Kontent qismiga oʻtish

Tao Te Ching

Vikipediya, ochiq ensiklopediya

Tao Te Ching - 道德经 eramizdan avvalgi 400-yillarda an'anaviy ravishda donishmand Laozi tomonidan yozilgan xitoy klassik matni[1][2] . Tuzilgan sanasi haqida bahs-munozaralar mavjud.[3] Eng qadimgi topilgan qism miloddan avvalgi 4-asrning oxiriga to'g'ri keladi[4], ammo zamonaviy tadqiqot matnning boshqa qismlarini Chjuanzining eng qadimgi qismlaridan keyinroq yozilgan deb hisoblaydi.[5]

Tao Te Ching, Zhuangzi bilan birga, ham falsafiy, ham diniy Taoizm uchun asosiy matndir. Bu, shuningdek, Xitoy falsafasi va dinining boshqa maktablariga, jumladan, legalizm, konfutsiylik va xitoy buddizmiga kuchli ta'sir ko'rsatdi. Ko'pgina rassomlar, jumladan shoirlar, xattotlar va bog'bonlar Tao Te Chingdan ilhom manbai sifatida foydalanganlar. Uning ta'siri keng tarqaldi va jahon adabiyotida eng ko'p tarjima qilingan matnlardan biri hisoblanadi.[4]

Qadimgi Xitoy kitoblari odatda ularning haqiqiy yoki taxminiy muallifi nomi bilan murojaat qilingan. Shunday qilib, Tao Te Ching ba'zan Laozi deb ham ataladi, ayniqsa xitoy manbalarida.[4]

Klassik maqomiga ega "Daodejing" unvoni birinchi marta Xan imperatori Jing (miloddan avvalgi 157-141) davridan boshlab qo'llanilgan.[6] Asarning boshqa nomlari orasida faxriy " Sutra (yoki "Mukammal Muqaddas Yozuv") yo'l va uning kuchi" ( Daode Zhenjing ) va tavsiflovchi "5000 belgi klassikasi" ( Vuqian Wen ) mavjud.

Matn

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Tao Te Ching uzoq va murakkab matn tarixiga ega. Ma'lum bo'lgan versiyalar va sharhlar ikki ming yillik tarixga ega, jumladan, XX asrda topilgan qadimgi bambuk, ipak va qog'oz qo'lyozmalarida.

Ichki tuzilish

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Tao Te Ching - bu 81 ta qisqa bo'limdan iborat qisqa matn. Bob bo'linishlari keyinchalik qo'shimchalar - sharhlash uchun yoki eslab qolish uchun yordam sifatida - va asl matn yanada ravonroq tuzilganligi haqida ba'zi dalillar mavjud. U ikki qismdan iborat: Tao Ching ( 道經 ; 1–37-boblar) va Te Ching ( 德經 ; 38–81 boblar), ular birgalikda matnga tahrirlangan bo'lishi mumkin, ehtimol asl Te Tao Chingdan o'zgartirilgan. Yozma uslub ixcham va turli xil, qarama-qarshi talqinlarni ifoda etadi. Fikrlar yagona; poetik uslubda.

Asl nusxadagi xitoycha harflar, ehtimol, zhuànshū (māngīmī muhr yozuvi ), keyingi versiyalari esa lìshū (lìshūklerik skript ) va kǎishū (mǎmīngū muntazam yozuv ) uslublarida yozilgan.

Muallifning tarixiy haqiqiyligi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Tao Te Ching Laoziga tegishli bo'lib, uning tarixiy mavjudligi ilmiy munozaralarga sabab bo'lgan. Uning ismi, ya'ni "Keksa usta" degan ma'noni anglatadi, bu masalada faqat bahs-munozaralarni kuchaytirdi.[7]

Laozi buqa ustida

Laozi haqida birinchi ishonchli ma'lumot xitoylik tarixchi Sima Qiannng "Buyuk tarixchining yozuvlari " asaridan bo'lib, u bu uchta hikoyani birlashtiradi. Birinchisida Laozi Konfutsiyning zamondoshi va uning shaxsiy ismi Er ( 耳 ) yoki Dan ( 聃 )ligi, u imperator saroyida amaldor bo'lib, G'arbga ketishdan oldin ikki qismdan iborat kitob yozganligi; Xan-ku dovoni qo'riqchisi Yinxi iltimosiga ko'ra, Laozi Tao Te Chingni yaratgaligi keltirib otilgan. Ikkinchi hikoyada Laozi, shuningdek, Konfutsiyning zamondoshi,15 qismdan iborat kitob yozganligining bayoni va uchinchidan, 老聃 buyuk tarixchi va munajjim Qin Imperatori Sian ( 秦獻公 ) hukmronligi davrida (miloddan avvalgi 384-362) yashagan Lao Dan edi deb aytib o'tilgan

Bir necha avlod olimlari Laozining tarixiyligi va Tao Te Ching haqida bahslashdilar. Matnning lug'at va qofiya sxemasi bo'yicha lingvistik tadqiqotlar Shijingdan keyin Chjuangzigacha bo'lgan kompozitsiya sanasiga ishora qiladi. Afsonalar turlicha da'vo qiladilarki, Laozi 996 yildan o'n ikki xil timsollar bilan va Uch Podshohlik davridan boshlab Laozi sifatida yashagan. Ba'zi g'arb olimlari Laozining tarixiy mavjudligiga shubha bildirishgan.

Ko'pgina daochilar Laozini Daotsu, Dao maktabining asoschisi, Daode Tianzun va Xitoy yaratilish afsonasida Tayjidan o'zlashgan sakkiz oqsoqoldan biri sifatida hurmat qilishadi.

Bugungi kunda olimlar orasida matn bir nechta mualliflarni ifodalovchi kompilyatsiya yoki antologiyadir, degan fikr ustunlik qiladi. Joriy matn bir yoki ikki asrga oid ko'plab matnlardan olingan.[8]

Asosiy versiyalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Tao Te Ching matnining ko'plab uzatilgan nashrlari orasida uchta asosiysi dastlabki sharhlar sharafiga nomlangan. Faqat Te Ching uchun saqlanib qolgan "Yan Zun versiyasi" Xan sulolasi olimi Yan 巖尊 ga tegishli sharhdan olingan. "Heshang Gong versiyasi" Xan imperatori Ven hukmronligi davrida (miloddan avvalgi 180-157) yashaganXeshang Gong sharafiga 河上公 nomlangan. Unda 葛玄 Ge Xuan tomonidan yozilgan so'z bor , Ge Xongning nabirasi ushbu versiyani milodiy 3-asrga to'g'rilaydi. "Vang Bi versiyasi" yuqoridagilardan biriga qaraganda ko'proq tasdiqlangan manbalarga ega. Vang Bi ( 王弼 , 226–249) - Uch Shohlik davri faylasufi va Tao Te Ching va I Chingning sharhlovchisi.

Tao Te Ching qo'lyozmalarning arxeologik kashfiyotidan oldinga chiqdi, ularning ba'zilari olingan matnlarning har qandayidan eskiroqdir. 1920 va 1930-yillardan boshlab Mark Aurel Stein va boshqalar Dunxuang yaqinidagi Mogao g'orlarida minglab o'ramlarni topdilar. Ular 50 dan ortiq qisman va toʻliq “Tao Te Ching” qoʻlyozmalarini oʻz ichiga olgan. Yozuvchi So/Su Dan tomonidan yozilgan miloddan avvalgi 270-yilga tegishli bo'lib, Heshang Gong versiyasiga to'g'ri keladi.

Mavzular

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Matn Dao (yoki "Yo'l") va uning qanday qilib fazilat ( De) bilan ifodalanishi bilan bog'liq. Xususan, matnda tabiiylik ( ziron ) va harakatsizlik ( wuwei ) fazilatlari ta'kidlangan.[8]

Versiyalar va tarjimalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Tao Te Ching G'arb tillariga 250 martadan ortiq, asosan ingliz, nemis va fransuz tillariga tarjima qilingan. [9] Xolms Uelchning so'zlariga ko'ra, "Bu mashhur jumboq bo'lib, uni hamma hal qilganini his qilishni xohlaydi".[10] Tao Te Chingning birinchi ingliz tiliga tarjimasi 1868 yilda shotlandiyalik protestant missioner Jon Chalmers tomonidan "Qadimgi faylasuf" Lau-tszening metafizika, siyosat va axloq haqidagi fikrlari deb nomlangan . [11] U Julienning fransuzcha tarjimasiga [12] [11] keyinchalik Oksfordning Sharqning Muqaddas Kitoblari uchun oʻz tarjimasini yaratgan Jeyms Leggega bagʻishlangan.

Tao Te Chingning boshqa diqqatga sazovor ingliz tilidagi tarjimalari xitoylik olimlar va oʻqituvchilar tomonidan yaratilgan: 1948-yilda tilshunos Lin Yutang tarjimasi, 1961-yilda muallif Jon Ching Xsiung Vu tarjimasi, 1963-yilda sinolog Din Cheuk Lau tarjimasi, yana bir 1963-yil professor tomonidan tarjima qilingan. Wing-tsit Chan va 1972 yilda Taoist o'qituvchisi Gia-Fu Fengning rafiqasi Jeyn English bilan tarjimasi.

Ko'pgina tarjimalar xitoy tili va falsafasiga ega bo'lgan odamlar tomonidan yozilgan, ular matnning asl ma'nosini iloji boricha ingliz tiliga sodiqlik bilan etkazishga harakat qilishadi. Mashhur tarjimalarning ba'zilari alohida muallifning talqinini berib, kamroq ilmiy nuqtai nazardan yozilgan. Ushbu versiyalarning tanqidchilari ularning tarjimonlari matndan og'ishgan va Xitoy tafakkur tarixiga mos kelmaydi deb da'vo qiladilar.[13] Rassell Kirkland bu versiyalar g'arbiy sharq fantaziyalariga asoslangan va Xitoy madaniyatining mustamlakachilik tomonidan o'zlashtirilishini ifodalaydi, deb ta'kidlaydi.[14][15] Maykl Lafarg va Jonatan Xerman[16] kabi boshqa daosizm olimlari G'arbda haqiqiy ma'naviy ehtiyojni qondiradilar, deb ta'kidlaydilar. Ushbu g'arbiylashtirilgan versiyalar Tao Te Chingning hikmatini zamonaviy ingliz tilida so'zlashuvchi o'quvchilarga, odatda, ko'proq tanish bo'lgan madaniy va vaqtinchalik ma'lumotnomalardan foydalanish orqali yanada qulayroq qilishga qaratilgan.

Tarjimadagi qiyinchiliklar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Tao Te Ching klassik xitoy tilida yozilgan bo'lib, u to'liq tushunish uchun bir qator qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi. Xolms Uelch taʼkidlaganidek, yozma tilda “faol yoki passiv, birlik yoki koʻplik, holat, shaxs, zamon, kayfiyat yoʻq”.[17] Bundan tashqari, olingan matnda eski Mawangdui va Beida matnlarida saqlanib qolgan ko'plab grammatik parchalar yo'q, bu esa matnni yanada aniqroq qilish imkonini beradi deb hisoblaydi.[18]

Klassik xitoy tilida tinish belgilari yo'qligi sababli, bir jumla tugashi va keyingisi qayerda boshlanishini aniq aniqlash qiyin bo'lishi mumkin. Nuqtani bir necha so‘zni oldinga yoki orqaga siljitish yoki vergul qo‘yish ko‘p bo‘laklarning ma’nosini chuqur o‘zgartirishi mumkin va bunday bo‘linish va ma’nolar tarjimon tomonidan belgilanishi kerak. Ba'zi muharrirlar va tarjimonlarning ta'kidlashicha, olingan matn shu qadar buzilgan (dastlab ipak iplar bilan bog'langan bir qatorli bambuk chiziqlarga yozilganidan boshlab), belgilar ketma-ketligini bir joydan ikkinchisiga ko'chirmasdan, ba'zi boblarni tushunish mumkin emas.

Mashhur tarjimalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ma'lumotnomalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Iqtiboslar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ Ellwood, Robert S.. The Encyclopedia of World Religions. Infobase Publishing, 2008 — 262-bet. ISBN 978-1-4381-1038-7. 
  2. ↑ „The Tao Te Ching by Laozi: ancient wisdom for modern times“ (en). the Guardian (2013-yil 27-dekabr). Qaraldi: 2022-yil 28-yanvar.
  3. ↑ Eliade (1984)
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 Chan (2013).
  5. ↑ Creel 1970, What is Taoism? 75
  6. ↑ Seidel, Anna. 1969. La divinisation de Lao tseu dans le taoïsme des Han. Paris: École française d'Extrême‑Orient. 24, 50
  7. ↑ Cao, Feng. Daoism in Early China: Huang-Lao Thought in Light of Excavated Texts (en). Palgrave Macmillan, 20 October 2017. ISBN 978-1-137-55094-1. 
  8. ↑ 8,0 8,1 Chan, Alan, "Laozi", The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Winter 2018 Edition), Edward N. Zalta (ed.), retrieved 3 February 2020
  9. ↑ LaFargue & al. (1998).
  10. ↑ Welch, Holmes. Taoism: The Parting of the Way (en). Beacon Press, 1966 — 7-bet. ISBN 978-0-8070-5973-9. 
  11. ↑ 11,0 11,1 Chalmers (1868).
  12. ↑ Julien (1842).
  13. ↑ Eoyang, Eugene (1990). „The Journal of Religion“. The Journal of Religion. 70-jild, № 3. 492–493-bet. doi:10.1086/488454. JSTOR 1205252.
  14. ↑ „The Taoism of the Western Imagination and the Taoism of China: De-Colonizing the Exotic Teachings of the East“. 2007-yil 2-yanvarda asl nusxadan arxivlangan.
  15. ↑ Russell Kirkland. Taoism: The Enduring Tradition. Taylor & Francis, 2004 — 1-bet. ISBN 978-0-203-64671-7. 
  16. ↑ Review of Tao Te Ching: A Book about the Way and the Power of the Way by Ursula K. Le Guin, Journal of the American Academy of Religion, 66 (1998), pp. 686–689
  17. ↑ Welch (1965)
  18. ↑ Henricks (1989)

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

 

  • Ariel, Yoav, and Gil Raz. "Anaphors or Cataphors? A Discussion of the Two qi 其 Graphs in the First Chapter of the Daodejing." PEW 60.3 (2010): 391–421
  • Boltz, William (1993), „Lao tzu Tao-te-ching“, Early Chinese Texts: A Bibliographical Guide, Berkeley, CA: University of California Press, 269–92-bet, ISBN 1-55729-043-1.
  • Chan, Alan (2013), „Laozi“, Stanford Encyclopedia of Philosophy, Stanford, CA: Stanford University.
  • Cole, Alan, "Simplicity for the Sophisticated: ReReading the Daode Jing for the Polemics of Ease and Innocence," in History of Religions, August 2006, pp. 1–49
  • Damascene, Hieromonk, Lou Shibai, and You-Shan Tang. Christ the Eternal Tao. Platina, CA: Saint Herman Press, 1999.
  • Eliade, Mircea (1984), A History of Religious Ideas, 2-jild, Trask, Willard R. tomonidan tarjima qilingan, Chicago, IL: University of Chicago Press
  • Kaltenmark, Max. Lao Tzu and Taoism. Translated by Roger Greaves. Stanford: Stanford University Press. 1969.
  • Klaus, Hilmar Das Tao der Weisheit. Laozi-Daodejing. English + German introduction, 140 p. bibliogr., 3 German transl. Aachen: Mainz 2008, 548 p.
  • Klaus, Hilmar The Tao of Wisdom. Laozi-Daodejing. Chinese-English-German. 2 verbatim + 2 analogous transl., 140 p. bibl., Aachen: Mainz 2009 600p.
  • Kohn, Livia; et al. (1998), „Editors' Introduction“, Lao-tzu and the Tao-te-ching, Albany, NY: State University of New York Press, 1–22-bet, ISBN 9780791436004.
  • Komjathy, Louis. Handbooks for Daoist Practice. 10 vols. Hong Kong: Yuen Yuen Institute, 2008.
  • LaFargue, Michael; et al. (1998), „On Translating the Tao-te-ching“, Lao-tzu and the Tao-te-ching, Albany, NY: State University of New York Press, 277–302-bet, ISBN 9780791436004.
  • Welch, Holmes (1965) [1957], Taoism: The Parting of the Way, Boston, MA: Beacon Press

Havolalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Tao_Te_Ching&oldid=5240873" dan olindi