Quyosh turishi

Quyosh turishi (qadimgi ruscha nomi: quyosh aylanishi) — astronomik hodisa boʻlib, unda Quyosh peshin vaqtida ufq ustida oʻzining maksimal (yozgi quyosh turishi) yoki minimal balandligida (qishki quyosh turishi)^[1]^[2] turadi. Quyosh turishi hodisasi vaqtida u Yer ekvatoriga nisbatan shimolga yoki janubga maksimal ogʻish nuqtasiga yetadi. „Quyosh turishi“ atamasining bevosita kelib chiqishi ushbu hodisa paytida kunduzgi Quyoshning ufqdan hisoblanadigan balandligi deyarli bir necha kun davomida oʻzgarmay qolishi bilan bogʻliq — bu vaqtda Quyosh „bir joyda turgandek“ tuyuladi^[3]. Quyosh turishi „quyosh aylanishi“ deb ham ataladi, chunki undan keyin Quyoshning peshindagi balandligi teskari yoʻnalishda oʻzgara boshlaydi (oshgan boʻlsa — pasaya boshlaydi, pasaygan boʻlsa — oshish kuzatiladi).

Quyosh turishi yilda ikki marta — 20-21-iyun va 21-22-dekabr kunlari sodir boʻladi. Yozgi quyosh turishi eng uzun kun va eng qisqa tunda, qishki quyosh turishi esa aksincha, yilning boshqa kunlariga nisbatan eng qisqa kuni va eng uzun tunida kuzatiladi (qutblar bundan mustasno). Oʻrta kengliklarda quyosh turishi kuzatiladigan kunlar bahordan yozga va kuzdan qishga astronomik oʻtish sanalariga toʻgʻri keladi^➤.

Koʻplab xalqlarning madaniyati va mifologiyasida qishki va yozgi quyosh turishining mistik maʼnosi mavjud, bu xalqlar turli bayramlar va marosimlarni shu kunga toʻgʻrilashadi^➤.

Astronomik maʼlumotnoma

Yerning yozgi quyosh turishi (chapda), qishki quyosh turishi (oʻngda), kuzgi tengkunlik (oldinda) va bahorgi tengkunlik (orqada) vaqtidagi holati.

Iyun oyidagi (yozgi) quyosh turishi. Kun uzunliklari turlicha boʻlgan Yer hududlari ranglar bilan koʻrsatilgan(shimoliy yarim shar tepada)

Hozirgi vaqtda (2010-2025) UTC boʻyicha (boshqa vaqt zonalarida qish va yozgi quyosh turishi sanalari bir sutkaga farq qilishi mumkin: Grinvichdan sharqqa tomon sana bir kunga koʻproq boʻladi, Grinvichdan gʻarbga tomon esa bir kunga kamroq) shimoliy yarimsharda qishki quyosh turishi 21-dekabrda yoki (kabisa yillaridan oldin) 22-dekabrda, yozgi quyosh turishi 20-iyunda (kabisa yilida) yoki 21-iyunda sodir boʻladi. Janubiy yarimsharda esa aksincha, dekabrdagi quyosh turishi yozga, iyun oyidagisi esa qishga toʻgʻri keladi^[4].

Qishki quyosh turishi — tegishli yarimsharda yilning eng qisqa kuni hisoblanadi (eng uzun tun bilan) (qutb bundan mustasno, u yerda yilning yagona kechasi yarim yil davom etadi, qishki quyosh turishi — qutb kechasining oʻrtasiga toʻgri keladi). Yozgi quyosh turishi tegishli yarimsharda yilning eng uzun kuni (eng qisqa tun bilan) hisoblanadi (qutb mintaqasidan tashqari, bu yerda yilning yagona yorugʻ kuni yarim yil davom etadi va yozgi quyosh turishi qutb kunining oʻrtasiga toʻgʻri keladi).

Oʻrta kengliklarda, astronomik qish va bahorda, Quyosh tushda boʻlgan nuqta (aniqrogʻi, haqiqiy tushda) har kuni ufqdan balandga koʻtarilib boraveradi, yozgi quyosh turishi kunida „toʻxtaydi“ va oʻz harakatini teskari tomonga oʻzgartiradi. Shundan keyin har kuni borgan sayin pastga tushadi va oxir-oqibat qishki quyosh turishi vaqtida „toʻxtaydi“, soʻng yana koʻtarila boshlaydi.

Kabisa yilining siljishi tufayli quyosh turishi sanasi turli yillarda1-2 kunga farq qilishi mumkin. Odatda qishki quyosh turishining boshlanishi astronomik qishning boshlanishi sifatida qabul qilinadi, yozgi quyosh turishi esa astronomik yozning boshlanishiga toʻgʻri keladi, bu astronomik bahor yoki kuzning boshlanishi — bahorgi va kuzgi tengkunlikni tanlash natijasidir^[5]. Quyoshning quyosh turishi vaqtidagi astronomik davomiyligi 90 ° va 270 ° ni tashkil qiladi.

Quyosh turishidan bir necha kun oldingi va bir necha kun keyingi vaqt davomida Quyosh qiyaligini deyarli oʻzgartirmaydi, uning osmondagi peshin vaqti balandligi ham deyarli oʻzgarmaydi (balandlik yil davomida sinusoidlarning qoʻngʻiroqsimon choʻqqisiga yaqin boʻlgan tartib boʻyicha oʻzgaradi); quyosh turishining nomi ham mana shundan kelib chiqqan. Tengkunlik sanalari yaqinlashganda esa aksincha — Quyosh qiyaligining oʻzgarish tezligi katta boʻladi (kuniga ~ 24 burchak daqiqasi), chunki bu gorizontal oʻqning (vaqt) sinusoid bilan kesishgan nuqtalariga toʻgʻri keladi. Quyoshning har ikki quyosh turishi vaqtidagi balandliklarini kuzatish natijasida ekliptika tekisligining osmon ekvatori tekisligiga moyilligini aniqlash mumkin^[6].

Nuqtalarning belgilanishi

Qishki va yozgi quyosh turishining nuqtalari Gipparx davridagi yulduz turkumlariga mos keladigan burj^[7] belgilari bilan koʻrsatiladi: qishki quyosh turishi — Togʻ echkisi (♑) belgisi bilan, yozgi quyosh turishi — Saraton belgisi bilan(♋)^[8] ifodalanadi. Tengkunlikdan avval ushbu nuqtalar siljigan va hozirgi vaqtda Yoy hamda Buzoq yulduz turkumlarida joylashgan, yozgi quyosh turishi nuqtasi esa yaqinda — 1988-yilning kuz faslida Egizaklar yulduz turkumidan Buzoq yulduz turkumiga koʻchib oʻtgan^[9].

Xalqlar madaniyati va mifologiyasida

Qishki quyosh turishining eng mashhur va anʼanaviy nomlaridan biri — Yol hisoblanadi. Ivan Kupala (Ivanov kuni, Kupala kechasi) — yozgi quyosh turishiga bagʻishlanganSharqiy slavyanlarning xalq bayrami va tabiatdagi gullash davrining avj pallasi — 24-iyunda nishonlanadigan bayram. Ushbu bayram vaqti-vaqti bilan xristianlarning Darakchi Ioann tugʻilishi bayramiga toʻgʻri keladi. Taqvimlar siklida Rojdestvoga (Kolyada) nisbatan simmetrikdir.

Yana qarang

Tengkunlik

Manbalar

↑ „День зимнего солнцестояния“ (ru). РИА Новости. 2020-yil 29-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 11-dekabr.
↑ „День летнего солнцестояния“ (ru). РИА Новости. 2021-yil 16-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 11-dekabr.
↑ Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов. — М. : Большая российская энциклопедия, 2004—2017.
↑ Australian Almanac, Sydney, 1864 — 1-bet.
↑ В Англии период времени летнего солнцестояния считается серединой лета — en:Solstice^(ingl.); с астрономической точки зрения тоже целесообразно считать эти временные точки за середины соответствующих времён года — Кузнецов А. Моменты начала астрономических времён года: взгляд по-новому // Небосвод. — 2006. — № 3. — С.27
↑ Г. Е.Куртик, Г. П. Матвиевская „Птолемей и его астрономический труд“, . Альмагест. М.: Наука, 1998 — 435-bet. ISBN 5-02-015167-X.
↑ Левитан Е. Редкое астрономическое явление^(rus.) // Наука и жизнь. — 1988. — № 9. — С. 116.
↑ Цесевич В. П.. Что и как наблюдать на небе, 6-е изд, Наука, 1984 — 48—49-bet.
↑ Ширяев А. А. О смещении точек равноденствий и солнцестояний // Астрономический календарь на 1988 год : Справочное издание. — {{[[Andoza:{{{1}}}|{{{1}}}]]}}: Наука, 1987. — С. 189—194. — ISSN 0132-4063.

Adabiyotlar

Solnsestoyanie // Bolshaya sovetskaya ensiklopediya : [v 30 t.] / gl. red. A. M. Proxorov. — 3-e izd. — M. : Sovetskaya ensiklopediya, 1969—1978.
Solnsestoyaniya // Ensiklopedicheskiy slovar Brokgauza i Yefrona : v 86 t. (82 t. i 4 dop.). — SPb., 1890—1907.
Kulikov S. Nit vremyon. Malaya ensiklopediya kalendarya s zametkami na polyax gazet. — M.: Nauka. Gl. red. fiz.-mat. lit., 1991. — S. 208. — 288 s. — 200 000 ekz. — ISBN 5-02-014563-7.
Klimishin I. A. Smena vremyon goda // Kalendar i xronologiya. — Izd. 3. — M.: Nauka. Gl. red. fiz.-mat. lit., 1990. — S. 36—39. — 478 s. — 105 000 ekz. — ISBN 5-02-014354-5.

Havolalar

„Earth's Seasons: Equinoxes, Solstices, Perihelion, and Aphelion (2000–2025)“ (deadlink). United States Naval Observatory. 2017-yil 23-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 9-dekabr. (Wayback Machine saytida 2007-10-13 sanasida arxivlangan)
Weisstein, Eric „Summer Solstice“ (en). Eric Weisstein's World of Astronomy (1996–2007). Qaraldi: 2019-yil 11-dekabr.

[1] „День зимнего солнцестояния“ (ru). РИА Новости. 2020-yil 29-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 11-dekabr.

[2] „День летнего солнцестояния“ (ru). РИА Новости. 2021-yil 16-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 11-dekabr.

[3] Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов. — М. : Большая российская энциклопедия, 2004—2017.

[4] Australian Almanac, Sydney, 1864 — 1-bet.

[5] В Англии период времени летнего солнцестояния считается серединой лета — en:Solstice^(ingl.); с астрономической точки зрения тоже целесообразно считать эти временные точки за середины соответствующих времён года — Кузнецов А. Моменты начала астрономических времён года: взгляд по-новому // Небосвод. — 2006. — № 3. — С.27

[6] Г. Е.Куртик, Г. П. Матвиевская „Птолемей и его астрономический труд“, . Альмагест. М.: Наука, 1998 — 435-bet. ISBN 5-02-015167-X.

[7] Левитан Е. Редкое астрономическое явление^(rus.) // Наука и жизнь. — 1988. — № 9. — С. 116.

[8] Цесевич В. П.. Что и как наблюдать на небе, 6-е изд, Наука, 1984 — 48—49-bet.

[9] Ширяев А. А. О смещении точек равноденствий и солнцестояний // Астрономический календарь на 1988 год : Справочное издание. — {{[[Andoza:{{{1}}}|{{{1}}}]]}}: Наука, 1987. — С. 189—194. — ISSN 0132-4063.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]