Şuşa Devlet Tarih ve Mimari Koruma Alanı

Şuşa Devlet Tarih ve Mimari Koruma Alanı
Şuşa Dövlət Tarix - Memarlıq Qoruğu
Şuşa, 1992
Devlet	Azerbaycan
Bölge	Karabağ
İl	Şuşa
Koordinatları	39°45′5″K 46°44′9″D
Kapladığı alan	290 km²
Kuruluş tarihi	10 Ağustos 1977
Kontrol kuruluşu	Azerbaycan Cumhuriyeti, de facto Dağlık Karabağ Cumhuriyeti

Şuşa Devlet Tarihi ve Mimari Koruma Alanı (Azerice: Şuşa Dövlət Tarix - Memarlıq Qoruğu), bir Azerbaycan devlet koruma alanıdır. Azerbaycan'ın Karabağ bölgesinin Şuşa Rayonu sınırları içinde yer alan koruma alanı Azerbaycan'ın geçici Dünya Mirası listesinde yer almaktadır.Şuşa Şehri Devlet Koruma İdaresi'nin Tüzüğü, Azerbaycan Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı'nın 22 Haziran 2021 tarihli Kararnamesi ile onaylanmıştır.

Tarihi

Kafkasya'daki istikrarsız siyasi koşulların bir sonucu olarak birkaç bağımsız hanlık ve saltanat ortaya çıktı. Eyaletler arası savaşların potansiyel tehlikeleri nedeniyle, savunma kaleleri inşa etmek bir zorunluluktu. Bu, Azerbaycan'da birçok kale şehrinin ortaya çıkmasına neden oldu. Yeni kurulan Karabağ Hanlığı hükümdarı Penah Ali Han, daha sonra Şuşa olarak yeniden adlandırılacak olan Panahabad kasabasını kurdu. Diğer kaleleri Bayat Kalesi (1747) ve Shahbulag Kalesi (1752) idi. 1805 yılında Kürekçay Antlaşması'na göre Rusların hanlığı devralmasından ve Gülistan Antlaşması ile Türkmençay Antlaşması'nın ardından sonra hanlık kaldırıldı ve başkent Şuşa 1841'de bir il merkezine dönüştürüldü.

Şuşa yaylasının deniz seviyesinden en yüksek noktası 1600 metre, en alçak noktası ise yaklaşık 1300 metredir. Bu yüksek dağ yaylasının çevresi, Daşaltı ve Kelfeli çaylarının vadilerine inen derin uçurumlarla çevrilmiştir. Yaylanın sadece doğal savunma imkanlarının zayıf olduğu kuzeydoğu bölümünde kale duvarlarının inşasına ihtiyaç duyulmuştur. Böylelikle dönemin stratejik gereksinimlerine uygun olarak oldukça başarılı bir yer seçimi yapılmış ve az maliyetle sağlam bir savunmaya sahip geniş bir şehir (350 hektar) kurulabilmiştir. Kuruluşunun ilk yıllarında, şehir-kaleye kurucusunun adıyla Penahabad denilmiştir. Ancak kısa bir süre sonra, bulunduğu bölgenin doğal yapısına uygun olarak Şuşa Kalesi adıyla değiştirilmiştir.

Halk arasında bir rivayete göre, Şuşa adı, bölgenin havasının saf ve şifalı olmasından dolayı verilmiştir. O dönemde Azerbaycan’daki hanlık merkezleri arasında Şuşa, "şehir kale" kavramına en iyi uyan şehir olarak öne çıkıyordu. "Ulaşılmaz bir kaya üzerinde yükselen" (K. Keppel) Şuşa, yapısal olarak eski Med İmparatorluğu'nun M.Ö. 9. yüzyıl duvar resimlerinden bilinen şehir kalelerine benziyordu. İnşa edildiği dönemden itibaren birçok güçlü saldırı ve kuşatmaya direnmiş olan Şuşa, Karabağ’ın ana kalesiydi ve bu özelliğinden ötürü halk arasında her zaman "Kale" olarak anılmıştır.

Şuşa Kalesi, Azerbaycan’ın orta çağ şehir planlama geleneğine uygun olarak dört kapıya sahipti. Ana kale kapısı kuzeyde olup, Gence’den gelen yola açıldığı için "Gence Kapısı" olarak adlandırılmıştır. "İrevan Kapısı" ise Şuşa Kalesi’ni Azerbaycan’ın batı bölgeleriyle birleştiriyordu. Diğer iki kale kapısı ise Şuşa çevresindeki dağ köyleriyle bağlantı kurmak için kullanılıyordu. Şuşa’nın iç kalesi, Gence Kapısı yakınındaki büyük bir tepe üzerindeydi. Tarihçi Mir Mehdi Hezani’nin yazdığına göre, Penahali Han tarafından yaptırılan iç kale, "duvar ve burçları olan küçük bir kaleye benzeyen saray" (kasr) niteliğindeydi ve han, ikametgâhının yakınındaki tepede büyük oğlu İbrahim Han için de "güzel bir saray" inşa ettirmişti. Rus mühendislerin çizdiği planlara göre, tepenin doğal yapısına uygun karmaşık bir planı olan iç kalede saray binaları, divanhane ve diğer binalardan oluşan bir kompleks bulunuyordu. Şuşa’daki birçok eser gibi bu saray kompleksi de Rus işgalinden sonra yıkılmıştır.

Saray kompleksi, yuvarlak burçlara sahip kale duvarları ile çevrilmişti. Şehir kalesinin stratejik alanlarında dikdörtgen planlı, iç avlulu kasırlar inşa edilmiştir. Bu kasırlar, her şeyden önce, içinde savunma birliği bulunduran kale yapılarıydı. Aynı zamanda bu kasırlar, şehir kalesinin kenarlarında yüksek alanlara inşa edildiğinden, şehir çevresini tam kontrol altında tutmak ve kaleye yönelik saldırıların karakterini ve yönünü belirleyerek savunmayı düzenlemek açısından önemli rol oynuyordu. Günümüze kadar sadece ikisi - Penahali Han Kasrı ve Kara Büyük Hanım Kasrı - kalmıştır. Giriş kapısının üzerindeki kitâbeye göre, Kara Büyük Hanım Kasrı 1768 yılında yapılmıştır.

Arazinin dinamik yapısı, kale duvarları ve burçların yerleşiminde belirleyici rol oynamıştır. Kale duvarı, dik dağlık araziye uygun olarak yapıldığından, planı kırık hatlı karmaşık bir şekil almıştır. Burçların ana duvardan öne çıkarılması, duvarın dibinin savunmasını önemli ölçüde güçlendirmiştir. Kale duvarı ve burçların silüeti, farklı seviyelerdeki yükseklik farkı nedeniyle oldukça dalgalıdır. Kale duvarları, burçlar ve kasır kuleleri, Şuşa yaylasının ormanlık ve sarp kayalıklarıyla birleşerek oldukça ihtişamlı bir görünüm oluşturmaktadır.

Şuşa, güçlü bir şehir-kale olmanın yanı sıra 18. ve 19. yüzyıllarda Azerbaycan’ın önemli siyasi, ekonomik ve kültür merkezlerinden biri olmuştur. Şuşa Kalesi'nin ilk dokuz yerleşim mahallesi, şehrin nispeten düz arazili aşağı kısmında kurulduğundan "Aşağı Mahalleler" olarak adlandırılmıştır. İbrahim Han’ın hüküm sürdüğü dönemde (1759-1806), şehrin doğu kısmında sekiz "Yukarı Mahalle" oluşmuştur. Şehrin daha engebeli batı kısmında ise, büyük ölçüde Rus işgalinden (1805) sonra on iki mahalle kurulmuştur. Aşağı Mahalleler: Kurtlar, Seyidli, Culfalar, Kuyuluk, Dörtler Kurdu, Hacı Yusifli, Dört Çınar ve Çöl Kale (Cuhudlar); Yukarı Mahalleler ise Mardinli, Saatlı, Köçerli, Mamayı, Hoca Mircanlı, Demirci, Hamam Önü ve Taze Mahalle adlarını taşımaktadır. Dağlık batı kısmında ise Mehrili, Kazançılı, Eylisli, Çillebört, Dere gibi mahalleler dar ve dolambaçlı sokaklarla ayrılmıştır. Güzel doğası ve beyaz taşlardan yapılmış kale duvarlarının fonunda, teras şeklinde yerleşmiş mahalleler etkileyici manzaralar yaratmaktadır.

Şuşa, gelişiminin sonraki aşamalarında köklü bir yeniden yapılandırma ve inşaat faaliyetlerine maruz kalmadığından, tarih boyunca oluşmuş mimari ve şehir planlama yapısını korumuştur. Diğer orta çağ Azerbaycan şehirlerinde olduğu gibi Şuşa’nın mahalleleri de avlulu evlerden - mülklerden - oluşan kapalı bir yapıya sahipti. Şuşa evlerinin çoğu iki katlı olup kesme taşlardan yapılmıştı. Geniş balkonların vitraylı pencereleri (şebeke) ve iç mekânlarda çok renkli duvar süslemeleri olan geleneksel Şuşa evleri, Azerbaycan’ın diğer bölgelerindeki evlerden farklı değildi. Bu evlerin birkaç değerli örneği günümüze ulaşmıştır.

10 Ağustos 1977 tarihli ve 280 sayılı kararname ile Azerbaycan SSC Bakanlar Kurulu tarafından Şuşa, Azerbaycan Cumhuriyeti’nin tarihî ve mimarî koruma alanı olarak ilan edilmiştir.

Mimari ve doğal özellikler

Şuşa ve Kafkasya'daki diğer birçok kale, çevre ve mimarinin bir arada kullanıldığı koşullar ile inşa edildi. Şuşa üç aşamada inşa edildi. İlk aşamada, kalenin duvarları, kuleleri ve alt doğu kısmındaki dokuz semt (mahalle) inşa edildiğinde tarih 1753-1754'leri göstermekte idi. 1756-1805 yılları arasında gerçekleşen ikinci aşamada kentin yukarı doğu kesiminde sekiz, batı kesiminde on iki mahallenin inşası gerçekleştirildi. Bölgeye Rus İmparatorluğu tarafından el konulmasından sonra, Ermeni Mahallesi'nin kurulduğu platonun batı tarafında inşa çalışmaları devam etti. Şuşa 20. yüzyılda sınırlı kentsel yapıya sahip olduğundan, tarihi mimari planlı kompozisyonunu korudu. Şuşa'da birçok medrese, cami, doğal kaynak ve hamam bulunmaktadır. Mahalledeki camiler evler gibi dik açılıdır. Cami binaları yerel beyaz taşlardan, minareler ise pişmiş tuğlalarla inşa edilmiştir. Şuşa'nın en tanınmış camileri arasında Yukarı Gövher Ağa Camii ve Aşağı Gövher Ağa Camii bulunmaktadır. Şuşa uluslararası ticaret merkezlerinden biriydi ve zengin bir yerdi. Bu nedenle Kahraman Mirsiyab Ağa Kervansarayı gibi birçok kervansaray yer almaktaydı. Kentin çok güzel sokakları, meydanları, camileri, türbeleri, kiliseleri, kaynakları, kale duvarları, müzeleri (Şuşa Tarih Müzesi gibi) ve sarayları (Penah Ali Han'ınki gibi) vardır. İbrahim Halil Han, Gövher Ağa, Hurşidbanu Natevan, Kara Büyük Hanım, Üzeyir Hacıbeyov, Bülbül ve Cabbar Karyağdıoğlu gibi isimlerin evleri de burada yer almaktaydı. 18-19. yüzyıl Azerbaycan müziğinin, kültürünün ve mimari mükemmelliğinin merkezi olarak kabul edilir. Şuşa yakınlarındaki bir Taş Devri mağarası da bölgenin eski zamanlardan beri eski medeniyetler tarafından yerleşim gördüğünü ispatlamaktadır. Mağaradaki arkeolojik keşifler sırasında Paleolitik, Mezolitik, Eneolitik ve Bronz ve Demir çağlarına ait aletler ve seramik kaplar bulunmuştur. Maden suyu ile zenginleştirilmiş Şuşa kaynakları, Şuşa'nın aşağı kesimlerindeki Taşaltı Vadisi'nden Taşaltı ve Halfalı nehir yataklarına akar.

10 Ağustos 1977'de kasaba ve çevresi 280. numaralı kararla Azerbaycan Cumhuriyeti'nin tarihi ve mimari koruma alanı ilan edildi.

Güncel durum

1920 Katliamı

Şuşa şehri, 1920'lere kadar Şuşa katliamı'na kadar en büyük Karabağ şehriydi. Okullar, kiliseler, evler, dükkanlar, vb. binalar yağmalandı. 1960'larda şehrin Ermeni kesiminin geri kalan bölümlerinin çoğu buldozerle yıkılmış, Kruşçev dönemine ait apartman kompleksleri gibi binalar inşa edilmiştir.

Ermeni işgali

Şuşa, 8 Mayıs 1992'de Dağlık Karabağ Savaşı sırasında Ermeni askeri ve Karabağ milis kuvvetleri tarafından işgal edildi. Savaş Ermeni zaferiyle sona erdi, Dağlık Karabağ Cumhuriyeti bağımsızlık kazandı ve Mayıs 1994'te Azerbaycan'ın yedi bölgesi ilhak edildi. Mamayi, Mardinli, Yeni Mahalle camileri ve medreseleri, Natavan büstleri, U. Hajibeyov, Bulbul, M. P. Vagif Türbesi gibi Azerbaycan mimari anıtlarının çoğu yıkıldı ve Yukarı Gövher Ağa, Aşağı Gövhar Ağaa, Saatli Camileri gibi birçok cami terk edildi. İşgalden sonra harap bir halde bulunan Ghazançetsots Katedrali gibi diğer birçok bina onarıldı. Artsakh ve Ermenistan fonu gibi fonlar yeniden inşa çabalarına katkıda bulundu.

Anıtların Mimari Özellikleri

Şuşa’nın dikdörtgen planlı mahalle camilerinin (Culfalar, Çukur, Hacı Yusifli vb.) dış görünümleri konutlara benzese de iç mekânları tamamen dini mimari gerekliliklere uygun bir şekilde düzenlenmiştir. İbadet salonunun üç nefli bölünmesi olan mahalle camileri (Çöl kale, Taze, Saatlı, Mamayı), daha olgun plan-mekân yapılarıyla öne çıkar. Mahalle camilerinin çoğunda müezzin için çatıda küçük köşkler kurulurken, Saatlı Camii'nin tuğla süslemeli bir minaresi bulunur. Şuşa camileri içinde en anıtsal olanı, 19. yüzyılın büyük mimarı Kerbelayi Sefi Han Karabaği tarafından 1883 yılında inşa edilen Yukarı Gövher Ağa Camii’dir. İbrahim Han’ın 1768 yılında yaptırdığı caminin yerine, kızı Gövher Ağa tarafından yeniden inşa ettirilen bu yapı, Şuşa’nın Büyük Cuma Camii’dir ve Şuşa'nın ana meydanı olan Meydan'ın baskın yapısıdır.

Şuşa şehrinin ana meydanından 150 metre kuzeydoğuda, Aşağı Gövher Ağa Camii etrafında oluşmuş bir mimari kompleks bulunur. Bu komplekste cami, medrese, dükkânlar ve konutlar yer alır. Mimar Kerbelayi Sefi Han’ın 1868–1870 yılları arasında inşa ettiği Aşağı Gövher Ağa Camii, genel plan-mekân yapısı itibarıyla Ağdam ve Şuşa Cuma camilerine benzemektedir. Ancak, Aşağı Gövher Ağa Camii'ndeki iki minare ön cephede değil, arka cephenin köşelerine yerleştirilmiştir. Şuşa'nın neredeyse tüm mahalle camileri mimar Kerbelayi Sefi Han Karabaği'nin katkılarıyla inşa edildiğinden, hepsinde ortak bir mimari üslup hissedilir.

Şuşa şehri, 18. ve 19. yüzyıllarda uluslararası ticarette oldukça aktif bir rol oynamıştır. Doğu ve Batı ülkeleriyle yaptığı ticaret işlemleri, şehir yapısında gelişmiş bir ticaret merkezinin oluşmasına yol açmıştır. Tüm şehrin planlama merkezi olan Meydan, Şuşa'nın ana ticaret kompleksinin de merkezidir. Meydan’dan, Şuşa'nın üç ticaret sokağı dallanır: kuzeyde Rasta Pazarı, doğuda Aşağı Pazar, güneyde Şeytan Pazarı. Yanlarında dükkânların sıralandığı bu ticaret sokaklarında aynı zamanda Şuşa'nın ana dini binaları, kervansarayları ve ticaret meydanları bulunuyordu.

Eski bir yerleşim alanında, Karabağ Hanı Penahali Han tarafından kurulan Şuşa, Azerbaycan'ın son orta çağ şehir planlama kültürünün nadir bir anıtı, Karabağ mimarisinin canlı bir ansiklopedisidir. Şuşa şehri, 1988 yılında Azerbaycan Cumhuriyeti'nin Devlet Tarih-Mimarlık Koruma Alanı ilan edilmiştir.

Önemli yerler

• Cıdır Ovası
• Yukarı Govhar Ağa Camii
• Aşağı Gövher Ağa Camii
• Çöl Kale Camii
• Saatli Camii
• Seyidli Camii
• Kuyuluk Camii
• Yeni Mahalle Camii
• Mamayi Camii
• Hoca Marjanlı Camii
• Mardinli Camii
• Behmen Mirze Hazinesi
• Hacı Haydar Türbesi
• Çukur Mahalle Camii
• Vagif Türbesi
• Kahraman Mirsiyab Ağa Kervansarayı
• Gence Kapısı
• Şuşa Tarih Müzesi
• Karabağ Devlet Tarih Müzesi
• Uzeyir Hajibeyov Ev Müzesi
• Bülbül Evi Müzesi
• Şuşa Müzik Dram Tiyatrosu
• İbrahim Han Kalesi
• Penah Han Kalesi
• Gizi Han Pınarı
• Isa Pınarı
• Şuşa Realni Okulu

Ayrıca bakınız

• Azerbaycan Mimarisi
• Azerbaycan Ulusal Parkları