Jump to content

Карлик сайёра

From Vikipediya
Карлик сайёралар

Серера (1801)

Плутон (1930)

Эрида (2005)
Хаумеа (2004)

Макемаке (2005)

Гун-гун (2007)

Квавар (2002)

Орк (2004)

Седна (2003)
                       
То'ққизта катта эҳтимол билан карлик сайёралар деб тахмин қилинадиган космик обектлар кашф этилган йили билан:
  • Cерес, Даwн космик кемаси томонидан тасвирга олинган, астероидлар белбог'идаги ягона митти сайёра
  • Плутон 2015-йил 13-июлда Неw Ҳоризонс космик зонд томонидан тасвирга олинган
  • Эрис ва унинг ё'лдоши Дйсномиа Ҳуббле космик телескопи томонидан тасвирга олинган
  • Хаумеа ва унинг иккита ё'лдоши Намака ва Хи'иака , Ҳуббле томонидан тасвирга олинган
  • Макемаке ва унинг Ҳуббле томонидан тасвирга олинган номсиз табиий ё'лдоши
  • Гонггонг ва унинг ё'лдоши Хианглиу Ҳуббле томонидан тасвирга олинган
  • Квавар ва унинг ё'лдоши Wейwот Ҳуббле томонидан тасвирга олинган
  • Орк ва унинг ё'лдоши Вантҳ Ҳуббле томонидан тасвирга олинган
  • Седна Ҳуббле томонидан тасвирга олинган

Карлик сайёра (Митти сайёра) — гравитация кучлари тасирида гидростатик мувозанатани сақлай оладиган; Қуёш атрофида доимий айланадиган шунингдек, шар шаклига яқин шаклга эга бўлган, шу билан бирга бирор бир катта сайёранинг табиий йўлдоши бўлмаган, ўз орбитасига ҳокимлик қила олмайдиган (яъни ўз атрофини бошқа жисмардан тозалай олмайдиган) осмон жисми. ХХ-асрнинг охирги йилларида ва ХХИ-асрнинг бошида Қуёш тизимининг четки қисмида кўплаб йирик осмон жисмлари кашф этилди. Улар орасида Квавар, Седна ва айниқса Эрида алоҳида диққатга сазовордир.[1] Митти сайёраларга сайёра геолог олимлари қизиқиши шундаки, уларда геологик жиҳатдан фаол жисмлар бо'лиши мумкин. Қуёш тизимининг маълум жисмлари орасида митти сайёралар сони 5 тадан (ХАИ)[2] дан 120 тагача (Рунён ва бошқалар).[3] Седнадан ташқари, ушбу кичик сайёраларнинг энг катта ўнталигига космик кемалар (Плутон ва Серера) қўндирилган. Бу уларнинг массаларини ва зичлигини тахмин қилиш имконини беради. Ўз навбатида, масса ва зичлик бу осмон жисмларининг табиатини аниқлаш учун геофизик моделларга мос келиши мумкин. Улар камида битта табиий йўлдошга эга (Серера, Плутон, Эрис, Хаумеа, Макемаке, Гун-гун, Квавар, Орк ва Саласия). Митти сайёра атамаси сайёрашунос олим Алан Штерн томонидан Қуёш тизимидаги сайёра массаси обектларини уч томонлама таснифлашнинг бир қисми сифатида киритилган: классик сайёралар, митти сайёралар ва табиий ё'лдош сайёралар. Шундай қилиб, митти сайёралар сайёралар тоифаси сифатида қабул қилинган.

Консепсия тарихи

[edit | edit source]
Плутон ва унинг ё'лдоши Харон
4 Веста, бир пайтлар митти сайёра бо'лган астероид[4]

1801-йилдан бошлаб астрономлар Марс ва Юпитер о'ртасида о'нлаб йиллар давомида сайёралар деб ҳисобланган Cерес ва бошқа жисмларни топдилар. О'ша пайтдан бошлаб тахминан 1851-йилгача сайёралар сони 23 тага этганида, астрономлар кичикроқ жисмлар учун астероид со'зини ишлата бошладилар ва уларни кичик сайёралар деб атай бошладилар.[5]

Карлик сайёрлар

1930-йилда Плутоннинг кашф этилиши билан ко'пчилик астрономлар Қуёш тизимида то'ққизта йирик сайёра ва минглаб сезиларли даражада кичикроқ жисмлар (астероидлар ва кометалар) мавжуд деб ҳисоблашди. Деярли 50 йил давомида Плутон Меркурийдан каттароқ деб ҳисобланган[6][7], лекин 1978-йилда Плутоннинг ё'лдоши Хароннинг кашф этилиши Плутоннинг массасини аниқ о'лчаш имконини берди ва у дастлабки тахминлардан анча кичик эканлигини аниқлаш мумкин бо'лди.[8] Бу Меркурий массасининг тахминан йигирмадан бир қисми эди, бу билан Плутонни энг кичик сайёра мақомини олди. У астероид белбог'идаги энг катта обектдан о'н баравар ко'проқ массага эга, Серера Ой массасининг атиги бешдан бир қисмига тенг.[9] 1990-йилдан бошлаб астрономлар коинотнинг Плутон билан бир хил ҳудудида (ҳозирги Койпер белбог'и) ва ба'зилари унинг атрофида обектларни топа бошладилар.[10] Уларнинг аксарияти Плутоннинг бир нечта асосий орбитал хусусиятларини очишга ёрдам берди ва Плутон янги обектлар синфининг энг катта а'зоси сифатида ко'рила бошлади. Бу синф плутионлар деб номланди. Ма'лум бо'лдики, ё бу жисмларнинг каттаси ҳам сайёралар деб таснифланиши керак, ёки Плутон, худди Серера қо'шимча астероидлар кашф этилгандан кейин қайта таснифлангани каби, қайта таснифланиши керак эди.[11] Бу ба'зи астрономларнинг Плутонни сайёра сифатида ко'ришни то'хтатишига олиб келди. Бир нечта атамалар, жумладан, субпланет ва планетоид, энди митти сайёралар деб номланувчи жисмлар учун ишлатила бошланди.[12][13] Астрономлар, шунингдек, Плутон каби кўпроқ обектлар топилишига ва агар Плутон сайёра сифатида таснифланса, сайёралар сони тез ўсиб боришига ишончлари комил эди.[14] Эрис 2005-йил январ ойида кашф этилган;[15] у Плутондан бир оз каттароқ деб ҳисобланган ва ба'зи ма'лумотларга ко'ра уни норасмий равишда о'нинчи сайёра деб аташган.[16] Натижада, 2006-йил август ойида бўлиб ўтган ХАИ Бош Ассамблеяси чоғида бу масала қизғин мунозараларга сабаб бўлди. ХАИ нинг дастлабки лойиҳаси таклифи Харон, Эрис ва Серерани сайёралар рўйхатига киритди. Ко'пгина астрономлар бу таклифга э'тироз билдирганларидан со'нг, уругвайлик астрономлар Хулио Анхел Фернандес ва Гонсало Танкреди томонидан ёндош таклиф ишлаб чиқилган: улар думалоқ бо'лиши учун етарлича катта бо'лган, лекин орбиталарини сайёравий жисмлардан тозай олмайдиган обектлар учун оралиқ тоифани таклиф қилишди. Харонни ро'йхатдан олиб ташлаш билан бир қаторда, янги таклиф Плутон, Серера ва Эрисни ҳам олиб ташлади, чунки улар ҳам о'з орбиталарини тозаламаган.[17]

ХАИ митти сайёраларни та'рифлаганидан со'нг, ба'зи олимлар ХАИ резолюциясига қо'шилмаслигини билдирди. Майк Браун (Эриснинг кашфиётчиси) сайёралар сонини саккизтага камайтиришга рози бо'лди.[18]

Номлаш

[edit | edit source]
Эулер диаграм Қуёш тизимидаги жисмларнинг турларини ко'рсатадиган Эйлер диаграммаси (Қуёшдан ташқари)

Катта субсайёра жисмларининг номларига митти сайёра, планетоид, мезо-сайёра, квази-сайёра ва (транснептун минтақасида) плутоид киради. Бироқ, митти сайёра дастлаб энг катта сайёралар эмас, балки энг кичик сайёралар учун атама сифатида ишлаб чиқилган ва ко'плаб сайёра астрономлари томонидан ҳали ҳам шундай қо'лланилади. Алан Стерн митти сайёра атамасини, митти юлдуз атамасига о'хшаш, сайёраларни уч марта таснифлашнинг бир қисми сифатида киритди ва унинг ко'плаб ҳамкасблари митти сайёраларни сайёралар синфи сифатида таснифлашда давом этмоқда. ХАИ митти сайёраларни сайёра деб ҳисобламасликка қарор қилди, лекин улар учун Стерннинг атамасини сақлаб қолди.[19] Аксарият тилларда эквивалент атамалар митти сайёра атамасини озми-кўпми тўғридан-тўғри таржима қилиш орқали яратилган: франсузча планèте наине, испанча планета энано, немисча Зwергпланет, русча карликовая планета (карликовая планета), арабча каукаб қазм (кwкб қзм), хитойча (ǎихíнгĮнгхíнгх), корейсча wаэсоҳангсеонг (сеэоҳаэи-и / лíнгжíнí) ёки wаэҳангсеонг (йàнгсеонг / лíнгíн), лекин япон тилида улар жунwакусеи (лíнгíнí) деб аталади. Одатда "карлик сайёралар" ёки "пенепланетлар" деган ма'нони англатади. 2008-йил 11-июнда ХАИ Ижроия қо'митаси янги атама, плутоид ва унинг та'рифни э'лон қилди: барча транс-Нептун митти сайёралари плутоидлардир.[20]

О'рнатилган мезонлар

[edit | edit source]

Митти сайёра тоифаси сайёра тушунчаси қандай бо'лиши ҳақидаги динамик ва геофизик г'оялар о'ртасидаги зиддиятдан келиб чиққан.

Динамикачилар одатда гравитациявий куч устунлигини сайёралар учун чегара сифатида ишлатишни афзал ко'радилар, чунки уларнинг нуқтаи назаридан кичикроқ жисмлар қо'шнилари билан яхшироқ гуруҳланган, масалан, Серера оддийгина катта астероид ва Плутон катта Койпер белбог'и обекти сифатида.[21][22] Бироқ, геологлар одатда сферани чегара сифатида афзал ко'ришади, чунки уларнинг нуқтаи назари бо'йича Серера каби жисмнинг ички бошқариладиган геологияси ё'қ кичик астероиддан ко'ра Марс каби классик сайёрага о'хшаш бо'лади. Ушбу хулоса оралиқ синфни тавсифлаш учун митти сайёралар тоифасини киритишни тақозо қилди.

Сайёравий дискриминатлар
Космик обект М/Ер массаси (1) Λ (2) µ (3) Π (4)
Меркурий 0.055 1.95×103 9.1×104 1.3×102
Венера 0.815 1.66×105 1.35×106 9.5×102
Ер 1 1.53×105 1.7×106 8.1×102
Марс 0.107 9.42×102 1.8×105 5.4×101
Серера 0.00016 8.32×10−4 0.33 4.0×10−2
Юпитер 317.7 1.30×109 6.25×105 4.0×104
Сатурн 95.2 4.68×107 1.9×105 6.1×103
Уран 14.5 3.85×105 2.9×104 4.2×102
Нептун 17.1 2.73×105 2.4×104 3.0×102
Плутон 0.0022 2.95×10−3 0.077 2.8×10−2
Эрида 0.0028 2.13×10−3 0.10 2.0×10−2
Седна 0.0002 3.64×10−7 <0.07 1.6×10−4

Сайёраларнинг (оқ) ва (бинафша) ҳар бир орбитал популяциядаги энг катта ма'лум бо'лган митти сайёраларнинг сайёра дискриминантлари (астероид белбог'и, Койпер белбог'и, тарқоқ диск, седноидлар). Ушбу популяциялардаги бошқа барча ма'лум об'эктлар ко'рсатилганидан кичикроқ дискриминантларга эга.

(1) масса , Ер массасига тенг масса бирлиги (5.97 × 1024 кг).
(2) Λ Стерн ва Левисон томонидан қо'шниларни тозалаш қобилияти (сайёралар учун 1дан катта). Λ = к М2 а−3/2, бу ерда к = 0.0043 а.б. учун ва а обектнинг ярим катта о'қи.
(3) м - Сотернинг сайёра дискриминанти (сайёралар учун 100 дан катта). µ = М/м, бу ерда М космик обектнинг массаси ва м унинг орбитал зонасини тақсимловчи барча бошқа жисмларнинг массалари йиг'индиси.
(4) Π Маргот томонидан орбитани тозалаш қобилияти. Π = к М а−9/8, бу ерда к = 807 ер массасси ва а.б. учун

Орбитал устунлик

[edit | edit source]

Алан Стерн ва Харолд Ф. Левисон орбитанинг ма'лум бурилишига олиб келадиган то'қнашув эҳтимолини ифодаловчи л (ламбда) параметрини киритдилар. Ушбу параметрнинг Стерн моделидаги қиймати масса квадратига пропорционал ва даврга тескари пропорционалдир. Бу қиймат жисмнинг о'з орбитасининг яқин атрофини тозалаш қобилиятини баҳолаш учун ишлатилади, бу эрда Л > 1 охир-оқибат уни тозалайди. Кичик сайёралар, катта астероидлар ва Койпер ҳудуди обектлари о'ртасида беш даражали бо'шлиқ аниқланди.[23]

Ушбу параметрдан фойдаланиб, Стивен Сотер ва бошқа астрономлар сайёралар ва митти сайёралар о'ртасидаги фарқни "о'з орбиталари атрофидаги қо'шничиликни" тозалашга қодир эмаслигига асослашди: сайёралар о'з орбиталари яқинидаги кичикроқ жисмларни то'қнашув, қо'лга олиш, ёки тортишиш бузилиши (ёки то'қнашувларнинг олдини оладиган орбитал резонансларни о'рнатиш), митти сайёраларда эса бунинг учун масса ё'қ.

Айрим карлик сайёралар

[edit | edit source]
Ба'зи энг йирик Нептун орти жисмларининг нисбий о'лчамлари, номлари ва ранг тасвири

Ҳалигача Карлик сайёра нима эканлигини тушунтириб берувчи аниқ та'риф мавжуд эмас ва обектни нима деб таснифлаш ко'п ҳолларда астрономларга бог'лиқ. Бугунга қадар Қуёш тизимида нечта Карлик сайёралар борлиги нома'лум.

2006-йилда ХАИ Карлик сайёралар тоифасини қабул қилишгача бо'лган мунозараларда ко'риб чиқилаётган учта обект Серера, Плутон ва Эрисларни Карлик сайёралар сифатида қабул қилди, шу жумладан Карлик сайёраларни сайёралар деб таснифлашни давом эттираётган астрономлар ҳам мавжуд. Ушбу сайёралардан фақат биттаси - Плутон етарлича батафсил кузатилган.[24] Серера ҳам оз бо'лсада о'рганилган, бироқ баъзи тортишиш аномалиялари тушунтирилмаган.[25] Эрис одатда Карлик сайёра деб тахмин қилинади, чунки у Плутондан каттароқдир.

Ушбу учта жисмни кашф этилиш тартиби:

  1. Серера - 1801-йил 1-январда кашф этилган, 24-январда Нептундан 45 йил олдин э'лон қилинган. Астероид сифатида қайта таснифланишидан олдин ярим аср давомида сайёра ҳисобланган. 2006-йил 24-августда 5А резолюцияси қабул қилингандан бери ХАИ томонидан карлик сайёра деб ҳисобланади.
  2. Плутон - 1930-йил 18-февралда кашф этилган ва 13-мартда э'лон қилинган. 76 йил давомида сайёра ҳисобланган. ХАИ томонидан 2006-йил 24-августдаги 6А резолюцияси билан карлик сайёра сифатида аниқ қайта таснифланган.
  3. Эрида (2003 УБ 313) – 2005-йил 5-январда кашф этилган ва 29-июлда эълон қилинган. ОАВ хабарларида “ўнинчи сайёра” деб номланган. 2006-йил 24-августда 5А резолюцияси қабул қилингандан бери ХАИ томонидан карлик сайёра деб ҳисобланади ва о'ша йилнинг 13-сентябрида ХАИ карлик сайёраларни номлаш қо'митаси томонидан номланган. Битта табиий ё'лдоши бор.
  4. Хаумеа (2003 ЭЛ 61) - 2004-йил 28-декабрда Броwн ва бошқалар томонидан кашф этилган. 2005-йил 27-июлда Ортиз ва бошқалар астрономлар томонидан э'лон қилинган. ХАИ карлик сайёраларни номлаш қўмитаси томонидан 2008-йил 17-сентябрда ном берилган. Иккита табиий ё'лдоши маълум.
  5. Макемаке (2005 ФЙ 9) - 2005-йил 31-мартда кашф этилган ва 29-июлда эълон қилинган. ХАИ карлик сайёраларни номлаш қўмитаси томонидан 2008-йил 11-июлда номланган.

Ушбу беш жисм - 2006-йилда ко'риб чиқилаётган учта жисм (Плутон, Серера ва Эрида) ва 2008-йилда номланган иккитаси (Хаумеа ва Макемаке) - одатда Қуёш тизимининг митти сайёралари сифатида тақдим этилади, аммо бу чекловчи омил эмас.[26]

Астрономия ҳамжамияти одатда бошқа йирик Нептун орти обектларни ҳам карлик сайёралар деб атайди.[27] Одатда қуйидагилар ҳам астрономлар томонидан карлик сайёралар деб аталади.

  1. Квавар (2002 ЛМ 60) - 2002-йил 5-июнда кашф этилган ва о'ша йилнинг 7-октябрида э'лон қилинган. Битта табиий ё'лдоши ма'лум.
  2. Седна (2003 ВБ 12) - 2003-йил 14-ноябрда кашф этилган ва 2004-йил 15-мартда э'лон қилинган.
  3. Орк (2004 ДW) - 2004-йил 17-февралда кашф этилган ва икки кундан кейин э'лон қилинган. Битта табиий ё'лдоши ма'лум.
  4. Гун-гун (2007 ОР 10) - 2007-йил 17-июлда кашф этилган ва 2009-йил январида эълон қилинган. 2016-йил май ойида НАСА томонидан карлик сайёра сифатида тан олинган. [28]

НАСА 2016-йилдаги кузатувлардан сўнг Гун-гунни митти сайёра сифатида тавсифлади ва Жануби-ғарбий тадқиқот институтидан Саймон Портер 2018-йилда Плутон, Эрис, Хаумеа ҳақида гапириб, “катта саккизта (транс-Нептун обектлар ҳисобланган митти) сайёралар” ҳақида гапирди.

Катта эҳтимол билан карлик сайёра ҳисобланадиган осмон жисмлари

[edit | edit source]

Қуйидаги жадваллардаги транс-Нептун обектлари Браун, Танcреди ва бошқалар томонидан келишилган ва Грундй ҳамда бошқалар карлик сайёралар ёки унга яқин бо'лиши мумкин деб ҳисоблаган. Таққослаш учун 2006-йилда ХАИ томонидан карлик сайёра сифатида таклиф қилинган Плутоннинг ё'лдоши Харон киритилган.

Орбитал катталиклар
Номи Қуёш тизимида
жойлашган ҳудуди
Орбита
радиуси (а.б.)
Орбитал айланиш
даври (йил)
Орбитадаги
тезлиги (км/с)
Эклиптикага
мойиллик
Орбитал
экссентриклик
Сайёравий
дискриминат
Серера Астероид камари 2.768 4.604 17.90 10.59° 0.079 0.3
Орк Койпер белбог'и (плутино) 39.40 247.3 4.75 20.58° 0.220 0.003
Плутон Койпер белбог'и (плутино) 39.48 247.9 4.74 17.16° 0.249 0.08
Хаумеа Койпер белбог'и (12:7) 43.22 284.1 4.53 28.19° 0.191 0.02
Квавар Койпер белбог'и (cубеwано) 43.69 288.8 4.51 7.99° 0.040 0.007
Макемаке Койпер белбог'и (cубеwано) 45.56 307.5 4.41 28.98° 0.158 0.02
Гун-гун Тарқалган диск (10:3) 67.38 553.1 3.63 30.74° 0.503 0.01
Эрида Тарқалган диск 67.78 558.0 3.62 44.04° 0.441 0.1
Седна Ажратилган жисм 506.8 ≈ 11,400 ≈ 1.3 11.93° 0.855 < 0.07
Бошқа катталиклар
Номи Ойга
нисбатан
диаметри
Диаметр
(км)
Ойга
нисбатан
масса
Масса
(×1021 кг)
Зичлик
(г/cм3)
[[Айланиш
даври]]
(соат)
Табиий ё'лдошлар Албедо Мутлақ катталик
(Ҳ)
Серера 27% 939.4±0.2 1.3% 0.94 2.16 9.1 0 0.09 3.3
Орк 26% 910+50
−40
0.9% 0.64±0.02 1.57±0.15 13±4 1 0.23+0.02
−0.01
2.2
Плутон 68% 2377±3 17.7% 13.03±0.03 1.85 5 −0.76
(Харон) 35% 1212±1 2.2% 1.59±0.02 1.70±0.02 1
Хаумеа ≈ 45% 5.5% 4.01±0.04 3.9 2 0.2
Квавар 32% 1110±5 1.9% 1.4±0.2 2.0±0.5 8.8 1 0.11±0.01 2.4
Макемаке 41% 1430+38
−22
≈ 4.2% 22.8 1 0.81+0.03
−0.05
−0.3
Гун-гун 35% 1230±50 2.4% 1.75±0.07 1.74±0.16 22.4±0.2? 1 0.14±0.01 1.8
Эрида 67% 2326±12 22.4% 16.47±0.09 2.43±0.05 1 0.96±0.04 −1.1
Седна 29% 995±80 ≈ 1%? ? 10±3 0? 0.32±0.06 1.5

Тадқиқот

[edit | edit source]
НАСАнинг Даwн космик аппарати суратга олган митти сайёра Серера

2015-йил 6-март куни Даwн космик кемаси Серера орбитасига чиқди ва митти сайёрага ташриф буюрган биринчи космик кемага айланди.[29] 2015-йил 14-июлда Неw Ҳоризонс космик зонди Плутон ва унинг бешта йўлдоши ёнидан учиб ўтди. 2015-йил 14-июлда Неw Ҳоризонс космик зонди Плутон ва унинг бешта йўлдоши ёнидан учиб ўтди.

Серерада туз конлари ва криовулқонлар каби фаол геологиянинг далиллари мавжуд, Плутонда эса азотли музликларда сузувчи сув-муз тог'лари ва муҳими атмосфера мавжуд. Сереранинг ер ости бо'йлаб шо'р сув оқади, Плутоннинг ҳам ер ости океани борлиги ҳақида далиллар мавжуд.

Даwн аввалроқ Веста астероидини айланиб чиққан эди. Сатурннинг ё'лдоши Феба Кассини томонидан, ундан олдин эса Нептуннинг Тритон ё'лдоши билан учрашган Воягер 2 томонидан суратга олинган. Ҳар учала жисм ҳам бир вақтлар митти сайёралар бўлганлигини исботланди ва уларнинг тадқиқи митти сайёралар эволюциясини аниқлашга ёрдам берди.[30]

Неw Ҳоризонс 2016-йилда 2,1 миллиард км (1,3 миллиард мил; 14 АБ) масофадан Кваварнинг бир қанча узоқ тасвирларини олди.

Собиқ митти сайёралар

[edit | edit source]
Тритон, Воягер 2 томонидан тасвирланганидек. Тритон митти сайёра деб тахмин қилинади

Астероид камаридаги Серерадан кейинги энг массив жисм бо'лган Веста бир вақтлар гидростатик мувозанатда бо'лган ва тахминан шарсимон бо'либ, асосан қаттиқлашгандан кейин Реасилвия ва Вененеия кратерларини ҳосил қилган катта та'сирлар туфайли ог'ишган.[31] Унинг ўлчамлари ҳозирги вақтда гидростатик мувозанатга мос келмайди.[32][33] Тритон Эрис ёки Плутондан кўра массивроқ, мувозанат шаклига эга, лекин энди қуёш атрофида тўғридан-тўғри айланмайди.[34] Феба энди гидростатик мувозанатда эмас, лекин радиогеник иситиш туфайли о'з тарихида митти сайёра бо'лган деб тахмин қилинади.[35]

2019-йилдаги далиллар шуни ко'рсатадики, гигант-та'сир гипотезасида Ер билан то'қнашган собиқ сайёра Тея ички Қуёш тизимида эмас, балки ташқи Қуёш тизимида пайдо бо'лган бо'лиши мумкин ва Ер суви Теяда пайдо бо'лган, бу Тея ҳам аввал карлик сайёра бо'лган бо'лиши мумкинлигини англатади.[36]

Манбалар

[edit | edit source]
  1. Қосимов, Музаффар „Митти сайёралар“. https://www.orbita.uz/. Қаралди: 26-май 2022-йил.
  2. „Плуто анд тҳе Девелопинг Ландсcапе оф Оур Солар Сйстем“. Интернатионал Астрономиcал Унион. Қаралди: 11-май 2020-йил.
  3. Дwарф планец аре планец, тоо: Планетарй педагогй афтер Неw Ҳоризонс
  4. „Ин Дептҳ | 4 Веста“. НАСА Солар Сйстем Эхплоратион.
  5. Мауро Мурзи (2007). „Чангес ин а сcиэнтифиc cонcепт: wҳат ис а планет?“. Препринц ин Пҳилосопҳй оф Сcиэнcе (Препринт). Университй оф Питцбургҳ. Қаралди: 6–апрел 2013–йил.{{cите магазине}}: CС1 маинт: дате формат ()
  6. Магер, Брад „Плуто Ревеалед“. дисcоверёфплуто.cом. 22-июл 2011-йилда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 26-январ 2008-йил.
  7. Cук, Матижа; Мастерс, Карен „Ис Плуто а планет?“. Cорнелл Университй, Астрономй Департмент (14-сентябр 2007-йил). 12-октябр 2007-йилда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 26-январ 2008-йил.
  8. Буиэ, Марc W.; Грундй, Wиллиам М.; Ёунг, Элиот Ф.; Ёунг, Леслиэ А.; Стерн, С. Алан (2006). „Орбиц анд Пҳотометрй оф Плуто'с Сателлитес: Чарон, С/2005 П1, анд С/2005 П2“. Тҳе Астрономиcал Жоурнал. 132-жилд, № 1. 290–298-бет. арХив:астро-пҳ/0512491. Бибcоде:2006АЖ....132..290Б. дои:10.1086/504422. С2CИД 119386667.
  9. Жеwитт, Давид; Делсанти, Аудрей. Тҳе Солар Сйстем Беёнд Тҳе Планец ин Солар Сйстем Упдате : Топиcал анд Тимелй Ревиэwс ин Солар Сйстем Сcиэнcес. Спрингер, 2006. ДОИ:10.1007/3-540-37683-6. ИСБН 978-3-540-37683-5. 
  10. Пҳиллипс, Тонй; Пҳиллипс, Амелиа „Муч Адо абоут Плуто“. ПлутоПетитион.cом (4-сентябр 2006-йил). 25-январ 2008-йилда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 26-январ 2008-йил.
  11. Броwн, Мичаэл Э. „Wҳат ис тҳе дефинитион оф а планет?“. Cалифорниа Институте оф Течнологй, Департмент оф Геологиcал Сcиэнcес (2004). 19-июл 2011-йилда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 26-январ 2008-йил.
  12. „Планетоидс Беёнд Плуто“. Астробиологй Магазине (30-декабр 2004-йил). Қаралди: 26-январ 2008-йил.
  13. „Ҳуббле Обсервес Планетоид Седна, Мйстерй Деэпенс“. НАСА'с Ҳуббле Спаcе Телесcопе ҳоме сите (14-апрел 2004-йил). Қаралди: 26-январ 2008-йил.
  14. Броwн, Мике.. „Wар оф тҳе Wорлдс“. Тҳе Неw Ёрк Тимес (16-август 2006-йил). Қаралди: 20-феврал 2008-йил.
  15. Cалифорниа Институте оф Течнологй, Ретриэвед 4-12-2015
  16. „Астрономерс Меасуре Масс оф Ларгест Дwарф Планет“. НАСА'с Ҳуббле Спаcе Телесcопе ҳоме сите (14-июн 2007-йил). Қаралди: 26-январ 2008-йил.
  17. Бритт, Роберт Рой „Детаилс Эмерге он План то Демоте Плуто“. Спаcе.cом (19-август 2006-йил). Қаралди: 18-август 2006-йил.
  18. Броwн, Мичаэл Э. „Тҳе Эигҳт Планец“. Cалифорниа Институте оф Течнологй, Департмент оф Геологиcал Сcиэнcес. 19-июл 2011-йилда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 26-январ 2008-йил.
  19. Том Сервиcе.. „Соундс оф тҳе солар сйстем: пробинг Плуто'с предиcтед сcоре“ (15-июл 2015-йил).
  20. „Интернатионал Астрономиcал Унион | ИАУ“. www.иау.орг.
  21. Мике Броwн, Тҳе Эигҳт Планец
  22. Давид Жеwитт, Cлассифиcатион оф Плуто
  23. Стерн, С. Алан; Левисон, Ҳаролд Ф. (2002). „Регардинг тҳе cритериа фор планетҳоод анд пропосед планетарй cлассифиcатион счемес“ (ПДФ). Ҳигҳлигҳц оф Астрономй. 12-жилд. 205–213, ас пресентед ат тҳе ХХИВтҳ Генерал Ассемблй оф тҳе ИАУ–2000 [Манчестер, УК, Аугуст 7–18, 2000]-бет. Бибcоде:2002ҲиА....12..205С. дои:10.1017/С1539299600013289.
  24. Ниммо, Франcис; эт ал. (2017). „Меан радиус анд шапе оф Плуто анд Чарон фром Неw Ҳоризонс имагес“. Иcарус. 287-жилд. 12–29-бет. арХив:1603.00821. Бибcоде:2017Иcар..287...12Н. дои:10.1016/ж.иcарус.2016.06.027. С2CИД 44935431.
  25. ; Cастилло-Рогез, Ж.C.; Парк, Р.С.; Эрмаков, А.; Бланд, М.Т. „Даwн Дата Ревеал Cерес' Cомплех Cрустал Эволутион“,Эуропеан Планетарй Сcиэнcе Cонгресс, Септембер 2018. 
  26. „Дwарф Планец анд тҳеир Сйстемс“. Wоркинг Гроуп фор Планетарй Сйстем Номенcлатуре (WГПСН) (11-июл 2008-йил). Қаралди: 12-сентябр 2019-йил.
  27. Пинилла-Алонсо, Ноэми; Стансберрй, Жоҳн А.; Ҳоллер, Брян Ж. „Сурфаcе пропертиэс оф ларге ТНОс: Эхпандинг тҳе студй то лонгер wавеленгтҳс wитҳ тҳе Жамес Wебб Спаcе Телесcопе“,. Тҳе Транснептуниан Солар Сйстем Дина Приалник: . Элсевиэр, 22-ноябр 2019-йил. 
  28. Дйчес, Престон „2007 ОР10: Ларгест Уннамед Wорлд ин тҳе Солар Сйстем“. Жет Пропулсион Лабораторй (11-май 2016-йил).
  29. Ландау, Элизабетҳ; Броwн, Дwайне „НАСА Спаcеcрафт Беcомес Фирст то Орбит а Дwарф Планет“. НАСА (6-март 2015-йил). Қаралди: 6-март 2015-йил.
  30. Талберт, Триcиа „Неw Ҳоризонс Спиэс а Куипер Белт Cомпанион“. НАСА (31-август 2016-йил). Қаралди: 12-сентябр 2016-йил.
  31. Тҳомас, Петер C.; Бинзелб, Ричард П.; Гаффейc, Мичаэл Ж.; Зеллнерд, Бенжамин Ҳ.; Сторрсе, Алех Д.; Wеллс, Эддиэ (1997). „Веста: Спин Поле, Сизе, анд Шапе фром ҲСТ Имагес“. Иcарус. 128-жилд, № 1. 88–94-бет. Бибcоде:1997Иcар..128...88Т. дои:10.1006/иcар.1997.5736.
  32. Асмар, С. W.; Коноплив, А. С.; Парк, Р. С.; Биллс, Б. Г.; Гаскелл, Р.; Раймонд, C. А.; Русселл, C. Т.; Смитҳ, Д. Э.; Топлис, М. Ж.; Зубер, М. Т. (2012). „Тҳе Гравитй Фиэлд оф Веста анд Имплиcатионс фор Интериор Струcтуре“ (ПДФ). 43рд Лунар анд Планетарй Сcиэнcе Cонференcе. № 1659. 2600-бет. Бибcоде:2012ЛПИ....43.2600А.
  33. Руссел, C. Т.; эт ал. (2012). „Даwн ат Веста: Тестинг тҳе Протопланетарй Парадигм“ (ПДФ). Сcиэнcе. 336-жилд, № 6082. 684–686-бет. Бибcоде:2012Сcи...336..684Р. дои:10.1126/сcиэнcе.1219381. ПМИД 22582253. С2CИД 206540168.
  34. Агнор, C. Б.; Ҳамилтон, Д. П. (2006). „Нептуне'с cаптуре оф иц моон Тритон ин а бинарй–планет гравитатионал энcоунтер“ (ПДФ). Натуре. 441-жилд, № 7090. 192–194-бет. Бибcоде:2006Натур.441..192А. дои:10.1038/натуре04792. ПМИД 16688170. С2CИД 4420518. 2016-10-14да асл нусхадан (ПДФ) архивланди. Қаралди: 2022-05-28.
  35. ЖПЛ/НАСА, 2012 Апр 26. Cассини Финдс Сатурн Моон Ҳас Планет-Лике Қуалитиэс (Wайбаcк Мачине сайтида 13-июл 2015-йил санасида архивланган)
  36. Будде, Геррит; Буркҳардт, Чристопҳ; Клеине, Тҳорстен (2019-05-20). „Молйбденум исотопиc эвиденcе фор тҳе лате аccретион оф оутер Солар Сйстем материал то Эартҳ“. Натуре Астрономй (инглизча). 3-жилд, № 8. 736–741-бет. Бибcоде:2019НатАс...3..736Б. дои:10.1038/с41550-019-0779-й. ИССН 2397-3366. С2CИД 181460133.

Ҳаволалар

[edit | edit source]