Kontent qismiga oʻtish

1807-yilgi Qul savdosi akti

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Uilyam Wilberforce. Qul savdosini bekor qilish uchun Britaniya kampaniyasining rahbari.
Uedgvudning qullikka qarshi medalyoni. Josia Uedgvud tomonidan qullikka qarshi kampaniyaning bir qismi sifatida yaratilgan. 1787-yil.

1807-yilgi Qul savdosi qonuni, rasman Qul savdosini bekor qilish toʻgʻrisidagi qonun[1] Buyuk Britaniya parlamentining Britaniya imperiyasida qul savdosini taqiqlovchi akti edi. Garchi u qullikni bekor qilmagan boʻlsa-da, boshqa milliy davlatlarni oʻz hududlarida qul savdosini bekor qilishga undaydigan Britaniya harakatlarini ragʻbatlantirdi.

Koʻpchilik tarafdorlar qonun qullikni tugatishga olib keladi deb oʻylashgan.[2] Ingliz tuprogʻidagi qullik ingliz qonunchiligi tomonidan ragʻbatlantirmadi. Bu pozitsiya 1772-yilda Somerset ishida yaqqol namoyon boʻldi. Ammo 1833-yilgi qullikni bekor qilish toʻgʻrisidagi qonunga qadar Britaniya imperiyasining aksariyat qismida qulchilik qonuniy boʻlib qolayotgan edi.

Tarixi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Britaniyalik tarixchi Martin Meredit yozganidek, "1791—1800-yillar oraligʻidagi oʻn yil ichida Britaniya kemalari Atlantika boʻylab 1340 ga yaqin sayohatni amalga oshirib, 400000 ga yaqin qullarni olib oʻtgan. 1801 va 1807-yillar orasida ular yana 266000 kishini qul qildilar. Qul savdosi Britaniyaning eng daromadli sohalaridan biri boʻlib qoldi.”[3]

Qul savdosiga barham berish qoʻmitasi 1787-yilda kvakerlar bilan ittifoqdosh boʻlgan Evangelist ingliz protestantlari guruhi tomonidan qullik va qul savdosiga qarshi umumiy qarshilikda birlashish uchun tuzilgan. Kvakerlar qullikni axloqsizlik va insoniyatga zarar yetkazish deb hisoblashgan. 1807-yilda Britaniyadagi abolitsionist guruhlar Britaniya parlamentida juda katta fraktsiyaga ega edi. Ular jami 35-40 oʻrinni nazorat qilishdi. "Avliyolar" nomi bilan tanilgan ittifoqqa qul savdosiga qarshi kurashchilarning eng mashhuri Uilyam Uilberfors boshchilik qildi. U 1787-yilda Tomas Klarkson savdoga qarshi toʻplagan dalillarni oʻqib chiqqandan soʻng uni bekor qilish ishini oʻz zimmasiga oldi.[4] Ushbu parlamentariylar Uilberforsning kuyovi Jeyms Stivenning qonuniy ustaligidan foydalanishlari mumkin edi. Ular koʻpincha qullikka qarshi shaxsiy kurashlarini ilohiy tomondan belgilangan salib yurishi deb bilishgan. 1787-yil 28-oktyabr, yakshanba kuni Uilberfors oʻz kundaligida shunday deb yozgan edi: “Alloh taolo mening oldimga ikkita buyuk vazifani qoʻydi: qul savdosini tugatish va odob-axloqni oʻzgartirish”.[5]

1792-yil 2-aprelda Uilyam Uilberfors Jamoatlar palatasida "Afrika qirgʻogʻida qul olish maqsadida ingliz sub'ektlari tomonidan olib boriladigan savdoni bekor qilish kerakligi toʻgʻrisida" taklifni koʻtarib chiqdi. U 1791-yilda ham shunga oʻxshash taklif kiritgan edi. Ushbu taklif deputatlar tomonidan ishonchli tarzda rad etilgan, 163 qarshi ovoz, 88 rozi ovoz bilan bekor qilingan.[6] Genri Dundas bu ovoz berishda ishtirok etmadi, lekin 1792-yilda deputatlar oldida masala yana koʻtarilganda Dundas bekor qilishni qoʻllab-quvvatlagan Edinburg aholisining petitsiyasini taqdim etdi.[7] Keyin u Vilberforsning taklifi bilan prinsipial ravishda roziligini tasdiqladi: "Mening fikrim har doim qul savdosiga qarshi boʻlgan". Biroq, uning ta'kidlashicha, bekor qilish uchun darhol ovoz berish samarasiz boʻladi, chunki bu boshqa mamlakatlardan kelgan savdogarlarning inglizlar tomonidan toʻxtatilgan savdoni davom ettirishi uchun toʻsqinlik qilmaydi. U shunday dedi: "Bu savdo oxir-oqibat bekor qilinishi kerak, ammo oʻrtacha choralar bilan emas".[8] U Wilberforce harakati uchun "asta-sekin" soʻzini qoʻshadigan tuzatishni taklif qildi. Tuzatish qabul qilindi, 192 kishi ma'qulladi, 125 nafari qarshi chiqdi. Oʻzgartirishlar kiritilgan taklifni 230 kishi yoqlab, 85 kishi qarshi chiqdi.[9][10] Dundas qul savdosining har qanday koʻrinishi bekor qilinishi gʻarbiy Hindistonning mustamlakachi qonun chiqaruvchi organlarining yordamiga va qullar sharoitini yaxshilashga oid qonunlarni amalga oshirishga bogʻliq boʻlishi kerakligini ta'kidladi. Abolisionistlar Gʻarbiy Hindiston assambleyalari hech qachon bunday choralarni qoʻllab-quvvatlamaydilar va qul savdosini bekor qilishni mustamlaka islohotlariga bogʻlash noma'lum kechikishga olib keladi, deb ta'kidladilar.

Ovoz berishdan uch hafta oʻtgach, Dundas 1799-yil oxirigacha qul savdosini bosqichma-bosqich bekor qilishni amalga oshirish rejasini belgilovchi rezolyutsiyani taqdim etdi. oʻsha paytda u Palataga juda tez harakat qilish Gʻarbiy Hindiston savdogarlari va yer egalarining savdoni "boshqa rejimda va boshqa kanallarda" davom ettirishiga olib kelishini aytdi.[11] Uning ta'kidlashicha, "agar qoʻmita muddat bersa, ular savdoni bekor qilishlari mumkin. Aksincha, agar bu fikrga rioya qilinmasa, ularning hali tugʻilmagan bolalari ham qullik asoratini koʻradilar".[12] Deputatlar qul savdosini 1795 yoki 1794-yillarda toʻxtatish toʻgʻrisidagi takliflarni qabul qilmay, 1796-yil oxirigacha qul savdosini toʻxtatishni yoqlab ovoz berdilar.[13][14] Palata Dundas tomonidan taqdim etilgan rezolyutsiyalarga 1796-yilgi yangi maqsadli sanani aks ettirish uchun oʻzgartirish kiritdi.[15] Harakat va qarorlar Lordlar palatasida tasdiqlanmadi, ammo koʻrib chiqish rasman 1792-yil 5-iyundagi keyingi sessiyaga qoldirildi va u yerda ular qayta muhokama qilinmadi.

Abolisionistlar soni lord Grenvill davridagi hukumatning qaltis pozitsiyasi tufayli koʻpayib ketdi. Uning qisqa muddatli Bosh vazirligi barcha iste'dodlar vazirligi sifatida nom chiqardi. Lordlar palatasida qonun loyihasini qabul qilish uchun kurashni Grenvilning oʻzi boshqargan. Munozaralar esa tashqi ishlar vaziri Lord Xouik (Charlz Grey, keyinchalik graf Grey) tomonidan boshqargan.[1] Ittifoq 1800 aktlari parlament tarkibiga 100 nafar irlandiyalik deputatni kiritdi. Ularning aksariyati mazkur loyihani bekor qilishni qoʻllab-quvvatladi.[16] Qonun loyihasi birinchi marta 1807-yil yanvarda parlamentga kiritilgan. U 1807-yil 10-fevralda Jamoalar palatasiga kirdi. 1807-yil 23-fevralda "salib yurishi"ni boshlaganidan yigirma yil oʻtgach, Uilberfors va uning jamoasi gʻalaba bilan taqdirlandi. oʻn soat davom etgan munozaralardan soʻng Palata Atlantika okeanida qul savdosini bekor qilish toʻgʻrisidagi qonun loyihasini ikkinchi oʻqishda koʻpchilik ovoz bilan (283 ovoz bilan) qabul qildi.[4] Bill 1807-yil 25-martda qirollik roziligini oldi.[17] Qonun 1807-yil 1-maydan kuchga kirdi. Biroq, Kitty Amelia kemasi belgilangan muddatdan oldin ya'ni 27-aprelda suzib ketishga ruxsat olgan edi. Shunday qilib, u 27-iyulda suzib ketganida, u faoliyatini qonuniy ravishda amalga oshirayotgan edi. Bu Britaniya kemasi uchun oxirgi qonuniy qul savdosi safari boʻlib qoldi.[18]

Bularning barchasi toʻrtinchi koalitsiyaning davom etayotgan urushi davrida sodir boʻldi. 1806-yilning soʻnggi oylarida Napoleon yirik gʻalabaga erishdi. Prussiyaning harbiy qudratini tor-mor qilib, poytaxt Berlinga kirdi. U yerda Berlin dekretini chiqardi. Uning maqsadi Buyuk Britaniya iqtisodiyotini blokada qilish orqali zaiflashtirish boʻlgan kontinental qamal tizimini kuchga kiritdi. Fransiya nazorati ostidagi hududlar oʻz savdosida Britaniya bilan hamkorlik qilishi qat'iyan taqiqlandi.[19] Dastlab, fransuz inqilobi qullikni bekor qildi. Ammo Napoleon inqilobiy merosni davom ettirishni da'vo qilgan boʻlsa-da, 1802-yilda fransuz mustamlakalarida qullikni qayta tiklash uchun retrograd qadam tashladi. Qul savdosini yoʻq qilib, qit'adagi fransuz harbiy gʻalabalariga toʻgʻridan-toʻgʻri qarshilik koʻrsata olmagan Britaniya hech boʻlmaganda fransuz dushmaniga qarshi ma'naviy qarshilikka erishishi mumkin edi.

Boshqa xalqlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

1793-yildagi Qullikka qarshi qonun bilan Britaniya Shimoliy Amerikasidagi Yuqori Kanada parlamenti (hozirgi Kanada) qul savdosini bekor qildi. Ixtiyoriy yoki kuch bilan koʻchib kelgan qullarni, shuningdek, qul ayollarning 25 yoshga toʻlganidan keyin tugʻilgan bolalarini ozod qildi. Lekin qonun avvaldan mavjud qullarni ozod qilmadi. 1805-yilda Britaniya Kengashi buyrugʻi Fransiya va Niderlandiyadan tortib olingan koloniyalarga qullarni olib kirishni chekladi.[20] 1807-yilgi qonun qabul qilingandan soʻng Britaniya oʻzining diplomatik ta'siridan foydalanib, boshqa davlatlarga qul savdosidagi ishtirokini toʻxtatish uchun bosim oʻtkazdi.[21] 1810-yilgi Angliya-Portugaliya shartnomasi bilan Portugaliya oʻz mustamlakalari bilan qul savdosini cheklashga rozi boʻldi. 1813-yilgi ingliz-shved shartnomasida Shvetsiya qul savdosini noqonuniy deb e'lon qildi. 1814-yildagi Parij shartnomasida Fransiya Buyuk Britaniya bilan qul savdosi "tabiiy adolat tamoyillariga zid" ekanligini qabul qildi va besh yil ichida qul savdosini bekor qilishga rozilik bildirdi. 1814-yilgi Angliya-Gollandiya shartnomasida Niderlandiya oʻz qul savdosini, 1817-yilgi Angliya-Ispan shartnomasiga koʻra, Ispaniya 1820-yilgacha oʻz savdosini toʻxtatishga rozi boʻlishdi.[20]

Qoʻshma Shtatlar 1807-yil 2-martda Britaniya bilan bir xil oy va yilda Qullarni olib kirishni taqiqlovchi qonunni qabul qildi. U qonun Atlantika qul savdosini bekor qilishni nazarda tutdi, lekin qullar bilan ichki savdoga ta'sir oʻtkazmadi. Amerikaning xalqaro qul savdosini bekor qilishi esa Qoʻshma Shtatlarda qirgʻoq boʻylab qul savdosini yaratishga olib keldi va Amerika qulchiligi 1807-yildan keyin gullab-yashnashini ta'minladi. Qoʻshma Shtatlar Konstitutsiyasining 1-moddasi, 9-boʻlimi, 1-bandi 1808-yilgacha yigirma yil davomida qul savdosini taqiqlagan. Uzoq vaqtdan beri rejalashtirilgan qonun nihoyat qabul qilindi va qul savdosining iqtisodiy ragʻbatlari tugashi bilan savdoga qoʻyilgan qullar sonining koʻpayishi va savdoga qarshi siyosiy guruhlarning birlashishi jarayoni kuzatildi.[22]

Amalga oshirish

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Qonun bilan savdoni davom ettirgan kema kapitanlari uchun jarimalar belgilandi. Ushbu jarimalar kemada topilgan har bir qul uchun 100 funt sterlinggacha boʻlishi mumkin edi. Kapitanlar, ba'zida bu jarimalardan qochish uchun dengiz floti kemalari kelayotganini koʻrganlarida, qullarni dengizga tashlab yuborishadi.[23] oʻsha paytda dunyo dengizlarini nazorat qilgan Qirollik dengiz floti 1808-yilda gʻarbiy Afrika qirgʻoqlarini qoʻriqlash uchun gʻarbiy Afrika eskadronini tuzdi va 1808—1860-yillar orasida ular 1600 ga yaqin qul kemalarini aniqlab, bortda boʻlgan 150000 afrikalikni ozod qildilar.[24][3] Qirollik dengiz floti qul tashuvchi kemalarga qaroqchilar bilan bir xil munosabatda boʻlishini e'lon qildi. Shuningdek, savdoni noqonuniy deb e'lon qilish toʻgʻrisidagi shartnomalarni imzolashdan bosh tortgan Afrika qirolliklariga qarshi ham chora koʻrildi. Masalan, Lagosning "oʻzboshimchalik qiluvchi qiroli" 1851-yilda taxtdan agʻdarilgan. 50 dan ortiq Afrika hukmdorlari bilan qullikka qarshi shartnomalar imzolangan.[25]

1860-yillarda Devid Livingstonning Sharqiy Afrikadagi arab qul savdosi doirasida vahshiyliklar haqidagi xabarlari Britaniya jamoatchiligining qiziqishini uygʻotib, qulchilikni bekor qilish harakatini jonlantirdi. 1870-yillar davomida qirollik dengiz floti Zanzibarda "bu jirkanch savdoni" toʻxtatishga harakat qildi. 1890-yilda Britaniya Shimoliy dengizdagi strategik ahamiyatga ega Heligoland orolini nazorat qilish evaziga Zanzibarni Germaniyaga topshirdi. Bu esa qisman qul savdosini taqiqlashni amalga oshirishga yordam berdi.[26]

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ 1,0 1,1 „Slave Trade Abolition Bill“. Hansard (10-fevral 1807-yil). 2021-yil 26-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 20-iyun.
  2. ↑ "Mar 2, 1807: Congress abolishes the African slave trade", This Day in History.
  3. ↑ 3,0 3,1 Meredith, Martin. The Fortunes of Africa. New York: PublicAffairs, 2014 — 191–194-bet. ISBN 9781610396356. 
  4. ↑ 4,0 4,1 William Wilberforce (1759–1833)
  5. ↑ Cox, Jeffrey. The British Missionary Enterprise Since 1700. London: Routledge, 2008 — 90-bet. ISBN 9780415090049. 
  6. ↑ {{{editor}}}: „The Parliamentary History of England, From the Earliest Period to the Year 1803, Vol XXIX, (First Session of the Seventeenth Parliament; Second Session of the Seventeenth Parliament, 1791–1792), at 359. See also pp 249–359“. Bodleian Libraries (1817). Qaraldi: 2-iyul 2020-yil.
  7. ↑ The Debate on a Motion for the Abolition of the Slave-trade, in the House of Commons, on Monday the Second of April, 1792, Reported in Detail, Great Britain, Parliament, House of Commons, p. 1 https://books.google.ca/books?id=MQJcAAAAQAAJ&pg=PP3#v=onepage&q&f=false
  8. ↑ The Debate on a Motion for the Abolition of the Slave-trade on Monday the 2nd of April 1792, (supra) pp. 94–102
  9. ↑ The Debate on a Motion for the Abolition of the Slave-trade, in the House of Commons, Monday the Second of April, 1792: Reported in Detail, 1792 — 169-bet. Qaraldi: 14-avgust 2021-yil. 
  10. ↑ The Debate on a Motion for the Abolition of the Slave-trade, in the House of Commons, Monday the Second of April, 1792: Reported in Detail, 1792 — 169-bet. Qaraldi: 14-avgust 2021-yil. 
  11. ↑ Cobbett's Parliamentary History - volume 29: Comprising the period from the twenty-second of March 1791, to the thirteenth of December 1792, p. 1203. Source: Bodleian Libraries.
  12. ↑ Cobbett's Parliamentary History, Vol 29 (supra) at p. 1268 https://digital.bodleian.ox.ac.uk/inquire/p/51ac0037-8501-495e-abdd-715e4cfda55a
  13. ↑ Cobbett's Parliamentary History, Vol 29 (supra) at p. 1293 https://digital.bodleian.ox.ac.uk/inquire/p/f774affa-febd-4543-b2b2-0912c976e00a
  14. ↑ By way of contrast, see Pennsylvania's 1780 abolition legislation, An Act for the Gradual Abolition of Slavery
  15. ↑ Cobbett's Parliamentary History, (supra) at p. 1293 https://digital.bodleian.ox.ac.uk/inquire/p/f774affa-febd-4543-b2b2-0912c976e00a
  16. ↑ "The 1807 Act and its effects", The Abolition Project.
  17. ↑ "Parliament abolishes the slave trade", Parliament and the British Slave Trade.
  18. ↑ BBC: Abolition of Transatlantic Slave Trade
  19. ↑ Schroeder, The Transformation of European Politics 1763–1848 (1994) pp 305–310
  20. ↑ 20,0 20,1 Lovejoy, Paul E.. Transformations in Slavery: A History of Slavery in Africa, 2nd, New York: Cambridge University Press, 2000 — 290-bet. ISBN 0521780128. 
  21. ↑ Falola, Toyin. Encyclopedia of the Middle Passage. Greenwood Press, 2007 — xxi, xxxiii–xxxiv-bet. ISBN 9780313334801. 
  22. ↑ Rawley, J. A.. The Transatlantic Slave Trade: A History. University of Nebraska Pres, 2005 — 169-bet. ISBN 9780803239616. 
  23. ↑ "1807 Abolition of Slavery Act", Spartacus Educational.
  24. ↑ Jo Loosemore, "Sailing against slavery", BBC – Devon, 24 September 2014.
  25. ↑ The West African Squadron and slave trade
  26. ↑ Welcome to Encyclopædia Britannica's Guide to Black History 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=1807-yilgi_Qul_savdosi_akti&oldid=5031599" dan olindi