartike norvedjinne dizo l' "Fram", 1910-1912.
Ene sipepieuse analijhe des dnêyes ramexhnêyes dins les djournås d' l' espedicion a permetou d' cårciler ki les mimbes di l' espedicion da Amundsen ont-st arivé ossu près ki 200 metes do pont matematike egzake do Pole Sud; ene sifwaite analijhe po l' espedicion da Scott mostere k' il ont stî zels a 450 metes di ç' pont matematike la.
Si vicåreye après çoula
candjîE 1918 Amundsen kiminça ene espedicion avou on novea batea, li Maud, po-z esplorer li Passaedje Nôress. I n' ariva nén a çou k' i vleut, eyet l' espedicion a fwait berwete. E 1925, avou Lincoln Ellsworth ayet cwate ôtes djins, i vola disk' al latitude di 87° 44' nôr dins deus avions. Ci fourit l' latitude li pus a Bijhe adjondowe pa èn avion a ç' moumint la. L' anêye shuvante, Amundsen, Ellsworth eyet èn indjenieu ereyonotike itålyin, Umberto Nobile, ont fwait l' prumî trevåtchaedje di l' Artike avou l' avion Norge (Norvedje e norvedjin) dessignî pa Nobile. Il ont cwité Spitzbergen li 11 di may, 1926 eyet ariver en Alaska deus djoûs après.
Amundsen mora-st e 1928, dins èn accidint d' avion å dzeu di l' Oceyan Artike, tot fjhant ene mission di såvtaedje po Nobile, ki si avion shuvant, l' Italia, s' aveut craché. Li coir da Amundsen n' a måy sitî rtrové.
On a lomé e si oneur:
- Li ståcion do pole sud Amundsen-Scott (lomêye eto do no di s' rivå Scott).
- Li Mer d' Amundsen, e l' Antartike.
- On lådje cratere sol pole sud del Lune, li cratere Amundsen.
- Li marene norvedjinne loma ene des frigates di cbat Aegis HNoMS Roald Amundsen.