Kontent qismiga oʻtish

Audiokitob

Vikipediya, ochiq ensiklopediya

Audiokitob (lotincha: audio „tinglash“ [1]) har qanday audio tashuvchi vositada yozilgan ovozli adabiy asardir. [2][3]

Audio tashuvchi vositalar — gramplastinkalar, kompakt (CD) disklar, kompakt kassetalar, qattiq disklar yoki Internetdan audio fayllar boʻlishi mumkin.

Audiokitoblar ham qiziqarli, ham tarbiyaviy, taʼlim beruvchi boʻlishi mumkin. Ularga nogironlar, koʻzi ojizlar va zaif koʻruvchilar uchun audio adabiyotlar, yosh bolalar uchun yaxshi oʻqiladigan ertaklar, xorijiy tillar boʻyicha audio kurslar, oʻz-oʻzini rivojlantirish uchun audio qoʻllanmalar, audio yoʻlboshlovchilarni kiritish mumkin. Biroq, turli radio dasturlarning yozuvlari audiokitoblar hisoblanmaydi, balki bu spektakllar, ovozli chiqishlardir. [4]

Audiokitoblarni ishlab chiqarish ixtisoslashgan nashriyotlar, koʻzi ojizlar kutubxonalari, notijorat jamoat tashkilotlari va jismoniy shaxslar tomonidan amalga oshiriladi. [5]

Koʻpgina mamlakatlarda (AQSh, Germaniya, Buyuk Britaniya, Skandinaviya mamlakatlari, Rossiya) audiokitoblar soʻnggi yillarda tobora ommalashib bormoqda. Masalan, Amerika Qoʻshma Shtatlarida 2007-yilgi soʻrov natijalariga koʻra, audiokitoblarni tinglovchilar soni aholining 26 foiziga yetgan.[3]

Umumiy maʼlumotlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

„Audiokitob“ atamasi 1970-yillarda audiokassetalarda yozuvlar olina boshlaganida qoʻllanila boshlandi. Tarmoq standarti sifatida bu atama „Audio Publishers Association“ tomonidan 1994-yilda qabul qilingan[6].

Rossiyada klassik asarlarning audio versiyalari eng mashhur hisoblanadi. Intervyularning birida Boris Akunin shunday eʼtirof etadi[7] : „Oʻzingizga xos biror narsa yaratish uchun siz boshqa birovning katta hajmdagi adabiy tajribasini oʻrganib chiqishingiz kerak. Katta tajriba orttirilishi kerak. Endi men klassikalarni oʻqish usulini topdim. Men ularni tinglayman.“

Bugungi kunda koʻpchilik bestsellerlar ham qogʻoz, ham audio versiyalarda nashr etiladi.

Baʼzi audiokitob nashriyotlari ayol yoki erkak ovozi, tillar, ohangdagi oʻzgarishlar, tembr va maʼruzachilar intonatsiyasini tanlash imkoniyatini beradilar. Raqamli „DAISY“ formatining paydo boʻlishi bilan audiokitoblarning boblari va boʻlimlarini, hatto iboralar yoki xat boshilarni tanlab koʻrish imkoniyati yaratildi.

Yutuqlari

[tahrir | manbasini tahrirlash]

1997-yildan beri Germaniyaning „Hessian translyatsiyasi“ teleradiokompaniyasi har oy eng yaxshi audiokitoblar roʻyxatini eʼlon qiladi va yil oxirida „Yil audiokitobi“ni tanlaydi. Audio adabiyotlar uchun maxsus mukofotlar mavjud :

  • „Gremmi“ musiqiy mukofoti doirasida „Eng yaxshi audiokitob“ nominatsiyasi[2] ;
  • „Audie Award“ mukofoti (baʼzan audiokitoblarning Oskari deb ataladi)[3] ;
  • Germaniyaning „WDR“ telekompaniyasidan oʻtgan yilning eng yaxshi audiokitobi uchun „Deutscher Hörbuchpreis“ mukofoti[8].

Ushbu reytinglar audiokitoblar sifatini yanada oshirish uchun turtki boʻlib xizmat qiladi.

Audiokitoblar yaratish texnologiyalari

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Audiokitoblarni yozib olish uchun professional studiya.

Audiokitoblarni yaratishning ikki yoʻli mavjud: odam tomonidan oʻqiladi va nutq sintezi dasturlaridan foydalaniladi.

Odam tomonidan oʻqilishi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Professional audiokitoblar professional oʻquvchi odam tomonidan ifodali va toʻgʻri talaffuz bilan oʻqiladi. Yozib olish yuqori sifatli nutqni yozib olish va shovqinni filtrlash uchun maxsus uskunalar bilan jihozlangan professional studiyalarda amalga oshiriladi. Keyingi qadamlarda audioyozuvni qayta ishlash jarayonida, audioyozuvga maxsus audio effektlar (dengiz shovqini, koʻcha shovqini, telefon jiringlashi) va musiqiy fon qoʻshilishi mumkin.

Bunday audiokitoblarni yaratishning vaqt qiymati oʻqishning uzunligi, ovozni tahrirlash va sozlash vaqti tufayli yuqoridir. Masalan, jami 11 soat 45 daqiqa davom etuvchi „Le Signe de l’Ogre“ (Novelcast nashriyoti) audio serialini yaratish uchun 5 hafta yozib olish, keyin 8 hafta ovozni tahrirlash va nihoyat 4 hafta sozlashga vaqt sarflangan[9].

Havaskor audiokitoblar havaskor ishqibozlar tomonidan uy jihozlarida yozib olinadi. Bunday audiokitoblarning sifati juda past darajadan (oʻquvchining aktyorlik mahorati yoʻqligi, past sifatli ovoz yozish uskunalari tufayli) professional studiya yozuvlaridan kam boʻlmagan yuqori darajagacha juda farq qiladi. Ushbu audiokitoblar asosan bepul tarqatiladi.

Bunday audiokitoblarga misol qilib „LibriVox“, „Audiokitoblar oʻz qoʻllarim bilan“ loyihalarini aytish mumkin. YouTube saytida ham xuddi shunday audiokitoblar joylashtiriladi.

Nutq sintezatoridan foydalanish

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Elektron matnni tovushga aylantirish texnologiyalari (Text-to-Speech) audiokitoblarni yaratish uchun ham qoʻllanadi. Va bunday mahsulotlarning sifati pastroq boʻlsa-da, uni yaratish tezligi juda yuqori va siz tegishli dasturiy taʼminot (masalan, „Balabolka“ dasturi va bir yoki bir nechta ovozli dvijoklar) yordamida audiokitoblarni oʻzingiz yaratishingiz mumkin, alohida odam oʻqishini kutmasdan. Baʼzi zamonaviy elektron kitoblar matnni tovushga aylantirishi mumkin, xuddi smartfon va planshetlar uchun oʻqish ilovalari matndan nutq rejimiga oʻta olgani kabi.

Audiokitoblarning afzalliklari va kamchiliklari

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Afzalliklari

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  • Koʻrishda muammosi boʻlgan va oʻqiy olmaydigan odamlar uchun kitob bilan tanishish imkoniyati (masalan, maktabgacha yoshdagi bolalar).
  • Vaqtdan unumliroq foydalanish: navbatda turganda, sport bilan shugʻullanayotganda, jamoat transportida yurganda, velosipedda uchayotganda, uy yumushlarini bajarayotganda, qishloq xoʻjaligi ishlarini bajarayotganda, uy hahvonlari bilan sayr qilganda va boshqa ishlarni qilayotganda tinglash mumkin.[10][11]
  • Koʻz charchoqlari yoʻq.
  • Miyaning eshitish sohalarida boshqa assotsiativ aloqalar mavjud boʻlib, bu tinglayotgan maʼlumotni yangi usulda tushunish imkonini beradi. Yaxshi tayyorlangan audiokitob qogʻoz versiyasidan koʻra koʻproq estetik zavq bagʻishlaydi: yoqimli ovoz, suv shovqini, shitirlash, qadam tovushlari, musiqa.
  • Audio kitoblar narxining arzonligi.
  • Ixcham va portativ: audio yozuvlar kam joy egallaydi va ularni saqlash uchun shkaflarni talab qilmaydi.
  • Eshitish orqali maʼlumotni yaxshiroq qabul qiladigan odamlar bor[12].
  • Kitobning „qogʻoz“ versiyasini bozorda ilgari surish uchun yana bir imkoniyat [2] .
  • Ekologik toza — yogʻoch isteʼmol qilinmaydi.
  • Qogʻoz versiyalari bilan solishtirganda nashr qilish tezligi yuqori.
  • Chet tillarini oʻrganayotgan odamlar ushbu tillardagi matnlarni tinglashlari mumkin.
  • Audio kitoblarga maxsus tanlangan fon kiritish imkoniyati: xotirani yaxshilash, salomatlikni yaxshilash uchun va hokazo. Uzoq muddatli monoton ish (yurish, yugurish) ong holatini oʻzgartirishga olib keladi va bunday fonlar samarali boʻlishi mumkin[13].
  • Maʼlumotni tinglash oʻqishdan koʻra samaraliroqdir: miya aytilgan soʻzni chop etilganidan koʻra tezroq qabul qiladi va uni uzoqroq saqlaydi. [14]

Kamchiliklari

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  • Audiokitobni tinglash diqqatni talab qiladi, shuning uchun u yuqori konsentratsiyani talab qiladigan faoliyatga mos kelmaydi: mashina haydash, matematika bilan shugʻullanish, hujjatlarni toʻldirish. Jamoat joylarida ham audiokitoblarni tinglashga diqqatni jamlash qiyin.
  • Yomon oʻqish barcha zavqni oʻldiradi. Kitob oʻquvchining ovozini yoki audiokitobni oʻquvchi odam kitob haqidagi oʻz qarashlarini bildirishini yoqtirmaslik.
  • Hamma odamlar ham eshitish orqali maʼlumotni yaxshi qabul qilmaydi. Maktablardan birida oʻtkazilgan eksperiment natijasida maʼlum boʻlishicha, audiokitobni tinglashda hamma oʻquvchilar ham ikkinchi darajali personajlarning ismlarini va voqealarning vaqtinchalik ketma-ketligini eslay olmaydilar, garchi „qogʻoz“ matnlarni oʻqiyotganda, ular budanda murakkabroq hikoyalarni osonlik bilan qabul qildilar[15].
  • Aholining savodxonligi pasayib bormoqda, chunki bola matn bilan vizual aloqa orqali toʻgʻri yozishni oʻrganadi, bu imkoniyat audio kitoblarni tinglashda mavjud emas[16].
  • Rasmlar, jadvallar, diagrammalardan foydalanish mumkin emas.
  • Elektron kitobni tayyorlashdan, uni chiqarish tezligi kamroq.
  • Audiokitobning talaffuz tezligi koʻz bilan oʻqish tezligidan past.
  • Audiospektakllarda asl asar matni koʻpincha qisqartirilib, faqat asosiy sahna va dialoglar qoldiriladi. Bu asarni faqat umumiy maʼnosini ifodalaydi, bu esa barcha tinglovchilarga ham yoqmaydi [3][17].

Audiokitoblarning yaratilishi va rivojlanishi tarixi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Tarixdan oldingi davr (XVIII-asr oxiri — XIX-asr boshlari)

[tahrir | manbasini tahrirlash]

1877-yil — Tomas Edison tomonidan fonograf taqdimoti boʻlib oʻtgan. Fonografdan foydalanish boʻyicha tavsiyalarda koʻrish qobiliyati zaif odamlar uchun audiokitoblar yaratish ham kiritilgan[17] . Birinchi ovoz yozuvlari tsilindrlarda taxminan 4 daqiqa davom etgan. Gramplastinkalar paydo boʻlishi bilan uning davomiyligi 12 daqiqagacha oshgan, ammo audiokitoblarni yozib olish hali ham maqsadga muvofiq boʻlmagan.[18]

Plastinkalardagi yozuvlar (19-asr boshlari — 1970-yillar)

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  • 1931-yil — AQSh Kongressi oʻz kutubxonasiga koʻzi ojizlar uchun „gapiruvchi“ kitoblar yaratish dasturini ishlab chiqish vazifasini topshirgan[3] .
  • 1920-yillar — radiospektakllar keng tarqalgan. Magnityozuv paydo boʻlgunga qadar radiospektakllar toʻgʻridan-toʻgʻri efirda ijro etilgan.
  • 1932-yil — Amerika koʻzi ojizlar jamgʻarmasi ilk bor „soʻzlovchi kitoblar“ni (gramplastinkalar) chiqargan va ularni bepul tarqatgan.
  • 1948-yil — Nyu-York jamoat kutubxonasi aʼzolari tomonidan Ikkinchi Jahon urushi paytida koʻrish qobiliyatini yoʻqotgan harbiy xizmatchilar uchun „gapiruvchi“ kitoblarni yozib olish tashkil etilgan.
  • 1950-yillarning boshlarida — Angliyada „Clarke & Smith“ kompaniyasi „Gapiruvchi kitob“ apparatini[19]— ixtisoslashtirilgan 24 ta trekli magnitafonni chiqargan.
  • 1952-yil — Amerikaning „Caedmon Records“ kompaniyasi muallif — Dilan Tomas tomonidan oʻqilgan sheʼrlar toʻplami va „Uelsdagi bolalar Rojdestvosi“ bolalar ertagi bilan uzoq oʻynovchi gramplastinkada birinchi tijorat audio kitobini chiqargan.
  • 1955-yil — Maktablarga, kutubxonalarga va shunga oʻxshash ixtisoslashtirilgan bozorlarga bolalar audio kitoblarini tarqatish uchun moʻljallangan Amerikaning Listening kompaniyasiga (hozirgi — Random House) asos solingan. Gʻarbiy Germaniyaning koʻzi ojizlar uchun audiokitoblar kutubxonasi[de] GFRda tashkil etilgan.
  • 1961-yil — Butunittifoq koʻrlar jamiyati (BKJ) homiyligida SSSRda audio kitoblarni yaratish boʻyicha ish boshlandi [3] . Jamiyatda hozirda 9000 ta audiokitoblar faqat uning aʼzolari uchun mavjud.

Baʼzi jurnallar egiluvchan grammofon plastinalari koʻrinishidagi ilovalar bilan chiqarila boshlandi: Angliyada "Flexipop[ en ] ", SSSRda „Krugozor“ va „Kolobok“.

Audiokassetalardagi yozuvlar (1970-yillar — 1990-yillar)

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Audiokitoblar bilan kompakt-kasseta

1970-yillarning boshlarida bozorda audiokasetalar paydo boʻldi va baʼzi kutubxonalar ularda yozilgan audiokitoblarni tarqatishni boshladilar. Texnologiyani yanada takomillashtirilishi (arzon portativ pleyerlar, avtomobil magnitolalari) tijorat audiokitoblar bozorining paydo boʻlishiga olib keldi[20].

  • 1969-yil — Vilnyusning „Elfa“ elektrotexnika zavodida „Dayna“ tiflomagnitofonini ishlab chiqarish yoʻlga qoʻyildi. BKJ buyurtmasiga koʻra, unda „gapiruvchi kitoblarni“ tinglash uchun 2,38 sm/s lenta tezligi nazarda tutilgan[21].
  • 1969-yil — AQShda koʻzi ojizlar uchun maxsus formatdagi magnitofon kassetalarda audio kitoblar va ular uchun pleyerlar chiqarila boshlangan.
  • 1975-yil — avtomobillarda magnitolalar paydo boʻlgan.
  • 1979-yil — Amerikaning "Recorded Books[ en] " kompaniyasi birinchi marta audiokitoblarni yozib olishga professional aktyorlarni jalb qilgan.
  • 1984-yil — Amerikaning „Brilliance Audio“ nashriyot uyi kassetaga ikki barobar uzunroq yozib olish usulini ixtiro qildi[20]. Stereo-yozuvda audiokitoblar paydo boʻldi.
  • 1980-yillarning oʻrtalari — Gʻarb noshirlari nafaqat bosma nashrga, balki kitobning audio versiyasiga ham huquqlarni sotib olishni boshladilar. Bu odatiy amaliyotga aylanib qoldi: bugungi kunda koʻplab yirik nashriyotlarda audio yozuvlar boʻlimi mavjud.
  • 1987-yil — AQSHda professional „Audio nashriyotlarning uyushmasi“ tashkil etilgan.
  • 1996-yil — AQShda maxsus „Audie Award“ mukofoti joriy etilgan, u audiokitoblar ishlab chiqaruvchilar uchun „Oskar“ ning analogi hisoblangan.

Raqamli yozuv (1990-yillar — hozirgi vaqtgacha)

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Internet, yangi audio formatlar va portativ media pleyerlarning paydo boʻlishi audiokitoblarni yanada ommalashishiga olib keldi. Kompakt-disklarga (CD) nisbatan raqamli audiokitoblarning doimiy ravishda oʻsib borishi kuzatilmoqda. [22]

  • 1996-yil — „Assistive Media[ en ]“ yaratildi — bu audioyozuvlarni Internet orqali tarqatish boʻyicha notijorat tashkilotdir.
  • 2005-yil — LibriVox veb-sayti yaratildi — audiokitoblarni yaratish boʻyicha notijorat loyiha hisoblanib, audiokitoblarning bepul kutubxonalarini yaratishning boshlanishiga olib kelgan. 2012-yil oxiriga kelib, LibriVox saytida 6 milliondan ortiq audiokitoblar mavjud edi.
  • 2006-yil — jahon audiokitoblar bozorining aylanmasi 800-850 million dollarni tashkil etgan („Piper Jaffray“ agentligi maʼlumotlariga koʻra). Rossiya audiokitoblar bozorining aylanmasi 7-8 million dollarga baholangan (Rossiyaning „Ardis“ nashriyot uyi maʼlumotlariga koʻra).
  • 2014-yil — Kaliforniyada Vokal sanʼati va audiokitoblar ishlab chiqarish texnologiyalari instituti ochilgan (The Deyan Institute of Voice Artistry and Technology).

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ audio (Wayback Machine saytida 2018-05-30 sanasida arxivlangan) // Большой латинско-русский словарь.
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 Черняк В. Д. Аудиокнига // Массовая литература в понятиях и терминах — М. Из-во «Флинта», 2015 г. — C. 12 — ISBN 978-5-9765-2128-5.
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 3,5 Дорожин А. МР3-плееры — помимо музыки. Аудиокниги  — 2007 г.
  4. ↑ Сергеева Н. Как сделать аудиокнигу
  5. ↑ „Narrator Resources“ (en) (deadlink). Audio Publishers Association. 2014-yil 28-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan.
  6. ↑ Matthew Rubery Introduction // Audiobooks, Literature, and Sound Studies — Routledge, 2011 — pp. 1—21 — ISBN 978-0-415-88352-8.
  7. ↑ Акунин Б. Я беру классику, вбрасываю туда труп и делаю из этого детектив / Интервью Т. Хмельницкой // Мир новостей, 2003. № 27
  8. ↑ Deutscher Hörbuchpreis[de].
  9. ↑ De la synthèse vocale dans les collections de la Médiathèque Valentin Haüy (frans.).
  10. ↑ Черняк В. Д. Массовая литература в понятиях и терминах — М. Из-во «Флинта», 2015 г. — стр. 13.
  11. ↑ Серебрянский С. Мне нравится формат аудиокниг, но сам я их не слушаю (Беседа с Сергеем Чонишвили) / журнал «Мир фантастики» № 8, август 2017. Том 168—2017 г.
  12. ↑ „Аудиал и его особенности.“. 2018-yil 13-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 13-iyun.
  13. ↑ Румянцев С. А. Повышение качества подготовки специалистов с использованием средств генерации аудиоматериалов и восприятия материала на слух (Wayback Machine saytida 2018-11-23 sanasida arxivlangan)
  14. ↑ Шпаковская С. В. Основы теории коммуникации[sayt ishlamaydi] — Пензенский гос. университет , 2006 г. — стр. 39.
  15. ↑ Вежлян Е. Книга и ее заместители, или Этюд о пользе глаз для слуха // Новый Мир : журнал. — 2007. — № 3. Архивировано 26 avgust 2017 года.
  16. ↑ Андроник Я. Слушать или читать? Книги VS. Аудиокниги.
  17. ↑ 17,0 17,1 Стрепетилов А. Голоса в голове. Как аудиокниги завоевали популярность (статья) // Журнал «Мир фантастики» № 8, август 2017. Том 168.
  18. ↑ Rubery M. Introduction // Audiobooks, Literature, and Sound Studies — Routledge, 2011 — pp. 1—21 — ISBN 978-0-415-88352-8.
  19. ↑ Talking Book Machine Mark I (Wayback Machine saytida 2018-06-14 sanasida arxivlangan) (ingl.)
  20. ↑ 20,0 20,1 Virgil L. P. Blake Something New Has Been Added: Aural Literacy and Libraries / Information Literacies for the Twenty-First Century — G. K. Hall & Co, 1990 — pp. 203—218.(ingl.)
  21. ↑ Катушечный магнитофон «Дайна» (Эльфа-29) (Wayback Machine saytida 2012-05-12 sanasida arxivlangan)
  22. ↑ Audio Publishers Association Fact Sheet / Internet Archive Wayback Machine, October 26, 2010.

Adabiyotlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  • В. Д. Черняк, М. А. Черняк „Аудиокнига“, . Массовая литература в понятиях и терминах. М.: Наука, Флинта, 2015 — 12—14-bet. ISBN 978-5-9765-2128-5. 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Audiokitob&oldid=5187853" dan olindi