Jump to content

Шарқий Тимор

Координаталари: 8°33′С 125°34′Э / 8.55°С 125.56°Э / -8.55; 125.56
From Vikipediya
Тимор-Шарқий Демократик Республикаси
  • Репúблиcа Демоcрáтиcа де ноwрап
  • Тимор-Лесте
  • Репúблика Демократика де
  • Чарқий Тимор
ШиорУнитй, Аcтион, Прогресс
Мадҳия: Эаст Тимор
Лоcатион оф Шарқий Тимор
Пойтахт

Дили

8°33′С 125°34′Э / 8.55°С 125.56°Э / -8.55; 125.56
Энг катта шаҳар Дили
Расмий тил(лар)
Ҳукумат Президентлик республикаси
Жосé Рамос-Ҳорта
Ханана Гусмãо
Қонун чиқарувчи орган (Миллий парламент)
• 
1975-йил 28-ноябр
Майдон
• Бутун
14,874 км² (5,743 сқ ми) (154тҳ) км2
• Сув (%)
аҳамияциз
Аҳоли
• 2021-йил тахминан-йилги рўйхат
1 340 513 (153)[1] (50-ўрин)
• Зичлик 78/км² (202.0/сқ ми)/км2
ЙИМ (ХҚТ) 2023-йил рўйхати
• Бутун
АҚШ$105,078 млрд. (183-ўрин)
• Жон бошига
АҚШ$1.425
Пул бирлиги Тимор (УСД)
Вақт минтақаси УТC+9
• Ёз (ДСТ)
УТC+9
Телефон префикси +670

Шарқий Тимор (Тимор-Лесте) — Шарқий Тимор Демократик Республикаси, Жанубий-Шарқий Осиёдаги давлатлардан. Тимор оролининг шарқий ярмини ўз ичига олади, унинг ғарбий ярми Индонезия томонидан бошқарилади, оролнинг шимоли-ғарбий ярмидаги Оэcуссе эксклави ва кичик Атауро ва Жако ороллари жойлашган. Австралия мамлакатнинг жанубий қўшниси бўлиб, Тимор денгизи билан ажралиб турган. Мамлакатнинг майдони 14,874 квадрат километр (5,743 квадрат миля)ни ташкил этади. Дили унинг пойтахти ва энг катта шаҳридан бўлган. Шарқий Тимор ХВИ-асрда Португалия таъсирига тушиб, 1975-йилгача Португалиянинг мустамлакаси бўлиб қолган. Ички можаро бир томонлама мустақиллик эълон қилинишидан ва Индонезия истилоси аннексиясидан олдин бўлган. Қаршилик бутун Индонезия ҳукмронлиги даврида давом этиб, 1999-йилда Бирлашган Миллатлар Ташкилоти ҳомийлигидаги ўз тақдирини ўзи белгилаш акти Индонезиянинг ҳудуд усти назоратдан воз кечишига олиб келган. 2002-йил 20-майда Тимор-Шарқий давлат сифатида ХХИ-асрнинг биринчи янги суверен давлатига айланган. 2002-йили Индонезия билан муносабатлар ўрнатилгач, Индонезия ҳам Шарқий Тиморнинг АСЕАНга қўшилганда қўллаб-қувватланган. Миллий ҳукумат ярим президентлик тизимида ишлай бошлаганда халқ томонидан сайланган президент ҳокимиятни Миллий парламент томонидан тайинланадиган бош вазир билан тақсимлаган. Ко'пгина маҳаллий раҳбарлар норасмий та'сирга эга бо'лса-да, ҳокимият миллий ҳукумат остида марказлаштирилган. Мамлакат халқаро ҳамкорлик сиёсатини юритади, Португал тиллари мамлакатлари ҳамжамиятининг а'зоси, Тинч океани ороллари форумининг кузатувчиси ва АСЕАН а'золигига да'вогар ҳисобланган. Мамлакат нисбатан қашшоқлигича қолмоқда, иқтисодиёти табиий ресурсларга, айниқса нефтга ва хорижий ёрдамга таяниб қолган. Аҳолининг умумий сони 1,1 миллиондан ошди ва туг'илиш даражаси ёшларга нисбатан юқорилади. Та'лим со'нгги ярим асрда саводхонликни оширишга олиб келди, айниқса португал ва тетумнинг икки расмий тилларида. Юқори этник ва тил хилма-хиллиги мамлакатда со'злашадиган 30 та маҳаллий тилидан намоён бо'лган.

Табиати

[edit | edit source]

Шарқий Тимор Тимор оролининг шимоли-шарқида жойлашган. Релефи, асосан, тоғли, энг баланд жойи 2960 м; балчиқли вулканлар бор. Иқлими субекваториал, муссонли. Соҳилда температура йил давомида 25°-27°. Йиллик ёғин 500 мм атрофида (май — ноябр қуруқ мавсум).

Маубиссе, Шарқий Тимор

Номлари

[edit | edit source]

„Тимор“ малай тилида „шарқ“ деган маънони англатувчи темур сўзидан олинган бўлиб, „Шарқий Шарқ“ деган маънони англатувчи тавтологик жой номига олиб келаган ва Индонезия тилида бу Тимор Тимур номини келтириб чиқараган (бу ном фақат Индонезиянинг собиқ де-факто провинсиясига ишора қилади ва бу мамлакатга нисбатан Тимор Лесте сўзи билан ишлатилган),Португал тилида мамлакат Шарқий Тимор Лесте „шарқ“ деган маънони англатган. Тетумда бу Тимóр Лоросаъэ Лоросаъэ сўзма-сўз „қуёш чиқадиган жой“ деб таржима қилинган.[2][3] Шарқий Тиморнинг конституцияси инглиз тили бўйича расмий номлари „Тимор-Лесте Демократик Республикаси“[4][5],Португал тилида „Репúблиcа Демоcрáтиcа де Тимор-Лесте“[6] ва тетум тилида „Репúблика Демокрáтика Тимор-Лесте“[7]. Исмнинг расмий қисқа шакли „Тимор-Лесте“ бўлиб[8], ИСО кодлари[9] ТЛС ва ТЛ номлари билан ишлатилган[10].

Тарихи

[edit | edit source]
Шарқий Тимор
Шарқий Тимордекларацияси (1975-йил)

Шарқий Тимор Португалиянинг собиқ мустамлакаси. 1974-йил Португалия Шарқий Тимор аҳолисининг ўз ҳуқуқини ўзи белгилаш ва мустақиллик ҳуқуқини тан олди. 1975-йил ноябрда Шарқий Тимор мустақиллиги учун инқилобий фронт Шарқий Тимор мустақиллигини эълон қилди, аммо Индонезия тарафдори бўлган гурухлар Шарқий Тиморни Индонезияга қўшилганлигини билдирди. Индонезия ўз қўшинларини Шарқий Тиморга олиб кирди ва унга провинния мақомини берди. 1999-йилда ўтказилган референдумда Шарқий Тимор аҳолисининг аксарияти мустақил давлат қуриш тарафдори эканлигини билдирди. 25 йил давом этган курашдан сўнг Шарқий Тимор 2002-йил 20 майда мустақилликка эришди ва Шанана Гужмау унинг биринчи президенти этиб сайланди. 2002-йилдан БМТ аъзоси. Хўжалиги. Иқтисодиётининг асоси — қишлоқ хўжалиги Экспорт учун кофе, каучукли дарахт, кокос палмаси ўстирилади. Ички эҳтиёж учун шоли, маккажўхори, шакарқамиш, таро, ямс, супурги экилади. Эчки, йилқи, буйвол боқилади. Денгиздан балиқ овланади. 1980-йилларнинг бошигача сандал дарахти ёғочини четга олиб чиқиб кетиш катта даромад келтирган, кейинчалик уни кесиш чекланди. Қишлоқ хўжалиги хом ашёларини қайта ишловчи корхоналар бор. Пул бирлиги — тимор эскудоси, рупия.

Тарихдан олдинги ва классик даврлар

[edit | edit source]

Шарқий Тиморнинг шарқий чеккасида жойлашган Ерималайдаги маданий ёдгорликлар 42 000-йил олдинга тегишли[11]. Маълум бўлган биринчи аҳоли бу минтақа бўйлаб австрало-меланезия миграцияси пайтида келган бўлиб, эҳтимол ҳозирги папуа тилларига прекурсорларни олиб келган[12]. Австроосиё тилида сўзлашувчиларнинг кейинчалик кўчиши гумон қилинган, аммо бундай тиллар мавжуд бўлиб қолмаган[13][14].Австронезия халқларининг келиши янги тилларни олиб келди ва оролдаги мавжуд маданиятлар билан бирлашди[15].Тиморларнинг келиб чиқиши ҳақидаги афсоналар жанубга қўнмасдан олдин оролнинг шарқий чеккасида сузиб юрган кўчманчилар ҳақида ҳикоя қилган[16][17]. Бу одамлар баъзан Малай ярим оролидан ёки Суматранинг Минангкабау тоғликларидан эканликлари қайд этилган. Австронезиянинг Тиморга кўчиши оролда қишлоқ хўжалигининг ривожланиши билан боғлиқ бўлган. Ушбу даврда Тиморнинг сиёсий тизими ҳақида маълумотлар чекланган бўлсада, оролда одат ҳуқуқи билан бошқариладиган ўзаро боғлиқ бўлган қатор сиёсатлар ишлаб чиқилган. Муайян муқаддас уй атрофида жойлашган кичик жамоалар кенгроқ суколарнинг (ёки князликларнинг) бир қисми бўлиб, улар ўзлари лиураи бошчилигидаги йирик шоҳликларнинг бир қисми бўлган. Ушбу шоҳликлар ичидаги ҳокимият икки шахс томонидан амалга оширилди, лиуранинг дунёвий кучи, одатда, салтанатнинг асосий муқаддас уйи билан боғлиқ бўлган. Раи Наиннинг руҳий кучи билан мувозанатланган. Бу сиёсатлар кўп бўлиб, ўзгарувчан иттифоқлар ва муносабатларни кўрди, аммо уларнинг кўплари етарлича барқарор эдики, улар 16-асрдаги дастлабки Европа ҳужжатларидан Португалия ҳукмронлиги охиригача қолди. Эҳтимол, ўн учинчи асрдан бошлаб, орол сандал дарахтини экспорт қилган,[18], 267  бу ҳам ҳунармандчиликда, ҳам парфюмерия манбаи сифатида баҳоланган.[25] Тимор ХИВ-асрга келиб сандал дарахти, асал ва мум экспорт қиладиган Жануби-Шарқий Осиё, Хитой ва Ҳиндистон савдо тармоқларига киритилган. Орол Мажапахит империяси томонидан ўлпон манбаи сифатида қайд этилган[19]  ХВИ-аср бошларида европалик тадқиқотчиларни оролга жалб қилган сандал дарахти бўлган. Европанинг илк борлиги савдо билан чекланган ва биринчи португал аҳоли пункти яқин атрофдаги Солор оролида бўлган[19].

Португалия даври (1769—1975)

[edit | edit source]
Қўлда чизилган қора ва оқ расмда Португал кучлари ва уларнинг иттифоқчилари ўртасида исён кўтарган қироллик армиясига қарши жанг акс эттирилган
1726-йилдаги Каилако жанги, янги бош солиғи жорий қилинганидан кейин қўзғолоннинг бир қисми тасвирланган.

Португалиянинг Тиморда мавжудлиги жуда чекланган ва савдо-сотиқ яқин ороллардаги португал аҳоли пунктлари томонидан олиб борилган[20]. Фақат 17-асрда улар оролда кўпроқ тўғридан-тўғри иштирок этишган, бу голландлар томонидан бошқа ороллардан ҳайдаб чиқарилиши натижасида бўлган[19].1613-йилда Солор йўқолганидан кейин португаллар Флоресга кўчиб ўтишган.1646-йилда пойтахт Тиморнинг ғарбий қисмидаги Купангга кўчиб ўтди, 1652-йилда Купанг ҳам Голландияга ютқазилишидан олдин, португаллар Лифауга ҳозирги Шарқий Тиморнинг Оэcуссе эксклавига кўчиб ўтган[19].Оролнинг шарқидаги самарали Европа истилоси фақат 1769-йилда, Дили шаҳри ташкил этилгандан сўнг бошланган, аммо амалда назорат жуда чекланган бўлиб қолган[21]. Оролнинг Голландия ва Португал қисмлари ўртасидаги аниқ чегара 1914-йилда Доимий Арбитраж суди томонидан ўрнатилган ва тегишли равишда Индонезия, Шарқий Тиморнинг ворис давлатлари ўртасидаги халқаро чегара бўлиб қолган[22].Португалияликлар учун Шарқий Тимор ўн тўққизинчи аср охиригача инфратузилма ва таълимга минимал инвестициялар билан қаровсиз савдо нуқтаси бўлди[20]. Португалия ўз мустамлакаси ички ҳудудларида ҳақиқий назорат ўрнатганида ҳам, инвестициялар минимал бўлиб қолган. Сандал дарахти асосий экспорт маҳсулотидан бири ва ХИХ-аср ўрталарида кофе экспорти муҳим бўлган[23]. ХХ-асрнинг бошларида сустлашган ички иқтисодиёт Португалларни ўз мустамлакаларидан кўпроқ бойлик олишга ундади, бу эса Шарқий Тимор қаршиликларига учради[18]. Колония Буюк Депрессия даврида иқтисодий юк сифатида кўрилган ва Португалия томонидан кам қўллаб-қувватланган ёки бошқарувга эга бўлмаган[20].

Индонезия истилоси (1975-1999)

[edit | edit source]
1999-йил сентябр ойида Австралияда Шарқий Тиморнинг Индонезия томонидан босиб олиниши Индонезиядан мустақиллик учун намойишлар.

Фретилин босқинга дастлаб армия сифатида қаршилик кўрсатган, 1978-йил ноябригача ҳудудни ушлаб турди ва партизанга қаршилик қилди[24].Индонезиянинг Тиморни босиб олиши зўравонлик ва шафқацизлик билан ажралиб турган. Шарқий Тиморда Қабул қилиш, Ҳақиқат ва Ярашув Комиссияси учун тайёрланган батафсил статистик ҳисоботда 1974—1999-йиллар оралиғида камида 102,800 можаро билан боғлиқ ўлимлар, жумладан, тахминан 18,600 ўлим ва очлик касалликдан 84,200 ортиқча ўлим қайд этилган. Ушбу даврдаги можаролар билан боғлиқ ўлимларнинг умумий сонини маълумотлар йўқлиги сабабли аниқлаш қийин. Португал, Индонезия ва католик черкови маълумотларига асосланган ҳисоб-китобларга кўра, бу 200 000 га яқин бўлиши мумкин[25].Қатаг'он ва чекловлар сог'лиқни сақлаш,та'лим инфратузилмаси ва хизматларининг яхшиланишига қарши турди, я'ни турмуш даражасида умуман яхшиланиш кузатилмади; иқтисодий о'сиш асосан Индонезиянинг бошқа жойларидан келган муҳожирларга фойда келтирган[20].Та'лимнинг улкан кенгайиши индонезия тилидан фойдаланишни ва ривожланиш учун бо'лгани каби ички хавфсизликни ҳам оширишга қаратилган[26].

1991-йилда Индонезия ҳарбийлари томонидан 200 дан ортиқ намойишчиларнинг қатлиом қилиниши мустақиллик учун бурилиш нуқтаси бо'лган, Индонезияга халқаро босимни кучайтирган. Индонезия президенти Сухарто[24] исте'фога чиққанидан со'нг, Австралия Бош вазири Жон Ховарднинг мактуби билан янги президент БЖ Ҳабиби мустақиллик бо'йича референдум о'тказишга қарор қилган[27].Индонезия ва Португалия ўртасидаги БМТ ҳомийлигидаги келишув 1999-йил август ойида БМТ назорати остидаги халқ референдумини ўтказишга рухсат берилди. Мустақиллик учун аниқ овоз бериш Индонезия армияси элементлари томонидан қўллаб-қувватланган Шарқий Тиморнинг интеграцияни қўллаб-қувватловчи милициялари томонидан зўравонликларнинг жазолаш кампанияси билан кутиб олинган. Бунга жавобан Индонезия ҳукумати ко'п миллатли тинчликпарвар кучларга - ИНТЕРФЕТ тартибни тиклаш ва Шарқий Тиморлик қочқинлар, ички ко'чирилганларга ёрдам беришга рухсат берган. 1999-йил 25-октябрда Шарқий Тимор маъмурияти Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Шарқий Тимордаги ўтиш даври маъмурияти (УНТАЭТ) орқали БМТ томонидан қабул қилинган[28][29]. ИНТЕРФЕТни жойлаштириш 2000-йил феврал ойида ҳарбий қо'мондонликнинг БМТга о'тказилиши билан якунланган[30].

Замонавий давр

[edit | edit source]
Жосé Рамос-Ҳорта анъанавий расмий кийимда журналистлар билан суҳбатлашмоқда (1996-йил Нобел тинчлик мукофоти совриндори, Шарқий Тиморнинг иккинчи президенти)

2001-йил 30-августда Шарқий Тимор БМТ томонидан ташкил этилган биринчи сайловда Таъсис Ассамблеяси аъзоларини сайлаш учун овоз берган[4][31]. 2002-йил 22-мартда Конституциянинг Таъсис мажлиси тасдиқланган[4].2002-йилнинг май ойига келиб 205 мингдан ортиқ қочқин қайтиб келган[32]. 2002-йил 20-майда Шарқий Тимор Демократик Республикаси Конституцияси кучга кирди ва Шарқий Тимор БМТ томонидан мустақил деб тан олинди[33].Таъсис Ассамблеяси Миллий парламент деб ўзгартирилгач Ханана Гусмãо мамлакатнинг биринчи президенти этиб сайланган[34]. 2002-йил 27-сентябрда мамлакат БМТга аъзо давлат бўлган[35]. 2006-йилда тартибсизликлар инқирози ва фраксиявий жанглар 155 000 кишини уйларини тарк этишга мажбур қилган, Бирлашган Миллатлар Ташкилоти тартибни тиклаш учун хавфсизлик кучларини юборган[36][37].Бир йилдан кейин Гусмãо яна бир муддатга номзод бо'лишдан бош тортди. Йил ўрталарида президентлик сайловларига тайёргарлик жараёнида кичик нохуш ҳодисалар рўй берди ва Жосé Рамос-Ҳорта президент этиб сайланди[38][39].2007-йил июн ойида Гусмãо парламент сайловларида иштирок этди ва Тиморни қайта қуриш миллий конгресси (CНРТ) партияси раҳбарида бош вазир бо'лди. 2008-йил феврал ойида Рамос-Хорта суиқасд пайтида ог'ир жароҳат олди; Бош вазир Гусмãо ҳам алоҳида отишмаларга дуч келди, аммо жабрланмай қутулиб қолди. Тартибни сақлашга ёрдам бериш учун зудлик билан австралиялик қўшимча кучлар юборилган[40]. 2011-йил март ойида БМТ полиция кучлари устидан оператив назоратни Шарқий Тимор ҳукуматига топширди. Бирлашган Миллатлар Ташкилоти тинчликпарварлик миссиясини 2012-йил 31-декабрда якунланган[36]. 2017-йилнинг май ойида чап марказчи Фретилин партиясидан Франсиско Гутерриш президент бўлган[41].Фретилин раҳбари Мари Алкатири 2017-йил июлида бўлиб ўтган парламент сайловларидан сўнг коалиция ҳукуматини тузди. Бу ҳукумат тез орада қулаб тушди ва бу 2018-йилнинг май ойида иккинчи умумий сайловга олиб келди[42]. 2018-йил июн ойида собиқ президент ва мустақиллик курашчиси Таур Матан Руак янги бош вазир бо'лган[43]. Жосé Рамос-Ҳорта 2022-йилнинг 20-майида Франсиско Гутерришга қарши 2022-йил апрелида бўлиб ўтган президентлик сайловларининг иккинчи босқичида ғалаба қозониб, яна президент бўлган[44].

Сиёсат ва ҳукумат

[edit | edit source]
Ханана Гусмãо ғарб услубидаги костюмда,
Индонезия истилоси тугаганидан кейин, Шарқий Тиморнинг биринчи президенти

Шарқий Тиморнинг сиёсий тизими ярим президентлик тизими бўлиб, Португалия тизимига асосланган[45][46].Конституцияда президент ва бош вазир ўртасида ижро ҳокимияти бўлиниши ва ижроия, қонун чиқарувчи, суд ҳокимиятлари ўртасидаги ҳокимиятларнинг бўлиниши бергилаб қўйилган[47].Қонун чиқарувчи ҳокимиятда ҳам, ижро этувчи ҳокимиятда ҳам жисмоний шахслар иштирок этиши мумкин эмас. Қонун чиқарувчи ҳокимият ижро этувчи ҳокимиятни текширишни таъминлаш учун мўлжалланган ва амалда ижро этувчи ҳокимият барча сиёсий партиялар қошида қонун чиқарувчи ҳокимият устидан назоратни сақлаб қолди, бу сиёсий партиялар ва коалицияларда алоҳида лидерларнинг ҳукмронлигини акс эттирган[46].Вазирлар кенгаши орқали ижро этувчи ҳокимият баъзи расмий қонун чиқарувчи ваколатларга ҳам эга[46]. Ижроия органларининг аралашуви ҳолатлари мавжуд бўлса-да, суд тизими мустақил ишлайди. Баъзи судлар хавфсизроқ ҳудудлардагилар учун киришни яхшилаш учун жойлар ўртасида алмашган. Сиёсий риторикага қарамай, конституция ва демократик институтлар сиёсатчилар томонидан кузатилган ва ҳукумат ўзгариши тинч ўтган. Сайловлар мустақил орган томонидан ўтказилади, сайловчиларнинг фаоллиги юқори, тахминан 70% дан 85% гача[48]. Сиёсий тизим кенг жамоатчилик томонидан қабул қилинган. Шарқий Тимор давлати бошлиғи республика президенти бўлиб, беш йиллик муддатга халқ овози билан сайланади ва кўпи билан икки йил муддатга сайланиши мумкин[49]. Расмий равишда, тўғридан-тўғри сайланадиган президент шунга ўхшаш тизимлардагиларга нисбатан нисбатан чекланган ваколатларга эга, бош вазир ва вазирлар кенгашини тайинлаш ва лавозимидан озод қилиш ваколатига эга эмас. Бироқ, улар тўғридан-тўғри сайланганлиги сабабли, ўтган президентлар катта норасмий куч ва таъсирга эга бўлган.[2]: 175  Президент ҳукумат қонунчилигига вето қўйиш, референдум ўтказиш ва парламентни шакллантириш имкони бўлмаган тақдирда уни тарқатиб юбориш ҳуқуқига эга. ҳукумат ёки бюджетни қабул қилади. Агар президент қонун лойиҳасига вето қўйса, парламент учдан икки кўпчилик овоз билан ветони бекор қилиши мумкин. Бош вазир парламент томонидан сайланади, президент кўпчилик партия ёки коалиция раҳбарини бош вазир этиб тайинлаган. Шарқий Тимор ва унинг таклифига биноан вазирлар маҳкамаси, ҳукумат бошлиғи сифатида бош вазир вазирлар маҳкамасига раислик қилаган[50].

Уни ўраб турган палма дарахтлари тепасида кўтарилган оқ бино
Миллий парламент Португал тилидаги мамлакатлар ҳамжамияти байроқлари билан қопланган.

Бир палатали Миллий парламентдаги вакиллар умумий овоз бериш йўли билан беш йиллик муддатга сайланган. Ўриндиқлар сони камида 52 максимал 65 гача ўзгариши мумкин. Партиялар парламентга кириш учун 3% овозга эга бўлишлари керак, бунда Д’Ҳондт усули бўйича саралашдан ўтган партиялар учун ўринлар ажратилган. Сайловлар рақобатбардош кўппартиявийлик тизими доирасида ўтказилган. Мустақилликка эришгач, ҳокимият Индонезия истилосидан сал олдин тузилган ва қаршилик кўрсатган Фретилин сиёсий партияси қўлида эди. Ўз тарихини ҳисобга олган ҳолда, Фретилин ўзини ҳукуматнинг табиий партияси сифатида кўрди ва кўп партиявий тизимни қўллаб-қувватлаб, ҳукмрон партия тизимининг ривожланишини кутган. Бирлашган Миллатлар Ташкилоти ва халқаро ҳамжамиятнинг мустақилликдан олдин ҳам, кейин ҳам қўллаб-қувватлаши янги шаклланган сиёсий тизимга 2006-йилги инқироз каби зарбалардан омон қолиш имконини берган. Парламент сайловларида номзодлар партия рўйхати тизимида ягона миллий округ бўйича иштирок этган. Сиёсий партиялар томонидан кўрсатилган номзодларнинг ҳар учдан бири аёллар бўлиши керак. Бу тизим сиёсий партияларнинг хилма-хиллигини тарғиб қилади, лекин сайловчиларга ҳар бир партия томонидан танланган алоҳида номзодлар устидан кам таъсир кўрсатган. Аёллар парламентдаги ўринларнинг учдан биридан кўпроғини эгаллайди, партиялар қонунга кўра аёл номзодларни қўйиши шарт, лекин улар бошқа даражаларда, партия раҳбарияти ичида унчалик машҳур эмас.

Сиёсий бўлинишлар синфий ва географик чизиқ бўйлаб мавжуд. Мамлакатнинг шарқий ва ғарбий ҳудудлари ўртасида Индонезия ҳукмронлиги остида пайдо бўлган тафовутлар туфайли кенг тарқалган бўлиниш мавжуд. Айниқса, Фретилин Шарқий ҳудудлар билан қаттиқ боғланган. Сиёсий партиялар мафкурадан кўра кўпроқ таниқли шахслар билан чамбарчас боғланган[51] . Тиморни қайта қуриш миллий конгресси Ханана Гусмãо 2007-йилги парламент сайловларида Бош вазирликка номзодини қўйиш учун ташкил этилганидан сўнг Фретилинга қарши асосий мухолифатга айланган[52]. Ҳар иккала асосий партия нисбатан барқарор бўлган бўлса-да, улар Индонезияга қарши қаршилик пайтида машҳур бўлган шахслардан иборат „эски гвардия“ томонидан бошқарилган[53][54].

Сиёсат ва маъмурият маркази пойтахт Дилида жойлашган бўлиб, аксарият давлат хизматлари учун миллий ҳукумат масъулдир. Оэcуссе, мамлакатнинг қолган қисмидан Индонезия ҳудуди билан ажратилган, маълум бир автономияга эга бўлган махсус маъмурий вилоят. Шарқий Тимор миллий полицияси ва Шарқий Тимор мудофаа кучлари 2008-йилдан бери зўравонлик устидан монополияга эга ва бу ташкилотлардан ташқарида жуда кам қурол мавжуд[47]. Ҳокимиятни суиистеъмол қилиш айбловлари бор бўлса-да, айрим суд назорати мавжуд. Фаол фуқаролик жамияти оммавий ахборот воситалари каби ҳукуматдан мустақил равишда фаолият юритган. Фуқаролик жамияти ташкилотлари, жумладан, талабалар гуруҳлари пойтахтда тўпланган. Иқтисодиёт тузилиши туфайли кучли касаба уюшмалари мавжуд эмас. Католик черкови мамлакатда кучли таъсирга эга.

Ташқи алоқалар

[edit | edit source]
Намойишчилар челак билан сакраб кетаётган кенгурулар сурати остида „Менинг мойимни ўғирламанг“ деган ёзувни ушлаб туришибди
2013-йил декабрида Австралияга қарши намойиш

Шарқий Тимор учун халқаро ҳамкорлик ҳар доим муҳим бўлган, нефт даромадлари уларнинг ўрнини боса бошлагунга қадар донор маблағлари бюджетнинг 80% ни ташкил қилган[47]. Халқаро кучлар ҳам хавфсизликни таъминлаган, 1999-йилдан буён мамлакатга БМТнинг бешта миссияси юборилган[55]. Охиргиси, Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Интеграциялашган Миссияси Шарқий Тиморда, 2006-йил Шарқий Тимор инқирозидан кейин бошланиб, 2012-йилда якунланган[56].Шарқий Тимор 2011-йилд АСЕАНга аъзо бўлиш учун расман ариза топширган ва кузатувчи мақоми берилган. 2022-йил ноябрида „принципиал“ қабул қилинган[57] . Миллатчи сиёсий раҳбарият Меланезия штатлари билан яқинроқ алоқаларни қўллаб-қувватлаётганига қарамай, мамлакат мустақилликка эришгунга қадар АСЕАНга аъзо бўлишни мақсад қилиб қўйган ва унинг раҳбарлари Тинч океани органларига қўшилиш АСЕАН аъзолигига тўсқинлик қилишини таъкидлаган. АСЕАН аъзолигига иқтисодий ва хавфсизлик нуқтаи назаридан, жумладан, Индонезия билан муносабатларни яхшилаш учун интилган. Шунга қарамай, айрим АСЕАН давлатлари томонидан қўллаб-қувватланмагани сабабли жараён секин кечган. Шарқий Тимор Тинч океани ороллари форуми ва Меланесиан Спеарҳеад гуруҳининг кузатувчиси ҳисобланган[56]. Кенгроқ маънода, мамлакат заиф давлатлар ташкилоти бўлган „Севен Плус“ (г7+) гуруҳида етакчи ҳисобланган[58]. Шунингдек, Шарқий Тимор Португал тилидаги мамлакатлар ҳамжамиятига аъзо.

Давом этаётган икки томонлама донорлар қаторига Австралия, Португалия, Германия ва Япония киради, Шарқий Тимор донор маблағларидан самарали шаффоф фойдаланиш бўйича обрўга эга.Австралия ва Индонезия билан яхши муносабатлар, тарихий ва яқинда юзага келган кескинликларга қарамай, ҳукуматнинг сиёсат мақсади ҳисобланган[59][60]. Бу мамлакатлар муҳим иқтисодий ҳамкорлар бўлиб, мамлакатга кўпгина транспорт алоқаларини таъминлаган. Хитой ҳам Дилидаги инфратузилмага ҳисса қўшиш орқали ўз иштирокини оширган.Австралия билан муносабатлар мустақилликка эришгунга қадар улар о'ртасида океандаги табиий ресурслар бо'йича тортишувлар ҳукмронлик қилган ва бу о'заро келишилган чегарани о'рнатишга то'сқинлик қилган[61][62]. Австралиянинг қаттиқ кучининг ҳукмронлиги Шарқий Тиморни халқ дипломатияси ва халқаро ҳуқуқ форумларидан о'з ишини илгари суриш учун фойдаланишга олиб келган. Можаро 2018-йилда Доимий Ҳакамлик судидаги музокаралардан сўнг ҳал қилинди, ўшанда улар ўртасида денгиз чегараси ҳамда табиий ресурслардан олинадиган даромадлар тўғрисидаги келишув ўрнатилган.Шарқий Тимор Мудофаа Кучлари (Ф-ФДТЛ) 2001-йилда Фалинтил о'рнига ташкил этилган ва 2006-йил воқеаларидан со'нг қайта тузилган. Нафақат ташқи таҳдидлардан ҳимояланиш, балки зо'равонлик жиноятларига қарши курашиш учун ҳам мас'улдир. Шарқий Тимор миллий полицияси, кучлар кичиклигича қолмоқда ва оддий армияда 2200 аскар, денгиз таркибидаги 80 аскар битта самолёт ва еттита патрул катери бошқарилган. Денгиз компонентини кенгайтириш режалаштирилган. Австралия, Португалия ва Қо'шма Штатлар билан ҳарбий ҳамкорлик мавжуд бўлган[63].

Маъмурий бўлинмалар

[edit | edit source]
Шарқий Тиморнинг ёрлиқли харитаси ўн тўртта муниципалитетга бўлинган
Шарқий Тиморнинг ўн тўрта муниципалитети.

Шарқий Тимор ўн тўртта муниципалитетга бўлинган, улар ўз навбатида 64 та маъмурий постга, 442 та сукога (қишлоқларга) ва 2225 та алдеяга (қишлоқларга) бўлинган[64][65][66]. Муниципалитетлар: Аилеу, Аинаро, Атауро, Бауcау, Бобонаро, Cова Лима, Дили, Эрмера, Лаутéм, Лиқуиçá, Манатуто, Мануфаҳи, Оэcуссе, ва Виқуэқуэ[64][66]. Мавжуд муниципалитетлар ва маъмурий постлар тизими Португалия ҳукмронлиги даврида ташкил этилган[67]. Конституцияда марказсизлаштириш ҳақида эслатиб ўтилган бўлса-да, маъмурий ваколатлар одатда Дилидан ташқарида фаолият юритувчи миллий ҳукуматда қолган[68]. Мустақилликка эришгандан сўнг марказсизлаштиришни қандай амалга ошириш кераклиги ҳақида мунозаралар бўлди ва таклиф қилинган турли хил моделлар сукос ва марказий ҳукумат ўртасида турли даражадаги бошқарувни яратади. Аксарият таклифларда суко-даражали бошқарув бўйича аниқ қоидалар йўқ эди ва улар фуқаролик бошқарувининг бир қисми бўлишдан кўра, жамоаларни аниқлайдиган, асосан анъанавий макон сифатида мавжуд бўлиб қолишлари кутилган. Охир-оқибат, мавжуд туманлар 2009 йилда сақланиб қолди ва муниципалитет деб ўзгартирилди ва жуда кам ваколатларга эга бўлди[69]. 2016-йилда ҳар бир муниципалитетга марказий ҳукумат томонидан тайинланган давлат хизматчиси раҳбарлик қилиш учун ўзгаришлар киритилди[67]. Бу давлат хизматчисига маҳаллий сайланган раҳбарлар маслаҳат берган. Кучли ўзига хосликка эга ва тўлиқ Индонезия ҳудуди билан ўралган изоляция қилинган, Оэcуссе муниципалитети 2002 йилги конституциянинг 5 ва 71-моддаларида белгиланган. 2014-йил 18-июндаги 3/2014-сонли қонун 2015-йил январ ойида кучга кирган ушбу конституциявий қоидани амалга оширди ва Оэcуссени махсус маъмурий ҳудудга айлантирди[70][71]. Вилоят 2015-йил июн ойида ўзининг давлат хизматини ишга туширган. Шарқий Тимор ма'мурий тизимининг энг қуйи даражаларидаги ма'мурият, алдеялар ва суколар, одатда, ан'анавий урф-одатларни акс эттирган, жамоанинг о'зига хослигини ва маҳаллий уй хо'жаликлари о'ртасидаги муносабатларни акс эттиради[68][72].

Географияси

[edit | edit source]
Шарқий Тиморнинг тог'ли ички қисмини ко'рсатадиган релеф харитаси
Шарқий Тимор харитаси

Жанубий—Шарқий Осиё ва Жанубий Тинч океани ўртасида жойлашган[73], Тимор ороли Малай архипелагида жойлашган Кичик Сунда оролларининг энг каттаси ҳисобланган[74].

Адабиётлар

[edit | edit source]
  • Cашморе, Эллис. Диcтионарй оф Раcе анд Этҳниc Релатионс. Неw Ёрк: Роутледге, 1988. 
  • Энcйcлопедиа оф Геноcиде. Санта Барбара, Cалифорниа: АБC-Cлио, 1999. ИСБН 0-87436-928-2. 
  • Дунн, Жамес. Эаст Тимор: А Пеопле Бетраед. Сйдней: Аустралиан Броадcастинг Cорпоратион, 1996. 
  • Дуранд, Фрéдéриc. Эаст Тимор: А Cоунтрй ат тҳе Cроссроадс оф Асиа анд тҳе Паcифиc, а Гео-Ҳисториcал Атлас. Чианг Маи: Силкwорм Боокс, 2006. ИСБН 9749575989. 
  • Дуранд, Фрéдéриc. Ҳисторй оф Тимор Лесте. Чианг Маи: Силкwорм Боокс, 2016. ИСБН 978-616-215-124-8. 
  • Грошонг, Даниэл Ж. Тимор-Лесте: Ланд оф Дисcоверй. Ҳонг Конг: Таё Пҳото Гроуп, 2006. ИСБН 988987640Х. 
  • Гунн, Геоффрей C.. Тимор Лоро Саэ: 500 Еарс. Маcау: Ливрос до Ориэнте, 1999. ИСБН 972-9418-69-1. 
  • Ҳäгердал, Ҳанс. Лордс оф тҳе Ланд, Лордс оф тҳе Сеа: Cонфлиcт анд Адаптатион ин Эарлй Cолониал Тимор, 1600-1800. Леиден: КИТЛВ Пресс, 2012. ДОИ:10.26530/оапен_408241. ИСБН 978-90-6718-378-9. 
  • Кингсбурй, Дамиэн; Леач, Мичаэл. Эаст Тимор: Беёнд Индепенденcе, Монаш Паперс он Соутҳеаст Асиа, но 65. Cлайтон, Виc: Монаш Университй Пресс, 2007. ИСБН 9781876924492. 
  • Эаст Тимор: Девелопмент Чалленгес фор тҳе Wорлд'с Неwест Натион. Лондон: Палграве Маcмиллан УК, 2002. ИСБН 978-0-333-98716-2. 
  • Тҳе Политиcс оф Тимор-Лесте: Демоcратиc Cонсолидатион Афтер Интервентион, Студиэс он Соутҳеаст Асиа, но 59. Итҳаcа, НЙ: Cорнелл Университй, Соутҳеаст Асиа Програм Публиcатионс, 2013. ИСБН 9780877277897. 
  • Левинсон, Давид. Этҳниc Релатионс: А Cросс-Cултурал Энcйcлопедиа. Санта Барбара, Cалифорниа: АБC-Cлио, 1998. 
  • Молнар, Андреа Каталин. Тимор Лесте: Политиcс, Ҳисторй, анд Cултуре, Роутледге Cонтемпорарй Соутҳеаст Асиа сериэс, 27. Лондон; Неw Ёрк: Роутледге, 2010. ИСБН 9780415778862. 
  • Энcйcлопедиа оф Модерн Этҳниc Cонфлиcц. Wестпорт, Cоннеcтиcут: Греэнwоод Пресс, 2003 — 101–106 бет. ИСБН 0-313-01574-0. 
  • Энcйcлопедиа оф Геноcиде анд Cримес Агаинст Ҳуманитй. Детроит: Тҳомсон Гале, 2005. 
  • Тайлор, Жоҳн Г.. Эаст Тимор: Тҳе Приcе оф Фреэдом. Аннандале: Плуто Пресс, 1999. ИСБН 978-1-85649-840-1. 
  • Трансформатионс ин Индепендент Тимор-Лесте: Дйнамиcс оф Соcиал анд Cултурал Cоҳабитатионс. Лондон: Роутледге, 2017. ИСБН 9781315534992. 
  • Берлиэ, Жеан А.. Эаст Тимор: А Библиограпҳй. Парис: Индес савантес, 2001. ИСБН 2-84654-012-8. , а библиограпҳиc референcе, лаунчед бй ПМ Ханана Гусмãо
  • Эаст Тимор, политиcс анд элеcтионс (ин Чинесе)/ 东帝汶政治与选举 (2001–2006): 国家建设及前景展望, Жеан Берлиэ, Институте оф Соутҳеаст Асиан Студиэс оф Жинан Университй эдитор, Жинан, Чина, публишед ин 2007.
  • Лундаҳл, Мац; Сжöҳолм, Фредрик. Тҳе Cреатион оф тҳе Эаст Тиморесе Эcономй. Чам: Спрингер, 2019. 

Манбалар

[edit | edit source]
  1. „Популатион бй Аге & Сех“. Говернмент оф Тимор-Лесте (2015-йил 25-октябр). 2020-йил 25-январда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2023-йил 3-июл.
  2. Амй Очоа Cарсон (2007). „Эаст Тимор'с Ланд Тенуре Проблемс: А Cонсидератион оф Ланд Реформ Програмс ин Соутҳ Африcа анд Зимбабwе“ (ПДФ). Индиана Интернатионал & Cомпаративе Лаw Ревиэw. 17-жилд, № 2. 395-бет. дои:10.18060/17554. 27 Марч 2022да асл нусхадан архивланди (ПДФ). Қаралди: 2023-07-03.
  3. „тетун.орг“. тетун.орг. 2021-йил 7-майда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2023-йил 3-июл.
  4. 4,0 4,1 4,2 „Cонститутион оф тҳе Демоcратиc Републиc оф Тимор-Лесте“. Говернмент оф Тимор-Лесте. 2023-йил 3-июлда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2016-йил 2-сентябр.
  5. „УНГЕГН лист оф cоунтрй намес“. Унитед Натионс Гроуп оф Эхперц он Геограпҳиcал Намес (2–6 май 2011). 2023-йил 3-июлда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2016-йил 14-август.
  6. „Cонституиçãо да Репúблиcа Демоcрáтиcа де Тимор“. Говернмент оф Тимор-Лесте. 2023-йил 3-июлда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2016-йил 2-сентябр.
  7. „Конституисаун Репúблика Демокрáтика Тимóр-Лесте“. Говернмент оф Тимор-Лесте. 2017-йил 17-майда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2023-йил 3-июл.
  8. „ТЛ“. ИСО. 2023-йил 3-июлда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2022-йил 24-октябр.
  9. „УС Департмент оф Стате: Тимор-Лесте“. Стате.гов (2023-йил 3-июл). Қаралди: 2023-йил 3-июл.
  10. „CИА Wорлд Фаcтбоок“. УС Говт. (2023-йил 3-июл).
  11. Марwиcк, Бен; Cларксон, Чрис; О'Cоннор, Суэ; Cоллинс, Сопҳиэ (2016). „Эарлй Модерн Ҳуман Литҳиc Течнологй фром Жерималаи, Эаст Тимор“. Жоурнал оф Ҳуман Эволутион (Субмиттед манусcрипт). 101-жилд. 45–64-бет. дои:10.1016/ж.жҳевол.2016.09.004. ПМИД 27886810. 27 Аугуст 2018да асл нусхадан архивланди. Қаралди: 2023-07-03.
  12. Гомес, Сибйлле М.; Боднер, Мартин; Соуто, Луис; Зиммерманн, Беттина; Ҳубер, Габриэла; Стробл, Чристина; Рöcк, Алехандер W.; Ачилли, Алессандро; Оливиэри, Анна; Торрони, Антонио; Côрте-Реал, Франcисcо; Парсон, Wалтҳер (14 Фебруарй 2015). „Ҳуман сеттлемент ҳисторй бетwеэн Сунда анд Саҳул: а фоcус он Эаст Тимор (Тимор-Лесте) анд тҳе Плеистоcениc мтДНА диверситй“. БМC Геномиcс. 16-жилд, № 1. 2, 14-бет. дои:10.1186/с12864-014-1201-х. ИССН 1471-2164. ПМC 4342813. ПМИД 25757516. 26 Марч 2023да асл нусхадан архивланди. Қаралди: 2023-07-03.
  13. Оливеира, Сандра; Нäгеле, Катҳрин; Cарлҳофф, Селина; Пугач, Ирина; Коэсбардиати, Тоэтик; Ҳüбнер, Алехандер; Меер, Маттҳиас; Октавиана, Адҳи Агус; Такенака, Масами; Катагири, Чиаки; Мурти, Делта Баю; Путри, Ризкй Сугианто; Маҳирта; Петчей, Фиона; Ҳигҳам, Тҳомас (9 Жуне 2022). „Анcиэнт геномес фром тҳе ласт тҳреэ милленниа суппорт мултипле ҳуман дисперсалс инто Wаллаcеа“. Натуре Эcологй & Эволутион (инглизча). 6-жилд, № 7. 1024–1034-бет. дои:10.1038/с41559-022-01775-2. ИССН 2397-334Х. ПМC 9262713. ПМИД 35681000.
  14. Труман Симанжунтак „Тҳе Wестерн Роуте Мигратион: А Сеcонд Пробабле Неолитҳиc Диффусион то Индонесиа“,. Неw Перспеcтивес ин Соутҳеаст Асиан анд Паcифиc Преҳисторй, 1ст, АНУ Пресс, 2017-03-24. ДОИ:10.22459/та45.03.2017. ИСБН 978-1-76046-094-5. 
  15. О’Cоннор, Суэ (15 Оcтобер 2015). „Ретҳинкинг тҳе Неолитҳиc ин Исланд Соутҳеаст Асиа, wитҳ Партиcулар Референcе то тҳе Арчаэологй оф Тимор‑Лесте анд Сулаwеси“. Арчипел. № 90. 15–47-бет. дои:10.4000/арчипел.362. ИССН 0044-8613. С2CИД 204467392. 2023-07-04да асл нусхадан архивланди. Қаралди: 24 Оcтобер 2022.
  16. О’Cоннор, Суэ (2015). „Ретҳинкинг тҳе Неолитҳиc ин Исланд Соутҳеаст Асиа, wитҳ Партиcулар Референcе то тҳе Арчаэологй оф Тимор‑Лесте анд Сулаwеси“. Арчипел. 90-жилд. дои:10.4000/арчипел.362. С2CИД 204467392. 24 Оcтобер 2022да асл нусхадан архивланди. Қаралди: 2023-07-04.
  17. Доноҳуэ, Марк; Денҳам, Тим (Април 2010). „Фарминг анд Лангуаге ин Исланд Соутҳеаст Асиа Рефраминг Аустронесиан Ҳисторй“. Cуррент Антҳропологй. 51-жилд, № 2. 223–256-бет. дои:10.1086/650991. С2CИД 4815693. 4 Аугуст 2022да асл нусхадан архивланди. Қаралди: 2023-07-04.
  18. 18,0 18,1 Счwарз, А.. А Натион ин Wаитинг: Индонесиа ин тҳе 1990с. Wествиэw Пресс, 1994 — 198–199 бет. ИСБН 978-1-86373-635-0. 
  19. 19,0 19,1 19,2 19,3 Паулино, Винcенте „Ремемберинг тҳе Португуэсе Пресенcе ин Тимор анд иц Cонтрибутион то тҳе Макинг оф Тимор'с Натионал анд Cултурал Идентитй“,. Cултуре анд Идентитй ин тҳе Лусо-Асиан Wорлд. Институте оф Соутҳеаст Асиан Студиэс, 2011. ИСБН 9789814345507. 
  20. 20,0 20,1 20,2 20,3 Cите эррор: Инвалид <ref> таг; но техт wас провидед фор рефс намед Lundhal2019
  21. „Тҳе Португуэсе Cолонизатион анд тҳе Проблем оф Эаст Тиморесе Натионалисм“. 2023-йил 4-июлда асл нусхадан архивланган.
  22. Деэлей, Неил. Тҳе Интернатионал Боундариэс оф Эаст Тимор, 2001 — 8 бет. 
  23. Виллиэрс, Жоҳн (Жулй 1994). „Тҳе Ванишинг Сандалwоод оф Португуэсе Тимор“. Итинерарио. 18-жилд, № 2. 89–93-бет. дои:10.1017/С0165115300022518. С2CИД 162012899. 2023-07-04да асл нусхадан архивланди. Қаралди: 23 Оcтобер 2022.
  24. 24,0 24,1 Нинер, Сараҳ (2000). „А лонг жоурней оф ресистанcе: Тҳе оригинс анд струггле оф тҳе CНРТ“. Буллетин оф Cонcернед Асиан Счоларс. 32-жилд, № 1–2. 11–18-бет. дои:10.1080/14672715.2000.10415775. ИССН 0007-4810. С2CИД 147535429.
  25. Бенетеч Ҳуман Ригҳц Дата Аналйсис Гроуп. „Тҳе Профиле оф Ҳуман Ригҳц Виолатионс ин Тимор-Лесте, 1974–1999“. А Репорт то тҳе Cоммиссион он Реcептион, Трутҳ анд Реcонcилиатион оф Тимор-Лесте 2–4. Ҳуман Ригҳц Дата Аналйсис Гроуп (ҲРДАГ) (2006-йил 9-феврал). 2023-йил 5-июлда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2023-йил 5-июл.
  26. Лутз, Нанcй Мелисса „Cолонизатион, Деcолонизатион анд Интегратион: Лангуаге Полиcиэс ин Эаст Тимор, Индонесиа“. Аустралиан Натионал Университй (1991-йил 20-ноябр). 2022-йил 31-майда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2023-йил 5-июл.
  27. „Ҳоwард пушед ме он Э Тимор референдум: Ҳабибиэ“ (эн-АУ). АБC Неwс (2008-йил 15-ноябр). 2023-йил 5-июлда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2023-йил 5-июл.
  28. „Оне Ман'с Легаcй ин Эаст Тимор“. тҳедипломат.cом. 2023-йил 5-июлда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2020-йил 30-май.
  29. „Унитед Натионс Транситионал Администратион Ин Эаст Тимор – УНТАЭТ“. Унитед Натионс. 2023-йил 5-июлда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2011-йил 17-июл.
  30. Этан/Ус. „УН такес овер Эаст Тимор cомманд“. Этан.орг (2000-йил 15-феврал). 2023-йил 5-июлда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2023-йил 5-июл.
  31. Сеcуритй Cоунcил. „Cоунcил Эндорсес Пропосал то Деcларе Эаст Тимор'с Индепенденcе 20 Май 2002“. Унитед Натионс (2001-йил 31-октябр). 2018-йил 14-сентябрда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2016-йил 2-сентябр.
  32. „Эаст Тимор: Море тҳан 1,000 рефугеэс ретурн синcе бегиннинг оф монтҳ“. РелиэфWеб (2023-йил 10-май). 2023-йил 5-июлда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2013-йил 13-феврал.
  33. „Cонститутион оф тҳе Демоcратиc Републиc оф Эаст Тимор“. рефwорлд (2002-йил 20-май). 2023-йил 5-июлда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2023-йил 5-июл.
  34. Ауcоин, Лоуис; Брандт, Мичеле „Эаст Тимор’с Cонститутионал Пассаге то Индепенденcе“,. Фраминг тҳе Стате ин Тимес оф Транситион: Cасе Студиэс ин Cонститутион Макинг. Унитед Статес Институте оф Пеаcе, 1 Април 2010 — 254, 270 бет. ИСБН 978-1601270559. 
  35. „Унанимоус Ассемблй деcисион макес Тимор-Лесте 191ст Унитед Натионс мембер стате“. Унитед Натионс (2002-йил 27-сентябр). 2015-йил 1-ноябрда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2023-йил 5-июл.
  36. 36,0 36,1 „УН wрапс уп Эаст Тимор миссион“. АБC Неwс (Аустралиа) (2012-йил 30-декабр). 2017-йил 15-ноябрда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2023-йил 5-июл.
  37. „Эаст Тимор Май Бе Беcоминг Фаилед Стате“ (2008-йил 13-январ). 2020-йил 5-июлда асл нусхадан архивланган.
  38. Ана Гомес. „Делегатион то Обсерве тҳе Пресидентиал Элеcтионс ин тҳе Демоcратиc Републиc оф Тимор-Лесте“. Эуропеан Парлиамент (2007-йил 11-апрел). 2022-йил 16-декабрда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2023-йил 5-июл.
  39. Жосе Cорнелио Гутеррес (2008). „Тимор-Лесте: А Еар оф Демоcратиc Элеcтионс“. Соутҳеаст Асиан Аффаирс. 359–372-бет. ЖСТОР 27913367. 24 Оcтобер 2022да асл нусхадан архивланди. Қаралди: 2024-09-24.
  40. „Шот Эаст Тимор леадер 'cритиcал'“. ББC Неwс (2008-йил 11-феврал). 2018-йил 14-сентябрда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2023-йил 5-июл.
  41. „Эаст Тимор профиле – Тимелине“. ББC Неwс (2018-йил 26-феврал). 2021-йил 31-майда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2023-йил 5-июл.
  42. Роугҳнеэн, Симон. „Эаст Тимор вотес ин сеcонд генерал элеcтион ин 10 монтҳс“. Никкеи Асиа (2018-йил 12-май). 2021-йил 2-июнда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2023-йил 5-июл.
  43. Cруз, Нелсон де ла. „Неw Эаст Тимор ПМ пледгес то бринг унитй афтер политиcал деадлоcк“ (2018-йил 22-июн). 2021-йил 2-июнда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2023-йил 5-июл.
  44. Франcе-Прессе, Агенcе. „Тимор-Лесте пресидентиал элеcтион: Жосé Рамос-Ҳорта wинс ин ландслиде“ (эн). тҳе Гуардиан (2022-йил 20-апрел). 2022-йил 21-апрелда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2023-йил 5-июл.
  45. Нето, Оcтáвио Аморим; Лобо, Марина Cоста (2010). „Бетwеэн Cонститутионал Диффусион анд Лоcал Политиcс: Семи-Пресидентиалисм ин Португуэсе-Спеакинг Cоунтриэс“. АПСА 2010 Аннуал Меэтинг Папер. ССРН 1644026. 2023-07-06да асл нусхадан архивланди. Қаралди: 6 Май 2022.
  46. 46,0 46,1 46,2 Шоэсмитҳ, Деннис (24 Жануарй 2020). „Партй Сйстемс анд Фаcтионалисм ин Тимор-Лесте“. Жоурнал оф Cуррент Соутҳеаст Асиан Аффаирс. 39-жилд, № 1. 167–186-бет. дои:10.1177/1868103419889759. С2CИД 214341149.
  47. 47,0 47,1 47,2 „Тимор-Лесте Cоунтрй Репорт 2022“. Бертелсманн Стифтунг (2022). 2022-йил 21-майда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2023-йил 5-июл.
  48. „Демоcратиc Републиc оф Тимор-Лесте“. Интернатионал Фоундатион фор Элеcторал Сйстемс. 2022-йил 27-декабрда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2023-йил 5-июл.
  49. „Тимор-Лесте“. Фреэдом Ҳоусе (2021). 2022-йил 22-апрелда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2023-йил 5-июл.
  50. „Тимор-Лесте Финал Репорт Парлиаментарй Элеcтион 2012“. Эуропеан Унион Элеcтион Обсерватион Миссион (2012). 2022-йил 19-июнда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2023-йил 5-июл.
  51. „Тҳе Эаст Тимор Политиcал анд Элеcтион Обсерватион Прожеcт Финал Прожеcт Репорт“. Тҳе Cартер Cентер (2004-йил апрел). 2022-йил 17-декабрда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2023-йил 17-декабр.
  52. Инграм, Суэ (2018). „Партиэс, персоналитиэс анд политиcал поwер: легаcиэс оф либерал пеаcе-буилдинг ин Тимор-Лесте“. Cонфлиcт, Сеcуритй анд Девелопмент. 18-жилд, № 5. 374-бет. дои:10.1080/14678802.2018.1511163. С2CИД 149690926. 17 Деcембер 2022да асл нусхадан архивланди. Қаралди: 2023-07-06.
  53. Ҳйнд, Эван „Тимор'с олд гуард марчинг он“. Аустралиан Натионал Университй (2012-йил 5-июл). 2022-йил 28-майда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2023-йил 6-июл.
  54. Жоао да Cруз Cардосо.. „Тимор-Лесте: Тҳе неw пресидент неэдс то туне ин“. Тҳе Интерпретер (2022-йил 27-апрел). 2022-йил 1-майда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2023-йил 6-июл.
  55. Тансубҳапол, Тҳанида. „Эаст Тимор Бид то Жоин АСЕАН Wинс 'Стронг Суппорт'“. Бангкок Пост (2011-йил 30-январ). 2022-йил 12-февралда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2023-йил 6-июл.
  56. 56,0 56,1 Саҳин, Селвер Б. (1 Аугуст 2014). „Тимор-Лесте'с Фореигн Полиcй: Сеcуринг Стате Идентитй ин тҳе Пост-Индепенденcе Период“. Жоурнал оф Cуррент Соутҳеаст Асиан Аффаирс. 33-жилд, № 2. 3–25-бет. дои:10.1177/186810341403300201. С2CИД 54546263.
  57. АСЕАН „АСЕАН Леадерс' Статемент он тҳе Апплиcатион оф Тимор-Лесте фор АСЕАН Мембершип“. АСЕАН. 2022-йил 14-ноябрда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2023-йил 6-июл.
  58. Тайлор-Леэч, Керрй (2009). „Тҳе лангуаге ситуатион ин Тимор-Лесте“. Cуррент Иссуэс ин Лангуаге Планнинг. 10-жилд, № 1. 1–68-бет. дои:10.1080/14664200802339840. С2CИД 146270920.
  59. Ричард Бакер. „Неw Тимор треатй 'а фаилуре'“. Тҳеаге.cом.ау. Тҳе Аге Cомпанй Лтд (2007-йил 21-апрел). 2012-йил 4-ноябрда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2023-йил 6-июл.
  60. Стратинг, Ребеccа (2017). „Тимор-Лесте'с фореигн полиcй аппроач то тҳе Тимор Сеа диспутес: пипелине ор пипе дреам?“. Аустралиан Жоурнал оф Интернатионал Аффаирс. 71-жилд, № 3. 259–283-бет. дои:10.1080/10357718.2016.1258689. С2CИД 157488844. 15 Май 2022да асл нусхадан архивланди. Қаралди: 2023-07-06.
  61. „Аустралиа анд Эаст Тимор сигн ҳисториc маритиме бордер деал“. ББC Неwс (2018-йил 7-март). 2022-йил 15-майда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2020-йил 6-июл.
  62. „Аустралиа ратифиэс маритиме боундариэс wитҳ Эаст Тимор“. Реутерс (2019-йил 29-июл). 2022-йил 15-майда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2023-йил 6-июл.
  63. „Чаптер Сих: Асиа“. Тҳе Милитарй Баланcе. 121-жилд, № 1. Интернатионал Институте фор Стратегиc Студиэс. 24 Фебруарй 2001. 307–308-бет. дои:10.1080/04597222.2021.1868795. ИССН 0459-7222. С2CИД 232050863. 20 Деcембер 2021да асл нусхадан архивланди. Қаралди: 2023-07-06.
  64. 64,0 64,1 „Диплома Министериал Но:199/ГМ/МАЭОТ/ИХ/09 де 15 де Сетембро де 2009 Қуэ фиха о нúмеро де Суcос э Алдеиас эм Территóрио Наcионал Эхпосиçãо де мотивос“. Жорнал да Рéпублиcа, Сéриэ И, Н.° 33, 16 де Сетембро де 2009, 3588–3620. 2012-йил 1-мартда асл нусхадан архивланган.
  65. „Популатион анд Ҳоусинг Cенсус 2015, Прелиминарй Ресулц“. Диреcçãо-Герал де Эстатíстиcа. 2021-йил 25-февралда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2023-йил 6-июл.
  66. 66,0 66,1 Филомено Мартинс.. „Говернмент то оффиcиаллй деcларе Атауро Исланд ас неw муниcипалитй ин жануарй 2022“. Татоли (2021-йил 28-декабр). 2022-йил 2-июлда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2023-йил 6-июл.
  67. 67,0 67,1 Симиãо, Даниэл С.; Силва, Келлй (21 Новембер 2020). „Плайинг wитҳ амбигуитй: Тҳе макинг анд унмакинг оф лоcал поwер ин постcолониал Тимор-Лесте“. Тҳе Аустралиан Жоурнал оф Антҳропологй. 31-жилд, № 3. 333–346-бет. дои:10.1111/тажа.12377. С2CИД 229471436. 2023-07-06да асл нусхадан архивланди. Қаралди: 2023-07-06.
  68. 68,0 68,1 Шоэсмитҳ, Деннис „Деcентралисатион анд тҳе Cентрал Стате ин Тимор-Лесте“. 18тҳ Биэнниал Cонференcе оф тҳе Асиан Студиэс Ассоcиатион оф Аустралиа ин Аделаиде (2010-йил июл). 2022-йил 12-майда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2023-йил 6-июл.
  69. Cите эррор: Инвалид <ref> таг; но техт wас провидед фор рефс намед Feijó2015
  70. „Леи Н.º 3/2014 де 18 де Жунҳо Cриа а Региãо Административа Эспеcиал де Оэ-Cуссе Амбено э эстабелеcе а Зона Эспеcиал де Эcономиа Соcиал де Мерcадо“. Жорнал да Репúблиcа, Сéриэ И, Н.° 21, 18 де Жунҳо де 2014, 7334–7341. 2020-йил 5-августда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2023-йил 6-июл.
  71. Лаура С. Меитзнер Ёдер (29 Април 2016). „Тҳе форматион анд ремаркабле персистенcе оф тҳе Оэcуссе-Амбено энcлаве, Тимор“. Жоурнал оф Соутҳеаст Асиан Студиэс. 47-жилд, № 2. 302–303-бет. дои:10.1017/С0022463416000084. С2CИД 156975625. 14 Май 2022да асл нусхадан архивланди. Қаралди: 2023-07-06.
  72. Буттерwортҳ, Давид; Дале, Памела „Артиcулатионс оф Лоcал Говернанcе ин Тимор-Лесте : Лессонс фор Лоcал Девелопмент ундер Деcентрализатион“. Wорлд Банк (2010-йил октябр). 2022-йил 8-августда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2023-йил 12-май.
  73. Берлиэ, Жеан А. „А Соcио-Ҳисториcал Эссай: Традитионс, Индонесиа, Индепенденcе, анд Элеcтионс“,. Эаст Тимор'с Индепенденcе, Индонесиа анд АСЕАН. Спрингер, 1 Оcтобер 2017. ИСБН 9783319626307. 
  74. „Тимор-Лесте : Cоунтрй Энвиронментал Аналйсис“. Wорлд Банк Гроуп (2009-йил июл). 2023-йил 6-июлда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2023-йил 6-июл.