Туркман гилами

Туркман гилами (туркманча: Тüркмен ҳалй) анъанавий равишда Ўрта Осиёда пайдо бўлган қўлда тўқиладиган пол қопламали гилам. Асл туркман қабила гиламлари билан бугунги кунда асосан Покистон ва Эронга экспорт қилиш учун кўп миқдорда ишлаб чиқариладиган гиламларни фарқи катта. Асл туркман гиламлари Туркманистондаги асосий этник гуруҳ бўлган ва Афғонистон ва Эронда ҳам учрайдиган туркман қабилалари томонидан тўқилган. Улар турли мақсадларда, жумладан, чодир гиламлари, эшиклар учун осиладиган гиламлар ва турли ўлчамдаги сумкалар учун ишлатилади.

Анъанавий туркман гиламчилиги 2019-йилда ЙУНЕСКОнинг Номоддий маданий меросни муҳофаза қилиш бўйича ҳукуматлараро қўмитаси томонидан Инсониятнинг номоддий маданий мероси рўйхатига киритилган^[1].

Тарихи

Бир неча аср олдин деярли барча туркман гиламлари кўчманчи қабилалар томонидан бутунлай маҳаллий материаллардан, қўйлардан олинган юнг ва ўсимлик бўёқларидан ёки бошқа табиий бўёқлардан тайёрланган. Улар ҳар бир қабиланинг ўзига хос геометрик нақшлардан фойдаланганлар; энг машҳурлари Ёмут, Эрсари, Сариқ, Салор ва Такадир. Тахминан 1910-йилдан бери табиий бўёқлар билан бир қаторда синтетик бўёқлар ҳам қўлланила бошланди^[2]. Эгри ва тўқув иплари учун пахтадан фойдаланиш ҳам кенг тарқалди.

Покистон ва Эронга экспорт қилиш учун кўп миқдорда ишлаб чиқариладиган ва туркман гиламлари номи билан сотиладиган гиламларни тўқишда асосан синтетик бўёқлардан, пахта толалари ва юнглардан фойдаланилади. Уларнинг туркман қабилаларининг асл гиламлари билан ўхшашликлари кам. Ушбу экспорт гиламларида турли нақш ва ранглар қўлланади, лекин энг хоси Бухоро дизайни бўлиб, у Теке қабиласининг асосий гилам намунасидандан олинган бўлиб, кўпинча қизил ёки жигарранг фонга эга (расм). Яна бир нусха Эрсари қабиласининг гиламидан олинган бўлиб, саккиз бурчакли фил оёғи дизайнига эга. Ашхободда асл туркман қабила гиламлари намуналари сақланадиган Туркман гилам музейи бор.

Анъанавий туркман нақши солинган кўплаб афғон гиламлари ушбу мамлакатда яшовчи этник туркманлар томонидан тўқилган. Афғонистонда асосан экспортга мўлжалланган кўплаб гиламлар ишлаб чиқарилади ва уларнинг кўпчилиги „Бохоро“ дизайнида тўқилган. Бироқ туркман нақшларидан фойдаланилган ҳолда тўқилган афғон гиламлари ҳам бор.

Туркманистон

20-аср охирида гиламдўзлик Туркманистон иқтисодиётининг муҳим тармоқларидан бирига айланди. 1992-йилдан буён Туркман гилами куни ҳар йили май ойининг охирги якшанбасида нишонланадиган давлат миллий байрамига айланди^[3]. Замонавий туркман гиламлари орасида 2001-йилда тўқилган ва 2003-йилда Гиннеснинг рекордлар китобига киритилган умумий майдони 301 м² бўлган дунёдаги энг катта қўлда тўқилган гилам мавжуд^[4]^[5].

Гералдика

Туркманистон байроғининг вертикал чизиғи туркман гиламларининг бешта асосий нақшини жамлайди. Ушбу нақшлар қирралари бўйлаб тақсимланган иккинчи даражали рақамлар билан кўрсатилади. Нақшлар Туркманистоннинг миллий бирлигини акс эттиради. Туркманистон гербининг қизил дискидаги бешта анъанавий гилам нақшлари бешта асосий қабиласи ва мамлакатнинг анъанавий ва диний қадриятларини ифодалайди. Бу туркман қабилалари анъанавий тартибда Така, Ёмут, Эрсари, Човдур ва Сариқ (Сарйқ) кабилардир.


		>
Туркманистон байроғи	Туркманистон герби	Туркманистон герби (1992—2000)	Туркманистон герби (2000—2003)	Туркманистон герби Совет Иттифоқи таркибидаги республика (1937-1991) ва мустақил Туркманистон (1991-1992)

Гилам вазирлиги

"Туркманхали" давлат уюшмаси жаҳон бозорига Туркманистонда қўлда тўқилган туркман гиламларининг асосий етказиб берувчиси ҳисобланади. Корпорациянинг асосий фаолияти туркман гиламларини ишлаб чиқариш ва сотиш, қўл гиламдўзлик анъаналарини сақлаб қолиш, эски гилам безаклари ва нақшларини қайта тиклашдан иборат^[6].

Туркман гилам музейи

Туркманистон биринчи Президентининг 1993-йил 20-мартдаги фармони билан Ашхободда Туркман гилам музейи ташкил этилди. Гилам музейи Туркманистоннинг маданий марказларидан бири бўлиб, унда 2000 га яқин гилам экспонатлари, жумладан, нодир экспонатлар намойиш этилади. Музей антиқа гиламларни реставрация қилиш билан ҳам шуғулланади. Бу қийин жараён; Баъзи маҳорат билан тўқилган эски намуналар 1 350 000 тугунни ўз ичига олади. Музейдаги экспонатлар доимий равишда янгиланади ва музей ходимлари изланишлар олиб борадилар ва эски гиламлар коллекцияларини тузадилар. Туркман гиламлари миллий музейининг янги биносининг умумий майдони 5089 м² ни ташкил қилади. Музейда халқаро илмий форумлар ва конференсиялар ҳам ўтказилади^[7].

Гилам ишлаб чиқарадиган йирик шаҳарлар

Берекетда 1923-йилдан бери фаолият кўрсатаётган туркман гилам тўқиш фабрикаси мавжуд.

Манбалар

↑ „ЙУНЕСКО - Туркманистонда ан'анавий туркман гиламчилиги“ (эн). ич.унесcо.орг. Қаралди: 2019-йил 17-декабр.
↑ Бетwеэн тҳе Блаcк Десерт анд тҳе Ред: Туркмен Cарпец фром тҳе Wиэдерсперг Cоллеcтион, Сан Франcисcо, Фине Арц Мусеум, 1999
↑ Туркман гилами куни миллий байрам сифатида нишонланди
↑ ЛАРГЕСТ АРCҲИТЕCТУРАЛ СТАР РЕCОРД СЕТ ИН ТУРКМЕНИСТАН
↑ Гиннеснинг рекордлар китобига киритилган энг катта туркман гилами
↑ „Френч Боуйгуэс то буилд оффиcе буилдинг фор Туркменҳалй стате cорпоратион анд Мусеум оф Туркмен cарпет ин Ашгабат“. 2019-йил 3-июнда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2023-йил 20-сентябр.
↑ „Туркманистонда Туркман гилами куни нишонланди“. 2013-йил 11-декабрда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2023-йил 20-сентябр.

Ҳаволалар

[1] „ЙУНЕСКО - Туркманистонда ан'анавий туркман гиламчилиги“ (эн). ич.унесcо.орг. Қаралди: 2019-йил 17-декабр.

[2] Бетwеэн тҳе Блаcк Десерт анд тҳе Ред: Туркмен Cарпец фром тҳе Wиэдерсперг Cоллеcтион, Сан Франcисcо, Фине Арц Мусеум, 1999

[3] Туркман гилами куни миллий байрам сифатида нишонланди

[4] ЛАРГЕСТ АРCҲИТЕCТУРАЛ СТАР РЕCОРД СЕТ ИН ТУРКМЕНИСТАН

[5] Гиннеснинг рекордлар китобига киритилган энг катта туркман гилами

[6] „Френч Боуйгуэс то буилд оффиcе буилдинг фор Туркменҳалй стате cорпоратион анд Мусеум оф Туркмен cарпет ин Ашгабат“. 2019-йил 3-июнда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2023-йил 20-сентябр.

[7] „Туркманистонда Туркман гилами куни нишонланди“. 2013-йил 11-декабрда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2023-йил 20-сентябр.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]