Испания
Испа́ния (исп. España), рәсми исем – Испа́ния Патшалыгы (исп. һәм гал. Reino de España, кат. Regne d'Espanya, баск. Espainiako Erresuma) — Көньяк Аурупаның көнбатышында урнашкан зур булмаган дәүләт. Пиреней ярымутравының зур өлешен алып тора. Илнең исеме «и-шпаним» — «куяннар яры» сүзеннән килеп чыга.
Көнбатышта Португалия, көньякта Бөекбритания биләмәсе — Гибралтар, төньякта Франция, Андорра белән, һәм Африкадагы Сеута һәм Мелилья биләмәләре Марокко белән чиктәш.
Испания ярлары Атлантик океан һәм Урта диңгез белән юыла.
Европа берлегенә һәм НАТОга керә.
Испания тарихы
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Бу территориядә беренче кешеләр б. э. кадәр 35 мең еллар элек барлыкка киләләр. Берничә мәдәният бер-берсен алмаштыралар. Б. э. кадәр 1200 еллар элек монда финикиялелеә киләләр. Алар анда Гадес (хәзерге Кадис шәһәре) колониясен төзиләр. Финикиялеләр һәм греклар мондагы ибер дип аталучы, югары мәдәниятлы, ләкин кечкенә кабиләләр турында мәгълүмат калдыралар. Б. э. кадәр 5-3нче гасырларда монда кельтлар киләләр, һәм иберлар белән кушылып кельтибер кабиләләрен барлыкка китерәләр. Пун сугышларыннан соң бу территорияне римлылар басып ала башлыйлар, һәм Август идарә иткән вакытка буйсындыралар.
2нче гасырдан соң ярымутрауда нәсари дине тарала башлый. 5-нче гасырның икенче яртысыннан соң вестготлар басып керә һәм алар үзләренең корольлекләрен төзиләр. 711—718нче елларда гарәбләр бу җирләрне тулысынча диярлек басып алалар, һәм Хәлифлек эченә кертәләр. Тиздән Хәлифлек таркала, Кордовада Омейяд династиясе идарәсе саклана, 10нчы гасырда ил чәчәк ату чорына җитә. Кастилия, Арагон, Леон- христиан короллекләре бу илгә каршы бертуктаусыз сугышлар алып баралар (Реконсиста). 1492нче елда Арагон һәм Кастилия берләшеп маврларның соңгы дәүләте – Гранада әмирлеген алалар. Шул ук чорда Испания Яңа Дөньяга кораблар җибәрә, һәм зур колонияләрне басып ала.
- 1529 ел 22 апрель — Испан империясе һәм / Португал империясе үз арасында Көнчыгыш ярымшарны бүләләр.
Европада Карл V Габсбург (1516—56) идарә иткән вакытта Испания Изге Рим империясенең үзәге һәм зур католик дәүләт була. Испания флоты ("җиңелмәс армада") җимерелүе, Англия белән сугышта җиңелү, Нидерланд провинөияләрен югалту Испаниянең Европага тәэсирен бетерә. Филипп III җитәкчелеге вакытында Испаниянең куәте кимүе башлана, моңа инквизиөиянеҗ тәэсире зур була. 18нче гасырда илнең өчке тотрыксызлыгы башлана: Габсбургларны Бурбоннар алмаштыра, 19нчы гасырда 5 тәмамланмаган инкыйлаб була:1808—14, 1820—23, 1834–43, 1854—56 и 1868—74нче елларда. Бөтен инкыйлаблардан соң Конституцияле монархия кала.
1923нче елдан 1930нчы елга кадәр Испаниядә Мигель Примо де Ривера диктатурасы урнаша. 1931нче елдагы сайлаулардан соң илдә җөмһүрият иглан ителә. Уң хакимият идарәсенең "ике кара елы"ннан соң сайлауларда сул Халык фронты җиңә, һәм халык ике өлешкә аерыла: Халык фронты һәм Мароккодагы җөмһүрияткә каршы чыккан генерал Франко яклылар. Франко националистларына чиркәү, монархиячеләр, испан фашистлары таяныч булып торалар. 1936—1939нчы еллардагы гражданнар сугышында 600 мең кеше вафат була, шуларның 400 меңе Франконың сәяси терроры корбаннары. 1939—1975 елларда Франко диктатурасы вакытында, хакимият зур җир биләүче булган католик чиркәвендә була. 1975нче елда Франко үлеменнән соң илдә Хуан Карлос I җитәкчелегендәге парламент монархиясе урнаша. 1978нче елның 12 декабрендә яңа демократик Конституция кабул ителә. 1981нче елдагы хәрби путчтан соң 1982нче елдагы парламент сайлауларында социалистлар җиңәләр, Фелипе Гонсалес 1996нчы елга кадәр премьер-министр була. 1982нче елда Испания НАТОга, 1986нчы елда АБгә керә. Испаниянең башка Европа илләре белән якынаюы, илнең абруен күтәрә.
География
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Испания Пиреней ярымутравының зур өлешен, урта диңгездәге Балеар утрауларын, Атлантик океандагы Канар утрауларын алыптора.
Шулай ук төньяк Африкада Испаниянең 5 суверен территориясе бар.
Испаниянең климаты бик үзенчәлекле: әгәр илнең төньяк-көнбатышы Европаның иң явым-төшемле урыннарының берсе булса, көньяк өлештә африка чүлләренә ошаган урыннаны күрү мөмкин.
Испанияне Швейцариядән соң Европаның иң таулы өлкәсе итеп саныйлар. Таулар һәм таулыклар илнең 90%ын алып торалар. Европадагы иң биек Месета (испанча өстәл) яссы таулыгы илнең яртысын диярлек алып тора, аның уртача биеклеге 660 метр. Месетада җәй бик кызу һәм коры, ә кыш салкын.
Илнең иң зур Пиреней таулар системасы көнбатыштан көнчыгышка таба 450 кмга сузылучы берничә параллель сырттан тора. Ането түбәсе (3404 м) Пиренейның иң биек ноктасы.
Пиреней ярымутрауының бөтен көньяк-көнчыгышын тау массивларыннан һәм сыртлардан торучы Кордильера-Бетика алып тора. Сьерра Невада сырты биеклеге альплардан гына калыша. Мондагы Муласен тауының биеклеге 3478 м.
Түбәнлекләр, үзәннәр илнең 10% ын гына алып торалар. Иң зур тигезлек -Андалус тигезлеге. Аның буенча Гвадалквивир елгасы ага. Илнең көньяк-көнчыгышында Эбро елгасы үзәнендә Арагон тигезлеге урнашкан. Урта диңгез ярлары буенчаа тар тигезлекләр сузыла.
Сәясәт
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Испания – Конституцияле монархия. Ил башлыгы — патша, хәзерге вакытта — Филипп VI. Парламент исеме — Генераль кортеслар, ике палатадан тора — депутатлар конгрессы һәм сенат. Сенатта 259 кеше (бөтен сенаторлар 4 елга сайлана), ә Депутатлар конгресында 350 кеше (4 ел). Хөкүмәтнең башлыгы — премьер-министр, хәзерге вакытта — Педро Санчес.
Сәяси партияләр
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Испаниядә барлыгы 500дән артык сәяси партия һәм җәмгыяви хәрәкәтләр теркәлгән.
Иң зур партияләр:
- Испания халык партиясе,
- Испания Социалистик Эшчеләр Партиясе,
- Коммунистик партия,
- Регионалистлар.
2008нче елның 9 мартында Испания парламентына сайлаулар узды. Сайлауда Испания Социалистик Эшчеләр Партиясе җиңде (168 урын), аларның төп көндәшләре Халык партиясе 154 урын алды. Сайлауларда халыкның 75%-ты катнашты.
Икътисад
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Испания икътисады үсеш дәрәҗәсе буенча Европа Берлеге илләре арасында Финляндия, Алмания, Нидерландлар кебек алга киткән илләрдән ярыйсы калышып, ләкин Португалия, Греция кебек дәүләтләрдән алда торып, урта урыннарны алып тора.
Испания ТМП үсеше буенча Европада әпсәлүт лидер. Туризм һәм төзелеш икътисад үсешенә йогынты ясаучы төп тармаклар. Авыл хуҗалыгы, эшкәртү сәнәгате алай ук алга китмәгән, ләкин монда да Испания АБ буенча күршеләреннән алда тора.
Чит ил инвестицияләренең килүе, евро бәясе арту, ипотеканың юн булуы төзелеш үсешен арттыра. АБның әгъзалары арасында тигезләндерү сәясәте алып баруына карамастан, Испаниядә бәяләр бик арзан. Испан гаиләсенең уртача кереме бик югары булмау сәбәпле, хакимият субсидияләр йәм льготалар ярдәмендә көнкүреш товарларына бәя артмауны кулда тота.
Административ бүленеш
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Испания 17 автоном өлкәгә караган 50 провинциядән тора. Шулай ук Африкадагы ике автоном шәһәр бар: Сеута һәм Мелилья.
- Әндәлүс (исп. Andalucía)
- Арагон (исп. Aragón)
- Астурия (исп. Principado de Asturias)
- Балеар утраулары (исп. Islas Baleares, кат. Illes Balears)
- Басклар Иле (исп. País Vasco, баск. Euskadi, Euskal Herria)
- Валенсия (исп. Comunidad Valenciana)
- Галисия (исп. Galicia, гал. Galiza)
- Канар утраулары (исп. Islas Canarias)
- Кантабрия (исп. Cantabria)
- Кастилия — Ла-Манча (исп. Castilla-La Mancha)
- Кастилия и Леон (исп. Castilla y León)
- Каталония (исп. Cataluña, кат. Catalunya)
- Мадрид (автоном өлкә хокугы) (исп. Madrid)
- Мурсия (исп. Región de Murcia)
- Наварра (исп. Navarra, гал. Nafarroa)
- Риоха (исп. La Rioja)
- Эстремадура (исп. Extremadura)
Халык
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Испания халкының үсүе:
Ел | Халык саны |
---|---|
1900 | 18,6 млн кеше |
1932 | 24,1 млн кеше |
1959 | 29,9 млн кеше |
1977 | 36,3 млн кеше |
1996 | 39,6 млн кеше |
2004 | 40,28 млн кеше |
2006 | 45,13 млн кеше |
2008 | 46,06 млн кеше |
Шәһәрләрдә халыкның 76 %-ты яши. Халык тыгызлыгы — 79,7 кеше/км². Испаниядән тыш дөньяда 2,7 млн испан яши.
Мәдәният
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Дин
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Испания Корольлеге — дөньяви дәүләт, аңарда чиркәү рәсми рәвештә дәүләттән аерылган. Ил Конституциясе (16 статья) дин тоту иреген игълан итә. Конституция шулай ук дини билгеләр буенча дискриминацияләүне тыя. Шул ук вакытта, Конституция Рим католик чиркәве белән аерым мөнәсәбәтләрне таный. Төп дин — католиклар (ил халкының 75 % ы). Моңа карамастан, 2005 елдан башлап берҗенесле никахлар рәхсәт ителгән. Протестантлар — 460—567 мең кеше. Православие тарафдарлары соңгы елларда артып, 900 меңгә җиткән. Йәхвә шаһитлары һәм мормоннар — 200 мең кеше. Ислам динен тотучылар — 1 млн 180 мең кеше (ил халкының 2,60 % ы). Яһүдиләр 15 мең. Буддистлар 47 мең. Һинд дине тарафдарлары 45 мең. Бәһаилар 13 мең.
Искәрмәләр
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 https://www.abc.es/historia/abci-desde-cuando-existe-espana-y-nacion-espanola-201610122317_noticia.html
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 2,6 2,7 Брокгауз энциклопедиясе
- ↑ 3,00 3,01 3,02 3,03 3,04 3,05 3,06 3,07 3,08 3,09 3,10 3,11 3,12 3,13 3,14 3,15 3,16 ЮНЕСКО-ның статистика институты
- ↑ 4,0 4,1 4,2 Милли сан-алу институты — 1856.
- ↑ 5,00 5,01 5,02 5,03 5,04 5,05 5,06 5,07 5,08 5,09 5,10 5,11 5,12 5,13 5,14 5,15 5,16 5,17 5,18 5,19 5,20 5,21 5,22 5,23 5,24 5,25 5,26 5,27 (unspecified title) — база данных Всемирного банка.
- ↑ Las Raices Medievales de España — Королевская академия истории, 2002.
- ↑ 7,0 7,1 http://cnig.gouv.fr/wp-content/uploads/2020/02/CNT-PVM_r%C3%A9vis%C3%A9_2020-01-27-1.pdf
- ↑ The National Terminology Database for Irish — 2006.
- ↑ https://www.workwithdata.com/place/spain
- ↑ 10,0 10,1 Constitución española de 1978, Constitució espanyola, Constitución española, Konstituzioa Espainiako, Constitució espanyola, Constitució espanyola // Boletín oficial del Estado — Agencia Estatal Boletín Oficial del Estado, 1978. — ISSN 0212-033X
- ↑ https://data.iana.org/time-zones/tzdb-2021e/europe
- ↑ Fortaleza de la Mola — Карты Google.
- ↑ Estaca de Bares — Карты Google.
- ↑ El Estaquin — Карты Google.
- ↑ La Restinga — Карты Google.
- ↑ GeoHack - Punta de la Orchilla — Карты Google.
- ↑ LA MEDIDA DEL TEIDE: HISTORIA:DESCRIPCIONES, ERUPCIONES Y CARTOGRAFÍA
- ↑ http://juanbautistamr.blogspot.com.es/2012/02/como-descubri-cual-es-el-punto-mas-bajo.html
- ↑ https://www.ncnk.org/sites/default/files/content/resources/publications/NCNK_Issue_Brief_DPRK_Diplomatic_Relations.pdf
- ↑ http://mtcr.info/partners/
- ↑ https://www.interpol.int/Member-countries/World — Интерпол.
- ↑ https://www.interpol.int/Who-we-are/Member-countries/Europe/SPAIN
- ↑ http://www.nuclearsuppliersgroup.org/en/participants1 — Атом-төш чималны сатучылар төркеме.
- ↑ https://www.opcw.org/about-opcw/member-states/ — ХКТО.
- ↑ https://www.opcw.org/about-us/member-states/spain
- ↑ http://eatc-mil.com/8/About-us
- ↑ http://mcce-mil.com/wp-content/uploads/glance/MCCE-AT-A-Glance-September-2017.pdf — Movement Coordination Centre Europe.
- ↑ http://www.occar.int/185 — Organisation for Joint Armament Cooperation.
- ↑ https://www.iho.int/srv1/index.php?option=com_wrapper&view=wrapper&Itemid=452&lang=en — Халыкара гидрография оешмасы.
- ↑ https://www.iea.org/countries/membercountries/ — Халыкара энергетика агентлыгы.
- ↑ http://www.unesco.org/eri/cp/ListeMS_Indicators.asp
- ↑ http://www.upu.int/en/the-upu/member-countries.html
- ↑ https://www.upu.int/en/Universal-Postal-Union/About-UPU/Member-Countries?csid=-1&cid=279
- ↑ https://www.itu.int/online/mm/scripts/gensel8
- ↑ https://www.touteleurope.eu/les-pays-membres-de-l-espace-schengen.html
- ↑ https://www.dhs.gov/visa-waiver-program-requirements
- ↑ https://public.wmo.int/en/members/spain
- ↑ https://www.who.int/choice/demography/by_country/en/
- ↑ https://www.wcoomd.org/-/media/wco/public/global/pdf/about-us/wco-members/list-of-members-with-membership-date.pdf
- ↑ https://holocaustremembrance.com/countries/spain
- ↑ http://www.seg-social.es/Internet_1/Trabajadores/PrestacionesPension10935/Jubilacion/RegimenGeneral/Jubilacionordinaria/Requisitos/177422 — Social Security in Spain.
- ↑ https://data.worldbank.org/indicator/SP.POP.TOTL?locations=ES
- ↑ https://www.ecb.europa.eu/euro/html/index.en.html
- ↑ 44,0 44,1 https://data.worldbank.org/indicator/NY.GDP.MKTP.CD — Бөтендөнья банкы.
- ↑ https://www.imf.org/en/Publications/WEO/weo-database/2020/October/weo-report?c=122,124,423,939,172,132,134,174,178,136,941,946,137,181,138,182,936,961,184,&s=NGDPDPC,PPPPC,&sy=2018&ey=2025&ssm=0&scsm=1&scc=0&ssd=1&ssc=0&sic=0&sort=country&ds=.&br=1
- ↑ Отчёт о развитии человечества — Программа развития ООН, 2022.
- ↑ Отчёт о развитии человечества — Программа развития ООН, 2022.
- ↑ http://data.worldbank.org/indicator/SL.UEM.TOTL.ZS
- ↑ https://www.boe.es/legislacion/codigos/codigo.php?id=20&modo=2¬a=0&tab=2
- ↑ 50,0 50,1 50,2 World Plugs / мөхәррир Халыкара иликтер тихникасы кәмисиясе
- ↑ http://www.ine.es/prodyser/pubweb/anuario08/anu08_01entor.pdf
- ↑ ЮНЕСКО-ның статистика институты
- ↑ https://data.worldbank.org/indicator/SI.POV.GINI
- ↑ ЮНЕСКО-ның статистика институты
- ↑ 2020 Democracy Index
- ↑ Интерфейс программирования приложения YouTube
- ↑ https://happyplanetindex.org/countries/?c=ESP
- ↑ 58,0 58,1 58,2 International Numbering Resources Database: ITU-T E.129 National-only numbers linked with emergency services and other services of social value / мөхәррир Халыкара телекоммуникацияләр берлеге
- ↑ UMLS — 1986.
- ↑ https://ncit-stage.nci.nih.gov/ncitbrowser/ConceptReport.jsp?dictionary=NCI_Thesaurus&ns=ncit&code=C17152
Сылтамалар
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Викиҗыентыктагы медиафайллар? |
- Электрон хөкүмәт порталы
- Премьер-министр сайты 2010 елның 24 июль көнендә архивланган.
- Тышкы эшләр министрлыгы