Kontent qismiga oʻtish

Mentha×piperita

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Yalpiz
Ilmiy tasniflash
O‘simliklar
Yuksak oʻsimliklar
Gulli oʻsimliklar
Ikki urugʻpallalilar
Asterids
Lamiales
Yalpizdoshlar
Mentha
M. × piperita
Binar nomi
Mentha × piperita

Sinonimlar
  • Mentha × odora Salisb.
  • Mentha × balsamea Willd.
  • Mentha × banatica Heinr. Braun
  • Mentha × braousiana Pérard
  • Mentha × concinna Pérard
  • Mentha × crispula Wender.
  • Mentha × durandoana Malinv. ex Batt.
  • Mentha × exaltata Heinr. Braun
  • Mentha × fraseri Druce
  • Mentha × glabra Bellardi ex Colla
  • Mentha × glabrata Vahl
  • Mentha × hercynica Röhl.
  • Mentha × heuffelii Heinr. Braun
  • Mentha × hircina Hull
  • Mentha × hircina J.Fraser
  • Mentha × hirtescens Haw. ex Spach
  • Mentha × hortensis Ten.
  • Mentha hortensis var. citrata Ten.
  • Mentha × hudsoniana Heinr. Braun
  • Mentha × kahirina Forssk.
  • Mentha × langii Geiger ex T.Nees
  • Mentha × napolitana Ten.
  • Mentha × nigricans Mill.
  • Mentha × officinalis Hull
  • Mentha × pimentum Nees ex Bluff & Fingerh.
  • Mentha × piperoides Malinv.
  • Mentha × schultzii Boutigny ex F. W. Schultz
  • Mentha × tenuis Frank ex Benth.

Yalpiz (Mentha × piperita) — suv yalpizi va yalpiz oʻrtasidagi gibrid[1]. Yevropa va Yaqin Sharqda mahalliylashtirilgan[2] oʻsimlik hozirda dunyoning koʻplab mintaqalarida keng tarqalgan. U vaqti-vaqti bilan yovvoyi holatda uchraydi[3].

Yalpiz turkumi 25 tadan ortiq turni oʻz ichiga olgan boʻlsa-da, eng koʻp ishlatiladigani mentha×piperita hisoblanadi[4]. M. × piperita va M. haplocalyx ikkalasi ham mentol va mentonning manbalari sifatida tan olingan, pazandachilik va dorivor mahsulotlar uchun ishlatiladigan eng qadimgi oʻtlar qatoriga kiradi[4][5].

Botanika

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Yalpiz gullari
Köhlersdan 1887 yilgi rasm; Dorivor oʻsimliklar

Yalpiz birinchi marta 1753-yilda Karl Linney tomonidan Angliyada toʻplangan namunalardan tasvirlangan; u uni alohida bir tur sifatida koʻrib chiqdi[6], lekin hozirda u gibrid ekanligi aniqlangan[7]. Bu oʻtsimon, ildizpoyali, koʻp yillik oʻsimlik boʻlib, bo‘yi 30–90 cm (12–35 in) gacha oʻsadi. Barglari uzunligi 4–9 cm (1 1⁄2–3 1⁄2 in) kengligi 1.5–4 cm (1⁄2–1 1⁄2 in). Gullari binafsharang, uzunligi 6–8 mm (1⁄4–5⁄16 in). Gullash davri yozning oʻrtalaridan oxirigacha davom etadi. Xromosoma soni oʻzgaruvchan boʻlib, 2n soni 66, 72, 84 va 120 qayd etilgan[8]. Yalpiz — tez oʻsadigan oʻsimlik; bir marta unib chiqsa, atrofga juda tez tarqaladi.

Ekologiya

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Yalpiz odatda nam joylarda, jumladan, oqim boʻyida va drenaj ariqlarida uchraydi. Gibrid boʻlgani uchun steril boʻlib, urugʻ bermaydi va faqat vegetativ tarzda ko‘payadi.

Yalpiz Avstraliya, Galapagos orollari, Yangi Zelandiya va AQShda invaziv hisoblanadi.

Kultivatsiya

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Yalpiz uy tashqarisidagi qozonda oʻstirilgan

Yalpiz odatda nam, soyali joylarda yaxshi oʻsadi va yer osti ildizpoyalari bilan ko‘payadi. Ular tez oʻsadi va yer doimiy nam boʻlsa, ildizpoyalari orqali atrofni tez qoplab oladi. Uy bogʻbonlari tarqalishni cheklash uchun konteynerlarda oʻstiriladi.

Turlari

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Bogʻda foydalanish uchun bir nechta navlar tanlangan:

  • Mentha × piperita 'Candymintʼ poyasi qizgʻish rangga ega[9].
  • Menta × piperita „Shokolad yalpizi“. Uning gullari pastdan yuqoriga ochiladi; uning taʼmi mashhur qandolat mahsulotlari boʻlgan Andes Chocolate Mints ning lazzatini eslatadi[10][11][12]
  • Mentha × piperita 'Citrataʼ bir qator navlarni oʻz ichiga oladi, jumladan, 'odekolon suvi' yalpizi[13], greyfurt yalpizi, limon yalpizi[14] va apelsin yalpizi. Uning barglari xushboʻy va tuksizdir.
  • Mentha × piperita 'Crispaʼ barglari ajinlangan[15].
  • Menta × piperita 'Lavanda yalpizi' [16]
  • Mentha × piperita „Lime Mint“ ohak hidli barglarga ega[17][18].
  • Mentha × piperita 'Variegataʼ yashil va och sariq barglari bor[19].

Tijorat navlari quyidagilarni oʻz ichiga olishi mumkin:

  • Dulgo ustun[20]
  • Zefir[20]
  • Bolgariya aholisi № 2[20]
  • Klon 11-6-22[20]
  • Klon 80-121-33[20]
  • Mitcham Digne 38[21]
  • Mitcham Ribecourt 19[21]
  • " Todd’s Mitcham ", 1950-yillarning oʻrtalarida Brukhaven milliy laboratoriyasida atom bogʻdorchiligining naslchilik va sinov dasturidan ishlab chiqarilgan verticilliumga chidamli nav[21][22]
  • " Refined Myurrey ", shuningdek, verticilliumga chidamli[22]
  • " Roberts Mitcham ", shuningdek, verticilliumga chidamli[22]

Kasalliklar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Yalpiz yetishtirishdagi asosiy to‘siq verticillium vilti hisoblanadi. „Todd’s Mitcham“, „Refined Murray“, „Roberts Mitcham“ (yuqoriga qarang) va boshqa bir nechta navlar maʼlum darajada imunitetga ega[22].

Ishlab chiqarish

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Yalpiz ishlab chiqarish 2020
Mamlakat Ishlab chiqarish

(tonna)

Marokash bayrogʻi Marokash 40 403
Argentina bayrogʻi Argentina 6991
Meksika 1010
Dunyo 48 437
Manba: Birlashgan Millatlar Tashkilotining FAOSTAT[23]

2020-yilda dunyoda yalpiz ishlab chiqarish 48 437 tonnani tashkil etdi. Jami ishlab chiqarishning 83% i Marokashga va 14% i bilan Argentinaga to‘g‘ri keladi(jadval).

Amerika Qoʻshma Shtatlarida, Oregon va Vashingtonda mamlakatdagi yalpizning koʻp qismi ishlab chiqariladi[24]. Yalpiz barglari asosan saqich va tish pastasi uchun xushboʻy moddalar ishlab chiqarish uchun ishlatiladigan efir moyini olish uchun qayta ishlanadi[25].

Kimyoviy tarkibiy qismlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Yalpiz tarkibida mentol miqdori yuqori. Efir moyi tarkibida menton va karboksil efirlari, xususan, mentil asetat ham mavjud[26]. Quritilgan yalpizda odatda 0,3-0,4% mentol (7-48%), menton (20-46%), mentil asetat (3-10%), mentofuranni (1-17%) ichiga olgan uchuvchi yogʻ mavjud. Yalpiz moyi tarkibidagi oz miqdorda bo‘lgan birikmalar limonen, pulegon, karyofillen va pinen[27].

Mentha piperita urug‘lari

Yalpiz tarkibida eriotsitrin, hesperidin va kaempferol 7-O-rutinosid kabi terpenoidlar va flavonoidlar mavjud[28].

Yalpiz moyi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Yalpiz moyi tabiiy pestitsidlarning yuqori konsentratsiyasiga ega. Baʼzi zararkunanda hasharotlarni, shu jumladan chivinlarni daf etishi maʼlum va bogʻdorchilikda qoʻllanadi. Bundan tashqari, kemiruvchilarni haydash uchun keng qoʻllanadi[29][30][31][32].

Mentha piperita

Yalpizdan olingan efir moyining kimyoviy tarkibi (Mentha × piperita L.) GC/FID va GC-MS tomonidan tahlil qilingan. Asosiy tarkibiy qismlar mentol (40,7%) va menton (23,4%). Qoʻshimcha komponentlar (±) — mentil asetat, sineol, limonen, beta-pinen, beta-karyofilin[33].

Tadqiqot va sogʻliqqa taʼsiri

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Yalpiz moyi irritabiy ichak sindromi uchun qisqa muddatli davolash potentsiali boʻyicha dastlabki tadqiqotlar ostida[34][35] va anʼanaviy tibbiyotda kichik kasalliklarda qoʻllanishi taxmin qilingan[36]. Yalpiz moyi va barglari mushak ogʻrigʻi, asab ogʻrigʻi, qichishishdan xalos boʻlish yoki xushboʻy hid sifatida qoʻllanilganda sovutish taʼsiriga ega[36][37]. Yalpiz moyining yuqori dozalari (500 mg) shilliq qavatning qichishish xususiyati keltirib chiqarishi va koʻngil aynishini keltirib chiqarishi mumkin[36][37].

Yalpiz ildizlari radiyni toʻplaydi, shuning uchun oʻsimlik radioaktiv ifloslangan tuproqni fitoremediatsiya qilishda samarali boʻlishi mumkin[38].

Oshpazlik va boshqa maqsadlarda foydalanish

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Yalpizning yangi yoki quritilgan barglari koʻpincha yalpiz choyigq yoki boshqa oʻtlar bilan oʻsimlik choylariga (tisanlar, infuziyalar) qo‘shiladi. Yalpiz muzqaymoq, konfet, meva konservalari, alkogolli ichimliklar, saqich, tish pastasi va baʼzi shampunlar, sovunlar va terini parvarish qilish vositalariga xushboʻy hid berish uchun ishlatiladi[24][25].

Yalpizli choy

Menthol teri va shilliq qavat toʻqimalaridagi sovuqqa sezgir TRPM8 retseptorlarini faollashtiradi. Bu modda yalpiz moyining topikal qoʻllanishidan keyin sovutish hissiyotining asosiy manbai hisoblanadi[39].

  • Yalpizli shirinliklar eng keng tarqalgan shirinlik turlaridan biridir
    Yalpizli shirinliklar eng keng tarqalgan shirinlik turlaridan biridir
  • Mentha × piperita gibrid „Shokolad yalpizi“ nomi bilan tanilgan
    Mentha × piperita gibrid „Shokolad yalpizi“ nomi bilan tanilgan
  • Muzlatilgan quritilgan barglar
    Muzlatilgan quritilgan barglar

Yalpiz moyi, shuningdek, qurilish va sanitariya-tesisatda quvurlarning sızdırmazlığıntekshirish va hidi bilan sizib chiqishni aniqlash uchun ishlatiladi[40].

Peppermint (Mentha piperita)

Xavfsizlik

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Yalpizdan dorivor maqsadlarda foydalanish AQSh oziq-ovqat va farmatsevtika idorasi tomonidan foydali yoki xavfsiz deb tasdiqlanmagan[41]. Ehtiyotkorlik uchun yalpiz tarkibidagi pulegonning konsentratsiyasi 1% dan oshmasligi kerak (140 mg), yalpiz preparatlari kattalarda topikal qoʻllanilganda, Yevropa dorilar agentligi tomonidan xavfsiz deb hisoblanadi[42][43]. Suyultirilgan yalpiz efir moyi faqat bir necha tomchi miqdorda, ogʻiz orqali qabul qilinsa xavfsizdir[36][42].

Baʼzi yalpiz mahsulotlari zaharli metallar yoki boshqa almashtirilgan birikmalar bilan ifloslangan boʻlishi mumkin[41]. Yalpiz moyini teriga surtish natijasida teri toshmasi, qichishish xususiyati yoki allergik reaksiyalar paydo boʻlishi mumkin[41], uni yosh bolalarning yuzi yoki koʻkragiga qoʻllash nojo‘ya taʼsirga olib kelishi mumkin[36][42]. Yalpiz yogʻi yoki kapsulalarni ogʻiz orqali qabul qilishning keng tarqalgan nojo‘ya taʼsiri jig‘ildon qaynashi[41] Yalpiz mahsulotlarini ogʻiz orqali isteʼmol qilish temir qoʻshimchalari, siklosporin, yurak kasalliklari, yuqori qon bosimi uchun dorilar yoki oshqozon kislotasini kamaytiradigan dorilar bilan qoʻllanilganda salbiy taʼsir koʻrsatishi mumkin[41].

Standartlashtirish

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  • ISO 676 :1995 — nav va navlarning nomenklaturasi haqidagi maʼlumotlarni oʻz ichiga oladi [44]
  • ISO 5563 : 1984 — Mentha piperita Linnaeusning quritilgan barglari uchun spetsifikatsiya [45]
  • Yalpiz moyi — ISO 856 : 2006 [46] 

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ Frampton, Alex. The Complete Illustrated Book of Herbs. The Reader's Digest Association, 2011. OCLC 748502326.  Archived on 6 April 2017.
  2. ↑ „Peppermint“. Botanical Online. 2018-yil 19-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 19-mart.
  3. ↑ Euro+Med Plantbase Project: Mentha × piperitaWebarxiv andozasida xato: |url= qiymatini tekshiring. Boʻsh.
  4. ↑ 4,0 4,1 Mimica-Dukic, N.; Bozin, B. (2008). "Mentha L. species (Lamiaceae) as promising sources of bioactive secondary metabolites". Current Pharmaceutical Design 14 (29): 3141–50. doi:10.2174/138161208786404245. ISSN 1873-4286. PMID 19075696. 
  5. ↑ Bone, Kerry. Principles and practice of phytotherapy : modern herbal medicine, 2nd, Edinburgh: Churchill Livingstone, 2013. ISBN 978-0-44306992-5. OCLC 830314789. 
  6. ↑ Linnaeus, C. (1753). Species Plantarum 2: 576-577.
  7. ↑ Harley, R. M. (1975). Mentha L. In: Stace, C. A., ed. Hybridization and the flora of the British Isles page 387.
  8. ↑ „Mentha x piperita - Peppermint - Flora of Northwest Europe“ (2014). 2014-yil 29-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 29-dekabr.
  9. ↑ The Herbarist. Herb Society of America., 1997 — 39-bet. Qaraldi: 2013-yil 24-iyul. 
  10. ↑ „Mentha piperita cv. Chocolate Mint“. Mountainvalleygrowers.com. 2013-yil 2-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 24-iyul.
  11. ↑ Dolf De Rovira. Dictionary of Flavors. John Wiley & Sons, 28 February 2008 — 420–-bet. ISBN 978-0-470-38484-8. Qaraldi: 2013-yil 24-iyul. 
  12. ↑ „Mentha x piperita 'Chocolate Mint' : peppermint“. Hortiplex.gardenweb.com (2007-yil 12-sentyabr). 2014-yil 6-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 24-iyul.
  13. ↑ „Mentha x piperita 'Citrata' : eau de cologne mint“. Hortiplex.gardenweb.com (2007-yil 12-sentyabr). 2014-yil 6-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 24-iyul.
  14. ↑ „Mentha x piperita var. citrata : lemon mint“. Hortiplex.gardenweb.com (2007-yil 12-sentyabr). 2014-yil 28-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 24-iyul.
  15. ↑ „Mentha x piperita 'Crispa' : eau de cologne mint“. Hortiplex.gardenweb.com (2007-yil 12-sentyabr). 2014-yil 6-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 24-iyul.
  16. ↑ „HortiPlex Plant Database: Info, Images and Links on Thousands of Plants“. Hortiplex.gardenweb.com. 2014-yil 6-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 24-iyul.
  17. ↑ Harrowsmith Country Life. Camden House Pub., 1990 — 48-bet. Qaraldi: 2013-yil 24-iyul. 
  18. ↑ „Mentha x piperita 'Lime Mint' : eau de cologne mint“. Hortiplex.gardenweb.com (2007-yil 12-sentyabr). 2014-yil 6-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 24-iyul.
  19. ↑ „Mentha x piperita 'Variegata' : variegated mint“. Hortiplex.gardenweb.com (2007-yil 12-sentyabr). 2014-yil 6-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 24-iyul.
  20. ↑ 20,0 20,1 20,2 20,3 20,4 Stanev. „Study on essential oil and free menthol accumulation in 19 cultivars, populations, and clones of peppermint (Mentha × piperita)“. 2009-yil 26-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2009-yil 6-iyun.
  21. ↑ 21,0 21,1 21,2 Jullien, Frédéric; Diemer, Florence; Colson, Monique; Faure, Olivier (1998). "An optimising protocol for protoplast regeneration of three peppermint cultivars ( Mentha x piperita)". Plant Cell, Tissue and Organ Culture 54 (3): 153–9. doi:10.1023/A:1006185103897. https://archive.org/details/sim_plant-cell-tissue-and-organ-culture_1998_54_3/page/153. 
  22. ↑ 22,0 22,1 22,2 22,3 Craker, Lyle E.; Gardner, Zoë; Etter, Selma C. (2003). "Herbs in American Fields: A Horticultural Perspective of Herb and Medicinal Plant Production in the United States, 1903 to 2003". HortScience (American Society for Horticultural Science) 38 (5): 977–983. doi:10.21273/hortsci.38.5.977. ISSN 0018-5345. 
  23. ↑ „Peppermint production in 2020; Production/Crops/Production Quantity from Elements“. UN Food and Agriculture Organization, Statistics Division (FAOSTAT) (2020). Qaraldi: 2022-yil 10-sentyabr.
  24. ↑ 24,0 24,1 „Peppermint“. Oregon State University, Corvallis; Extension Service (2020). 2020-yil 5-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 6-iyul.
  25. ↑ 25,0 25,1 Pihl, Kristi. „Washington is No. 1 mint oil producer in U.S.“. Tri-City Herald (2012-yil 24-sentyabr). 2017-yil 26-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 26-sentyabr.
  26. ↑ Thomson Healthcare. PDR for Herbal Medicines, 4th, 2007 — 640-bet. ISBN 978-1-56363-678-3. 
  27. ↑ Leung, A. Y.. Encyclopedia of Common Natural Ingredients used in food, drugs and cosmetics. New York: John Wiley & Sons, 1980 — 231-bet. ISBN 9780471049548. 
  28. ↑ Dolzhenko, Yuliya; Bertea, Cinzia M.; Occhipinti, Andrea; Bossi, Simone; Maffei, Massimo E. (2010). "UV-B modulates the interplay between terpenoids and flavonoids in peppermint (Mentha × piperita L.)". Journal of Photochemistry and Photobiology B: Biology 100 (2): 67–75. doi:10.1016/j.jphotobiol.2010.05.003. PMID 20627615. 
  29. ↑ „Peppermint Oil = rat repelent“ (2018-yil 21-may). 2020-yil 28-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 1-iyun.
  30. ↑ Kumar, Sarita; Wahab, Naim; Warikoo, Radhika (April 2011). "Bioefficacy of Mentha piperita essential oil against dengue fever mosquito Aedes aegypti L". Asian Pacific Journal of Tropical Biomedicine 1 (2): 85–8. doi:10.1016/S2221-1691(11)60001-4. PMID 23569733. PMC 3609176. //www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=3609176. 
  31. ↑ Garrett, Howard. Dear Dirt Doctor: Questions Answered the Natural Way. University of Texas Press, 2003 — 54-bet. ISBN 9781477304143. 
  32. ↑ Singh, Bharat P.. Industrial Crops and Uses. Centre for Agriculture and Biosciences International, 2010 — 144-bet. ISBN 9781845936167. 
  33. ↑ Schmidt, E.; Bail, S.; Buchbauer, G.; Stoilova, I.; Atanasova, T.; Stoyanova, A.; Krastanov, A.; Jirovetz, L. (2009). "Chemical composition, olfactory evaluation and antioxidant effects of essential oil from Mentha x piperita". Natural Product Communications 4 (8): 1107–1112. doi:10.1177/1934578X0900400819. PMID 19768994. 
  34. ↑ "Peppermint oil for the treatment of irritable bowel syndrome: a systematic review and meta-analysis". Journal of Clinical Gastroenterology 48 (6): 505–12. July 2014. doi:10.1097/MCG.0b013e3182a88357. PMID 24100754. 
  35. ↑ "Bulking agents, antispasmodics and antidepressants for the treatment of irritable bowel syndrome". Cochrane Database of Systematic Reviews 8 (8): CD003460. August 2011. doi:10.1002/14651858.CD003460.pub3. PMID 21833945. PMC 8745618. //www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=8745618. 
  36. ↑ 36,0 36,1 36,2 36,3 36,4 „Peppermint oil“. National Center for Complementary and Integrative Health, US National Institutes of Health, Bethesda, MD (2016). 2015-yil 5-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 13-iyul.
  37. ↑ 37,0 37,1 Keifer, D.; Ulbricht, C.; Abrams, T.; Basch, E.; Giese, N.; Giles, M.; DeFranco Kirkwood, C.; Miranda, M. et al. (2007). "Peppermint (Mentha xpiperita): An evidence-based systematic review by the Natural Standard Research Collaboration". Journal of Herbal Pharmacotherapy 7 (2): 91–143. doi:10.1080/j157v07n02_07. PMID 18285310. Archived from the original on 2020-07-28. https://web.archive.org/web/20200728044214/https://www.researchgate.net/publication/5567494_Peppermint_Mentha_piperita_An_evidence-based_systematic_review_by_the_Natural_Standard_Research_Collaboration. Qaraldi: 2019-02-19. Mentha×piperita]]
  38. ↑ Popa, K.; Tykva, R.; Podracká, E.; Humelnicu, D. (3 June 2008). "226Ra translocation from soil to selected vegetation in the Crucea (Romania) uranium mining area". Journal of Radioanalytical and Nuclear Chemistry 278 (1): 211. doi:10.1007/s10967-007-7171-6. 
  39. ↑ R. Eccles (1994). "Menthol and Related Cooling Compounds". J. Pharm. Pharmacol. 46 (8): 618–630. doi:10.1111/j.2042-7158.1994.tb03871.x. PMID 7529306. 
  40. ↑ M. G. Kains. Culinary Herbs: Their Cultivation Harvesting Curing and Uses (English) American Agriculturist: , Orange Judd Company, 1912. 
  41. ↑ 41,0 41,1 41,2 41,3 41,4 „Peppermint“. Drugs.com (2017). 2017-yil 12-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 11-noyabr.
  42. ↑ 42,0 42,1 42,2 „Community Herbal Monograph on Mentha x piperita L., aetheroleum“. Committee on Herbal Medicinal Products, European Medicines Agency (2007-yil 31-oktyabr). 2017-yil 18-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 11-noyabr.
  43. ↑ Nair, B (2001). "Final report on the safety assessment of Mentha piperita (Peppermint) Oil, Mentha piperita (Peppermint) Leaf Extract, Mentha piperita (Peppermint) Leaf, and Mentha piperita (Peppermint) Leaf Water". International Journal of Toxicology 20 Suppl 3 (4): 61–73. doi:10.1080/10915810152630747. PMID 11766133. 
  44. ↑ International Organization for Standardization. „ISO 676:1995 Spices and condiments -- Botanical nomenclature“. 2011-yil 6-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2009-yil 8-iyun.
  45. ↑ International Organization for Standardization. „ISO 5563:1984 Dried peppermint (Mentha piperita Linnaeus)—Specification“. 2011-yil 6-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2009-yil 7-iyun.
  46. ↑ International Organization for Standardization. „ISO 856:2008 Oil of peppermint (Mentha x piperita L.)“. 2011-yil 6-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2009-yil 7-iyun. 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Mentha×piperita&oldid=5189725" dan olindi