Transplantatsiya

Transplantatsiya (1968)

Transplantatsiya – odam va hayvonlarda patologik jarayon natijasida shikastlangan yoki olib tashlangan toʻqimalar va organlar oʻrniga sogʻlomini koʻchirib oʻtqazish. Xirurgiya usuli sifatida qadimdan maʼlum. Teri, muskul, nervlar, koʻzning muguz pardasi, yogʻ va suyak toʻqimasi, yurak, buyrak va boshqa organlar koʻchirib oʻtqaziladi. Qon quyish-transplantatsiyaning alohida turi.

Koʻchirib oʻtkaziladigan toʻqima yoki organ kimdan olinganiga qarab transplantantlar quyidagicha farqlanadi: autotransplantant-bemorning oʻzidan, allotransplantant-odamdan odamga, ksenotransplantant-boshqa individdan. Hozirgi buyrak transplantatsiyasi juda keng yoʻlga qoʻyilgan. Boshqa organlar: yurak, jigar, endokrin bezlar, oʻpka va boshqa organlarni koʻchirib oʻtqazish maxsus klinikalarda bajariladi. Transplantatsiya tibbiyoti zamonaviy tibbiyotning eng qiyin va murakkab sohalaridan biri hisoblanadi. Tibbiy boshqaruvning asosiy yoʻnalishlaridan baʼzilari transplantatsiyani rad etish muammolari boʻlib, bu davrda tananing transplantatsiya qilingan organga qarshi immuniteti mavjud boʻlib, ehtimol transplantatsiya muvaffaqiyatsizlikka olib keladi va organni qabul qiluvchidan darhol olib tashlash zarurati tugʻiladi. Iloji boʻlsa, transplantatsiya rad etilishini serotiplash orqali donor va qabul qiluvchining eng mos kelishini aniqlash va immunosupressant dorilarni qoʻllash orqali havfni kamaytirish mumkin.

Transplantatsiya turlari

Avtotransplantatsiya – bu bir odamga toʻqimalarni transplantatsiya qilish. Baʼzida bu ortiqcha toʻqimalar, qayta tiklanishi mumkin boʻlgan toʻqimalar yoki boshqa joylarda juda zarur boʻlgan toʻqimalar bilan amalga oshiriladi. Baʼzida toʻqimalarni olib tashlash va uni qaytarishdan oldin uni yoki odamni davolash uchun avtotransplantatsiya qilinadi (masalan, ildiz hujayra avtotransplantatsiyasi va operatsiyadan oldin qonni saqlash kiradi).

Allotransplantatsiya – bu bir xil turdagi genetik jihatdan bir xil boʻlmagan ikkita aʼzo oʻrtasida organ yoki toʻqimalarning transplantatsiyasi. Koʻpincha inson toʻqimalari va organlari transplantatsiyasi allogreftlardir. Organ va retsipient oʻrtasidagi genetik farq tufayli, retsipientning immun tizimi organni qabul qilmaydi va uni yoʻq qilishga harakat qiladi, bu esa transplantatsiyani rad etishga olib keladi.

Donor turlari

Donorda koʻpincha miya oʻlimi kuzatilgan boʻladi yoki qon aylanishining buzilishadan vafot etgan boʻladi. Oʻlgan donorlarning aksariyatida miya oʻlimi kuzatilgan boʻladi. Miyaning oʻlimiga odatda miya shikastlanishi (travmatik yoki patologik) yoki miyada qon aylanishi (cho'kish, boʻgʻilish va h.k.) buzilgandan keyin miya faoliyatining toʻxtashini nazarda tutiladi. Nafas olish sunʼiy manbalar orqali taʼminlanadi, bu esa oʻz navbatida yurak urishini ushlab turishga yordam beradi. Miya oʻlimi tasdiqlangandan soʻng, odam organi donorlig uchun tekshiruvlardan oʻtkazilishi mumkin. Miya oʻlimining mezonlari turlicha. Shuni taʼkidlash kerakki, miya oʻlimi tasdiqlangan bemorlar eng keng tarqalgan va ideal donorlardan biri hisoblanadi, chunki koʻpincha bu donorlar yosh va sogʻlom boʻlib, yuqori sifatli organlar koʻchirib oʻtkazilishini taʼminlaydi. Organ donorligi keyin, birinchi navbatda, odam jiddiy miya shikastlanganda, yurak toʻhtab qolishi kuzatilgan hollarda va sunʼiy nafas olish mexanik yordamisiz omon qolishi kutilmagan bemorlarda amalga oshiriladi. Bunday vaziyatda bemorni qarindoshlari sunʼiy yordamni toʻxtatishga qaror qabul qilishi kerak hisoblanadi. Miya yoki qon aylanishining buzilishidan vafot etgan donorlardan toʻqimalar tiklanishi mumkin. Umuman olganda, toʻqimalar yurak urishi toʻxtaganidan keyin 24 soatgacha donorlardan tiklanishi mumkin. Bundan tashqari, bitta toʻqima donoridan 60 dan ortiq greftlar olinishi mumkin. Bu uchta omil tufayli – yurak urishi boʻlmagan donordan tiklanish qobiliyati, toʻqimalarni toʻplash qobiliyati va har bir donordan mavjud boʻlgan greftlar soni – toʻqimalar transplantatsiyasi organ transplantatsiyasiga qaraganda ancha keng tarqalgan.

Tarixi

Aleksis Karrel: organ transplantatsiyasi boʻyicha ishi uchun 1912-yilda Nobel mukofoti sovrindori boʻlgan

Transplantatsiya birinchi boʻlib teri hujayralarida amalga oshirilgan. Birinchi marta miloddan avvalgi II asrda hind jarrohi Sushruta burunni rekonstruksiya qilishda avtotransplantatsiya qilingan teri transplantatsiyasi, rinoplastikadan foydalangan. Ushbu protseduralarning muvaffaqiyati yoki muvaffaqiyatsiz yakunlanganligi aniq manbalarda keltirilmagan. Bir necha asrlar oʻtib, Italiyalik jarroh Gasparo Tagliacozzi muvaffaqiyatli teri transplantatsiyasini amalga oshirdi. Zamonaviy transplantatsiya 1883-yil qalqonsimon bez toqimasida amalga oshirilgan. U shveytsariyalik jarroh, Nobel mukofoti sovrindori Teodor Kocher tomonidan amalga oshirilgan. Oʻtgan oʻn yilliklarda Kocher boʻqoq kasalligida qalqonsimon bezning ortiqcha toʻqimasini olib tashlashni takomillashtirishga erishdi. U operatsiyadan odam oʻlmagan holda butun organni olib tashlashga muvaffaq boʻldi. 1883-yilga kelib, jarroh organning toʻliq olib tashlanishi biz bugungi kunda qalqonsimon gormoni yetishmovchiligi bilan bogʻlashni oʻrgangan alohida belgilar majmuasiga olib kelishini payqadi. Kocher bu odamlarga qalqonsimon bez toʻqimalarni implantatsiya qilish orqali bu alomatlarni bekor qildi va shu tariqa birinchi organ transplantatsiyasini amalga oshirdi. Keyingi yillarda Kocher va boshqa jarrohlar oʻz-oʻzidan paydo boʻlgan qalqonsimon yetishmovchilikni oldingi organlarni olib tashlamasdan davolash uchun qalqonsimon bez transplantatsiyasini qoʻllashdi.