Kartohk

Kartohk
Kartohk (Solanum tuberosum)
Tedoklassifikacii
Valdkund: Kazmused Palakund: Änikkazmused (Magnoliophyta) Klass: Kaksidülehtesižed (Dicotyledones) Kund: Paslönänikoižed (Solanales) Sugukund: Paslönanvuiččed (Solanaceae) Heim: Paslön (Solanum) Erik: Kartohk
Latinankel'ne nimi
Solánum tuberósum (L., 1753)
Sistematik Vikierikoiš Kuvad Vikiaitas ITIS 505272 NCBI 4113

Kartohk vai Kartofin vai Mugulantoi paslön (latin.: Solanum tuberosum) om äivoččiden mugulakahiden heinäsižiden kazmusiden erik. Se mülüb Paslönanvuiččed-sugukundan Paslön-heimho. Kartohkan mugulad oma znamasine sömprodukt. Sen erineden, zelemunad (kartohkan morijad plodud) mülütadas solanin-glikoalkaloid. Kartohkan muguloil mugoine ičend om, miše ned vihötadas päivänvauktas da lämoiš. Kaks' azjad — vihand muju vai karged magu — oma morimen olendan olmas tundused muguloiš, niiden kävutand sömhä vedab ristituid da živatoid morindha natodeližikš.

Kartohkha sidotud vepsän tärtused

• Babu — kuivatud kartohkan haukuine (vai nagrhen).
• Kartohkmul'skud, Pun'kuine — pened kartohkmugulad.
• Kopanpäluine — päluine (slan') kopan päl, kus kartohkoid varatas.
• Labohtez — pirg kartohkanke vai nagrhenke.
• Sil'mäine — aigidü kartohkan mugulaspäi.
• Zelemuna — kartohkan plod.

Etimologii

Vl 1596 Kaspar Baugin pani kartohkan nügüdläižen tedonimen ičeze «Theatri botanici»-tedotös. Möhemba Karl Linnei kävuti necen nimen ičeze «Species Plantarum»-tedotös (1753).

Ümbrikirjutand

Kartohkan ümbrikirjutand.

Kartohk om heinäsine kazmuz, se oleskeleb enamba 1 metrad kazvol.

Seikh om but'kesine da tahkosine. Seikhen manalaine pala pästab pit'kid vezoid — stolonid 15..20 sm pitte, erasil sortuil 40..50 sm pitte.

Kartohkan lehtez om muzavihandan mujun, keskustoikaz paratomiž-höunehvuitte alajagusidenke. Se kogoneb agjahižes palaspäi, laptpaloiden severziš-se paroišpäi (3..7) vastaten, mugažo paluzišpäi niiden keskes. Agjahine pala om paratoi. Toižed oma parakahad palad, nimitadas niid järgendusen mödhe — ezmäine par, kahtenz' par i m.e. (lugedas agjahižen palan augotaden). Palad da paluded išttas penil värtmuzil, pened värtmuded išttas pävärtmudel, kudamban alapala vajehtub vardeks.

Änikod oleskeldas vauktoikš, ruskedvauvhikš da sinivauvhikš. Ned kazdas kändaz-änikusen seikhen ladval. Änikon mallüt da vencut oma vižpalaižed.

Stolonad — manaluižed vezad — kazdas idülehtesiden kaimloišpäi seikhen manaluižes palas. Stolonad sangištudas ičeze agjoiš, ka muga uded mugulad zavottäs-ki, ned oma toiženlaižed vezad. Muguloiden kaik südäin kogoneb täuttud trahmalal tahkosižiš stajišpäi, a kored — hoikan šoidun tüpüzkudehespäi (fellogenaspäi). Mugulad ehttäs elokul-sügüz'kul.

Kazmusen plod om äisemnikaz muzavihand morii marj 2 sm diametran.

Kartohkan vihandad vegetativižed palad mülüdas solanin-alkaloidad. Nece solanin kaičeb kazmusid bakterialižes vigastusespäi da gavedid vaste. Vihoštadud kartohkmugulad oma paganad.

Levigandusen istorii

Kartohkan kodima om Suviamerik, sigä om voimuz löuta konduseližid kartohkoid ühtei. Kartohkan kul'tivacii (ezmäižikš londuseližiden kazmusiden ekspluatacii) zavodihe läz 9..7 tuhad vozid tagaz nügüdläižen Bolivijan territorijal. Indejalaižed kävutiba sömhä da jumaloičiba sidä, hengestadud olijaks lugeten.

Vl 1551 Sjesa de Leon satoi kartohkad ezmäižen kerdan Evropha (Ispanijha), Peruspäi pörduden. Kartohkan kävutand sömhä Evropas todestadas ezmäižen kerdan mugažo Ispanijas: vl 1573 sidä znamoitihe osttud Iisusan Veren-läžundkodin täht (Seviljas) keitmižiden keskes. Edesižel aigal maižanduzkul'turan leviganzihe Evropan madme. Ezmäi evropalaižed ottihe kartohkad morijaks dekorativižeks kazmuseks.

Francine Antuan Ogüst Parmantje-agronom (1737−1813) ozuti lopuks, miše kartohk om hüvämaguine da küllästai kazmuz. Hänen edheandmižen jäl'ghe kartohkan päzumine zavodihe Francijan provincijoihe, i sid' toižiden valdkundoiden maihe. Konz Parmantje oli elänu völ, kartohkan leviganduz vägesti sömännäl'gan da cingan francijalaižil.

Kartohkan satusetomuz vei massnäl'gha Irlandijas 19. voz'sadan keskes. Patogenine Phytophtora infestans-bakterii tegihe sen azjan ühteks süišpäi, se kucui fitoftorozan. Kümnevoz'ne näl'g lujeni sijaližiden ristituiden emigracijad Pohjoižamerikha.

Kartohkan päzund Venämaha om sidoiš Petr I-carihe. 17. voz'sadan lopus hän oigenzi pälidnha muguloiden havadon Alamaišpäi oigendamha edesižes gubernijoidme kazvatamha. Kaiken 18. voz'sadan aigan anttihe kartohkad laudale aristokratijan pertiš päazjas, sil-žo aigal manmehed ei olend otnus kartohkoid kävutamha, sikš miše morihe niiden ploduil paksus. Valdkundmehed levitaškanzihe maksutomid instrukcijoid, kitihe manmehid kaikenvuiččikš, i Nikolai I-carin aigan kartohkoid kazvatihe äjil sijil jo. 19. da 20. voz'sadoiden röunal Venäman kartohkmad ottihe 1,5 mln gektarid, i nece maplod lugetihe «toižeks leibäks», ühteks päižiš söndtavaroišpäi.

Meiden päivil kul'tiviruidas kartohkoid venol vönel kaiked mašurudme. Kartohkan mugulad oma Pohjoižen mapoliškon rahvahiden znamasine sömän racionon pala. Nened mad kazvatadas kaikiš surembid kartohkan satusid (2011, surembaspäi penembha): Kitai, Indii, Venäma, Ukrain, AÜV, Saksanma, Pol'šanma, Bangladeš, Francii da Vaugedvenäma. Vl 1995 kazvatihe kartohkoid ezmäižikš maploduiden keskes kosmosan arvoimižil.

Himine mülünd

Muguloiden himine mülünd rippub sortuspäi, kazvatusen arvoimižišpäi (klimat, sä, mahusen tip, heretused, agrotehnik), küpsudespäi, varadusen arvoimižiš da strokušpäi.

Keskmäižes kartohkas oma (%): vezi 75%; trahmal 18,2; azotakhad substancijad (toreh vaiktuš) 2; saharad 1,5; kuidsubstancijad 1; razvad 0,1; titruidud muiktused 0,2; fenolakahad substancijad 0,1; pektinad 0,6; toižed organižed ühtnendad (nukleinmuiktused, glikoalkaloidad, gemicellülozad) 1,6; mineralad 1,1.

Kartohkan sortud erinedas kuividen substancijoiden südäiolendan mödhe: korged (enamba 25%), keskmäine (22−25%) da madal (penemba 22%). Neniden substancijoiden keskes trahmal otab 70..80%. Se sijadase stajiš šoiduikahiden muruiden olendas 20..40 mkm surtte. Möhänehtijoiš sortuiš trahmalad om enamba.

Muguloiš mülüdas vitaminoid (mg/100 g): C 12; B1 0,11; B2 0,66; B6 0,22; PP 0,57; K da karotinoidad.

Tuhkan mülü mugulas om läz 1%, sidä kesken (mg%): K₂O — läz 600, P — 60, Mg — 23, Ca — 10. Mugulan mineraližed substancijad levigatas erazvuiččikš: kaikiš enamb niid kores, om enamba ezipalas mi mugulan aluses. Mineraližed elementad oma muglsolikš, nened oma hüväsegojad, pid'oiteldas veren mugltazoolendad.

Kartohkan 300 grammiden kävutand sömhä tob ristitun elimile, päiveznormha rindataden: enamba 10% energijad, läz täuzin C-vitaminad, kalijan normad — läz pol't, 10% fosforad, 15% raudad da 3% kal'cijad.

Kazvatuz da biologižed eriližused

Kartohkad äikerdoitas vegetativižikš — kesksuruden muguloil vai muguloiden paloil, i selekcijan täht — semnil-ki. Muguloid ištutadas maha 5..10 sm süvüdele.

Muguloiden urbiden idändan maha process zavodiše +5..+8 C° lämudel, sen ühtes lämuden optimum om +15..+20 Cel'sijan gradusan röunoiš. Miše fotosintez oliži i kazmusen seikhed, lehtesed kazvaižiba da änikoičižiba, pidab +16..+22 gradusad lämäd. Mugulad sätas tobman palan öl +10..+13 C° il'mtemperaturan aigan. Korged lämuz (öl — läz +20 C° da sen enamba) kucub lämuzdegeneracijad (järgpol'vel linneb lujas pen' produktivižuz). Halad −2 C° surtte vigastadas orahaižid da norid kazmusid.

Kazmuz job veden kaikiš surembad verdad ičeze änikoičemižhe da muguloiden sädamižhe. Veden liig tob pahut kartohkale.

Natin da muguloiden formiruimižhe mänetase äi sötaisubstancijoid. Ku satuz om 200..250 centnerad gektaralpäi, ka kazmused ottas necen gektaran mahusespäi 100−175 kg azotad, 40−50 kg fosforad da 140−230 kg kalijad.

Parahim mahuz kartohkan kazvatusen täht — maturbiž, hahk mecmahuz, mustma, kuivatoittud turbazso; mehanižen tundusen mödhe — savekaz čuruma, kebn da keskmäine savik. Tarbiž valita rohlad mahust, sikš miše kingitadud mahuz sündub pun'kuižid da formatomid muguloid.

Kaliisolad oma parahim heretuz, sid' lujauh, sambutadud mouc, here. Azotheretusiden liigad mas ei sa, sikš miše ned lähttas kartohkbarbihe, sil-žo aigal sädase vähän muguloid.

Ištutandan keskmäine tiheduz om 5 kazmust 1 nellikmetral. Sömmugulan mass om läz 50..150 grammad.

Piidab ištutada kartohkoid ei edemba 2..3 satusid kazvatadud tarhal sortukahiš semenmuguloišpäi korktaha satushe näht. Kazvatuses tariž ičeze aigal küt'ktä da vagota rivid.

Läz 5 tuhad kartohksortuid om olmas mail'mas. Sortuiden erinijad harakteristikad: küpsuden strok, satusenmär, läžundanvastaižuz, kävutand (sömhä, tehnižed, sötmižemha, universaližed).

Küpsuden strokun mödhe (küpsuden zavodind): üläaigaližed (34−36 päiväd), aigaližed (40−50), keskaigaližed (50−65), keskmäižed (65−80), möhäižed (80−100 päiväd). Küpsuden täuz' strok sase 15-20 päiväd ližaten. Kaikiš suremb satusenmär om vegetacijan lopus. Kazvatusen minimaližel strokul kartohk tob läz pol't voimusišt satust, sen tagut kartohk mäneb kazvatamha eskai Edahaižes Pohjoižmas, hot' vegetacijan pord sigä om penemb 60 päivid vodes. Venäman venon klimatan zonal om voimuz kazvatada kaks' satust vodes, vaiše pidab valita sortuid oikti.

Travijad da läžundad

• Koloradoine bumbak söb paslönanvuiččiden kul'turoiden lehtesid.
• Plakutajad bumbakod oma varuližed ičeze vanuimanvuiččil madoil (mändas muguloid läbi).
• Fitoftoroz vigastab arni paslönanvuiččid kazmusid lujas.
• Paršan erazvuiččed tipad oma levitadud avaras.
• Virusad oma kartohkan degeneracijan sü. Mugoižid virusoid om enamba 20 erikod.
• Rujoheinäd aletas satusenmärad virusankandajiden gavediden levigaten.

Kävutand

Ümbriradmine toižihe produktoihe

Kartohk mülütab limonmuiktust enamba toižid muiktusid. Muguloiden ümbriradmižen trahmalaks aigan, trahmalan 1 tonnale sadas ližaks 1 kg da enamba limonmuiktust.

Tehtud kartohkaspäi vodk om populärine Islandijas nügüd'aigan.

Sömhä

Keittas kartohkoid koritesen jäl'ghe vai edel sidä. Slokosttüd kartohkad kores kaitas kaik tarbhaižid substancijoid. Keitandan aigan ei sa valada lujas äi vet, sikš miše vitaminoiden tobj pala lähteb vedhe. Sen-žo tagut ei sa piidada kartohkoid vedes edel keitandad pit'kan aigan.

Muguloid mugažo vaumitas hilil, hauttas, räkištadas fritüral (frikartohk) da necita (räkištadud kartohk).

Ottas kävutamižhe kartohkoid slokostmähä kebnoid da koverikahid blüdid: kartohksalat, kartohktučkuižed, kartohkmunarič, keitosed, surustused čipsoiden karččeks, paštatesed (kartohkplotuškad, kartohkleib, avol'jaižed pirgad).

Kürziden ühtes receptišpäi kartohkjauh kävutadas järgeližen jauhon sijas.

Zelläks

Muguloiden verez südäivezi da kartohktrahmal kävutadas ümbrivalatajaks da palatusenvastaižeks abutuseks südäikohtun da soliden läžundoiden aigan: südäikohtun südäisatatez, kahtentoštkümnen sor'men solen südäisatatez, mugažo gastrit südäikohtveden lujetud muiktusenmäranke. Hengenpoltandan aigan om tarbhaižeks söda üht čapeltud henošti kartohkad.

Sadud kartohkaspäi trahmal om päsubstancii putkotusiden vaumičemha, sidä kävutadas täudimeks zell'tuhkoiš da tabletuziš.

Rahvahanmedicin kävutab törkitud veresid kartohkoid nahkan vigastusen aigan (oz., egzem). Hulad keittud törkitud mugulad kävutadas hengaiduzteid da tävun läžundoid vaste, tarbiž henktä vaiše keittud hulan kartohkan puruil.

Kosmetikaks

Kartohkad kävutadas avaros kodikosmetikha, sišpäi tehtas sötaimaskid nahkan täht (modole da käzile).

Galerei

• 
  Sil'mikaz semenmugul
• 
  Kartohkan taimniden ištutezbarb
• 
  Kartohkan änikod
• 
  Kartohkan lehtez
• 
  Zelemunad
• 
  Kartohkan mugul

Irdkosketused

• ГОСТ Р 54696-2011. Картофель продовольственный. Технические условия (Söndkartohk. Tehnižed arvoimižed) protect.gost.ru-saital. (ven.)
• ГОСТ Р 55329-2012. Картофель семенной. Приёмка и методы анализа (Semenkartohk. Sand da analizan metodad) protect.gost.ru-saital. (ven.)