Jump to content

Каламуш

From Vikipediya
  1. ЙЎНАЛТИРИСҲ Каламушлар Каламушлар турли хил ўрта бўйли, узун думли кемирувчилардир . Каламушларнинг турлари Родентиа туркумида учрайди, аммо стереотипик каламушлар Раттус жинсида учрайди. Бошқа каламушлар авлодига Неотома (пакет каламушлари), Бандиcота (бандиcоот каламушлари) ва Диподомйс (кенгуру каламушлари) киради.

Каламушлар одатда сичқонлардан катталиги билан ажралиб туради. Одатда йирик муроид кемирувчининг умумий номи „каламуш“ сўзини, кичикроқ муроиднинг номи эса „сичқончани“ ўз ичига олади. Каламуш ва сичқончанинг умумий атамалари таксономик жиҳатдан ўзига хос эмас. Дунёда каламушларнинг 56 тури маълум.

Турлари ва тавсифи

[edit | edit source]
Ванкувер чеккасидаги каламуш
Остеология музейида кўргазмада қора каламуш (Раттус раттус) скелети.

Энг машҳур каламуш турлари қора каламуш (Раттус раттус) ва жигарранг каламуш (Раттус норвегиcус). Одатда қадимги дунё каламушлари ёки ҳақиқий каламушлар сифатида танилган.Бу гуруҳ Осиёда пайдо бўлган. Каламушлар уларнинг қариндошлари бўлган қадимги дунё сичқонларининг кўпчилигидан каттароқдир[1].

Каламуш атамаси ҳақиқий каламуш бўлмаган бошқа майда сутемизувчиларнинг номларида ҳам қўлланади. Мисол учун Шимолий Америка тўплами каламушлари (ака ёғоч каламушлар[2]) ва кенг тарқалган кенгуру каламушлар деб аталадиган бир қатор турларни ўз ичига олади. Бандиcоот каламуш (Бандиcота бенгаленсис) каби каламушлар ҳақиқий каламушларга тегишли сичқон кемирувчиларидир, аммо Раттус жинсига кирмайди .

Эркак каламушлар буклар деб аталади; жуфтлаштирилмаган урғочилари дамлар, ҳомиладор ёки ота-она каламушлар дамлар деб аталади . Бир гуруҳ каламуш бузғунчилик деб аталади[3].

Ёввойи кемирувчилар, шу жумладан каламушлар, Лептоспира, Тохопласма гондии ва Cампйлобаcтер каби турли хил зоонотик патогенларни олиб юриши мумкин[4].Сичқонча билан боғлиқ бўлган яна бир зооноз касаллик оёқ ва оғиз касаллигидир[5].

Каламушлар 6 ҳафталигида жинсий етукликка эришадилар, аммо ижтимоий етукликка тахминан 5-6 ойлигида эришадилар. Каламушларнинг ўртача умри турларга қараб ўзгариб туради, лекин кўпчилиги йиртқичлик туфайли фақат бир йил яшайди.

Каламуш думлари

[edit | edit source]
Шаҳар кўчасидаги каламуш

Кўпгина кемирувчиларнинг характерли узун думи турли хил каламуш турлари моделларида кенг ўрганилган хусусият бўлиб, бу структуранинг учта асосий функсиясини таклиф қилади: терморегуляция[6], кичик проприосепсия ва носифенсив воситачи дегловинг реаксияси[7], Кемирувчилар думлари, айниқса каламуш моделларида, унинг анатомик тузилишидан келиб чиқадиган терморегуляция функсияси билан боғлиқ. Қуйруқ туксиз ва териси юпқа, аммо қон томирлари юқори, шунинг учун атроф-муҳит билан самарали иссиқлик алмашинувини таъминлайди. Думнинг юқори мушак ва бириктирувчи тўқималар зичлиги, шунингдек, унинг кўп сонли думли умуртқалари бўйлаб мушакларнинг кўп бириктирилган жойлари кемирувчиларни уч ўлчовли муҳитда йўналтиришга ёрдам берадиган ўзига хос проприосептив сезгиларни таминлайди.  Муридлар думидаги энг ташқи интегументал қатламни йўқотиш орқали йиртқичлардан қочиш имконини берувчи дегловинг деб аталадиган ноёб ҳимоя механизмини ишлаб чиқдилар. Бироқ, бу механизм тергов мавзуси бўлган бир нечта патологиялар билан боғлиқ. 

Раттус каламуш думининг микроскопик кўндаланг кесими, тендон тўпламлари, қон томирлари ва умуртқали канални ажратиб кўрсатиш.

Кўплаб тадқиқотлар синов организмларини турли даражадаги жисмоний фаолликка дучор қилиш ва ҳайвонларнинг думлари орқали иссиқлик ўтказувчанлигини аниқлаш орқали кемирувчилар думларининг терморегуляция қобилиятини ўрганди. Бир тадқиқот каламушнинг думидан қорин бўшлиғига нисбатан иссиқлик тарқалишида сезиларли номутаносибликни кўрсатди[8]. Бу кузатув қуйруқдаги қон томирларининг юқори нисбати, шунингдек, унинг юқори сирт-ҳудуд-ҳажм нисбати билан боғлиқ бўлиб, бу иссиқликнинг тери орқали тарқалиш қобилиятига бевосита боғлиқ. Бу топилмалар иссиқ муҳитда машқ қиладиган кемирувчиларда иссиқликни сақлаш ва механик самарадорлик муносабатларини таҳлил қилувчи алоҳида тадқиқотда тасдиқланган. Ушбу тадқиқотда қуйруқ иссиқлик тўпланиши ва модуляцияни ўлчашда асосий нуқта эди. 

Уй ҳайвонлари сифатида

[edit | edit source]
Уйланган каламуш

Махсус етиштирилган каламушлар камида ХИХ аср охиридан бери уй ҳайвонлари сифатида сақланган. Уй ҳайвонлари каламушлари, одатда, жигарранг каламуш турларининг бир вариантидир, лекин баъзида қора каламушлар ва баҳайбат сумкали каламуш турлари ҳам уйда сақланади. Уй ҳайвонлари каламушлари ўзларининг ёввойи ҳамкасбларидан қанча авлод уй ҳайвонлари сифатида сақланганига қараб ўзларини бошқача тутадилар[9].Уй ҳайвонлари каламушлари мушук ёки ит каби уй ҳайвонларига қараганда соғлиқ учун хавф туғдирмайди[10]. Уйланган каламушлар одатда дўстона ва танланган хатти-ҳаракатларни бажаришга ўргатишлари мумкин.

Илмий тадқиқот обектлари сифатида

[edit | edit source]
Сукер каламуш деб номланувчи лаборатория каламуш штамми генетик жиҳатдан диабетга мойил бўлиб етиштирилди, бу метаболик касаллик одамларда ҳам учрайди.

1895-йилда Массачусец штатининг Вусстер шаҳридаги Кларк университети диэтанинг таъсирини ўрганиш ва бошқа физиологик тадқиқотлар учун маҳаллий албинос жигарранг каламушлар популяциясини яратди.  Йиллар давомида каламушлар кўплаб экспериментал тадқиқотларда қўлланилиб, генетика, касалликлар, гиёҳванд моддаларнинг таъсири ва инсоният саломатлиги ва фаровонлиги учун катта фойда келтирган бошқа мавзулар ҳақидаги тушунчамизга қўшилди. 

Сичқончанинг аорта ёйлари, инсоннинг юрак-қон томир тизимига аниқ анатомик ўхшашлик туфайли, сичқон моделларида энг кўп ўрганилади[11].Ҳам каламуш, ҳам одам аорта ёйларида бракиёсефалик магистрал, чап умумий уйқу артерияси ва чап субклавиан артериянинг кейинги шохланиши, шунингдек, аорта шохларида геометрик жиҳатдан ўхшаш, текис бўлмаган эгрилик намоён бўлади. Сичқонларда ўрганилган аорта ёйлари одамларникига ўхшаш аномалияларни, шу жумладан ўпка артерияларининг ўзгаришини ва қўш аорта ёйларини кўрсатади[12]. Юракнинг интраторасик ҳолатида мавжуд анатомик аналогияга қарамай, юрак ва унинг тузилмаларининг сичқонча модели инсоннинг юрак-қон томир касалликларини ўрганиш учун қимматли восита бўлиб қолмоқда[13].

Озиқ-овқат сифатида

[edit | edit source]

Каламуш гўшти баъзи маданиятларда табу бўлса-да, бошқаларида асосий озиқ-овқат ҳисобланади[14].

Ишлайдиган каламушлар

[edit | edit source]

Каламушлар ишчи ҳайвонлар сифатида ишлатилган. Ишлайдиган каламушлар учун вазифалар порох қолдиқларини ҳидлаш, миналардан тозалаш, ҳаракат ва ҳайвонлар ёрдамида даволашни ўз ичига олади.

Ҳидни аниқлаш учун

[edit | edit source]

Каламушлар ўткир ҳидга эга ва уларни ўргатиш осон. Бу хусусиятлар каламушларни (айниқса, Африка гигант қопли каламушларни) миналарни аниқлаш ва ҳид орқали сил касаллигини ташхислаш учун фойдаланилган[15].

Зараркунандалар сифатида

[edit | edit source]
Кемирувчилар ўлжа станцияси, Ченнай, Ҳиндистон

Каламушлар узоқ вақтдан бери ҳалокатли зараркунандалар ҳисобланган. Бир пайтлар замонавий афсона деб ҳисобланган Ҳиндистонда каламуш сув тошқини ҳар эллик йилда содир бўлади, чунки бамбук каламушлар қўшинлари қишлоқ жойларига тушиб, йўлидаги ҳамма нарсани ютиб юборишади. Каламушлар узоқ вақтдан бери Бубон вабосининг тарқалишида асосий воситачилардир. Касалликларни назорат қилиш марказлари каламушлар билан бевосита боғлиқ бўлган ўнга яқин касалликларни[16] санаб ўтади.

Маданиятда

[edit | edit source]

Қадимги римликлар одатда каламушлар ва сичқонларни фарқламаганлар, аксинча, биринчисини мус махимус (катта сичқонча) ва иккинчисини мус минимус (кичик сичқонча) деб аташган[17].

Инсон оролида „каламуш“ сўзига қарши табу мавжуд[18].

Хитой буржида 5 та каламуш руйига кўтарилиб, маржон тепасида кўршапалак бор

Осиё маданиятлари

[edit | edit source]

Сичқонча (баъзан сичқон деб аталади) Хитой зодиакидаги ўн икки ҳайвонларнинг биринчисидир. Бу йилда туғилган одамларда каламушлар билан боғлиқ бўлган фазилатлар, жумладан, ижодкорлик, ақл-заковат, ҳалоллик, сахийлик, шуҳратпарастлик, тез жаҳлдорлик ва исрофгарчилик каби фазилатларга эгалиги айтилган. Сичқон йилида туғилганлар „маймунлар“ ва „аждарлар“ билан яхши, „отлар“ билан ёмон муносабатда бўлишлари айтилади.

Маҳаллий каламушларга Карни Мата маъбади бўйлаб эркин юришга рухсат берилган.

Ҳинд анъаналарида каламушлар Ганешанинг транспорт воситаси сифатида кўрилади ва каламуш ҳайкали ҳар доим Ганеш ибодатхонасида топилади.

Манбалар

[edit | edit source]
  1. ↑ „Ҳабиц, Ҳабитат & Тйпес оф Миcе“. Ливе Сcиэнcе (2014-йил 26-июн). 2015-йил 24-майда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2015-йил 23-май.
  2. ↑ Британниcа Cонcисе Энcйcлопедиа. Чиcаго, ИЛ: Британниcа Дигитал Леарнинг, 2017. 
  3. ↑ „Cреатуре Феатуре Рац“. АБC.нет.ау. 2015-йил 24-майда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2015-йил 23-май.
  4. ↑ „Родент-борне дисеасес анд тҳеир рискс фор публиc ҳеалтҳ“. Cрит Рев Миcробиол. 35-жилд, № 3. 2009. 221–70-бет. дои:10.1080/10408410902989837. ПМИД 19548807.
  5. ↑ Cапел-Эдwардс, Мауреэн (Оcтобер 1970). „Фоот-анд-моутҳ дисеасе ин тҳе броwн рат“. Жоурнал оф Cомпаративе Патҳологй. 80-жилд, № 4. 543–548-бет. дои:10.1016/0021-9975(70)90051-4. ПМИД 4321688.
  6. ↑ „Рат Таилс“. Рат Беҳавиор анд Биологй. Қаралди: 2020-йил 30-июл.
  7. ↑ Грант. „Дегловинг Инжурй“. Рат Ҳеалтҳ Гуиде. Қаралди: 2020-йил 30-июл.
  8. ↑ Wаннер, Самуэл (2015). „Тҳерморегулаторй респонсес ин эхерcисинг рац: метҳодологиcал аспеcц анд релеванcе то ҳуман пҳйсиологй“. Температуре. 2-жилд, № 4. 457–75-бет. дои:10.1080/23328940.2015.1119615. ПМC 4844073. ПМИД 27227066.
  9. ↑ „Wилд Рац ин Cаптивитй анд Доместиc Рац ин тҳе Wилд“. Ратбеҳавиоур.орг. 2009-йил 13-апрелда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2009-йил 4-июл.
  10. ↑ „Мерк Ветеринарй Мануал Глобал Зооносес Табле“. Мерcкветмануал.cом. 2007-йил 17-февралда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2006-йил 24-ноябр.
  11. ↑ Cастелейн, Чристопҳе; Трачет, Брам; Ван Лоо, Денис; Девос, Даниэл Г Ҳ; Ван ден Броэcк, Wим; Симоэнс, Паул; Cорниллиэ, Пиэтер (2017-04-19). „Валидатион оф тҳе мурине аортиc арч ас а модел то студй ҳуман васcулар дисеасес“. Жоурнал оф Анатомй. 216-жилд, № 5. 563–571-бет. дои:10.1111/ж.1469-7580.2010.01220.х. ИССН 0021-8782. ПМC 2871992. ПМИД 20345858.
  12. ↑ Wилсон, Жамес Г.; Wарканй, Жосеф (1950-04-01). „Cардиаc анд Аортиc Арч Аномалиэс ин тҳе Оффспринг оф Витамин а Дефиcиэнт Рац Cоррелатед wитҳ Симилар Ҳуман Аномалиэс“. Педиатриcс (инглизча). 5-жилд, № 4. 708–725-бет. дои:10.1542/педс.5.4.708. ИССН 0031-4005. ПМИД 15417271. 2017-08-18да асл нусхадан архивланди.
  13. ↑ Cастелейн, Чристопҳе; Трачет, Брам; Ван Лоо, Денис; Девос, Даниэл Г Ҳ; Ван ден Броэcк, Wим; Симоэнс, Паул; Cорниллиэ, Пиэтер (2017-04-27). „Валидатион оф тҳе мурине аортиc арч ас а модел то студй ҳуман васcулар дисеасес“. Жоурнал оф Анатомй. 216-жилд, № 5. 563–571-бет. дои:10.1111/ж.1469-7580.2010.01220.х. ИССН 0021-8782. ПМC 2871992. ПМИД 20345858.
  14. ↑ Неwвисион Арчиве. „Рац фор диннер, а делиcаcй то соме, а табоо то манй“. Неwвисион.cо.уг (2005-йил 10-март). 2012-йил 22-сентябрда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2012-йил 24-сентябр.
  15. ↑ „Видео оф Барт Wеэтженс талк он усе оф рац ас одоур детеcторс“. Тед.cом. 2012-йил 7-октябрда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2012-йил 24-сентябр.
  16. ↑ „CДC – Дисеасес диреcтлй трансмиттед бй роденц – Роденц“. Cентерс фор Дисеасе Cонтрол (2011-йил 7-июн). 2013-йил 17-мартда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2013-йил 15-март.
  17. ↑ „НАТУРЕ НОТЕС: Мус Махимус“ (эн). www.wигантодай.нет. 2019-йил 2-февралда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2019-йил 1-феврал.
  18. ↑ Эерс, Жонатҳан (2011). Донът Шоот тҳе Албатросс!: Наутиcал Мйтҳс анд Суперститионс. А&C Блаcк, Лондон, УК. ИСБН 978-1-4081-3131-2.
Retrieved from "https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Kalamush&oldid=5187623"