jon

Oʻzbekcha (uz)

Morfologik va sintaktik xususiyatlari

jon

Etimologiyasi

f. jjU. — ruh; hayot; kuch-kuvvat

Maʼnoviy xususiyatlari

Maʼnosi

1 Diniy-ibtidoiy tasavvurlarga koʻra, inson va hayvon tanasida boʻladigan, uyku chogʻida (vaqgincha) yoki oʻlgan vaqtda tanadan chiqib ketadigan alohida koʻzga koʻrinmas ilohiy kuch, quvvat; ruh. ◆ Jon bor joyda qazo bor. Maqol . ◆ sht Odamning loydan yasalishini, unga jon bagʻishlanishini.. shunday qiziq qiliboʻqib berdiki.. A. Qahhor, „Qoʻshchinor chiroqlari“ .

Jon bermoq 1) vafot etmoq, oʻlmoq. ◆ Va-fot qildi jonkashim, dardkashim. Hozir qoʻlimda jon berdi. Oybek, Tanlangan asarlar; 2) koʻchma taslim boʻlmoq, kurashni, qarshilikni toʻxtatmoq. ◆ Yoʻq, Xoʻjabekovga oʻxshaganlar osonlikcha jon bermaydi. Yotib qolguncha otib qoladi. S. Anorboyev, Oqsoy;

3) koʻchma astoydil xizmat qilmoq, fidoyi-lik qilmoq. ◆ Musulmonlar! Yaxshi deb yoʻlida jon berganing Azizbek bu kun sizlarga yaxshi-ligingizni oʻttiz ikki tanga soliq bilan qaytarmoqchi boʻldi. A. Qodiriy, „Oʻtgan kunlar“ . Jon kirmoq 1) tirilmoq. ◆ Ba/shqqa jon kirdi; 2) koʻchma jonlanmoq, ruxlanmoq, qizimoq. ◆ Qutidor qaytib yoʻlakka kirishi bilan.. Oftob oyim ila Kumushga qaytib jon kirgan kabi boʻldi. A. Qodiriy, „Oʻtgan kunlar“ . ◆ Tabiatga jon kirdi, tollar barg chiqardi. J. Sharipov, „Xorazm“ . Jon olmoq 1) oʻldir-moq. ◆ Men oʻzimning ashaddiy dushmanim bilan tanho kurashib, yo jon bermoqqa va yo jon olmoqqa qaror bergan edim. A. Qodiriy, Oʻtgan kunlar; 2) koʻchma qiynamoq, azoblamoq, siqmoq; bezor qilmoq. ◆ Yamoqchini boʻlsa Is-mathoji har kuni masjidga chaqirib, odam-lar oʻrtasida haqorat qiza berib jonini oldi. Oydin, „Yamoqchi koʻchdi“ . Joni bor 1) tirik, jonli. ◆ Joni borning umidi bor. a ◆ Tanimda jonim bor ekan, naxma berishga tirishaman. Sh. Rashidov, Gʻoliblar; 2) koʻchma asosi bor, asosli. ◆ Gapingizning joni bor. Joni uzil-moq Vafot etmoq, „oʻlmoq“ . Joni chiqmoq 1) ayn. joni uzilmoq. ◆ Joning chiqqur! (qargʻ.). Ter chiqqandan jon chiqmas. Maqol . n ◆ Ibn Sino-ga kasalning joni chiqmagan boʻlsa, bas ekan, tuzatar ekan. Oybek, Tanlangan asarlar; 2) koʻchma qoʻrqmoq, esi chiqib ketmoq. ◆ Tuf-e, qurib ketsin, jonim chiqib ketdi-ya. A. Qodiriy, Oʻtgan kunlar; 3) koʻchma jahli chiq-moq, achchigʻi qistamoq, gʻazabi kelmoq, dar-gʻazab boʻlmoq. ◆ Olarda kirar jonim, berarda chiqar jonim. Maqol . m ◆ Polvon kelganda, temirchi shunday qilgan edi, uning joni chi-qib, tishini gʻijirlatdi. A. Qahhor, „Sarob“ . Joni halqumiga (yoki boʻgʻziga, hiqildogʻiga) kelmoq 1) oʻlar holatga kelmoq, oʻlguday qiynalib ketmoq. ◆ Dushmanlar joni halqu-miga kelganda mana bunday quturadilar. A. Muxtor, Opa-singillar; 2) koʻchma ayn. joni chiqmoq 2. ◆ Boya nimalarni soʻzladingiz, sir ochi-ladimi, deb jonim boʻgʻzimga keldi. A. Qodiriy, Oʻtgan kunlar; 3) koʻchma bezor boʻlmoq, toqati toq boʻlmoq. ◆ Hamma yerda ham odam-larning joni boʻgʻziga kelib qoldi, qizim! M. Ismoiliy, „Fargʻona tong otguncha“ .

2 Sezuvchi, his etuvchi tan, badan. ◆ Butun jonim qaqshab ogʻriyapti. Tish ogʻrigʻim bosi-lib, jonim orom oldi. Betimning qalini — ◆ jonimning huzuri. Maqol . n ◆ Tim qorongʻi, izgʻirinli kecha. Yomgʻir xuddi jonga igna sanch-ganday, ezib, muttasil savalardi. Oybek, „Quyosh qoraymas“ . ◆ Gʻulomjon ayvonda otasi bilan turar, stollarning qarsillatib sin-dirshshyotganini eshitib, xuddi oʻz qovurgʻala-ri sindirilayotgandek, joni ogʻrir edi. M. Ismoiliy, „Fargʻona tong otguncha“ .

Jon(i) achimoq Achinib, dildan xayri-xoxlik bildirmoq; achinmoq. ◆ Unga jonim achidi. Jondan oʻtmoq 1) badanni, „aʼzoni ogʻritmoq, qaqshatmoq, zirqiratmoq“ . ◆ Ogʻ-riq jondan oʻtdi; 2) qattiq taʼsir qil-moq, „alam qilmoq“ . ◆ Ayniqsa, bugungi soʻzlar jon-jonimdan oʻtib ketdi. Sh. Rashidov, „Gʻoliblar“ . ◆ Eshonning dakkisi jonimdan oʻtgandan keyin qochdim. P. Tursun, „Oʻqituv-chi“ . Jonini koyitmoq Qiynalib, mashaq-qat chekib, biror ish qilmoq, qattiq urin-moq. ◆ Qoʻshchinorliklar yoki qoʻgʻazorliklar u yoqda tursin, suvning boshida boʻladigan baqaqurulloqliklar ham oʻzi yoki ulovining jonini koyitgisi kelmas edi. A. Qahhor, „Qoʻshchinor chiroqlari“ .

3 Hayot; hayot-mamot; tiriklik. ◆ Kemaga tushganning joni bir. Maqol . ◆ Echkiga jon qaygʻu, qassobga yogʻqaygʻu. Maqol . ◆ Jondan kech-masang, ish bitmas. Maqol . n Chechak Jam-bul, sen Vatanni sevasan, Kerak boʻlsa, jo-ningni ham berasan. Fozil shoir. ◆ O tam meni jonidan ortiq koʻrar edi. M. Ismoiliy, „Fargʻona tong otguncha“ .

Jon sakdamoq Oʻzini maʼnaviy yoki jismoniy halokatdan yoki ogʻir, mushkul ahvol-dan sakdab qolmoq. ◆ Oftobdan daraxtlarning tagida jon sakrshmoq. n ◆ U hamon kovakda jon saqlab kelmoqda. Befarosat, laqma odamni koʻrsa, kovakdan sekin chiqadi, ania-kimdan eshitgan yangiliklarni aytadi, yana kirib ketadi. A. Qahhor, „Hi-hi“ . Jon hovuch-lamoq Oʻz hayotidan xavotir boʻlmoq, qoʻrqa-pisa, xavotirda yashamoq. ◆ Mirzo Yodgorning boshi kesildi. Uning tarafdorlari jonla-rini hovuchlab, in-iniga kirdi. Oybek, „Navoiy“ . Jon(i)ga ora kirmoq 1) halokatdan yoki biror koʻngilsiz voqeadan, tang holatdan saqlab qolmoq. ◆ Bular jonlarini fido qilib, minglarcha kishilarning joniga ora kirdi-lar. A. Qahhor, „Oltin yulduz; 2) qiyin, mushkul ahvoldan qutqazmoq, ogʻir paytda yordamga kelmoq, yordam qilmoq“ . ◆ Shunday doʻppi tor kelgan paytda Azim boyvachcha Xol-xoʻjaning joniga ora kirdi. S. Ahmad, „Hukm“ . Jondan bezor qilmoq (yoki toʻydirmoq) 1) oʻlimiga rozi qilmoq; 2) juda ham zerik-tirmoq, koʻngliga urmoq, bezor qilmoq. ◆ [Oqila:] Oʻzingiz qachon borasiz? Bolalar dada deb jonimdan bezor qilishyapti. A. Qahhor, „Ogʻriq tishlar“ . Jondan bezor boʻlmoq (yoki toʻymoq) 1) oʻlimiga rozi boʻlmoq, yashashni istamaslik. ◆ Qullar ochlikdan oʻlsin, qarolshr charchab, jonidan bezor boʻlsin, har nima boʻlsa-boʻlsin, senga foyda boʻlsin. S. Ayniy, „Qul-lar“ . ◆ Ovozingni chiqarma, juvonmarg. Eshon pochchang eshitmasinlar. Nima, joningdan toʻydingmi? P. Tursun, „Oʻqituvchi; 2) ortiq toqat qila olmaslik; bezor boʻlmoq“ . ◆ Bas, pichoq borib suyakka yetdi. Boshimni egib, in-damay yurganim yetar, jonimdan toʻyib ket-dim. Sh. Rashidov, „Boʻrondan kuchli“ . Jonini tikmoq Hayotini bagʻishlamoq. ◆ Men jonimni yaxshilik yoʻliga tikkanman, Zokirjon. P. Qodirov, „Uch ildiz“ .

4 Kishi, odam. ◆ Jon boshiga. Biz toʻqqiz jon edik. yash Qorabuloq qishlogʻida birorta uygʻoq jon qolmagan edi. M. Ismoiliy, „Far-gʻona t“ .o. ◆ Hech bir jon yoʻqki, oni boʻlmasa jononasi. Hamza . ◆ Hamma ishni toʻxtatib, qimirlagan jonni terimga solar ekanmiz. N. Safarov, „Hayot maktabi“ .

5 Bir qator aniqlovchilar bilan qoʻl-lanib, "bosh", "jussa" maʼnolarini ifo-dalaydi. ◆ Qiz joning bilan qayergacha borolar-ding? I. Rahim, „Chin muhabbat“ . ◆ -Yosh joning bor, qizim, — dedi [Oftob oyim], — birovga yomonlik sogʻinma. A. Qodiriy, „Oʻtgan kunlar“ . -Voy shoʻrim, — dedi Mastura. — ◆ Jindakkina joningizga-ya? Shu jussangizga uchta dard sigʻadimi ? A . Qahhor, Ming bir jon.

6 Kuch, quvvat, mador. ◆ Joni boricha hara-kat qilmoq. Tezroq qimirlasang-chi, jo-ning bormi? n ◆ Hoji.. sekingina qoʻlini uzatib, qulogʻini ushladi va uch buklab tu-rib qattiq qisdi, joni boricha qisdi. A. Qahhor, „Yillar“ . ◆ Joni boricha ikki qoʻli-dagi etik bilan eshikni "qamchi"ladi. H. Nazir, „Soʻnmas chaqmoqlar“ .

Joni yoʻq I) ulik, jonsiz. ◆ Soyga kara-sak, uchta baliq yotibdi: ikkitasi oʻlik, bit-tasining joni yoʻq. "Ertaklar"; 2) koʻchma kuchi yoʻq, kuchsiz, madorsiz. ◆ Bir qoʻlimning joni yoʻqroq. Sening mushtingni yeya berib, jonimda jon qolgan emas. A. Kdhhor, „Qoʻshchinor chiroqlari; 3) boʻsh, chidamsiz“ . ◆ Joni yoʻq ip. Joni yoʻq mato. Jon olib, „jon bermoq Biror ishda astoydil gʻayrat koʻrsatmoq; jonbozlik, fidokorlik qilmoq“ . ◆ Boʻtaboy kechani kecha, kunduzni kunduz demay, kolxoz uchun jon olib, jon berdi. S. Ahmad, „Hukm“ .

7 Yaxshi koʻradigan, sevimli, yoqimli kishi yoki narsa haqida. ◆ Olma —uning joni. Jon doʻsting jonidan kechsa ham, mol doʻsting molidan kechmas. Maqol . m ◆ Ammo lekin Muxtorxon domla nafsambiriga odamning joni edi. A. Qahhor, „Toʻyda aza“ .

8 Eng yaqin, sevikli kishilarga muroja-atda soʻzlovchining ularga yaqin munosabati-ni ifodalaydi, begonalarga nisbatan esa hurmat yoki xushomadni bildiradi. ◆ Jonim, dedim qulogʻiga, ohista, jon, dedi. "Koʻshiq-lar" . ◆ Gulnorning koʻzlari ochilibketdi.. Yoʻlchi-ga tikildi. -Nima qildi, jonim, — soʻradi Yoʻlchi, lekin betobmisiz deyishga tili bor-madi. Oybek, „Tanlangan asarlar“ . ◆ /Jamila Gʻofirga:] Agar oʻtirgan joyingizga xas-xashak-lar toʻkilsa, sochlarim bilan supuray.. jongi-nam. Hamza, „Boy ila xizmatchi“ .

9 "Opasi", "akasi", "otasi" va sh. k. soʻzlar bilan, baʼzan yolgʻiz "jonidan" shaklida soʻzlovchining tinglovchiga yaqin munosaba-tini, erkalash yoki xushomad maʼnolarini ifodalaydi. ◆ -Opasi jonidan, dutoringizni chaling tuzukroq, — dedi u [Malikaxon] Ado-latga qarab,— oʻyin-kulgiga tashna boʻlib yotganmiz. S. Zunnunova, „Gulxan“ .

10 Hayot manbai, hayot bagʻishlovchi narsa haqida. ◆ Yomgʻir — ekinning joni. n ◆ "Issiq — paxtaning joni" degan maqol ham bejiz aytilmagan. Sh. Rashidov, „Gʻoliblar“ .

11 Biror ish, soha yoki doirada asosiy, muhim oʻrin egallovchi, ilhomlantiruvchi, tashkilotchi shaxe. ◆ Joʻralarining joni. Dav-raning joni. Maktabning joni.

12 Murojaat qilinayotgan shaxeni bil-diruvchi soʻzdan oldin kelib, murojaatdagi iltimos, iltijo maʼnosini kuchaytiradi, baʼzan erkalash maʼnosini bildiradi. ◆ Niyoz men bilan xayrlashar chogʻida: -Jon Hoji aka! Endi gap shu yerda qolsin.. — dedi. A. Qodiriy, „Oʻtgan kunlar“ . ◆ -Urmang otamni! Jon amaki, urmang! — deb zor yigʻlay boshladi bo-lalar. M. Ismoiliy, „Fargʻonat“ . o.

13 Shaxe bildiruvchi soʻzlarga, kishilar otiga qoʻshilib, ularga kichraytish-erkalash, hurmat maʼnosini beradi, maye., ◆ onajon, buvijon, xolajon, akajon, domla jon; Sa-limjon, Qodirjon.

14 kesim vazifasida. Shukur. ◆ Ofitserning shu ke-tishi boʻlsa, shtabga yetib borsa ham jon. A. Qahhor, „Oltin yulduz“ .

Bir jon, bir tan boʻlmoq Bir yoqadan bosh chiqarmoq, bahamjihat boʻlmoq. Jon achchigʻi-da (yoki holatda) 1) oʻlim talvasasida. ◆ Ofitserning oʻzi ham talvasada holdan toygan edi, buning ustiga xotini polda yumalab, jon ach-chigʻida xirillardi. A. Muxtor, „Qoraqalpoq qissasi; 2) gʻayriixtiyoriy ravishda, beix-tiyor“ . ◆ Chekkasini zax yerga berib yshilgan va kesak kabi hissiz qizini [qutidor] jon holatda quchogʻiga oldi: "Qizim.. Kumush.. Koʻzingni och!" A. Qodiriy, „Oʻtgan kunlar“ . Jon deb Xursandlik bilan, mamnuniyat bilan, bajonu dil. ◆ Agar lozim kelsa, toshkoʻmir ko-niga borib, koʻmir qazib keltirishga ham jon-jon deb ketar edim. A. Qahhor, „Sarob“ . Jon koshki Koshkiydi, qani edi-ya. Jon kuydir-moq 1) bor kuch-imkonini ayamay astoydil harakat qilmoq. ◆ Butun jamoa bayramni mu-nosib kutib olish uchun jon kuydirib ishla-moqda; 2) achinmoq, „qaygʻurmoq, iltifot koʻrsatmoq“ . ◆ Besh bolali bir ayolning Elmurod-ga jon kuydirib, uni oʻz panohiga olmoqchi boʻlgani toʻgʻrisidagi gaplar Buvinisoga juda xush keldi. P. Tursun, „Oʻqituvchi“ . Jon talva-sasi q. talvasa. Joni kirmoq 1) huzur qil-moq, maza qilmoq, orom olmoq. ◆ Uyiga suv, gaz oʻtkazib, joni kirdi. Tish oldirib, joni kirdi; 2) juda xursand boʻlmoq, „quvonmoq, sevinchi ichiga sigʻmay ketmoq“ . ◆ Kino desa, joni kiradi. m ◆ Ayollar: - Boʻlmasa-chi! Ham-maning joni kirdi. Qamishkapada hech bunaqa tomosha boʻlgan emaye, — deyishdi. P. Tursun, „Oʻqituvchi“ . Jon(i)ga tegmoq Bezor qilmoq, koʻngliga urmoq, koʻngliga tegmoq. ◆ Musofir-chilik jonga tegadi. Oybek, „Tanlangan asarlar“ . ◆ Bir ish buyursang, soʻray berib jonga tegadi. Oydin, „Uyaldi shekilli, yerga qaradi“ . Jonim bilan Bosh ustiga, jon deb, bajonu dil. ◆ Agar shaharda zarur ishlaringiz boʻlmasa, men bilan bir yerga borib kelsangiz. —Jonim bilan. M. Ismoiliy, „Fargʻona tong otguncha“ . ◆ Askarlik-ka jonim bilan boraman.. P. Tursun, „Oʻqituv-chi“ . Jonim tasadduq q. tasadduq. Joʻjabir-day jon q. joʻjabirday. Oʻlmagan mening jonim q. oʻlmoq.

Antonimlari

ЖОН. Oʻzbek tilining izohli lugʻati (2022) maʼlumotlaridan foydalanilgan; q.Adabiyotlar roʻyxati.

Tarjimalari

Ruscha _ru

jon
1 душа, дух; ◆ menga ~ kirdi я ожил, я воспрянул духом; ◆ kinoga borish desa, ~ing kiradi как только речь заходит о том, чтобы сходить в кино, ты радуешься; ◆ tishim ogʻrigʻi bosilib, ~im orom oldi у меня зубы перестали болеть, и я вздохнул с облегчением; ◆ ~ bermoq испускать дух, умирать; ◆ ~ olmoq (букв. отнимать душу) лишать жизни, убивать; ◆ ~ saqlab qolmoq уцелеть, уберечься (от гибели, смерти и т. п.); ◆ ~i uzildi он скончался; siqib (или ezib)◆ ~ini olmoq выматывать (чью-л.) душу; ◆ ~ni qoʻriqlamoq спасать (свою) душу; ◆ ~imni qoʻygani joy topa olmadim я не находил себе места; ◆ ~ing chiqqur! бран. душа из тебя вон!, чтоб ты сдох!; ◆ uning ogʻzidan ~i chiqquncha esi oʻzida boʻldi до последнего вздоха он был в сознании; ◆ ~im chiqib ketdi 1) я сильно испугался; у меня душа в пятки ушла; 2) я страшно разозлился, рассвирепел; ◆ ~ga ora kirmoq спасать (кого-л. от гибели, неприятности и т. п.); ◆ ~im bilan с удовольствием; я готов; ◆ ~-dil bilan душой и сердцем, всей душой, с удовольствием; ◆ ~-dildan всей душой, горячо; ◆ ~-dildan sevmoq горячо любить; ◆ ~-tan bilan, ~-tanda душой и телом, всей душой, всеми фибрами души; ◆ u seni ~i-tani bilan (или ◆  ~i-tanida ) yaxshi koʻradi он тебя любит всей душой; ◆ bir ~, bir tan boʻlib единодушно, все как один, дружно; ◆ olarda - kirar ~im, berarda - chiqar ~im погов. беру с охотой, а как отдавать - душа из меня вон; ◆ yaxshi soʻz - ~ ozigʻi, yomon soʻz - bosh qozigʻi посл. хорошее слово душу радует, плохое - как колом по голове;
2 душа; человек; ◆ sizga necha ~ qaraydi? сколько человек на вашем иждивении?;◆ biz besh ~miz нас пять человек (в семье);
3 душечка, милый, дорогой; ◆ ~ginam мой милый, миленький, душечка; ◆ ~ bolam! душечка моя!; деточка моя!; ◆ ~ bolam, shoʻxlik qilma! деточка моя, не шали!; ◆ ~ buvi! дорогая бабушка!, бабуся!; ◆ ~ doʻstim! мой милый друг; ◆ ~ doʻstim, tez-tez xat yozib tur! мой милый друг, пиши почаще!;
4 жизнь; ◆ ~dan aziz дороже жизни; ◆ ~ hovuchlab рискуя жизнью; трепеща за свою жизнь; ◆ ~dan toʻymoq пресытиться жизнью; ◆ ~dan toʻydingmi? тебе что, жить надоело?; ◆ ~dan kechmoq 1) жертвовать собой; 2) рисковать жизнью; ◆ Sovet Vatanimiz uchun ~imni ham ayamayman за нашу Советскую Родину я не пожалею даже своей жизни; ◆ qassob moy qaygʻusida, echki - ~ qaygʻusida посл. мясник горюет о сале, а коза о жизни;
5 перен. сила, мочь; ◆ ~ boricha изо всех сил, насколько сил хватит, вовсю мочь; ◆ ~ boricha harakat qilmoq стараться изо всех сил; прилагать все усилия; ◆ ~ing bormi? есть ли у тебя силы?; ◆ tezroq qimirlasang-chi, ~ing bormi! пошевеливайся, что ты как неживой идёшь!; ◆ ~i-holimga qoʻymay, bu yerga olib keldi он меня насильно привёл сюда; ◆ ~ olib, ~ bermoq стараться изо всех сил не щадить сил и энергии;
6 употребляется как приставка к именам собственным и названиям степени родства при обращении к кому-л. для выражения уважения и ласки; Olimjon, Hisomjon, Zokirjon, togʻajon, onajon и. т. д.; * ◆ ~ achchigʻida (или talvasasida) в агонии; ◆ kasal ~ talvasasida edi больной находился в агонии; ◆ ~dan boshqa (букв. кроме души) кроме птичьего молока; ◆ bu magazinda kishining ~idan boshqa hamma narsa bor в этом магазине имеется всё, кроме птичьего молока; ◆ ~ kuydirmoq ревностно относиться (к чему-л.); болеть душой (за кого-что-л.); ◆ oʻlmagan mening ~im! мне ещё хуже; а каково мне?; ◆ ~im tasadduq см. ◆ tasadduq; uning gapi ~-~imdan oʻtib ketdi его слова задели меня за живое; ◆ bu gaplar ~imga tegdi мне надоели эти разговоры; ◆ ~ holatda 1) не раздумывая; 2) в крайнем возбуждении в отчаянии; ◆ ~ deb с удовольствием, охотно; ещё бы!; men bilan kinoga borasanmi? - Jon deb boraman ты пойдёшь со мной в кино? - С удовольствием пойду; ◆ meni Moskvaga yuborsangiz, ~ deyman (или derdim) если вы меня отправите в Москву, я с удовольствием поеду; ◆ u kishi aytganining ham ~i bor он этого сказал неспроста; он говорил не без основания; ◆ ~ akaga ~ bormi ещё бы, ещё как, с удовольствием; ◆ muzeyga borasanmi? - Jon akaga ~ bormi! хочешь идти в музей? - ещё бы!; ◆ ~dan oʻtmoq пробрать как следует; доставить болезненное ощущение; задеть за живое; ◆ yoz yogʻini chetlab oʻtadi, qish yogʻini ~dan oʻtadi посл. летний дождь пройдёт стороной, зимний дождь проберет до костей.