Бактерияләр
| Бактерияләр | |
|---|---|
.jpg) | |
| Халыкара фәнни исем | Bacteria Карл Вёзе, Otto Kandler & Mark Wheelis, 2024[1][2] |
| Таксономик ранг | домен[3] |
| Югарырак таксон | биота[d][4] |
| Таксономик төр | бациллы[d][3] |
| Шушы чыганакларда тасвирлана | Брокгауз һәм Ефрон энциклопедик сүзлеге[d], Брокгауз һәм Ефронның кече энциклопедик сүзлеге[d], Нуттолл энциклопедиясе[d], Энциклопедический словарь Гранат[d] һәм The New Student's Reference Work[d] |
| Башлану вакыты | Ошибка Lua в Модуль:RomanNumber на строке 10: assertion failed!. |
Чын бактерияләр — 3 млрд чамасы ел элек күренә башлаган борынгы организмнар. Бактерияләр микроскопик кечкенә, ләкин аларның тупланмаларын (колонияләрен) еш кына микроскопсыз да күреп була. Күзәнәкләренең формасы һәм үзенчәлекләре буенча чын бактерияләр берничә төркемгә бүленә: шар формасындагы кокклар;
- пар-пар булып бер-берсенә якынайган кокклардан торган диплококклар;
- чылбыр рәвешендә тезелгән кокклардан торган стрептококклар;
- тыгыз каплар рәвешендә тупланган кокклардан торган сарциналар;
- коккларның виноград тәлгәше рәвешендәге тупланмасы — стафилококклар;
- озынча бактерияләр — бациллалар, яки таякчыклар;
- җәясыман бөгелгән бактерияләр — вибрионнар;
- шпорсыман бөгелгән озынча бактерияләр — спириллалар һ. б.
Бактериаль күзәнәк өслегендә гадәттә төрле камчылар һәм төкләр күренә. Болар — хәрәкәт органоидлары, алар ярдәмендә бактерияләр шуышып хәрәкәтләнә. Төзелеше белән алар үсемлекләр яки хайваннарның камчыларыннан һәм керфекчекләреннән аерылып тора. Кайбер бактерияләр «реактив» ысул белән лайла чыгарып хәрәкәтләнә. Прокариотларның күзәнәк стенкасы бик үзенчәлекле төзелгән һәм аның составында эукариотларда, ягъни күзәнәкләрендә формалашкан төше булган организмнарда (мәсәлән, үсемлекләрдә һәм хайваннарда) очрамый торган кушылмалар була. Гадәттә алар шактый нык. Аның нигезен целлюлозага, яки клетчаткага якын матдә тәшкил итә. (Клетчатка — үсемлек күзәнәге стенкасын төзүче катлаулы углевод.) Күп бактерияләрнең күзәнәк стенкасы лайла белән капланган. Цитоплазма үзен күзәнәк стенкасыннан аерып торучы мембрана белән чикләнгән.
Цитоплазмада мембраналар аз һәм алар тышкы цитоплазматик мембрана чыгынтыларыннан гыйбарәт. Мембрана белән чикләнгән органоидлар (митохондрияләр, пластидлар һ. б.) бөтенләй юк.
Аксымнар синтезы эукариотлардагыдан кечкенәрәк рибосомаларда бара. Тереклек эшчәнлеген тәэмин итүче барлык ферментлар цитоплазмага таралган яки цитоплазматик мембрананың эчке өслегенә береккән.
Бүленү һәм үрчү
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Гадәттә прокариотлар икегә бүленеп үрчи. Башта күзәнәк озыная, анда акрынлап аркылы округ ясала, ә аннан соң бала күзәнәкләр аерылып китә яки үзенчәлекле төркемнәр — чылбыр, пакет һ. б. хасил итеп бәйләнгән хәлдә кала (бактерияләрдә).
Уңайсыз шартларда күп бактерияләр споралар хасил итәләр: нәселдәнлек материалын йөртүче цитоплазманың бер өлеше аерыла һәм күп катлаулы калын капсула белән каплана. Күзәнәк «кипкән» кебек була — матдәләр алмашы процесслары туктала. Бактерияләрнең споралары бик тотрыклы; кипкән хәлдә алар тереклек сәләтен озак еллар буена саклый һәм, антибиотиклар белән актив дәвалануга да карамастан, авыру кеше организмында исән кала ала. Споралар җил һәм башка юллар белән тарала. Уңайлы шартларга эләгеп, спора актив бактериаль күзәнәккә әверелә.
Туклану
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Бактерияләр, энергия алу өчен, төрле органик һәм неорганик кушылмаларны һәм кояш нурларын файдаланалар. Күпчелек бактерияләр — гетеротрофлар (грекча «гетеро» — төрле һәм «трофос» — тукландырам), ягъни алар әзер органик матдәләр белән тукланалар яки башка организмнарда, шул исәптән кешедә дә, паразитлык итәләр. Күзәнәкләре күперчекләр белән тоташкан кайбер колониаль бактерияләр үзенә бер төрле җепселле структуралар барлыкка китерәләр. Мондый колонияләр, хәрәкәтләнеп, вак тере организмнарны (бактерияләрне, иң түбән төзелешлеләрне һ. б.) эләктерәләр, аларны чолгап алалар һәм кайнаталар.
Автотроф (грекча «авто»—үзем һәм «трофос»— тукландырам) бактерияләр аз. Аларның бер өлеше, хемосинтезга сәләтле булып, үз тәнен төзү өчен кирәкле органик матдәләрне неорганик матдәләрдән барлыкка китерә. Моның өчен алар неорганик кушылмалар оксидлашканда аерылып чыккан энергиядән файдалана. Кайбер прокариотлар неорганик молекулалардан органик молекулаларны фотосинтез процессында кояш нурлары энергиясе исәбенә барлыкка китерә. Кислородка карата мөнәсәбәте буенча, бактерияләр аэробларга һәм анаэробларга бүленә. Аэроблар — фәкать кислородлы тирәлектә генә яши ала торган бактерияләр. Анаэроблар кислородсыз тирәлектә яши. Болардан тыш, кислородлы һәм кислородсыз тирәлекләрдә дә яши алучы бактерияләр төркемнәре билгеле.
Бактерияләр әһәмияте
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Табигатьтә бактерияләр гаять киң таралган. Алар, туфракта урнашып, анда органик матдәләрне — үлгән хайван һәм үсемлек калдыкларын таркатучылар булып торалар. Органик молекулаларны неорганик молекулаларга әверелдереп, бактерияләр планета өслеген черек калдыклардан чистарталар һәм химик элементларны биологик әйләнешкә кертәләр.
Кеше тормышында да бактерияләрнең роле гаять зур. Мәсәлән, күп кенә азык һәм техник продуктларны табу әчеткеч бактерияләрдән башка мөмкин булмас иде. Бактерияләрнең тереклек эшчәнлеге нәтиҗәсендә әчегән сөт, кефир, сыр, кымыз, шулай ук ферментлар, спиртлар, лимон кислотасы ясала. Азык продуктларын тозлау шулай ук бактерияләр эшчәнлегенә бәйле.
Үсемлек һәм хайван организмында яшәп, аларга билгеле бер файда китерүче бактерияләр дә очрый. Алар симбионтлар (латинча «сим» — бергә, «биос» — тереклек) дип атала. Мәсәлән, төерчек бактерияләре. Алар, кайбер үсемлекләрнең тамырларына урнашып, туфрактагы һавадан газсыман азотны үзләштерергә сәләтле һәм, шул рәвешле, бу үсемлекне тереклек эшчәнлеге өчен кирәкле азот белән тәэмин итә. Үсемлек корыганнан соң, туфрак азотка баеп кала. Бу процесс бактерияләр катнашында гына була ала. Прокариотларның башка төрләренең вәкилләрен «ашаучы» ерткыч бактерияләр барлыгы билгеле.
Бактерияләрнең зарарлылары да күп. Аларның төрле төрләре азыкка үтеп, үзендә барган матдәләр алмашы нәтиҗәсендә, кеше өчен агулы матдәләр бүлеп чыгара һәм азыкны боза. авыру тудыргыч (грекча «патос»— авыру һәм «генезис»— килеп чыгу, туу) бактерияләр аеруча куркынычлы. Алар кешедә һәм хайваннарда үпкә ялкынсынуы, туберкулез, аппендицит, сальмонеллёз, чума, ваба һ. б. шундый авырулар китереп чыгара. Бактерияләр үсемлекләрне дә зарарлый.
Кулланылган чыганаклар
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]- Захаров В.Б., Сонин Н.И. Биология.Тере организмнарның күптөрлелеге = Биология. Многообразие живых организмов. / Сонин Н.И.. — 7-нче басма. — М: Дрофа, 2003. — ISBN 5-7107-8300-5.
Шулай ук карагыз
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]- ↑ 1,0 1,1 Woese C. R. Towards a natural system of organisms: proposal for the domains Archaea, Bacteria, and Eucarya // Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. / M. R. Berenbaum — [Washington, etc.], USA: National Academy of Sciences [etc.], 1990. — ISSN 0027-8424; 1091-6490 — doi:10.1073/PNAS.87.12.4576 — PMID:2112744
- ↑ 2,0 2,1 Göker M., Oren A. Valid publication of names of two domains and seven kingdoms of prokaryotes // Int. J. Syst. Evol. Microbiol. — Microbiology Society, 2024. — ISSN 1466-5026; 1466-5034 — doi:10.1099/IJSEM.0.006242
- ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 List of Prokaryotic names with Standing in Nomenclature — 1997.
- ↑ 4,0 4,1 World Register of Marine Species / S. T. Ahyong — 2008.