Қитъалараро баллистик ракета(ҚБР) (инглизча: интерcонтинентал баллистиc миссиле (ИCБМ)) — камида 5 000 километр масофага учадиган баллистик ракета бо'либ, асосан ядровий қуролларни етказиб бериш учун мо'лжалланган (бир ёки бир нечта термоядровий каллакларни етказиб бериш). Ан'анавий, кимёвий ва биологик қуроллар ҳам турли хил самарадорлик билан етказиб берилиши мумкин, аммо ҳеч қачон ҚБРларда жойлаштирилмаган. Ко'пгина замонавий дизайнлар бир нечта мустақил равишда нишонга олинадиган қайта кириш воситаларини қо'ллаб-қувватлайди(МИРВс), битта ракетага бир нечта жанговар каллакларни олиб юриш имконини беради, уларнинг ҳар бири бошқа нишонга зарба бера олади. Россия, Америка Қо'шма Штатлари, Хитой, Франсия, Ҳиндистон, Буюк Британия ва Шимолий Корея ягона ҚБРга эга эканлиги ма'лум.

Дастлабки ҚБРлар чекланган аниқликка эга эди, бу уларни фақат шаҳарлар каби энг катта нишонларга қарши фойдаланишга яроқли қилди. Улар "хавфсиз" таянч вариант сифатида ко'рилди, бу тўхтатувчи кучни ҳужум қилиш қийин бўлган нуқтага яқин жойда ушлаб туради. Ҳарбий нишонларга (айниқса қаттиқлаштирилган) ҳужумлар ҳали ҳам аниқроқ, бошқариладиган бомбардимончидан фойдаланишни талаб қилади. Иккинчи ва учинчи авлод конструксиялари (масалан, ЛГМ-118 Тинчликпарвари) ҳатто энг кичик нуқтали нишонларга ҳам муваффақиятли ҳужум қилиш мумкин бўлган нуқтага қадар аниқликни кескин оширди.

ИCБМлар бошқа баллистик ракеталарга қараганда ко'проқ масофа ва тезликка эга: о'рта масофали баллистик ракеталар(ИРБМ), қисқа масофали баллистик ракеталар(СРБМ) ва тактик баллистик ракеталар(ТБМ). Қисқа ва о'рта масофали баллистик ракеталар умумий баллистик ракеталар сифатида танилган.

Тарих

Иккинчи жаҳон уруши

ИCБМ учун биринчи амалий дизайн фашистлар Германиясининг В-2 ракета дастуридан келиб чиқди. Вернҳер фон Браун ва унинг жамоаси томонидан ишлаб чиқилган суюқ ёқилг'ида ишлайдиган В-2 фашистлар Германияси томонидан 1944-йил о'рталаридан 1945-йил мартигача Британия ва Белгия шаҳарларини, хусусан Антверпен ва Лондонни бомбардимон қилиш учун кенг қўлланган.

" Прожект Америка " остида фон Браун жамоаси Ню-Ёрк ва бошқа Америка шаҳарларини бомбардимон қилиш учун мо'лжалланган А9/10 ИCБМни ишлаб чиқди. Дастлаб радио орқали бошқарилиши мо'лжалланган бо'либ, Элстер операцияси муваффақияцизликка учраганидан кейин у учувчи кемага айлантирилди. А9/А10 ракетасининг иккинчи босқичи 1945-йил январ ва феврал ойларида бир неча марта синовдан о'тказилди.

Урушдан кейин АҚШ Паперcлип операциясини амалга оширди, бу операция фон Браун ва бошқа юзлаб немис олимларини АҚШ армияси учун ИРБМ, ИCБМ ва ишга тушириш мосламаларини ишлаб чиқиш учун Қо'шма Штатларга олиб кетди^[1]^[2].

Совуқ уруш

Иккинчи жаҳон урушидан кейин америкаликлар ва советлар В-2 ва бошқа немис уруши дизайнлари асосида ракета тадқиқотлари дастурларини бошладилар. АҚШ армиясининг ҳар бир бо'лими о'з дастурларини бошлади, бу эса ҳаракатларни сезиларли даражада тезлашишига олиб келди. Совет Иттифоқида ракета тадқиқотлари марказлаштирилган тарзда ташкил этилган бо'лса-да, бир нечта жамоалар турли дизайнлар устида ишлаган.

Совет Иттифоқида дастлабки ривожланиш Европа нишонларига ҳужум қила оладиган ракеталарга қаратилган эди. Бу 1953-йилда Сергей Королёвга янги ишлаб чиқилган водород бомбаларини етказиб беришга қодир бўлган ҳақиқий ИCБМни ишлаб чиқишни бошлаш буюрилганидан бошланган. Доимий молиялаштиришни ҳисобга олган ҳолда, Р-7 бироз тезликда ривожланди. Биринчи парвоз 1957-йил 15-майда бо'либ о'тди ва у 400 км узоқликда кутилмаган ҳалокатга олиб келди. Биринчи муваффақиятли синов 1957-йил 21-августда бо'либ о'тди. Р-7 6000 км дан ортиқ масофани босиб о'тди ва дунёдаги биринчи ИCБМга айланди. Биринчи стратегик-ракета блоки 1959-йил 9-февралда Россиянинг шимоли-ғарбий қисмидаги Плесецкда ишга тушди^[3]^[4].

Айнан шу Р-7 ракетаси 1957-йил 4-октябрда коинотга биринчи сунъий ё'лдошни жойлаштирди. Тарихдаги биринчи одамнинг коинотга парвози 1961-йил 12-апрелда Совет Иттифоқи томонидан Р-7 "Восток" ҳосиласида амалга оширилган. Космонавт Юрий Гагарин. Р-7 нинг жиддий модернизация қилинган версияси ҳали ҳам Совет/Россия "Союз" космик кемаси учун учириш воситаси сифатида қўлланади, бу Сергей Королёвнинг ракета дизайнининг 60-йилдан ортиқ эксплуатация тарихини белгилайди.

АҚШ 1946-йилда РТВ-А-2 Ҳироc лойиҳаси билан ҚБР тадқиқотини бошлади. Бу уч босқичли сай-ҳаракатлар бо'либ, ИCБМ ривожланиши учинчи босқичгача бошланмайди. Бироқ, В-2 дизайнидаги о'згаришларни синаб ко'риш учун ишлатиладиган иккинчи босқич дизайни 1948-йилда фақат учта қисман муваффақиятли ишга туширилгандан со'нг, молиялаштириш қисқартирилди. Ҳаво устунлиги ва чинакам қит'алараро бомбардимончи самолётлар билан янги ташкил этилган АҚШ Ҳаво кучлари ИCБМни ривожлантириш муаммосини жиддий қабул қилмади. 1953-йилда Совет Иттифоқи о'зининг биринчи термоядро қуролини синовдан о'тказгандан со'нг вазият о'згарди, аммо фақат 1954-йилда Атлас ракетаси пайдо бо'лди. Атлас А биринчи марта 1957-йил 11-июнда парвоз қилди. Ракета портлашига қадар парвоз бор-ё'г'и 24 сония давом этди. Атлас ракетасининг тўлиқ масофага биринчи муваффақиятли парвози 1958-йил 28-ноябрда бўлиб ўтди^[5]. Атласнинг биринчи қуролли версияси Атлас Д 1959-йилнинг январида Ванденбергда ишга туширилганлиги эълон қилинди, гарчи у ҳали учмаган бўлса ҳам биринчи синов парвози 1959-йил 9-июлда амалга оширилди ва ракета 1-сентабрда хизматга қабул қилинди^[6]^[7].

Р-7 ва Атласнинг ҳар бири катта ишга тушириш мосламасини талаб қилди, бу уларни ҳужумга қарши ҳимоясиз қилиб қо'йди ва уларни тайёр ҳолатда ушлаб туриш мумкин эмас эди. ИCБМ технологиясининг дастлабки йилларида муваффақияцизлик даражаси жуда юқори эди. Инсоннинг космик парвоз дастурлари (Восток, Меркурий, Восход, Эгизаклар ва бошқалар) ишончлиликка бўлган ишончни намойиш этишнинг юқори ко'ринадиган воситаси бо'либ хизмат қилди ва муваффақиятлар бевосита миллий мудофаа та'сирига айланди. АҚШ космик пойгада советлардан анча ортда қолди ва шунинг учун АҚШ президенти Жоҳн Кеннедий томонидан молиялаштирилган Сатурн ракета технологиясидан фойдаланган ҳолда Аполлон дастуридаги улушларни оширди.

Ушбу дастлабки ИCБМлар ко'плаб космик учириш тизимларининг асосини ташкил этди. Мисол учун Р-7, Атлас, Редстоне, Титан ва Протонни о'з ичига олади, улар олдинги ИCБМлардан олинган, лекин ҳеч қачон ИCБМ сифатида жойлаштирилмаган. Эйзенхауэр ма'мурияти ЛГМ-30 Минутеман, Поларис ва Скйболт каби қаттиқ ёқилг'ида ишлайдиган ракеталарни ишлаб чиқишни қо'ллаб-қувватлади. Замонавий ИCБМлар аниқлиги ошиши, кичикроқ ва енгил жанговар каллаклари туфайли ота-боболаридан кичикроқ бо'либ, қаттиқ ёқилг'идан фойдаланади, бу эса уларни орбитал ракеталар сифатида камроқ фойдали қилади.

Г'арбнинг ушбу тизимларни жойлаштиришга бўлган нуқтаи назари о'заро ишончли вайронагарчиликнинг стратегик назариясига асосланган эди. 1950-1960-йилларда америкаликлар ва советлар томонидан баллистик ракетага қарши тизимларни ишлаб чиқиш бошланди. Бундай тизимлар 1972-йилги Анти-Баллистик Ракета Шартномаси билан чекланган эди. Биринчи муваффақиятли АБМ синови 1961-йилда Советлар томонидан о'тказилди, кейинчалик у 1970-йилларда Москвани ҳимоя қилувчи то'лиқ ишлайдиган тизимни о'рнатди^[8].

1972-йилдаги САЛТ шартномаси америкаликлар ва советларнинг ИCБМ учиргичлари сонини мавжуд даражада музлатиб қо'йди ва фақат тенг миқдордаги қуруқликдаги ИCБМ ишга тушириш мосламалари демонтаж қилинган тақдирдагина янги сув ости кемаларига асосланган СЛБМ учириш мосламаларини яратишга рухсат берди. САЛТ ИИ деб номланган кейинги музокаралар 1972-йилдан 1979-йилгача бо'либ о'тди ва аслида АҚШ ва Совет қо'шинларининг ядровий каллаклари сонини камайтирди. САЛТ ИИ ҳеч қачон АҚШ Сенати томонидан ратификация қилинмаган, бироқ унинг шартлари 1986-йилгача, Рейган ма'мурияти Советларни шартномани бузганликда айблаганидан со'нгбекор қилинган.

1980-йилларда Президент Роналд Рейган стратегик мудофаа ташаббусини, шунингдек, МХ ва Мидгетман ИCБМ дастурларини ишга туширди.

Хитой 1960-йилларнинг бошларида Совет Иттифоқи билан мафкуравий бо'линишдан кейин о'зининг совуқ урушига кирган минимал мустақил ядровий то'хтатувчи воситани ишлаб чиқди. 1964-йилда маҳаллий ишлаб чиқарилган ядро қуролини биринчи марта синовдан о'тказгандан со'нг, у турли хил жанговар каллаклар ва ракеталарни ишлаб чиқишни давом эттирди. 1970-йилларнинг бошидан бошлаб, суюқ ёқилг'ида ишлайдиган ДФ-5 ИCБМ ишлаб чиқилган ва 1975-йилда сун'ий ё'лдошни учириш воситаси сифатида ишлатилган. Америка Қо'шма Штатлари ва Совет Иттифоқи - 1981-йилга келиб биринчи жуфтлик ва 1990-йилларнинг охирларида йигирмата ракета хизмат ко'рсатган ҳолда силос жойлаштирилди^[9]. Хитой ҳам ЖЛ-1 о'рта масофали баллистик ракетасини жойлаштирди^[10].

1959-йилдан 2014-йилгача қуруқликка асосланган ИCБМни жойлаштириш тарихи

Совуқ урушдан кейинги

1991-йилда Қо'шма Штатлар ва Совет Иттифоқи СТАРТ И шартномасида о'зларининг жойлаштирилган ИCБМларини ва тегишли жанговар каллакларни камайтиришга келишиб олдилар.

2016-йил ҳолатига ко'ра, Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Хавфсизлик Кенгашида доимий о'ринга эга бўлган барча бешта давлат узоқ масофали баллистик ракета тизимларига эга, Россия, Америка Қо'шма Штатлари ва Хитойда ҳам қуруқликдаги ИCБМ ракеталари мавжуд.

Исроил 2008-йилда фойдаланишга топширилган Ерихо ИИИ ИCБМ ё'л-мобил ядровий қуролини жойлаштирган деб ишонилади.

Ҳиндистон 2012-йил 19-апрелда 5000 км дан ортиқ масофани босиб ўтган Агни В ни муваффақиятли синовдан ўтказди ва ИCБМ клубига киришга да’во қилди^[11]. Чет эллик тадқиқотчилар ракетанинг ҳақиқий масофасини 8 000 км гача деб тахмин қилмоқдалар, Ҳиндистон бошқа мамлакатларни хавотирга солмаслиги учун унинг имкониятларини камайтирган^[12].

2012-йилга келиб, баъзи разведка идоралари Шимолий Корея ИCБМни ишлаб чиқаётгани ҳақида тахминлар бор эди. Шимолий Корея 2012-йилнинг 12-декабрида 32 метр баландликдаги Унҳа-3 ракетаси ёрдамида сун’ий йўлдошни коинотга муваффақиятли қўйди. Қо'шма Штатларнинг та'кидлашича, учириш аслида ИCБМни синаб ко'риш усулидир. 2017-йил июл ойи бошида Шимолий Корея биринчи марта катта термоядровий каллакни олиб юришга қодир ИCБМни муваффақиятли синовдан ўтказганини даъво қилди.

2014-йил июл ойида Хитой 12 000 километр масофани босиб ўтишга қодир ва таҳлилчиларнинг фикрича, ИCБМнинг энг янги авлоди Донгфенг-41 (ДФ-41) ишлаб чиқилишини э’лон қилди. Бу ИCБМ, МИРВ технологияси билан жиҳозланган^[13].

Замонавий ҚБРлар

8 000 км гача бўлган бир нечта ядро каллакларини олиб ўтишга қодир бўлган сув ости кемасидан учириладиган Тридент ИИ Д5 ядровий ракета тизимининг схематик кўриниши

Замонавий ҚБР одатда бир нечта мустақил нишонга олинадиган қайта кириш транспорт воситаларини (МИРВ) олиб юради, уларнинг ҳар бири алоҳида ядровий каллакни олиб юради, бу битта ракета бир нечта нишонларни уриш имконини беради дегани. МИРВ замонавий жанговар каллакларнинг тез кичрайиб бораётган ўлчамлари ва оғирлиги ҳамда стратегик қуролларни чеклаш тўғрисидаги шартномаларнинг (САЛТ И ва САЛТ ИИ) ўсиши эди, бу эса ракеталар сонига чекловлар киритди. Шунингдек, у баллистик ракетага қарши таклиф қилинган жойлаштиришга „осон жавоб“ эканлигини исботлади. (АБМ) тизимлари: Қўшимча жанговар каллакларни уриб туширишга қодир АБМ тизимини қуришдан кўра, мавжуд ракета тизимига кўпроқ жанговар каллакларни қўшиш анча арзон, шунинг учун АБМ тизими таклифларининг аксарияти амалий эмас деб топилди. Биринчи операцион АБМ тизимлари 1970-йилларда Қўшма Штатларда ўрнатилди. Шимолий Дакотада жойлашган Сафегуард АБМ иншооти 1975-йилдан 1976-йилгача фаолият кўрсатган. Советлар ўзларининг АБМ-1 Галош тизимини 1970-йилларда Москва атрофида жойлаштирганлар, у ҳозир ҳам хизмат қилмоқда. Исроил 1998-йилда Арроw ракетасига асосланган миллий АБМ тизимини жойлаштирди, лекин у асосан ИCБМ эмас, балки қисқа масофали баллистик ракеталарни тутиб олиш учун мўлжалланган^[14]. Аляскада жойлашганАмерика Қўшма Штатлари миллий ракетага қарши мудофаа тизими 2004-йилда дастлабки операцион қобилиятига эришди^[15]

ИCБМлар бир нечта платформаларда жойлаштирилиши мумкин:

ракета силосларида, улар ҳарбий ҳужумдан ҳимоя қилади
сув ости кемаларида: сув ости баллистик ракеталари (СЛБМ), кўпчилик ёки барча СЛБМлар узоқ ИCБМ диапазонига эга (ИРБМлардан фарқли ўлароқ)
оғир юк машиналарида: Бу Тополнинг ўзиюрар мобил учириш мосламасидан жойлаштирилиши мумкин бўлган, йўлсиз ерларда ҳаракатлана оладиган ва ўз маршрутининг исталган нуқтасидан ракетани учиришга қодир бўлган бир версиясига тааллуқлидир.
релслардаги мобил ишга туширгичлар: Бу, масалан, РТ-23УТТҲ „Молодец“ учун амал қилади.

Охирги учта тур мобил ва шунинг учун уларни топиш қийин. Сақлаш вақтида ракетанинг энг муҳим хусусиятларидан бири унинг хизматга яроқлилигидир. Биринчи компютер томонидан бошқариладиган ИCБМнинг асосий хусусиятларидан бири Минутеман ракетаси ўзини синаб кўриш учун ўз компютеридан тез ва осон фойдаланиши эди.

Учиришдан сўнг, кучайтиргич ракетани итариб юборади ва кейин тушиб кетади. Кўпгина замонавий кучайтиргичлар қаттиқ ёқилғида ишлайдиган ракета двигателлари бўлиб, улар узоқ вақт давомида осонгина сақланиши мумкин. Дастлабки ракеталарда суюқ ёқилғида ишлайдиган ракета двигателлари ишлатилган. Кўпгина суюқ ёқилғида ишлайдиган ИCБМларни доимо ёқилғида ушлаб туриш мумкин эмас эди, чунки криёженик ёқилғи суюқ кислород қайнаб, муз ҳосил бўлишига олиб келди ва шунинг учун ракетани ишга туширишдан олдин ёқилғи билан таъминлаш керак эди. Ушбу процедура сезиларли кечикиш манбаи бўлиб, ракеталарни ишлатишдан олдин душман ҳамкасблари томонидан йўқ қилинишига имкон бериши мумкин эди. Ушбу муаммони ҳал қилиш учун Буюк Британия ракетани биринчи зарбадан ҳимоя қиладиган ракета силосини ихтиро қилди ва шунингдек, ёқилғи қуйиш операцияларини ер остига яширган.

Кучайтиргич тушиб кетгандан сўнг, қолган қисм бир нечта жанговар каллакларни чиқаради, уларнинг ҳар бири ўзининг қуввациз баллистик траэкториясида давом этади, худди артиллерия снарядлари ёки тўп ўқи каби. Жанг каллаги конус шаклидаги қайта кириш воситасига ўралган ва парвознинг ушбу босқичида аниқлаш қийин, чунки ҳимоячиларга унинг ўрнини белгилаш учун ракета чиқиндилари ёки бошқа чиқиндилар йўқ. Жанг каллакларининг юқори тезлиги уларни ушлаб туришни қийинлаштиради ва тахминан 30 дақиқа ичида учириш жойидан минглаб километр узоқликда жойлашган (ва сув ости кемаларининг мумкин бўлган жойлашуви туфайли: дунёнинг исталган нуқтасида) нишонларга озгина огоҳлантириш имконини беради.

Кўпгина расмийларнинг таъкидлашича, ракеталар алюминланган шарлар, электрон шовқин чиқаргичлар ва тутиб туриш мосламалари ва радарларни чалғитишга мўлжалланган бошқа нарсаларни ҳам чиқаради.

Думалоқ хатолик эҳтимоли жуда муҳим, чунки думалоқ хатолик эҳтимолини икки баравар камайтириш зарур бўлган жанговар каллак энергиясини тўрт марта камайтиради. Аниқлик навигация тизимининг аниқлиги ва мавжуд геодезик маълумотлар билан чекланган.

Стратегик ракета тизимлари фақат ҳисоб-китоблардан келиб чиқадиган навигация хатоларини камайтириш учун минглаб миллионлаб ФЛОПС навигация дифференсиал тенгламаларини ҳисоблаш учун мўлжалланган махсус интеграл микросхемалардан фойдаланиши тахмин қилинади. Ушбу схемалар одатда ракетанинг ўрнини доимий равишда қайта ҳисоблайдиган иккилик қўшимча схемалар тармоғидир. Навигация схемасига киришлар ракета учирилишидан олдин юкланган навигация киритиш жадвалига мувофиқ умумий мақсадли компютер томонидан ўрнатилади.

Совет Иттифоқи томонидан ишлаб чиқилган махсус қурол — Фраксиёнел орбитал бомбардимон тизими қисман орбитал траэкторияга эга эди ва кўпгина ИCБМлардан фарқли ўлароқ, унинг орбитал парвоз йўлидан аниқлаб бўлмайди. У қурол-яроғларни назорат қилиш бўйича келишувларга мувофиқ, ИCБМларнинг максимал диапазонини кўриб чиқадиган ва орбитал ёки фраксиёнел-орбитал қуролларни тақиқлайди. Бироқ, маълумотларга кўра, Россия янги Сармат ИCБМ устида ишламоқда, у Фраксион орбитал бомбардимон қилиш концепцияларидан фойдаланиб, шимолий қутб ҳудудлари устидан учиш ўрнига жанубий қутбга яқинлашишда фойдаланади. Ушбу ёндашувдан фойдаланиб, у Калифорния ва Аляскадаги Америка ракеталарга қарши мудофаа батареяларидан қочади.

ИCБМ технологиясининг янги ишланмаси РС-28 Сармат каби гипертовушли сузувчи транспорт воситаларини фойдали юк сифатида ташишга қодир ИCБМлардир.

Ракетага қарши мудофаа

Анти-баллистик ракета - бу кирувчи ядровий ёки ядровий бо'лмаган ИCБМга қарши туриш учун жойлаштирилиши мумкин бўлган ракета. ИCБМларни траэкториясининг учта минтақасида ушлаб туриш мумкин: кучайтириш босқичи, курснинг о'рта босқичи ёки терминал фазаси. Америка Қо'шма Штатлари, Россия, Ҳиндистон, Франсия, Исроил ва Хитой ҳозирда баллистик ракетага қарши тизимларни ишлаб чиқди, улардан Россиянинг А-135 баллистик ракетага қарши тизими, Американинг Ерга асосланган Мидcоурсе Мудофааси ва Ҳиндистоннинг Притҳви, Мудофаа воситаси Марк-ИИ ядровий, кимёвий, биологик ёки ан'анавий жанговар каллакларни ташувчи ИCБМларни тутиб олиш ва уриб тушириш қобилиятига эга ягона тизимдир.

Махсус ҚБРлар

Қуруқликда жойлаштирилган ҚБРлар

Тезкор

Ишлаб чиқилаётган

Йўқ қилинган ёки бекор қилинган

Номи	Минимал масофа (км)	Максимал масофа (км)	Мамлакат
ЛГМ-30 Минутеман ИИИ		13,000	АҚСҲ
РС-28 Сармат		18,000	Россия
РТ-2УТТҲ "Топол М" (СС-27)		11,000	Россия
РС-24 "Ярс" (СС-29)		11,000	Россия
РС-26 Рубезҳ	6,000	12,600	Россия
УР-100Н		10,000	Совет иттифоқи /Россия
Р-36 (СС-18)	10,200	16,000	Совет иттифоқи /Россия
ДФ-4	5,500	7,000	Хитой
ДФ-31	7,200	11,200	Хитой
ДФ-5	12,000	15,000	Хитой
ДФ-41	12,000	15,000	Хитой
Ҳwасонг-14	6,700	10,000	Шимолий Корея
Ҳwасонг-15		13,000	Шимолий Корея
Ҳwасонг-16		13,000	Шимолий Корея
Таимур-И			Покистон
Гроунд Басед Стратегиc Детеррент			АҚСҲ
Агни-ВИ	11,000	12,000	Ҳиндистон
Суря	12,000	16,000	Ҳиндистон
ЛГМ-30Ф Минутеман ИИ		11,265	АҚСҲ
ЛГМ-30А/Б Минутеман И		10,186	АҚСҲ
ЛГМ-118 Пеаcекеэпер		14,000	АҚСҲ
Титан ИИ (СМ-68Б, ЛГМ-25C)		16,000	АҚСҲ
Титан И (СМ-68, ҲГМ-25А)		11,300	АҚСҲ
СМ-65 Атлас (СМ-65, CГМ-16)		10,138	АҚСҲ
МГМ-134 Мидгетман		11,000	АҚСҲ
РТВ-А-2 Ҳироc	2,400	8,000	АҚСҲ
РТ-2		10,186	Совет иттифоқи
РТ-23 Молодец		11,000	Совет иттифоқи /Россия
РТ-21 Темп 2С		10,500	Совет иттифоқи
Р-9 Десна		16,000	Совет иттифоқи
Р-16		13,000	Совет иттифоқи
Р-26		12,000	Совет иттифоқи
МР-УР-100 Сотка	1,000	10,320	Совет иттифоқи /Россия
УР-100		10,600	Совет иттифоқи
УР-200		12,000	Совет иттифоқи
РТ-20П		11,000	Совет иттифоқи
Р-7 Семёрка	8,000	8,800	Совет иттифоқи
Ҳwасонг-13	1,500	12,000	Шимолий Корея

Манбалар

[1] "19: Космосдан ҳарбий фойдаланишни ошириш"

[2] "Дунёдаги энг кучли баллистик ракета"

[3] "ЭУCОМ тарихидаги бу ҳафта: 1959-йил 6-12-феврал"

[4] Уэйд, Марк. "Р-7". Астронавтика энциклопедияси

[5] "Атлас" Космосни о'рганиш. Парвоз асри. 2011-йил 11-октабрда

[6] "Атлас Д"

[7] "Атлас"

[8] Москва АБМ тизими

[9] "ДФ-5"Америка олимлари федерацияси

[10] "92 Хиа тури"

[11] "Агни-В синовдан муваффақиятли о'тди"

[12] "Ҳиндистон Агни-Внинг имкониятларини пасайтирди: хитойлик мутахассислар"

[13] “Хитой “янги авлод узоқ масофали ракеталарини тасдиқлади”Телеграпҳ.cо.ук. 2014-йил 1-август. Асл нусхадан архивланган , 2015-йил 19-март. Олинган. 2015 - йил 1-апрелда олинган.

[14] „Исраэл Арроw АБМ тизими уруш излари қорайганда ишлайди“

[15] „Форт Греэлй“1998-йил 8-декабр. Асл

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]