To‘lqin Bekmurodov

Toʻlqin Fayziyevich Bekmurodov
	; Oʻzbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi akademigi Bekmurodov Toʻlqin Fayziyevich
Tavalludi	1935-yil 18-aprel; Toshkent, Oʻzbekiston SSR, SSSR
Vafoti	2021-yil 4-yanvar (85 yosh) ; Toshkent, Oʻzbekiston
Fuqaroligi	Oʻzbekiston
Sohasi	Informatika Kompyuter texnologiyalari Avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimlari, Sunʼiy intellekt Intellektual axborot-kommunikatsiya texnologiyalari
Ish joylari	Toshkent axborot texnologiyalari universiteti Toshkent davlat texnika universiteti Oʻzbekiston Fanlar akademiyasi
Taʼlimi	Moskva energetika instituti
Ilmiy darajasi	Texnika fanlari doktori
Ilmiy unvoni	Professor, Oʻzbekiston Fanlar akademiyasi akademigi
Akademik rahbarlari	Malinovskiy, Boris Nikolayevich
Taʼsir koʻrsatgan	SSSRning Oʻrta Osiyo respublikalarida birinchi shaxsiy EHM yaratish rahbari. „Dnepr“ boshqaruv kompyuterining birinchi ishlab chiqilishi asosida turgan.
Mukofotlari
Veb-sayt	academikbekmuratov.webnode.ru

Toʻlqin Fayziyevich Bekmurodov (1935-yil 18-aprel, Toshkent, OʻzSSR — 2021-yil 4-yanvar, Toshkent, Oʻzbekiston Respublikasi) — kompyuter texnologiyalari, informatika, avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimlari sohasida sovet va oʻzbek olimi, texnika fanlari doktori. Professor, Oʻzbekiston Fanlar akademiyasi akademigi boʻlgan^[1].

Biografiyasi

Kelib chiqishi va maʼlumoti

Toshkent shahrida tugʻilgan. Onasi — Bekmurodova Rayxon. Otasi, Bekmurodov Fayzi Oʻzbekistonning Qashqadaryo viloyati rahbari boʻlib ishlagan va viloyatda bosmachilarga qarshi kurash qahramonlari sifatida eʼtirof etilgan, shahar markazida uning sharafiga obelisk oʻrnatilgan va Qarshi shahri markazida mangu alanga yonmoqda^[2].

Bolalik va yoshlik yillari Qarshi shahrida oʻtgan, 1952-yilda 1-maktabni oltin medal bilan tamomlagan.

Xuddi shu yili Moskva energetika institutiga oʻqishga kirgan^[2], u yerda 1958-yilgacha muhandis-elektrik mutaxassisligi boʻyicha oʻqigan.

Kasbiy faoliyati va ilmiy ishlari

1956-yilda Oʻzbekiston Fanlar akademiyasi Matematika instituti qoshida tashkil etilgan Hisoblash markazida muhandis boʻlib ishlay boshlagan. 1958-yilda foydalanishga topshirilgan, Sovet Ittifoqining Oʻrta Osiyo respublikalarida birinchi seriyali universal elektron hisoblash mashinasi boʻlgan „Ural-1“ elektron hisoblash mashinasining muhandislik yordam guruhiga qoʻshilgan.

1959-yilda V.P. Chkalov nomidagi Toshkent aviatsiya korxonasida (TAPOICH) koordinatograf — ixtisoslashtirilgan hisoblash qurilmasini ishlab chiqishni boshlagan.

1959-yilda Kiyevdagi konferensiya davomida Ukraina Fanlar akademiyasining Hisoblash markazining matematik modellashtirish, kompyuter texnologiyalari va dasturlash sohasida ishlaydigan yetakchi olimlari va mutaxassislari ishiga qoʻshildi. Ikki respublika olimlarining hamkorligi 1960-yilda Oʻzbekistonga raqamli hisoblash mashinasini yetkazib berish boʻyicha shartnoma tuzishiga olib keldi.

1961-yilda Ukraina Fanlar akademiyasining Hisoblash markazida stajirovka oʻtagan va u yerda Glushkov, Viktor Mixaylovich va Malinovskiy, Boris Nikolayevich kabi olimlar boshchiligidagi jamoa tarkibida boʻlgan. Bu jamoa Sovet Ittifoqida nazorat-hisoblash qurilmalarini ishlab chiqishning boshida turgan. Aynan oʻsha davrda Sovet Ittifoqi hududida birinchi boʻlib ketma-ket yarim oʻtkazgichli boshqaruv raqamli kompyuter ishlab chiqilgan^[2]^[3].

1962-yilda Oʻzbekiston Matematika instituti qoshidagi Hisoblash markazida aspiranturada oʻqish davrida gibrid multiplikator-qoʻshiluvchini yaratish ustida ish boshlagan, bu esa keyinchalik ishlab chiqilgan gibrid kontrollyorlar uchun asos boʻlib xizmat qilgan.

1967-yilda Ukraina Fanlar akademiyasi Kibernetika institutida „Kompyuter texnikasi“ ixtisosligi boʻyicha nomzodlik dissertatsiyasini himoya qilgan va texnika fanlari nomzodi ilmiy darajasini olgan^[2].

Oʻsha yili Toshkentdagi Kibernetika institutida ilmiy laboratoriya yaratgan va unga rahbarlik qilgan. Hisoblash axboroti shaklini oʻzgartiruvchi vositalarni sintez qilish va ishlab chiqish sohasidagi tadqiqotlari gibrid hisoblash tizimlarining rivojlanishiga olib kelgan. Bu, oʻz navbatida, „Dnepr“ EHM asosidagi yechimlarni amalga oshirish imkonini bergan. Laboratoriyada ilmiy-tadqiqot ishlarini bajarish uchun „Dnepr“ GVS-1 modifikatsiyalari qoʻllangan va „Dnepr“ GVS-2 bazasida axborot va boshqaruv tizimlari yaratilgan. Bu tizimlar respublikamizning biokimyoviy va kimyo korxonalarida, shuningdek, avtomatlashtirilgan tizimlarni tadqiq qilish sohasida qoʻllangan^[3].

1975-yilda Ukraina Fanlar akademiyasining Elektrodinamika institutida olib borilgan tadqiqotlari asosida doktorlik dissertatsiyasini himoya qilgan va 1978-yilda professor ilmiy unvonini olgan^[2].

1980-yilda Kibernetika institutida bosh direktorning ilmiy ishlar boʻyicha oʻrinbosari lavozimida ish boshlagan^[2]. Oʻshanda Ukraina Fanlar akademiyasi Kibernetika institutidan akademik V.M.Glushkov rahbarligidagi dastur doirasida ilmiy-tadqiqot ishlarini olib borayotgan edi, ijrochilar orasida Leningrad Aviatsiya sanoati instituti va Oʻzbekiston Kibernetika instituti ham bor edi. Guruh tomonidan rekursiv kompyuter asosida kompyuter kompleksi ishlab chiqilgan, bu loyiha natijasida apparat va dasturiy interfeys vositalari, BESM-6 raqamli kompyuteri kabi yangi turdagi hisoblash tuzilmasi — MCS makro-konveyer ishlab chiqilgan^[3].

Xuddi shu davrda T.F.Bekmurodov Sovet Ittifoqi Fanlar Akademiyalarining Hisoblash tarmogʻi qoshida yaratilgan „Markaziy Osiyo“ mintaqaviy hisoblash tarmogʻi hisoblangan — „Akademset“ dasturi doirasida bort kompyuterlari uchun mikroelektron hisoblash qurilmalarini loyihalashtirib, sintezni avtomatlashtirishning intellektual tizimini ishlab chiqishga rahbarlik qilgan^[3].

1989-yilda — Oʻzbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi muxbir aʼzosi, 1990-yilda —Prezidium aʼzosi etib saylangan^[2].

1990—1992-yillarda — Oʻzbekiston Fanlar akademiyasi mexanika, boshqaruv jarayonlari va informatika boʻlimiga rahbarlik qilgan, ilmiy-tadqiqot institutlarida axborot-kompyuter tarmogʻini yaratish boʻyicha ishlarni muvofiqlashtirgan^[2].

1985—1995-yillarda — „Kibernetika“ IIT da tadqiqot boʻlimi boshligʻi sifatida shaxsiy EHMlarni yaratish dasturiga rahbarlik qilgan. Dastur akademik B.N.Naumov boshchiligidagi SSSR Fanlar akademiyasining Moskva informatika muammolari instituti nazorati ostidagi tarmoqlararo ilmiy-texnika majmuasi doirasida amalga oshirilgan. Xuddi shu davrda sunʼiy intellekt boʻyicha tadqiqotlarni ham boshlagan, buning natijasida uning rahbarligida gazni qayta ishlash korxonasida foydalaniladigan gaz uchun ekspert tizimlari ishlab chiqilgan. U oʻz asarlarida dastlabki maʼlumot/vaziyatdagi noaniqlik sharoitida qaror qabul qilishni qoʻllab-quvvatlash tizimlari uchun yaratilgan matematik modellar va vositalardan va haqiqiy qarorlarni shakllantirish tartib-qoidalaridan foydalangan. T.F.Bekmurodov oʻz tadqiqotlarida noaniq toʻplamlar, sunʼiy neyron tarmoqlar, shuningdek, evolutsion modellashtirish va genetik dasturlash usullaridan foydalangan.

1992—1997-yillarda — Qarshi davlat universiteti rektori lavozimida ishlagan^[2]^[3].

1997-yilda — Oʻzbekiston Fanlar akademiyasi „Tizim tadqiqotlari“ ilmiy-tadqiqot institutida laboratoriya mudiri lavozimida ishlashni davom ettirgan va u yerda intellektual maslahat tizimlari, shuningdek, noaniqlik sharoitida qarorlar qabul qilish tizimlari sohasida tadqiqotlarni davom ettirgan. Toshkent davlat texnika universiteti (TDTU)^[2] magistr talabalari uchun „Sunʼiy intellekt va ET“ kursidan dars berishni davom ettirgan. Oʻqituvchilik faoliyati kompyuter dizaynini avtomatlashtirish, Kompyuterlar, komplekslar, tizimlar va tarmoqlar, Ommaviy xizmat koʻrsatish tizimlari, Matematik mantiq asoslari, Maʼlumotlar bazalari, bilimlar va ET kabi kurslarni oʻz ichiga olgan.

1998-yildan — Oʻzbekiston Fanlar akademiyasi Prezidiumi huzuridagi Bosh axborot-tahlil boshqarmasi boshligʻi lavozimida ishlagan, shuningdek, akademik B.E.Paton boshchiligidagi MDH mamlakatlari Fanlar akademiyalari xalqaro assotsiatsiyasi loyihalarini amalga oshirish dasturiga rahbarlik qilgan^[3].

1999-yilda — Oʻzbekiston Fanlar akademiyasining Bosh ilmiy kotibi etib tayinlandi, shu faoliyati davomida u tuzilmani oʻzgartirish boʻyicha tub islohotlarni amalga oshirdi^[2]^[3].

2000-yilda — Oʻzbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi akademigi boʻldi, yana Oʻzbekiston Fanlar akademiyasi IKga laboratoriya boshqaruvchisi boʻlib keldi^[2].

Xuddi shu davrda Ukraina Milliy fanlar akademiyasining Koinot tadqiqotlari instituti bilan Ukraina ilmiy-texnika markazi (MDH mamlakatlari — Ukraina, Gruziya, Oʻzbekiston, Ozarbayjon mudofaa masalalari bilan shugʻullanuvchi olimlar va mutaxassislarni qoʻllab-quvvatlash xalqaro jamgʻarmasi)^[3] bilan qoʻshma loyihani tayyorlash boʻyicha hamkorlik davom ettirildi. U ushbu loyihaning oʻzbek ijrochilari guruhiga rahbarlik qilgan. Guruh opto-kriogen gravimetrning chiqish signallarini qayta ishlashning algoritmik, matematik va dasturiy usullariga eʼtibor qaratib, fizika va kosmik tadqiqotlar ilmiy-tadqiqot institutlarida ishlanmalar ustida ishlagan. Loyiha „Algoritm-engineering“ ilmiy-tadqiqot institutida amalga oshirilgan^[2].

2003-yildan boshlab „Algoritm“ ilmiy-tadqiqot institutida Oʻzbekiston neft va gaz sanoati korxonalarida monitoring va boshqarish tizimlarini dasturiy-matematik taʼminotni ishlab chiqishni davom ettirgan.

2012-yildan — Toshkent axborot texnologiyalari universitetida ishlab, bosh ilmiy xodim sifatida apparat-dasturiy tizimlar hamda dasturiy mahsulotlarni ishlab chiqish bilan shugʻullangan. 2020-yilgacha Oʻzbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi „Zamonaviy axborot texnologiyalari“ ilmiy-texnika markazida faoliyatini davom ettirgan, shu bilan birga Toshkent Axborot texnologiyalari universitetining „Dasturlash texnologiyasi va algoritmlash“ kafedrasida, hamda, Toshkent davlat texnika universitetining „Kompyuter tizimlari va tarmoqlari“ kafedrasida dars berishni davom ettirgan^[2].

Ilm-fanga qoʻshgan hissasi

SSSRda Oʻrta Osiyo respublikalarida birinchi EHMni yaratilishiga rahbarlik qilgan. Oʻzbekistonda raqamli boshqariladigan rezistorlar bilan analog-raqamli konvertor asosidagi gibrid multiplikator-qoʻshimchaning birinchi ishlanmasining asosida turgan, natijada, ishlanma „Dnepr“ (GVS-1 va GVS-2 modellari) boshqaruv kompyuteri asosida ob’yekt bilan gibrid aloqa moslamalari bilan amalga oshirilgan. Rekursiv hisoblash mashinasi (RHM) asosida koʻp kompyuterli kompleks ishlab chiqqan, shuningdek, tadqiqot ishlarini olib borgan, natijada BESM-6 raqamli EHMni yangi turdagi hisoblash strukturasi boʻlgan MCS makro quvur liniyasi bilan oʻzaro bogʻlash uchun apparat va dasturiy vositalar ishlab chiqqan. Elektr kabellarini loyihalash uchun ekspert tizimlarini, shuningdek, gazni qayta ishlash zavodida dispetcherlik nazorati va boshqa mexanizmlarni ishlab chiqqan.

Oʻnta monografiya, ikkita darslik, uch yuz oltmishdan ortiq ilmiy maqolalar chop etilgan. Uning nomiga axborotni qayta ishlash va boshqarish qurilmalari va kompyuter texnologiyalari boʻyicha yigirma beshta ixtiro, shuningdek, ikkita patent roʻyxatga olingan^[2]^[3]^[4].

Ilmiy rahbar sifatida sakkizta fan doktori, qirq beshdan ortiq fan nomzodlarini tayyorlagan^[2]^[4].

Mukofotlari va sovrinlari

"Xalqlar doʻstligi „ ordeni „Vladimir Ilich Lenin tavalludining 100 yilligi munosabati bilan“ medali „Mehnat faxriysi“ medali “Mustaqillik" ordeni

Oilasi

Xotini — Dadaboyeva Raʼno Akramovna, iqtisod fanlari nomzodi, Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti „Iqtisodiyotda axborot texnologiyalari“ kafedrasi dotsenti; ikki qizi bor — Bekmurodova Zarina Toʻlqinovna va Muntyan (Bekmurodova) Nigina Toʻlqinovna, ikkalasi ham shifokor^[2]^[5].

Vafoti

Akademik Bekmurodov Toʻlqin Fayziyevich 2021-yil 4-yanvarda Toshkent shahrida vafot etgan^[1].

Manbalar

↑ ^1,0 ^1,1 Академия наук Узбекистана. „Скончался академик Тулкун Бекмуратов“.
↑ ^2,00 ^2,01 ^2,02 ^2,03 ^2,04 ^2,05 ^2,06 ^2,07 ^2,08 ^2,09 ^2,10 ^2,11 ^2,12 ^2,13 ^2,14 ^2,15 ^2,16 „Бекмуратов Тулкун Файзиевич“. academic.ziyonet.uz. 19-aprel 2021-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 22-mart 2021-yil.
↑ ^3,0 ^3,1 ^3,2 ^3,3 ^3,4 ^3,5 ^3,6 ^3,7 ^3,8 „Малиновский Борис Николаевич. Нет ничего дороже. Кибернетическая техника“. www.icfcst.kiev.ua. 24-fevral 2020-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 16-mart 2021-yil.
↑ ^4,0 ^4,1 „Академик Бекмуратов Тулкун Файзиевич“. akademikbekmuratov.webnode.ru. Qaraldi: 16-mart 2021-yil.
↑ „Дадабаева Рано Акрамовна“. e-koncept.ru. 3-avgust 2020-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 22-mart 2021-yil.

Manbalar

Bibliografiya

Akademik Bekmuratov Tulqun Fayzievichning ilmiy ishlari roʻyxati
Akademik Bekmuratov Tulkun Fayzievich kitoblari (Wayback Machine saytida 2022-11-01 sanasida arxivlangan)
Yarim tizimli qarorlar qabul qilish uchun noaniq koʻp modellar: yarim tizimli qarorlarni qabul qilishning koʻp mezonli muammolari uchun mezon va algoritmlar. Bekmuratov, Tulkun; Muxamediyeva, Dilnoz ISBN 10: 3659602698 ISBN 13: 9783659602696 Nashriyot: Palmarium Academic Publishing, 2015 y.

[некролог-1] 1,0 ^1,1 Академия наук Узбекистана. „Скончался академик Тулкун Бекмуратов“.

[Бекмуратов_Тулкун_Файзиевич-2] 2,00 ^2,01 ^2,02 ^2,03 ^2,04 ^2,05 ^2,06 ^2,07 ^2,08 ^2,09 ^2,10 ^2,11 ^2,12 ^2,13 ^2,14 ^2,15 ^2,16 „Бекмуратов Тулкун Файзиевич“. academic.ziyonet.uz. 19-aprel 2021-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 22-mart 2021-yil.

[Малиновский_Борис_Николаевич._Нет_ничего_дороже._Кибернетическая_техника-3] 3,0 ^3,1 ^3,2 ^3,3 ^3,4 ^3,5 ^3,6 ^3,7 ^3,8 „Малиновский Борис Николаевич. Нет ничего дороже. Кибернетическая техника“. www.icfcst.kiev.ua. 24-fevral 2020-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 16-mart 2021-yil.

[Академик_Бекмуратов_Тулкун_Файзиевич-4] 4,0 ^4,1 „Академик Бекмуратов Тулкун Файзиевич“. akademikbekmuratov.webnode.ru. Qaraldi: 16-mart 2021-yil.

[5] „Дадабаева Рано Акрамовна“. e-koncept.ru. 3-avgust 2020-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 22-mart 2021-yil.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]