Gabon

Gabon République Gabonaise (Fransızca) Gabon Cumhuriyeti
Bayrak Arma
Slogan Fransızca: "Union, Travail, Justice" (Türkçe: "Birlik, İş, Adalet")
Millî marş La Concorde
Başkent ve en büyük şehir	Libreville 0°23′K 9°27′D
Resmî dil(ler)	Fransızca
Hükûmet	Askerî cunta altında üniter başkanlık cumhuriyeti
• Kurumların Geçişi ve Restorasyonu Komitesi Başkanı ve Geçici Devlet Başkanı Brice Clotaire Oligui Nguema • Geçici Başbakan Raymond Ndong Sima
Tarihçe
• Fransa'dan Bağımsızlık 17 Ağustos 1960
Yüzölçümü
• Toplam	267.667 km2 (76.)
• Su (%)	3,76
Nüfus
• 2018 tahminî	2.119.275 (146.)
• Yoğunluk	7,9/km2 (216.)
GSYİH (SAGP)	2020 tahminî
• Toplam	33,416 milyar $ (126.)
• Kişi başına	15.854 $ (78.)
GSYİH (nominal)	2020 tahminî
• Toplam	15,145 milyar $ (122.)
• Kişi başına	7.185 $ (79.)
Gini (2017)	38 orta
İGE (2019)	0.703 yüksek · 119.
Para birimi	Orta Afrika CFA frangı (XAF)
Zaman dilimi	UTC+1 (CAT)
• Yaz (YSU)	UTC+1 (kullanılmamaktadır)
Trafik akışı	sağ
Telefon kodu	241
İnternet alan adı	.ga

Gabon ya da resmî adıyla Gabon Cumhuriyeti (Fransızca: République Gabonaise), Afrika kıtasının orta bölümünde yer alan bir ülkedir. Ülkenin sınır komşularını kuzeyde Kamerun, kuzeybatıda Ekvator Ginesi ile güney ve doğuda ise Kongo Cumhuriyeti oluşturmaktadır. Ülkenin batı bölümünde sınırı ise Gine Körfezi'ni de içine alacak şekilde Atlas Okyanusu oluşturmaktadır. Ekvator çizgisi üzerinde yer alan ülkenin başkenti ise Libreville'dir.

Ülke ismi

Ülkenin ismi Portekizce bir kelime olan gabão (Türkçe: Şapka) kelimesinden gelmektedir. Bu bölgelere ilk defa gelen Portekizli denizciler gördükleri ilk nehir olan Mbe Nehrinin şekli itibarıyla bu bölgeye verdikleri bu isim yıllar içerisinde tüm ülke için kullanılmıştır.

Coğrafya

Gabon'dan bir manzara

Konum olarak Afrika kıtasının orta kesiminde batı Atlas Okyanusu kıyılarından doğuya doğru Kongo Havzası'na kadar uzanan bir bölgede yer alan Gabon, toplamda 267.667 km²'lik bir yüz ölçümüne sahiptir. Ülkenin toplamda sahip olduğu 2.251 km'lik kara sınırından 298 km'si Kamerun, 350 km'si Ekvator Ginesi ve 1.903 km'si ise Kongo Cumhuriyeti ile oluşurken, ülkenin ayrıca Atlas Okyanusu'na da 885 km'lik sahil şeridi bulunmaktadır. Batı bölgelerindeki sahil kısımlarında alçak vadilere sahip olan ülke iç kesimlere doğru ilerledikçe 200 km'nin sonunda kademeli olarak yükselerek doğu kesimlerinde yüksek rakımlara ulaşmaktadır.

Ülkenin en büyük nehri konumunda olan Ogowe toplamda 1.200 km'lik bir uzunluğa sahiptir. Kongo Cumhuriyeti'nde kaynağından çıkan ve Gabon'a doğru akan nehir ülkenin batısında Gine Körfezi'nde Atlas Okyanusu ile birleştiği noktada delta oluşturmaktadır. Günümüzde Gabon'un en yüksek noktası hakkında kaynaklar arasında 500 m'ye kadar farklılıklar içeren değişik veriler mevcuttur. Genel olarak 1.575 m yüksekliğe sahip olan Iboundji Dağı ülkenin en yüksek noktası olarak kabul görmektedir. Ülkenin kuzeydoğu ve güney bölgelerinde yer alan önemli yükseltiler ise deniz seviyesinden 1.000 m yüksekliktedir.

Gabon'un farklı bölgelerinde günümüzden yaklaşık olarak iki milyar yıl öncesi olan Proterozoik Devir dönemlerine kadar uzanan eski dönemlere ait kayalar bulunmaktadır. Bu kayalarda yine çok eski dönemlere ait fosiller ve içerisinde en meşhuru oklo olan doğal nükleer reaktörler bulunmuştur.

İklim

Köppen iklim sınıflandırması haritası

Ülke genelinde nemli tropikal iklim şartları hakimdir. Ocak ayı en sıcak ay olurken, Libreville'de bu dönemde ortalama 31 °C sıcaklık değerleri ölçülürken, en düşük sıcaklıklar ise ortalama 23 °C düzeyindedir. Temmuz ayında ortalama sıcaklık değerleri en yüksek 28 °C, en düşük 20 °C değerlerindedir. Haziran-Eylül dönemlerinde ülke en kurak ve yağışsız dönemlerini yaşamakta olup, bu dönemde nem değerleri yüksek oranlarda seyretmektedir. Gabon genelinde yağışların en yoğun yaşandığı dönem Aralık ve Ocak aylarında gerçekleşmektedir. Ülke genelinde yıllık yağış ortalaması 2.540 mm seviyesinde olup, bu oran özellikle kıyıya yakın kuzey kesimlerde 3.810 mm'ye kadar çıkabilmektedir.

Doğal kaynaklar

Gabon'da doğal yeraltı zenginlikler açısından petrolün yanı sıra doğalgaz, elmas, niyobyum, manganez, uranyum, altın, kereste ve demir bulunurken, hidrolik enerji üretiminde de önemli bir konumdadır.

Nüfus

Gabon, Afrika kıtasında nüfus yoğunluğunun çok az olduğu ülkelerden biri konumundadır. Ülke nüfusunun neredeyse yarısı ülkenin üç büyük şehrinde yaşamakta olup, diğer yarısı da geri kalan bölgelerde ikamet etmektedir. Ülkenin özellikle iç kesimleri ile kuzey bölgeleri neredeyse insansız bölge konumundadır.

Gabon genç bir nüfusa sahip olup, 2018 tahmini verilerine göre %59,53'ü 0-24 yaş aralığındadır. Ülkenin sadece %3,91'i 65 yaş ve üzerindedir.

0-14 yaş: %37.45 (erkek 405,676/kadın 387,900)
15-24 yaş: %22.08 (erkek 245,490/kadın 222,343)
25-54 yaş: %31.6 (erkek 355,348/kadın 314,344)
55-64 yaş: %4.96 (erkek 54,679/kadın 50,356)
65 yaş ve üzeri: %3.91 (erkek 40,721/kadın 42,179)

Şehirde yaşayanların oranı 2019 verilerine göre %89,7 olan ülkede, nüfusun geri kalan %10,3 düzeyindeki düşük bir kesimi ülkenin geri kalan büyük bölümünde yaşamaktadır. Ülkede nüfusun yıllık artış oranı 2018 tahmini verilerine göre %2,73 düzeyindedir.

Etnik gruplar

Gabon'da günümüzde 40 farklı etnik grup yaşamaktadır. Bu etnik gruplar içerisinde çoğunluğu Bantu etnik grupları oluşturmakta olup, Bantu grupları içerisinde de en büyüğü ve siyasi açıdan en etkili grubu ise Mpongwe-Fang grubudur. Ülke nüfusunun üçte birini oluşturan grupta üyelerin %31'i Mpongwe, %7'si ise Fang olarak kendini ifade etmektedir. Bu grubun haricinde ülkede bulunan diğer etnik gruplar ise Mbete (%15,5), Bapunu (%15), Tsabatis (%14), Batazis (%9,5), Bateke (%4) ve %1,5 ile ülkenin ve bölgenin en eski toplulukları olarak Pigmelerdir. Bu grupların haricinde ülkede çoğunluğunu Fransızların (~60.000) oluşturduğu ve büyük şehirlerde yaşayan Avrupalılar yaşamaktadır.

Etnik Grup	Oran
Mpongwe-Fang	%38
Mbete	%15,5
Bapunu	%15
Tsabatis	%14
Batazis	%9,5
Bateke	%4
Pigmeler	%1,5

Dil

Ülkenin resmi dili Fransızcadır. Bunun dışında Gabon genelinde Bantu dillerinin hakimiyeti gözlenebilmektedir. Ülkede 42 farklı dil konuşulmakta olup, bu diller son yıllarda birçok Gabonlu'nun Fransızcayı tercih etmesi ile tehdit altında bulunmaktadır. Gabon eğitim sisteminde sadece Fransızca ile eğitim verilmekte olup, diğer diller kullanımı yasaklanmıştır. Gabon nüfusunun %32'lik bir kesimi ise Fang dilini anadil olarak kullanmaktadır. Bu dilin haricinde Punu, Mbere, Teke ve Njebi dilleri de yerel olarak yoğun olarak kullanılan diller arasındadır.

Din

Ülke genelinde nüfusun %80'i Hristiyan dinine mensuptur. Burada Katolik mezhebine göre inancını yaşayanların oranı %60 olarak ifade edilirken, Protestan mezhebine inananların oranı %20 düzeyindedir. İslamiyet dinine inananlar Gabon'da azınlıkta bulunmakta olup, çoğunluğunu yabancı nüfusun oluşturduğu sadece %10'u İslam inancına sahiptir. Bu azınlıktan Ali Bongo Ondimba Devlet Başkanlığı görevinde bulunmuştur. 26 Ağustos 2023 tarihinde yapılan genel seçimleri %64.27 oranında oy alarak yeniden devlet başkanı seçilen Ali Bongo Ondimba, 30 Ağustos 2023'te askeri darbe sonucu devrildi. Gabon'da nüfusun geri kalan kısmı da başta Bwiti olmak üzere Afrika yerel dinlerine inanmaktadır. Ayrıca hem Hristiyan dininin hem de yerel dinlerin gereksinimlerini bir arada yapan nüfus da bulunmaktadır.

Sosyal durum

Sağlık

Ülkede temiz su kaynaklarına ulaşabilen nüfusun oranı genel Afrika ortalamasına göre yüksek düzeyde olup 2012 tahmini verilerine göre nüfusun %92,2'si temiz kaynaklardan su temin edebilmektedir. Tam teçhizatlı sağlık hizmetlerinden yararlanma oranının düşük olduğu ülkede, nüfusun %41,4'ü bu yönde bir hizmet alabilirken %58,6'sı ilkel şartlarda sağlık hizmeti alabilmektedir. Ülke içerisinde ishal, hepatit, tifo, sıtma, humma ve kuduz çok sık görülen hastalıklar arasındadır. AIDS, Afrika kıtasının genelinin aksine düşük oranda görülmekte olup, bu oran 2013 tahmini verilerine göre %3,9 düzeyindedir.

Eğitim

Ülke genelinde 15 yaş ve üzerinde okuma yazma bilenlerin oranı 2015 verilerine göre %83,2 düzeyindedir. Bu oran erkeklerde %85,3 iken, kadınlarda %81 seviyesindedir. Gabon genelinde yasal olarak on yıl okuma gitme zorunluluğu bulunmaktadır. Ülkede bulunan okulların neredeyse yarısı mezhepsel ya da özel denetime tabi okullar konumundadır.

Gabon'da üç adet üniversite bulunmaktadır. Université Omar Bongo hukuki, ekonomik ve beşeri bilimler alanında, Université des Sciences de la Santé tıp ve tıbbi konular alanında ve Université des Sciences et Techniques de Masuku de doğa bilimleri ve teknik konularda eğitim vermektedir.

Tarih

Erken tarih

Gabon sınırları içerisinde gerçekleştirilen arkeolojik kazı çalışmalarında MÖ 5. yüzyıla uzanan kalıntılar ve eserler bulunmuştur. Bu bölgede gerçekleştirilen kazı çalışmalarında demirin MÖ 4. - 1. yüzyıl arasında işlendiği Radyokarbon tarihleme yöntemi ile ortaya çıkarılmıştır.

Bölgede yer alan diğer ülkelerde de olduğu gibi Gabon'un ilk yerleşimcilerinin pigmeler olduğu tahmin edilmektedir. Avcı ve toplayıcı olarak yaşamlarını sürdüren pigmeler yaklaşık 1000 yıl önce bölgeye gelen Bantu toplulukları tarafından yerlerinden edilerek bölgeden sürülmüşlerdir. O dönem bölgeye yerleşen Bantu topluluklarının bugünkü Mpongwe etnik grubunun ataları olduğu düşünülmektedir. Bunların haricinde 19. yüzyıl sonlarında Fang etnik grubuna mensup kişiler kuzey bölgelerden gelerek günümüzdeki Gabon sınırları içerisine yerleşmişlerdir.

Erken tarih dönemlerinde de ülkenin büyük bir kısmı sık yağmur ormanları ile kaplı olması nedeniyle bölgede büyük devlet kurulamamış, sadece Loanga Krallığı'nın en uç kuzey kesimleri günümüzdeki Gabon toprakları içerisinde devlet yapısı olarak yer almıştır.

Avrupalılar ile ilk temas (1472-1839)

Bölgeyi ilk keşfeden Avrupalı olan Portekizli denizci Lopo Gonçalves 1472 yılında Gabon kıyılarına gelmiştir. Lopo Gonçalves, Portekiz kralı V. Alfons'dan 600 km'lik sahil şeridinde keşif yapabilme yetkisi alan iş insanı Fernão Gomes adına Afrika kıyılarında masrafları kendi tarafından karşılanmak üzere keşfe çıkmış ve bunun sonucunda da 1472 yılında karaya ayak basmıştır.

Gabon sahilleri ilerleyen yıllarda Portekiz denizcilerin haricinde Hollanda, İngiltere ve Fransa'dan gelen tüccarların da uğradığı bir bölge haline gelmiştir. Avrupalı tüccarlar bu bölgelerde köle, abanoz ve fildişi ticareti yapmışlar, köleleri de sahilde yaşayan ve kendilerinin de iç kesimlerden köle olarak aldığı kişilerden almışlardır. Günümüzde Gabon'un merkezinde kalan, Ogowe Nehrinin kuzey bölgelerinde o dönem için Portekizli tüccarlara diğer Avrupalı tüccarlara nazaran belli ticari öncelikler verilmiş ancak bu işlem bölgede sömürge düzenine dayalı bir baskı oluşturmamıştır. Bu haklardan 1777 ve 1778 yıllarında imzalanan Ildefonso ve Pardo anlaşmaları ile Portekiz sahip olduğu tüm haklardan İspanya lehine çekilmiş olmasına rağmen İspanya 1850 yılına kadar bölgede aktif bir rol oynamamıştır.

Fransa sömürge dönemi başlangıcı (1839-1914)

Denis Rapontchombo ve eşi - gravür

Gabon kıyılarında daimi olarak yerleşen ilk Avrupalı güç Fransa olmuştur. 9 Şubat 1839 tarihinde Fransız amiral Louis Edouard Bouet-Willaumez ile Mpongwe liderlerinden Denis Rapontchombo ile anlaşmalar imzalamış, bu anlaşmayı kıyı şeridinde bulunan diğer topluluk liderleri de imzalayarak Prapontchombo'yu takip etmişlerdir. Fransa imzalanan bu anlaşmalar kapsamında bölgede koruyucu güç konumuna gelmiş ve elde ettiği haklar neticesinde de bölgede sistematik bir şekilde güçlenmiştir. Fransa 1843 yılında Komo Nehrinin denize döküldüğü noktada Fort Aumale adı ile kurulan ilk deniz üssünü kurmuş, 1849 yılında da ilerleyen yıllarda Gabon'un başkenti olacak olan bölgede serbest bırakılan köleler için yerleşim yeri oluşturulmuş, bu yerleşim yerine de Sierra Leone'de bulunan Freetown şehrinden esinlenerek Libreville ismi verilmiştir.

Fransa, oluşturduğu sömürge düzenini ilk yıllarda pek önemsememek ile birlikte 1886 yılında idaresi altında bulunan Ekvator Afrikası bölgesini daha küçük bir alana sahip olan İngiliz idaresindeki Gambiya ile değiştirme düşüncesini taşımaktaydı. 1886 ile 1887 yılları arasında ülkenin iç kesimlerini ilk defa keşfe çıkan Fransa, Franceville'de bir istasyon kurarak kendi açısından Gabon'un keşfini tamamlamış ve idaresi altına alınmış olarak kabul etmiştir. 1886 yılında açıklanan kararname ile Gabon'un resmen Fransa sömürgesi olduğu ilan edilmiştir. 1900 yılında Paris Antlaşması ile de komşu sömürge bölgelerinin sınırları cetvel ile çizilerek Gabon'un İspanya idaresindeki İspanyol Ginesi ile Almanya idaresindeki Kamerun arasındaki sınırlar belirlenmiştir.

1903 yılına kadar Libreville, Gabon haricinde günümüzde Kongo Cumhuriyeti'ni de içerisinde barındıran Fransız Kongosunun başkenti konumundaydı. 1903 yılında yapılan açıklama ile bölgenin başkenti Brazzaville olarak değiştirilmiş, Gabon ise 1910 yılından itibaren Fransız Ekvatoral Afrikası'nın bir parçası haline getirilmiştir.

Sömürge dönemi ve bağımsızlık talepleri (1914-1960)

Fransa adına bölgenin önem derecesi elde edilen kauçuk ile doğru orantılı bir konumdaydı. Lastik üretimi ile savaş endüstrisi için önemli bir konumda olan kauçuk, bölgede yaşayan topluluklara toplatılıyordu. Kauçuk toplama esasına göre alınan vergiler ile ilerleme kaydedilemediği durumlarda Fransızlar şiddete başvuruyorlardı. I. Dünya Savaşı'nın devam ettiği dönemde Gabon'da şiddet daha da arttırılmış, zorunlu çalışma koşulları ağırlaştırılmış ve daha fazla kauçuk toplama adına daha da fazla baskı uygulanmıştır. Bu döneme kadar toplumda açlık bir problem olmamasına rağmen, izlenen şiddet politikaları ile birlikte insanları çalışmaya zorlamalar neticesinde açlık bir sorun haline gelmiş ve açlık nedeniyle binlerce insan ölmüştür. 1920'li yıllara kadar sömürge düzenine karşı gösteriler yapılan Gabon'da küçük gruplar tarafından yapılan gösterilerin bölgesel olarak kalması ve ülke genelinde bir etkisi olmaması nedeniyle Fransız sömürge güçleri tarafından kısa sürede bastırılmıştır.

I. Dünya Savaşı'nın sona ermesi ile birlikte kauçuk talebinde azalma ve kauçuğa alternatif olarak tahtanın ön plana çıkması ile kauçuk üretiminde azalma yaşanmıştır. Gabon, elde edilen kauçuk gelirleri ile Fransız Ekvatoral Afrikası içerisinde zengin sömürge olarak adlandırılmaktaydı. Yüksek refah seviyesinin yanı sıra misyonerlik faaliyetlerin uzun yıllar önce başlamasının bir etkisi olarak 1920'li yıllardan itibaren Gabon'da Avrupalılaşmış ve bilinçlenmiş orta bir tabakanın oluşmasına neden olmuştur. Bu tabakanın yayın organı L´Echo gabonais dergisiydi. Aynı zamanda farklı etnik grupları temsilen oluşturulan kulüpler Mpongwe ya da Fang etnik grubu üyelerini bir araya getirmekteydi.

II. Dünya Savaşı sırasında Gabon ilk önce Vichy Fransası yanında yer almış ancak daha sonra Britanya filosunun baskıları sonucu Fransız Ekvatoral Afrikası'na bağlı son sömürge bölgesi olarak Kasım 1940'ta Charles de Gaulle önderliğindeki Forces françaises libres saflarına geçmişlerdir. 1944 yılında De Gaulle önderliğinde Fransız Kongosu'nun başkenti Brazzaville'de gerçekleştirilen Brazzaville Konferansı'nda anavatan Fransa ile bölge sömürge ülkeleri arasında ilişkilerin yeninden düzenlenmesi kararlaştırılmış, bunun neticesinde Gabon, Fransa'ya bağlı deniz aşırı bölge olarak adlandırılmış ve kölelik yasaklanmıştır. Gabon bu tarihten itibaren Fransa meclisine temsilci gönderme hakkını da elde etmiştir.

Léon M'ba (1964)
Gabon'un ilk devlet başkanı (1960-1967)

1940 ile 1950'li yıllarda ilerleyen yıllarda Gabon'un siyasi hayatında ön planda olacak isimlerin öne çıktığı yıllar olmuştur. 1947 yılında Jean-Hilaire Aubame tarafından kurulan Union Démocratique et Sociale du Gabon / UDSG (Türkçe:Gabon Demokratik ve Sosyal Birlik) ile Gabon'un bağımsızlık sonrası ilk devlet başkanı olacak olan Léon M'ba 'nın tüm Afrika'da var olan Rassemblement Démocratique Africain (Türkçe:Afrika Demokratik Topluluğu) hareketinin Gabon şubesi olarak kurduğu Mouvement Mixte Gabonais / MMG (Türkçe:Karışık Gabonlular Hareketi) Gabon siyasetinde önemli bir yer elde etmişlerdir. 1952 yılında sömürge devletinde memur olarak çalışan Paul Gondjout tarafından kurulan Bloc Démocratique Gabonais / BDG (Türkçe: Gabon Demokratik Bloğu) daha sonraki dönemlerde Aubame önderliğindeki UDSG ile birlikte hareket etmiş, 1950'li yıllarda Gabon anayasasını oluşturmak adına birlikte adım atmışlardır. Bu birliktelik Gabon'un bağımsızlığından ziyada De Gaulle'ün Fransa'sı içerisinde özerk bir bölge olarak kalmasından yana bir tutum sergilemişlerdir.

1958 yılında Fransız Ekvatoral Afrikası'nın ortadan kalkması sonucunda Gabon 1959 yılında özerk cumhuriyet olarak Fransa'ya bağlı bir bölge olarak varlığını devam ettirmiş, bu süreçte M'ba başbakan, Gondjout ise meclis başkanı olarak görev yapmıştır. M'ba bu dönemde Gabon'u erken bir bağımsızlık kararına karşı uyarmış, ülkenin içerisinde bulunduğu ekonomik şartları göz önünde bulundurduğunda bu yönde erken bir kararın Gabon'u yeni sömürgecilik modeline sürükleyeceğini ifade etmiştir. Tüm bunlara rağmen bağımsızlık faaliyetleri sürdürülmüş ve Gabon 17 Ağustos 1960 tarihinde Fransa'dan ayrılarak bağımsızlığını ilan etmiştir.

Bağımsızlık

M'ba döneminde Gabon (1960-1967)

Gabon'un bağımsızlığını elde etmesi sonucu gerçekleştirilen ilk bağımsız seçimlerde ülkede bulunan iki büyük partiden hiçbiri yeterli çoğunluğu elde edememiştir. Bunun üzerine başbakan M'ba tüm partileri birlikte çalışmaya davet etmiş ve bu çağrıya partiler olumlu yaklaşmışlardır. Bu süreçte M'ba tarafından ortaya konan anayasada Gabon'un De Gaulle'ün Fransa'sındaki gibi başkanlık sistemi ile yönetilen bir yapıya büründürülmesini içeren maddeleri barındırması, meclisin muhalif bir tutum sergilemesine neden olmuştur. Bu yaşananlar neticesinde olağanüstü hâl ilan eden M'ba, parlamentoyu feshederek, parti içerisinde en büyük rakibi olarak yer alan ve mecliste ortaya çıkan muhalif durumun öncülerinden olan Gondjout'u tutuklatarak iki yıl cezaevine göndermiştir. Başkanlık sistemi ile ilgili düşüncelerini kabul eden UDSG lideri Aubaume ile 1961 yılında yeni seçimlerin yapılması konusunda anlaşmaya varan M'ba, yeni kurulan hükûmette de Aubaume'yi dış işleri bakanı olarak görevlendirmiştir.

M'ba 1964 yılının başlarında iktidarını sağlamlaştırmak için demokratik yollardan ilerlemiş, BDG ile UDSG partilerinin zorunlu olarak birleşmesini istemiştir. Bu şekilde tek parti düzenini sağlamayı amaçlayan M'ba, iktidarını sağlamlaştırmayı hedeflemiştir. 1964 yılının 17 Şubat'ı 18 Şubat'a bağlayan gecesi 400 kişilik bir isyancı ordu mensubu darbe gerçekleştirerek M'ba'yı görevden uzaklaştırmış, birçok siyasiyi tutuklamıştır. Darbeci ordu mensupları içerisinde Aubame ve Gondjout'un bulunduğu sivil bir hükûmeti görev başına getirmişlerdir. Ülkede yaşanan darbeden sadece bir gün sonra başbakan yardımcısını çağrısı üzerine Senegal'de konuşlanan Fransız askerleri paraşütler ile Libreville'ye inerek M'ba'ya görevini yeniden iade etmişlerdir. Bu yaşananlardan sonra 150 M'ba karşıtı muhalif tutuklanarak cezaevine gönderilmiş, Aubame ise 20 yıl cezaya çarptırılmıştır. Fransa hükûmeti darbe ile uzaklaştırılan M'ba'ya bu yardımı 17 Ağustos 1960 tarihinde bağımsızlık esnasında Gabon ile varılan koruma anlaşmasına istinaden gerçekleştirdiğini beyan etmiştir. Fransa sağlamış olduğu desteği imzalanan anlaşmaya bağlamış olsa da, Gabon'un bağımsız bir ülke olarak Fransa'ya ne kadar bağımlı olduğunu da ortaya çıkaran bir gelişme olarak değerlendirilmiştir.

M'ba daha sonra gerçekleştirilen seçimleri de kazanarak iktidarını devam ettirmiş, bu seçimlerde muhalefet partileri her ne kadar meclisin üçte birine sahip olmuş olsa da, seçimlerden kısa bir süre birçok muhalif milletvekilinin iktidar sıralarına geçmesi ile mecliste herhangi bir önem arz edememiştir.

1966 yılında M'ba tarafından kabul edilen yasa ile devlet başkanının hayatını kaybetmesi durumunda yerine otomatik olarak vekilinin getirileceği onaylanmıştır. M'ba'nın bu yasanın kabulünden bir yıl sonra 1967 yılında hayatını kaybetmesi ile yerine yasa gereği vekili Omar Bongo getirilmiştir.

Albert (Omar) Bonga döneminde Gabon (1967-2009)

Omar Bongo
Gabon devlet başkanı (1967-2009)

Albert Bonga iktidarı elde ettikten sonra iktidarının kalıcı ve sağlam olabilmesi adına parti üst yönetiminde değişikliğe gitmiş, cezaevlerinde bulunan muhalifleri serbest bırakmış ve yine sürgünde bulunan muhalifler ile de iletişime geçmiştir. 1968 yılı başlarında ülkede bulunan bütün siyasi partileri sömürge düzeninden kalan bir miras olarak nitelendirdiği ve etnik ayrımı körüklediğini iddia ederek kapatmış, Parti Démocratique Gabonais (Türkçe: Gabon Demokratik Partisi) ile yeni bir parti kurarak Gabon'da tek parti dönemine geçmiştir. Bonga partinin kurulmasından sonra tüm Gabolular'ı önceki dönemlerde yaşanan tüm düşmanlıkları unutarak yeni parti etrafında birleşerek partiye katılmaya davet etmiştir. 1972 yılından itibaren Bonga kişilik kültü olarak ön plana çıkmaya başlamış, kendini büyük ata olarak adlandırmış, kendine has ideolojisini yenileme olarak adlandırmıştır. Bu ideoloji Bonga'ya göre ne sağcı ne de solcu bir ideolojiydi, kendine göre kapitalizm ve sosyalizmin etkisinde olmayan Gabon'a özgü bir ideolojiydi. Bongo ilerleyen yıllarda gerçekleştirilen 3 farklı seçimi de %99'un üzerinde oylarlar kazanarak iktidarını devam ettirmiştir.

Bonga'nın 1973 yılında Libya lideri Muammer Kaddafi ile karşılaşması sonucunda islam dinine geçerek adını Omar Bonga olarak değiştirmiş, hac vazifesini yerine getirdikten sonra da El Hadji Omar Bonga ismini almıştır. 2003 yılında bir kez daha isim değişikliğine giden Bonga, bu yıldan itibaren Omar Bonga Ondimba ismini almıştır.

1990'lı yıllarda ülkede yaşanan ekonomik sıkıntılar nedeniyle gerçekleştirilen gösteriler ve şiddet olayları neticesinde maaşların arttırılması yönünde karar almak durumunda kalmış, Mart/Nisan 1990 dönemi için Gabon'un geleceğini belirlemek adına ulusal meclisin kurulmasının sözünü vermek zorunda kalmıştır. PDG ile birlikte 150 farklı siyasi organizasyon üç hafta süren bu ulusal konferansa katılmış, iktidarda yer alan PDG ile ona bağlı ortaklar bir tarafta, kendilerini Partidos de oposição Frente Unida e associações (Türkçe: Birleşik Muhalif Partileri ve Dernekleri Cephesi) olarak adlandıran Mouvement de Redressement National ile Parti gabonais du progrès partileri de diğer tarafta yer alarak ulusal konferansın iki cephesini oluşturmuşlardır.

Konferans neticesinde siyasi reformların uygulanmış, bu reformlar doğrultusunda ulusal senato oluşturulmuş, devlet gelirlerinin dağılımın adil olarak yapılarak yerele yayılması sağlanmış, toplanma yasağının kaldırılması ile basın özgürlüğü kabul edilmiş, yurt dışı çıkışlarında alınan vize kaldırılmıştır. Bu atılan adımların çok partili siyasi sisteme geçişte süreci kontrol altında tutabilmek adına, Bonga PDG genel başkanlığı görevini bırakarak geçiş hükûmetini kurabilmek adına Casimir Oyé-Mba'yi görevlendirmiştir.

Oyé-Mba önderliğinde kurulan yeni hükûmet kendini Rassemblement social-democrate gabonais / RSDG (Türkçe:Gabon Sosyal Demokrat Grubu) olarak adlandırmış ve kabineye eski muhalif partilerinde yer alan kişileri de almıştır. RSDG göreve geldikten sonra içerisinde vatandaş haklarını ve bağımsız bir yargı sistemi ile başkana güçlü bir yürütme yetkisi ön gören geçici bir anayasa hazırlamıştır. Söz konusu geçici anayasa ulusal meclis ile birlikte anayasa komitesi tarafından kabul edilerek Mart 1991 yasallaşarak yürürlüğe girmiştir. Bu yeni yasaya göre daha önce başkanın ölümünde başkan vekilinin yerine atanması gerektiği yasası da değiştirilerek olası bir devlet başkanını ölümünde yeni seçimler yapılana kadar görevin başbakan, meclis başkanı ve savunma bakanı arasında bölüştürülmesi ön görülmüştür.

Tüm bu demokratikleşme adımlarına rağmen 1990 yılında iki darbe girişimi gerçekleştirilmiş ve bunlar önlenebilmiştir. Bu süreçte muhalif bir siyasinin sebebi açıklanamayan bir nedenden dolayı ölmesi neticesinde ülkede hükûmete karşı gösterile düzenlenmiş, yabancılara karşı saldırılar gerçekleştirilmiştir. Yaşanan bu olaylar neticesinde Fransa birlikleri olaylara bir kez daha müdahale ederek ülke genelinde sükuneti sağlamışlardır. Gabon'da 30 yıl aradan sonra Eylül 1990'da çok partili gerçekleştirilen seçimlerde PDG az bir farkla birinci gelmiştir.

Bongo, Aralık 1993 tarihinde gerçekleştirilen devlet başkanlığı seçimlerinde oyların %51'ini alarak bu göreve yeniden seçilmiştir. Muhalefet sonuçları tanımadığını açıklamış, yaşanan olaylar neticesinde hem hükûmet hem de muhalefet bir araya gelerek Kasım 1994 Paris anlaşmaları kapsamında mutabık kaldıkları olayları duyurmuşlardır. Buna göre belli yetkiler hükûmete verilirken, muhalefetten de belli kişilerin hükûmet içerisinde yer alması kararlaştırılmıştır. Her ne kadar bu anlaşmalar imzalanmış olsa da Bongo bunun gerçek anlamda uygulanması konusunda bir işlem gerçekleştirmemiştir.

1998 ve 2005 yıllarında gerçekleştirilen devlet başkanlığı seçimlerini de bölünmüş muhalefete karşı sorunsuz bir şekilde kazanan Bongo, 8 Haziran 2009 tarihinde İspanya'da bir klinikte kalp krizi geçirerek ölmüştür. Bongo'nun hayatını kaybetmesi ile geçici devlet başkanlığı görevini meclis başkanı Rose Francine Rogombé üstlenmiş, 30 Ağustos 2009 tarihinde de aralarında savunma bakanı ve aynı zamanda ölen Bongo'nun oğlu olan Ali Bongo Ondimba, eski iç işleri bakanı André Mba Obame ve uzun süreli muhalefet lideri Pierre Mamboundou'nun da bulunduğu 17 adaylı devlet başkanlığı seçimleri gerçekleştirilmiştir.

3 Eylül 2009 tarihinde açıklanan sonuçlara göre beklendiği üzere Ali Bongo Ondimba seçimleri kazanarak Gabon'un yeni devlet başkanı olmuştur. Seçim sonuçlarının açıklanması sonrası muhalif gruplar Fransa'nın Bongo'yu desteklediğini iddia ederek, Fransa Konsolosluğu'nu ateşe vermişlerdir.

26 Ağustos 2023 tarihinde yeniden devlet başkanı seçilen Ali Bango Ondimba, 30 Ağustos 2023 tarihinde Gabon Silahlı Kuvvetlerine bağlı bir grup kıdemli askerin düzenlediği darbe sonucu devrildi ve ev hapsine mahkûm edildi.

Siyaset

Ali Bongo Ondimba
Eski Gabon devlet başkanı (2009-2023)

Gabon Cumhuriyeti anayasa ile yönetilen bir cumhuriyettir. Günümüzde yürürlükte olan anayasa 28 Mart 1991 tarihinde kabul edilerek yürürlüğe konmuştur. Ülke çok partili bir siyasi sisteme sahip olup başkanlık sistemi ile yönetilmektedir. Ülkenin devlet başkanı yedi yıllık bir süre için seçilmektedir. 2003 yılında yapılan yasa değişikliği ile devlet başkanlığı makamına sınırsız sayıda aday olunabilmektedir. Hükûmetin başında yer alan başbakan, devlet başkanı tarafından atanmaktadır.

Gabon parlamentosu iki kanattan oluşmakta olup bunlar ulusal meclis ve senato konumundadır. Ulusal mecliste bulunan 120 sandalyenin üyeleri beş yıllık süre için seçilirken, 91 üyesi bulunan senatonun üyeleri altı yıllık süre için seçilmektedir.

Dış siyaset

Gabon birçok uluslararası organizasyonlarda üye olarak bulunmaktadır. Birleşmiş Milletler, Afrika Birliği, Uluslararası Para Fonu ve Uluslararası Kakao Örgütü ülkenin üyeliğinin bulunduğu organizasyonlardan birkaç tanesidir. Gabon, Haziran 2022'de İngiliz Milletler Topluluğu'na üye olmuştur.

Ülke, 2010-2011 döneminde Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi'nde geçici üye olarak bulunmuştur.

İdari yapılanma

Gabon siyasi haritası

Gabon'un illeri

Gabon toplamda dokuz ile bölünmüş durumdadır. Bu iller ise kendi içerisinde ayrıca 37 adet ilçeye ayrılmış konumdadır.

Nr.	İl	Yüzölçümü km²	Nüfus 2005	Merkez şehir
1	Estuaire	20.740	638.219	Libreville
2	Haut-Ogooué	36.547	143.715	Masuku (Franceville)
3	Moyen-Ogooué	18.535	58.307	Lambaréné
4	Ngounié	37.750	107.173	Mouila
5	Nyanga	21.285	54.330	Tchibanga
6	Ogooué-Ivindo	46.075	67.326	Makokou
7	Ogooué-Lolo	25.380	60.510	Koulamoutou
8	Ogooué-Maritime	22.890	134.913	Port-Gentil
9	Woleu-Ntem	38.465	134.028	Oyem
	Toplam	267.667	1.398.521	Libreville

Şehir

Ülke içerisinde kalabalığın en yoğun olduğu şehir başkent Libreville'dir. 2005 verilerine göre ülkenin en büyük beş şehri şu şekildedir:

Nr.	Şehir	Nüfus
1	Libreville	578.156
2	Port-Gentil	109.163
3	Franceville	42.967
4	Oyem	30.870
5	Moanda	30.151

Ekonomi

Gabon ihracatının orantılı bir temsili, 2019

Gabon'un kişi başına düşen GSYİH'sındaki değişim, 1950–2018. Rakamlar, 2011 Uluslararası dolarına göre enflasyona göre düzeltilmiştir.

Ülke sahip olduğu yer altı zenginliklerinin yanı sıra uyguladığı liberal ekonomi politikaları sayesinde dünyanın gelişen ekonomilerinden birini oluşturmaktadır. Gabon 2013 verilerine göre sahip olduğu $12.302 kişi başına gelir ile Sahra Altı Afrika'sının en zengin ülkelerinde biri konumundadır. Tüm bu verilere rağmen ülke nüfusunun %80'i yoksulluk sınırının altında yaşamını sürdürmektedir. Nüfusun üçte biri ise açlık sınırının altında yaşamaktadır.

Gabon, Afrika kıtasının yer altı madenleri açısından en zengin ülkelerinden biri konumundadır. Gabon kıyılarında var olan petrol rezervleri ülkeyi en önemli petrol ve petrol ürünleri ihraç eden ülkelerden biri yapmaktadır. İhracat gelirlerinin %82'si bu alandan elde edilmektedir. Ülkenin iç kesimlerinde mangan, uranyum, demir cevheri ve altın çıkartılmaktadır. Özellikle mangan ülkenin petrol ve keresteden sonra en çok ihraç ettiği üçüncü ürün konumundadır.

Ülke Afrika'nın tropikal ormanlardan elde edilen kerestelerin ihraç edilmesi noktasında önemli bir noktada bulunmaktadır. Ülke topraklarının üçte ikisinin tropikal yağmur ormanları ile kaplı olması bu alanda gerçekleştirilen büyük ihracatın başlıca nedeni olarak görülmektedir.

Gabon'da gerçekleştirilen tarımsal faaliyetlerin büyük çoğunluğu kişisel tüketimi karşılamak için gerçekleştirilen faaliyetleri kapsamaktadır. Bu şekilde elde edilen ürünler çoğunlukla ihtiyacı karşılayamamaktadır. Kahve, kakao, kauçuk, palmiye ağacı yağı ve şeker ülke genelinde ihracatı yapılabilmesi için ekimi gerçekleştirilen önemli ürünler arasında olup, elde edilen şekerin büyük bir oranı iç pazarda satışa sunulmaktadır.

İhracat

Ülke ekonomisinin en önemli ihracat ürünlerini ham petrol, kereste, mangan ve uranyum oluşturmaktadır. Ülkenin 2013 verilerine göre ihracat yaptığı ilk sekiz ülke şu şekildedir:

Japonya %21.7
ABD %10.7
Avustralya %9.7
Hindistan %8.8
Çin %8.5
İspanya %6.3
Fransa %4.3
Trinidad ve Tobago %4.2

İthalat

Ülke ekonomisinin en önemli ithalat ürünlerini makina ve ekipmanları, gıda maddeleri, kimyasal ürünler ve inşaat malzemeleri oluşturmaktadır. Ülkenin 2013 verilerine göre ithalat yaptığı ilk altı ülke şu şekildedir:

Fransa %21.8
Fildişi Sahili %16.6
Çin %10
Belçika %5.6
ABD %5.5
Hollanda %5.1

Ulaşım

Havayolu

Ülke genelinde bulunan 44 havaalanından 2013 verilerine göre sadece 11 tanesi asfalt piste sahiptir. Ülkede uluslararası standartlara sahip üç adet havaalanı bulunmakta olup, bunlar başkentte bulunan Libreville Leon M'ba Uluslararası Havalimanı (Libreville Leon M'ba International Airport), Port-Gentil Uluslararası Havalimanı (Port-Gentil International Airport) ve Franceville'de bulunan M'Vengue El Hadj Omar Bongo Ondimba Uluslararası Havalimanı (M'Vengue El Hadj Omar Bongo Ondimba International Airport).

Ülkenin ulusal havayolu 1949 yılında kurulan Air Gabon'dur. İlk kuruluşunda TransGabon adı ile kurulan şirket 2006 yılında maddi sebeplerden dolayı uçuşlara son vererek iflasını açıklamıştır. Gabon hükûmeti yeni bir havayolu şirketi kurmayı planlamış ancak bu işlem gerçekleştirilememiştir. Özel girişimlerin 2007 yılında kurduğu Gabon Airlines bir müddet bu boşluğu doldurmuş olsa da, 2011 yılında uçakların Avrupa hava sahasına girişi kapatılması sonucunda devletin de ilgili çalışma ruhsatını geri çekmesi ile birlikte kapatılmıştır.

Günümüzde özel bir girişim olan ve merkezi başkentte bulunan havaalanında bulunan Nouvelle Air Affaires Gabon firması Gabon genelinde yolcu taşımacılığının yanı sıra kargo taşımacılığı da gerçekleştirilmektedir.

Karayolu

Ülkede 2007 yılı verilerine göre mevcut olan 9.170 km karayolunun sadece 1.097 km'si asfaltlanmış konumdadır. Ülkenin en önemli bağlantı yolları şu şekildedir:

Ulusal yollar

İsim	Güzergâh	Uzunluk
N1	Libreville - Doussala - Kongo Cumhuriyeti sınırı	545 km
N2	Bifoum - Nkolmengboua - Kamerun sınırı	500 km
N3	Afémbé - Franceville	500 km
N4	Viate - Lebango - Kongo Cumhuriyeti sınırı	470 km
N5	Kougouleu - Bibasse	350 km
N6	Mayumba - Lastoursville	500 km

Bölgesel yollar

İsim	Güzergâh	Uzunluk
R10	Nkan - Cocobeach	84 km
R11	Sam I - Doum	55 km
R12	Assok Ngomo - Éboman	82 km
R14	Koumameyong - Booué	40 km
R15	Makokou - Kellé I	410 km
R16	Franceville - Djogo	130 km
R18	Koulamoutou - Grand Village - Kongo Cumhuriyeti sınırı	200 km
R19	Lastoursville - Bomo Komo I	130 km
R20	Moukabou - Kanda	135 km
R21	Mboungou - Tchibanga	120 km
R23	Yambi - Sika	70 km
R24	Lastoursville - Lekoko - Kongo Cumhuriyeti sınırı	200 km

Demiryolu

Ülkede 1970'li yıllara kadar bulunmayan demiryolu ağı, günümüzde 2008 yılı verilerine göre 649 km'ye ulaşmıştır. Trans-Gabon Railway olarak adlandırılan demiryolu hatları ülkenin batısı ile doğusunu birbirine bağlamaktadır. Başkent Libreville ile ülkenin güneydoğusunda bulunan Franceville şehirlerini birbirine bağlayan demiryolu hattı ile trenler güzergâh boyunca ondan fazla istasyonda durabilmektedir.

Denizyolu

Büyük çoğunluğu Gabon sınırları içerisinde bulunan Ogowe nehri başta olmak üzere nehirler insan ve yük taşımacılığında kullanılmaktadır. 310 km'si Ogowe nehri olmak üzere Gabon genelinde 1.600 km denizyolu insan ve yük taşımacılığına uygun bir konumda bulunmaktadır. Ülkenin en önemli limanı başkent Libreville'de yer almakta olup, bunun haricinde Owendo ve Port-Gentil'de önemli limanlar arasında yer almaktadır.

Spor

Zang Milama, Londra 2012 Olimpiyatları Atletizm

Gabon'da en sevilen spor dallarından biri futboldur. Ülke futbolu 1962 yılında kurulan Gabon Futbol Federasyonu (Fédération Gabonaise de Football) tarafından yönetilmektedir. Ülkede on üç takımın katıldığı ve Championnat National de Division 1 olarak adlandırılan ulusal bir lig düzenlenmektedir.

Gabon millî futbol takımı Mayıs 2015'te FIFA sıralamasında 59. sırada yer almakta olup, en yüksek sıralamasını 2010 yılında 39. olarak elde etmiştir.

Kültür

Gabon el sanatları - Maske

Gabon'da yerel dillerde gerçekleştirilen müzik ve danslar kültürün önemli bir parçasını oluşturmaktadır. Özel günlerde ve av esnasında farklı şekillerde yapılan maskeler takılmaktadır. Özellikle Fang etnik grubuna mensup bireyler tarafından ortaya çıkarılan el sanatları ile maskelerin yanı sıra, sepetler, oymalar ve heykeller meydana getirilmektedir.

Gabon'da kültür genel olarak bağımsızlık öncesi sömürgesi olduğu Fransa'nın etkisi altında kalmaktadır. Gabon'da 1994 yılında büyük bir kültür merkezini kullanıma açan Fransa, Institut français du Gabon adını verdiği yapı ile başkent Libreville'nin kültürel hayatının merkezi konumunda yer almaktadır.

Dış bağlantılar

Wikimedia Atlas'da Gabon

• CIA World Factbook - Gabon24 Ekim 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Gabon tarihi
• Gabon tarihi