Vikipedi

Afrika

kıta
Başlığın diğer anlamları için Afrika (anlam ayrımı) sayfasına bakınız.

Afrika (İngilizce: Africa, Fransızca: Afrique, Arapça: أفريقيا), yüzölçümü ve nüfus yoğunluğu açısından dünyanın en büyük ikinci kıtasıdır. Kendisine bitişik kabul edilen adalar ile birlikte 30,3 milyon km²'lik alanı ile dünya yüzölçümünün %6'sını ve dünya üzerindeki toprakların %24,4'ünü kapsar.[1][2] 1 milyar kişilik nüfusuyla dünya nüfusunun %15'ini barındırır. Afrika, kuzeyde Akdeniz, güneyde Hint Okyanusu, batıda Atlas Okyanusu, doğuda Sina Yarımadası, Kızıldeniz ve Süveyş Kanalı ile çevrelenmiştir. Madagaskar'ı ve çeşitli takımadaları bünyesinde barındırır. Kıtada 54 adet diplomatik olarak tanınmış bağımsız devlet, dokuz bölge ve 3 adet de sınırlı tanınmış devlet bulunur.

Afrika
Alan30.370.000 km² (11.668.598,7 sq mi)
Nüfus1.275.920.972
Yoğunluk30,51/km²/km²(80/sq mi)
Ülkeler54
HalklarMısırlılar
Libyalılar
Cezayirliler
Nijeryalılar
Somalililer
Sudanlılar
Güney Afrikalılar
Kamerunlular
Senegalliler
Tunuslular
Büyük şehirlerMısır Kahire
Nijerya Lagos
Kongo Demokratik Cumhuriyeti Kinşasa
Kenya Nairobi
Mısır İskenderiye
Etiyopya Addis Ababa
Güney Afrika Cumhuriyeti Johannesburg
Nijerya Abuja
Fas Rabat
Madagaskar Antananarivo
Zaman dilimi-1 (Yeşil Burun Adaları)
+4 (Mauritius)
Afrika'nın diğer kıtalarla karşılaştırıldığında büyüklüğü
Dünya haritasında Afrika
Uydu görüntüsü

Tüm kıtalar arasında en fazla genç nüfus Afrika'da bulunmaktadır. Afrikalıların %50'si 19 yaşının altındadır. Cezayir yüzölçümü olarak Afrikanın en büyük ülkesiyken, nüfus anlamında en büyük ülke ise Nijerya'dır. Özellikle Doğu Afrika'nın, insanoğlunun başlangıç noktası olduğu kabul edilir. Erken dönem büyük insansı maymunların yanı sıra, geç dönemdekileri yedi milyon yıl öncesinde olan Sahelanthropus tchadensis, Australopithecus africanus, A. afarensis, Homo erectus, H. habilis ve H. ergaster gibi türlerin evrimleşmesiyle oluştuğu kanıtlanan Homo sapiens yani modern insana dair bundan 200.000 yıl öncesine ait bulgular Etiyopya'da bulunmuştur.[3] Afrika, çok çeşitli iklim bölgeleri bulunan ekvatorun her iki yanında ve dünya üzerinde her iki iklim kuşağında da bulunan tek kıtadır.[4]

Afrika etnik, kültür ve dil olarak çok büyük bir çeşitliliğe ev sahipliği yapar. 19. yüzyıl sonlarında Avrupa ülkeleri tarafından sömürge haline getirilmiştir. Afrika'nın modern devletleri 20. yüzyıldaki dekolonizasyon sürecinden sonra ortaya çıkmıştır. Afrika ülkeleri kısmen 1881-1914 yıllarındaki Afrika Talanı sırasında şekillenmiştir.

Etimoloji

değiştir

Afrika adı, Kartaca'ya ilk defa ayak basan Romalılarca "Afri" veya "Africani" denilen oymakların adından esinlenerek verilmiştir. Bu adın yerel Libya kabilelerini betimlemek için kullanıldığı düşünülse de, genellikle Fenikecede kullanılan afar yani toz kelimesi ile bağlantılıdır. Ancak 1981 yılında yapılan bir hipoteze göre[5] bir Berberi kelimesi olan ve "deve" anlamına gelen ifriden gelir.[6] Aynı kelime kuzeybatı Libya'da bulunan, orijinal ismi Yafran (veya Ifrane) olan aynı zamanda Trablusgarb ve Cezayir dolaylarındaki Banu Ifran kabilesine verilen isimdir.[7]

Roma hâkimiyetindeyken Kartaca, bugün Libya'nın sahil kesimleri dolaylarındaki Afrika Pronconsularis eyaletinin başkentiydi. Latin son eki "-ica" bir alanı tanımlamakta kullanılır.

Antik Romalılara göre, Asya kelimesi Mısır'ın doğusunda kalan Anadolu ve ötesini ifade ederken, Afrika kelimesi Mısır'ın batısını tanımlamak için kullanılmaktaydı. Bu keskin çizgi Yunan coğrafyacı Ptolemy (85-165 MÖ) tarafından belirlenmiştir.

Diğer etimolojik hipotezler ise;

  • Birinci yüzyıl Yahudi tarihçisi Flavius Josephus tarafından İncil Yaradılış 25:4'te ileri sürülen görüşe göre Afrika adı Libya'yı istila ettiği söylenen İbrahim peygamberin torunu Epher tarafından verilmiştir.
  • Sevillalı Isıldore'in Etymologiae isimli eserinde belirttiğine göre Afrika adı Latin kökenli aprica, yani "güneşli" anlamına gelen kelimeden gelmektedir.
  • Massey'in 1881 yılında ortaya attığı teze göre Afrika kelimesi, Mısır dilindeki af-rui-ka cümlesinden gelmektedir. Bunun anlamı "Ka'nın ağzına doğru dönmek" manasına gelir. Mısır felsefesinde "Ka", her insanın içinde olduğuna inanılan hayat özüdür ve "Ka'ya doğru dönmek", doğum yerine başlangıç yerine dönmek manasına gelir. Afrika, Mısırlılar için, soylarının geldiğine inanılan başlangıçtır.
  • Michèle Fruyt tarafından ortaya atılan bir diğer hipoteze göre,[8] İtalya'da bulunan Umbria bölgesi kökenli "yağmurlu rüzgâr" anlamına gelen Latinceyle bağlantılı "africus" yani "güney rüzgârı" kelimesinden gelmektedir.

Tarihçe

değiştir
Ana madde: Afrika tarihi

Tarih Öncesi

değiştir
 
Lucy, bir Australopithecus afarensis iskeleti 24 Kasım 1974'te Etiyopya'nın Afar Bölgesindeki Awash Vadisinde keşfedilmiştir.

Afrika, birçok paleoantropolog ve arkeolog tarafından Dünya üzerinde insanlarca yerleşilmiş ilk yer olarak kabul edilmiştir.[9][10] 20. yüzyılın ortalarındayken antropologlar, en erkeni yedi milyon yıl öncesine ait olduğu düşünülen birçok fosil kanıtı keşfetmişlerdi. Bunlar arasında Ardipitecus, Australopithecus ve Homo türlerindeki insan ataları yer almaktadır. Afrika arkeolojisinde dönemler Erken, Orta ve Geç Taş Çağları olmak üzere üçe ayrılır.[11] Tüm insanlığın tarih öncesi gibi, Afrika'nın tarih öncesinde de ulus devletler mevcut değildi. Bunun yanında Khoi ve San gibi avcı ve toplayıcı grupların yerleşik hayata geçtiği görülür.[12][13][14]

Medeniyetin doğuşu

değiştir
Ayrıca bakınız: Uygarlığın beşiği § Antik Mısır

Sahra'nın büyüklüğü tarihsel olarak son derece değişken olmuştur, alanı küresel iklim koşullarına bağlı olarak hızla dalgalanmış ve zaman zaman yok olmuştur.[15] Buzul Çağı'nın bitmesiyle, yani MÖ 10.500 civarlarında, Sahra yeşil ve bereketli bir vadiydi. Ancak MÖ 5000 civarlarında iklimi kuraklaştı ve Sahra bölgesi oldukça sıcak ve kavurucu bir hal aldı. Bu sebepten Sahra bölgesindeki nüfus, Nil nehri bölgesine doğru artmaya başladı. Bu insanlar bu bölgede sürekli ve yarı sürekli olarak yerleşime geçmeye başladılar.

Afrika'da büyükbaş hayvanların evcilleştirilmesi tarımdan daha önce olmuştur. Aşağı yukarı MÖ 6000'de Kuzey Afrika'da büyükbaş hayvanlar çoktan evcilleştirilmişti.[16] Nil - Sahra bölgesinde insanlar birçok hayvanı evcilleştirdiler. Bugünkü Cezayir'den Nubiya'ya kadar olan bölgede eşek ve vida boynuzlu keçiler de evcilleştirilmekteydi.

 
Libya'nın Fizan kentindeki Sahra kaya sanatı

MÖ 4.000'e geldiğimizde, Sahra'nın iklimi çok hızlı bir şekilde kuraklaşmaya başladı.[17] Bu iklim değişikliği bölgedeki göllerin ve nehirlerin büyük oranda küçülmesine ve büyük çapta çölleşmeye yol açtı. Bu durum elverişli arazi miktarının azalmasına ve tarım ile uğraşan kesimin Batı Afrika'ya doğru göç etmesine neden oldu.[17]

M.Ö. 4000'li yıllarda Sahra iklimi çok hızlı bir şekilde kuraklaşmaya başladı.[17] Bu iklim değişikliği göllerin ve nehirlerin önemli ölçüde küçülmesine ve artan çölleşmeye neden oldu. Bu da yerleşimlere elverişli arazi miktarını azalttı ve çiftçilik topluluklarının Batı Afrika'nın daha tropikal iklimine göç etmesini teşvik etti.[17]

 
Mısır, Ebu Simbel'deki II. Ramses'in devasa heykelleri, MÖ 1.250 civarından kalmadır.

MÖ birinci milenyumda, demir işlemeciliği Kuzey Afrika'da başladı ve ardından Sahra altı Afrika'ya doğru hızla yayıldı.

MÖ 500'e gelindiğinde Batı Afrika'da metal işçiliği olağan hâle gelmişti.[18] M.S. ilk yüzyıla kadar diğer bölgeler demir işçiliği hakkında herhangi bir şey bilmemesine rağmen, Batı ve Kuzey Afrika'da demir işlemeciliği o tarihten 500 yıl öncesinde bile kullanılıyordu. MÖ 500'lere ait Mısır, Kuzey Afrika, Nabiya ve Etiyopya'dan gelmiş bakır objeler, Batı Afrika'daki kazılarda bulunmuştur. Bu durum Sahra ötesi ticaret ağının bu tarihlerde kurulmuş olduğunu göstermektedir.[17]

ilk Medeniyetler

değiştir
Ana madde: Antik Afrika Tarihi

Antik Çağ (MÖ 3600 – MS 500)

değiştir
Ayrıca bakınız: Afrika Tarihi § Antik Çağ (MÖ 3600 – MS 500)

Kuzeydoğu Afrika

değiştir
 
Hanedanlık döneminin (MÖ 3150 - MÖ 30) büyük şehirlerini ve yerlerini gösteren antik Mısır haritası

MÖ 3500'den itibaren, nomlar (nomarklar tarafından yönetilen) birleşerek Kuzeydoğu Afrika'da Aşağı Mısır ve Yukarı Mısır krallıklarını oluşturdular. MÖ 3100 civarında Yukarı Mısır, Mısır'ı 1. hanedan altında birleştirmek için Aşağı Mısır'ı fethetti ve birleştirme ve asimilasyon süreci MÖ 2.686'da Eski Mısır Krallığı'nı kuran 3. hanedan zamanında tamamlandı.[19](ss62–63) Kerma Krallığı bu dönemde ortaya çıktı ve Nübye'de baskın güç haline gelerek, Nil'in 1. ve 4. kataraktları arasındaki Mısır kadar büyük toprakları yönetti.[20][21]

 
Ramses II'nin Abu Simbel'deki büyük heykeli, Mısır, MÖ 1400 civarı

MÖ 3300'ler civarında, Antik Mısır'da Firavun medeniyetindeki okur yazarlığın artmasıyla birlikte Kuzey Afrika'daki ilk tarihsel kayıtlar ortaya çıkmıştır.[22] Dünyanın en erken ve en uzun süreli yaşayan medeniyetlerinden biri olan Antik Mısır, MÖ 330 yılına kadar çevresindeki diğer bölgeleri de etkiledi.[23][24]

Afrika'nın Avrupalılarca keşfi, Romalılar ve Antik Yunan ile birlikte başlamıştır. MÖ 322'de Büyük İskender Mısır'ı Pers işgalinden kurtardı ve burada, ölümünden sonra Ptolemaios Krallığı'nın başkenti olacak olan İskenderiye'yi oluşturdu.[25] Roma İmparatorluğu'nun Akdeniz şeridi boyunca Kuzey Afrika'yı fethinin ardından bölge, hem ekonomik hem de kültürel olarak Roma sistemine dâhil olmuştur. Roma yerleşkeleri bugünkü modern Tunus'ta ve o hat boyunca ortaya çıkmıştır. Bölgede Hristiyanlığın yayılması da MS 340'lı yıllara kadar sürmüştür.[26]

7. yüzyılın başlarında Hilâfet önce Mısır'a girdi ve ardından da Kuzey Afrika'ya yayıldı. Kısa dönemde, yerel Berberi kabileleri Müslüman Arap kabileleriyle bütünleştiler. Emevilerin başkenti olan Şam 8. yüzyılda düşünce, İslami merkez Akdeniz'de kayarak Kuzey Afrika'daki Kayravan'a geçmiştir.[27]

9. ve 18. yüzyıllar arası

değiştir
 
Bagirmi'li bir atlı asker
 
Şu anda İngiliz Müzesinde bulunan 9. yüzyıldaki İbolar'a ait bir bronz işleme,[28]

Kolonileşme dönemi öncesi Afrika'da takriben 10.000'den fazla farklı devlet ve politika,[29] pek çok kurum ve kurallara göre nitelendirilmiştir. Bunların içerisinde Buşmalar gibi küçük avcı toplayıcı gruplar, Bantu dillerini konuşan daha büyük ve yapılanmış aile klanları, çok daha büyük olan Afrika Boynuzu'ndaki klanlar ve bunun yanında Akanlar, Yorubalar ve İbolar gibi otonom şehir devletleri veya krallıklardan oluşan birçok farklı oluşum mevcuttur. 9. yüzyılda Batı Afrika'dan gelen Hausa Krallığı gibi bir dizi hanedan devletleri, Sahra altı bölgesindeki savanaları aşarak bugünkü Sudan'ın ortalarına vardılar. Gana, Gao ve Kanem Krallığı bunların en güçlüleriydi. Gana 11. yüzyılda geri dönse de, Mali Krallığı Sudan'ın doğusunu 13. yüzyıla kadar muhafaza etti. Kanem Krallığı ise 11. yüzyılda İslamiyeti kabul ettiler.

Batı Afrika'nın ormanlık alanlarında, kuzeydeki Müslüman kabilelerin küçük etkisiyle birlikte yeni bağımsız krallıklar türedi. İboların kurduğu Nri Krallığı bunların ilkiydi. 9. yüzyılda ortaya çıkan Nri krallığı, günümüz Nijerya'sındaki en eski kabilelerden biridir. Bu kabileye ait ortaya çıkarılan bronz buluntular 9. yüzyıla aittir.[30]

 
Ashanti patates töreni, Thomas E. Bowdich

Ife kenti, tarihsel olarak Yorubalar tarafından kurulan ilk şehir devletlerden bir tanesidir. Başında "oba" denilen ve Yoruba dilinde "kral" anlamına gelen bir yönetici bulunur. Ife özellikle içerisindeki bronz işlemeleriyle birlikte Afrika'nın en önemli dini ve kültürel merkezlerinden birisidir.

Sahra'daki Berberi sülalesinden gelen Murabıtlar buradan yayılarak kuzeydoğu Afrika ve 11. yüzyılda İber Yarımada'sına kadar ulaşmıştılar.[31] Ardından Banu Hilal ve Banu Malik gibi Arap bedevileri, Arap yarımadasından Mısır'a göç etmişlerdir. 11. ve 13. yüzyıl arasında gerçekleşen bu olay sonucunda Araplar ve Berberiler yerel kültürleri Araplaştırarak[32] ve yerel kültürleri birleşik İslam kültürü ile emerek bölgede büyük değişikliklere yol açmışlardır.[33]

 
Zimbabve ulusal anıtının kalıntıları (11.-15. yüzyıl)

Mali Krallığı'nın bozulmasını takip eden süreçte, Sonni Ali (1464-1492) adındaki yerel lider, Sahra ötesi ticaret ağını kontrol ederek Songhay İmparatorluğu'nu oluşturdu. Sonni Ali 1468'de Timbuktu'yu ve ardından 1473'te Djenne'yi kuşattı. Ticaret gelirleri ve Müslüman tüccarları örgütleyerek güçlü bir imparatorluk oluşturdu. Onun halefi Ture Muhammed(1493-1528) İslamiyeti resmî din hâline getirdi. 15. yüzyıla kadar, Hause Krallığı'na ait küçük şehirler bölgedeki ticaret ağında etkili olarak çeşitli taşımacılık ve üretim yaptılar.

Köle ticaretinin yükselişi

değiştir

Kölelik, Afrika'da uzun süre uygulanmıştır. 7. ve 20. yüzyıl arasında Arap köle tüccarları yaklaşık olarak 18 milyon köleyi Afrika'dan Sahra ötesine ve oradan da Atlantik Okyanusu rotasını izleyerek sattı. 15. yüzyıldan 19. yüzyıla kadar 7-12 milyon insan bu yolu izleyerek yeni dünyaya satıldı.[34][35][36]

Batı Afrika'da, 1820'li yıllarda bu ticaretin reddedilmesinin ardından büyük ekonomik sorunlar görüldü. İngiliz Kraliyet Donanması'nın Batı Afrika'daki varlığının artışıyla birlikte, bu bölgedeki devletler yeni ekonomik sisteme dahil olmaya zorlandılar. Bu durum Avrupa ve Amerika'da kölelik karşıtı hareketlerin artışına ve köle ticaretinin büyük oranda düşmesine neden oldu. Batı Afrika'daki İngiliz birlikleri 1808 ve 1860 yılları arasında yaklaşık 1600 köle gemisine el koydu ve kaçırılmış olan 150,000 Afrikalıyı serbest bıraktı.[37]

Bu eylemler aynı zamanda İngilizlerin kaçak köle ticaretini önleme çabalarının da bir sonucudur, hatta bu sebepten Lagos Kralı 1851'de İngilizler tarafından devrilmiştir. Böylelikle kölelik karşıtı sözleşmeler 50'den fazla Afrikalı ülkenin de imzasıyla kabul edildi.[38] Batı Afrika'nın büyük güçleri bu değişime uyum sağlayabilmek için farklı yolları denemişlerdir. Bugün Batı Afrika'nın temel ihraç maddeleri olan kakao, hurma yağı, altın ve kereste ticaretinin başlangıcıdır.[39]

Kolonileşme

değiştir
 
1909'da Afrika Haritası, sömürge kontrol bölgeleri
 
Afrika'nın 1913'te sömürge güçlerinin egemenliği veya etkisi altındaki bölgeleri ve modern sınırlar.
  Belçika
  Almanya
  İspanya
  Fransa
  Birleşik Krallık
  İtalya
  Portekiz
  Bağımsız

19. yüzyılın sonrasında, Avrupa'nın emperyal güçleri kıta üzerinde büyük bir yarış içerisinde koloniler kurmak için mücadele ettiler. Bu süreçte Afrika'da sadece iki tane tam bağımsız devlet kalmıştı, Etiyopya ve Liberya. Mısır ve Sudan bu dönemde resmî olarak hiç kolonileşmedi fakat 1882'deki İngiliz işgaliyle 1922'ye kadar işgal altında kaldı.

Berlin Konferansı

değiştir

1884-85'te toplanan Berlin Konferansı Afrika'nın etnik grupları için oldukça önemli bir dönüm noktasıdır. Belçika Kralı II. Leopold'un çağrısıyla ve Avrupa'nın Afrika üzerinde egemen olan güçlerinin katılımı ile toplanmıştır. Bu toplantı sonucunda Afrika üzerindeki mücadeleye bir son verilerek Afrika'nın politik bölgeleri ve nüfuz alanları kabul edildi.

Bağımsızlık mücadeleleri

değiştir
 
1939'dan itibaren Afrika'daki Avrupalı sömürge varlığı

Bağımsızlık mücadeleleri II. Dünya Savaşı'nın bitimine kadar sürdü ve bu mücadele sonunda hemen hemen tüm koloniler bağımsızlıklarını elde ettiler. Ancak II. Dünya Savaşı'ndan sonra büyük bir ivme kazandı. Özellikle büyük Avrupalı devletlerin geçirdikleri yıkıcı savaş sonrası bölgeye yeterince eğilememesi bu süreci hızlandıran en büyük etkendir. 1951'de Libya, İtalya'dan bağımsızlığını kazandı. 1956'da da Tunus ve Fas, Fransa'dan bağımsızlığı kazandılar.[40] Mart 1957'de bu süreci Gana izleyerek Sahra Altı Afrika'da bağımsızlığını kazanan ilk devlet oldu.[41] Sonraki on yılda ise diğer devletler sırasıyla bağımsızlıklarını kazandılar.

Özellikle Portekiz'in Sahra altı Afrika'dan çekilmesi 16. yüzyıldan 1975'e kadar sürmüştür. Rodezya, 1965'te tek taraflı olarak Birleşik Krallık'tan bağımsızlığını kazandı. Ancak Rodezya, 1980'e kadar siyah milliyetçilerin gerilla savaşının beyaz azınlık yönetimini devirmesinin ardından Zimbabve olarak tanınabildi. Güney Afrika Cumhuriyeti'ndeki apartheid rejimi ise 1994'e kadar sürdü.

Kolonileşme sonrası

değiştir

Bugün Afrika'da 54 adet bağımsız devlet var fakat bu devletlerin birçoğu özellikle istikrarsızlık, yolsuzluk, otoriter rejimler ve şiddet ile mücadele ediyor. Bu ülkelerin birçoğu başkanlık sistemi ile idare edilmekte. Ancak birçok ülkenin demokratikleşme süreçleri askerî darbeler, cuntalar ve askerî diktatörlüklerle sekteye uğramaktadır.

İstikrarsızlık, birçok etnik grubun marjinalize olmasına ve liderlerinin isteği doğrultusunda çeşitli gruplara eklenmesine yol açıyor. Birçok lider bu tarz şiddetlenen çatışmalardan nemalanmakta. Askerî gruplar birçok ülkede etkin bir şekilde yönetimde yer almakta. Afrika'da 1960 ve 1980 arasında 70'ten fazla darbe ve 13 ülke liderinin suikasta uğradığı görüldü. Avrupalı emperyalistlerce belirlenen sınırlar birçok ülke ve grup için sıkıntılar yaratmaya devam ediyor.

Soğuk Savaş sırasında Uluslararası Para Fonu bölgedeki istikrarsızlığı gidermeye yönelik çalışmalar yaptı. Bir ülke ilk defa bağımsızlığını kazandığında, iki süper güçten bir tanesi ile ittifak kurmaya çabalamıştır. Kuzey Afrika'daki birçok ülke Sovyet yardımlarından yararlanırken, Orta ve Güney Afrika Batı Bloku tarafından desteklendi.

Özellikle Etiyopa'da büyük bir açlık mevcut. Bazıları bu durumun Sovyet politikaları tarafından kötüleştirildiğini düşünmektedir.[42][43][44] En kırıcı savaşlardan bir tanesi Kongo'da İkinci İç Savaş sırasında yaşanmıştır. 2008'de 5.4 milyon insan bu savaşta ölmüştür. 2003'ten beri süren Darfur'daki savaş büyük insanlık suçlarını içermektedir. 1994'te Ruanda'da yaşanan soykırım 800.000 insanın katledilmesiyle sonuçlanmıştır. Özellikle bu süreçte AIDS bölgenin mücadele ettiği en büyük sorunlardan bir tanesidir.

Bütün bunlara rağmen 21. yüzyılda yaşanan çatışmalar büyük bir azalma eğilimi göstermektedir. Angola'da yaşanan iç savaş 30 yıl sürdükten sonra 2002'de sona ermiştir. Bu azalma birçok yerde komünist düzendeki ekonomik yapılanmadan açık pazar ekonomilerine geçişi hızlandırmaktadır. Özellikle bölgede yaşanan istikrardaki yükselme Afrika ülkelerine yapılan dış yatırımları artırmaktadır. Özellikle Çin bu yatırımlarda başı çekmektedir. 2011'de bazı Afrika ekonomileri en hızlı büyüyen ekonomilerden bazıları olmuştur. İletişim devriminin bölgede yoğunluk kazanması ile birlikte Afrika dünyayla bağlantı düzeyini gün geçtikçe artırmaktadır.[45]

  •  
    Afrika ülkelerinin bağımsızlık sırasını gösteren animasyonlu harita, 1950–2011
  •  
    Afrika'daki savaşlar ve çatışmalar, 1980–96
      Büyük Savaşlar/Çatışmalar (>100.000 can kaybı)
      Küçük Savaşlar/Çatışmalar
      Diğer Çatışmalar
  •  
    Afrika'nın 2021 siyasi haritası

Coğrafya

değiştir
 Hint Okyanusu'ndaki Dağınık AdalarDoğu AfrikaGüney AfrikaOrta AfrikaBatı AfrikaSahelKuzey Afrika
 
Ana madde: Afrika coğrafyası
 
Afrika Topoğrafyası

Afrika, Dünya'nın en büyük kara kütlesinden güneye doğru olan üç büyük çıkıntısından en büyüğüdür. Avrupa'dan Akdeniz ile ayrılan Afrika, kuzeydoğu ucunda 163 km genişliğinde Süveyş Kıstağı ile Asya'ya bağlanmıştır (Süveyş Kanalı ile bölünmüştür).[46]

Jeopolitik olarak, Mısır'ın Sina Yarımadası Süveyş Kanalı'nın doğusu da genellikle Afrika'nın bir parçası olarak kabul edilir.[47]

Kıta doğuda Kızıldeniz ve Hint Okyanusu ile komşudur. Babülmendep Boğazı Arap Yarımadasına 18 km yaklaşır. Kıtanın güneyi yine Hint Okyanusu, batısı Atlas Okyanusu ile çevrilidir. Kıta kuzeybatıda Avrupa'dan 14 km genişliğindeki Cebelitarık Boğazı ile ayrılır.

Afrika kuzey-güney doğrultusunda Tunus'taki Beyaz Burun (37° 22' 20 K Paraleli) ile Güney Afrika Cumhuriyeti'ndeki Agulhas Burnu (34° 50'28 G Paraleli) arasında 8.025 km boyunda, doğu batı doğrultusunda ise; Somali'deki Ras Hafun Burnu (51° 25' 27 D Meridyeni) ile Senegal'deki Yeşil Burun Adaları (17° 31' 17 B Meridyeni) arasında 7.416 km genişliğindedir.

Afrika'nın kapladığı alan bakımından en büyük ülkesi Cezayir, en küçük ülkesi ise kıtanın doğusundaki Seyşeller takım adalarıdır.[48] Ana karada ise en küçük yüzey alanı olan ülke Gambiya'dır.

Jeolojik olarak Arap Yarımadası,Zagros Dağları ve Anadolu platosunun birbirini tetiklemesi ile Afrika Platosu, Avrasya ile çarpışmaktadır. En yüksek noktası Kilimanjaro Dağı (5.895 m) olmakla birlikte en alçak noktası Assal Gölüdür (-156 m). Sahra Çölü hem tüm Afrika'nın hem de tüm dünyanın en büyük çölüdür. Hâlâ da genişlemeye devam etmektedir.

 
Uydu görüntüleri Afrika (ortada), Kuzey Amerika (sol) ve Avrasya (sağ)

Afrika Levhası

değiştir
Ana madde: Afrika levhası
 
Bugün, Afrika Plakası Dünya yüzeyi üzerinde "ortalama" Dünya'ya göre (NNR-) milyon yılda 0.292° ± 0.007° hızla hareket eder MORVEL56)

Afrika Levhası, ekvator ve ana meridyen arasındaki büyük bir tektonik levhadır. Afrika kıtasının büyük bir kısmını (en doğu kısmı hariç) ve kıta ile batı ve güneydeki bitişik okyanus kabuğunu içeren büyük tektonik bir plakadır. Batıda Kuzey Amerika Plakası ve Güney Amerika Plakası (Orta Atlantik Sırtı ile ayrılmış); doğuda Arap Plakası ve Somali Plakası; kuzeyde Avrasya Plakası, Ege Denizi Plakası ve Anadolu Plakası; ve güneyde Antarktika Plakası ile sınırlıdır.

60 milyon yıl ile 10 milyon yıl önce arasında Somali levhası, Doğu Afrika rifti boyunca Afrika plakasından ayrılmaya başladı.[49]

Afrika kıtası hem Afrika hem de Somali levhasının kabuklarından oluştuğundan, bazı literatürde Afrika Levhasını kıtanın bütününden ayırmak için Nubya Levhası olarak da bahsedilir.[50]

Jeolojik olarak Afrika, Arap Yarımadası; İran'ın Zagros Dağları ve Afrika levhası'nın Avrasya ile çarpıştığı yer olan Türkiye'nin Anadolu Platosu'nu kapsar. Kuzeyindeki Afrotropikal bölge ve Saharo-Arap çölü bölgeyi biyocoğrafik olarak ve Afro-Asya dil ailesi ise dilsel olarak kuzey bölgesini birleştirir.

İklim

değiştir
 
Afrika'daki bioçeşitlilik.
 
Mauritius'ta bir tropik sahil

,

Afrika iklimi bölgeden bölgeye değişir. En yüksek tepelerinde yarı Arktik iklimi görülür. Kıtanın kuzeyinin büyük bölümü çöl ve kuraktır, orta ve güney bölgeleriyse savanları ve yağmur ormanlarını barındırır. Geçiş bölgelerinde bitki örtüsü sahel ve bozkır gibi değişik şekillerdedir.

Afrika dünyanın en sıcak kıtasıdır, kurak alanlar ve çöller yüzeyinin %60'ını kaplar.[51] Günümüze kadar ölçülmüş olan en yüksek sıcaklık 58 °C olarak 1922'de Libya'da ölçülmüştür.[52]

Hayvan Çeşitliliği

değiştir
 
Savana'daki Ngorongoro Koruma Alanı, Tanzanya

Afrika dünyanın en fazla ve en yoğun vahşi hayvan kombinasyonlu nüfusuna sahiptir. Bütün bu hayvanlar vahşi yaşamlarında ve özgür biçimde yaşar. Kedigiller, otoburlar, sürüngenler ve yağmur ormanlarındaki yüzlerce tür tamamıyla vahşi bir doğanın içerisinde doğal yaşamlarını sürdürür.

Ekoloji

değiştir

Birleşmiş Miletler Çevre Programı'na(UNEP) göre Afrika, ormanların zarar görmesinde en çok etkilenen ikinci kıtadır.[53] Pensilvanya Üniversitesi Afrika Çalışmaları Merkezi'ne göre, Afrika'nın çayır alanlarının %31'i ve ormanlık alanlarının %19'u bozulmuş olarak sınıflandırılmaktadır. Bunun yanı sıra, Afrika her yıl dört milyon hektar ormanını kaybetmektedir. Bu oran dünyanın geri kalanı ile karşılaştırıldığında, ortalama ormansızlaşma oranının iki kat üzerindedir.[51] Bazı kaynaklar ormansızlaştırmanın, Batı Afrika'daki bakir ormanların %90'ını yok ettiğini öne sürmektedir.[54] İnsanoğlunun görülmeye başlandığı zamandan beri, yani 2000 yıllık süreçte, Madagaskar kendi orijinal ormanlarının %90'ını yitirmiştir. Afrika'nın tarım topraklarının %65'i erozyona maruz kalmaktadır.[55]

Biyoçeşitlilik

değiştir

Afrika'da 3.000'den fazla korunan alanının yanında 198 deniz koruma alanı, 50 biyosfer rezerv ve 80 sulak rezerv vardır. Önemli yaşam alanı tahripleri, nüfus artışı ve kaçak avcılık Afrika'nın biyolojik çeşitliliğini düşürmektedir. İnsan zararları, toplumsal kargaşalar ve yerel olmayan türlerin kıtaya getirilmesi Afrika'daki bioçeşitliliği tehdit etmektedir. Bu durum idari ve finansal sorunların yanında yetersiz personel sebebi ile şiddetlenmektedir.[51]

Afrika'da Petrol Rezervi

değiştir

Afrika'nın 2018 yılında kanıtlanmış petrol rezervi dünyadaki diğer tüm ülkelere oranla %7,2'dir. 2018 yılında Afrika'nın kanıtlanmış doğal gaz rezervi dünyaya oranla %7,3 olarak kayıtlara geçmiştir.[56]

Altyapı

değiştir

Su kaynakları

değiştir

Su geliştirme ve yönetimi Afrika'da sınır ötesi su kaynaklarının (nehirler, göller ve su havzaları) çokluğu nedeniyle karmaşıktır.[57]

Sahra Altı Afrika'nın yaklaşık %75'i, birden fazla sınırı geçen 53 uluslararası nehir havzası su toplama alanına girmektedir.[57][58]

Siyaset

değiştir

Afrikalı devletler özellikle 21. yüzyılda artan istikrarla birlikte birbirleri arasında daha sağlam ve önemli politik bağlar kurmaktadırlar. Bu bağlar çeşitli işbirliği ve uluslararası örgütler vasıtasıyla, ülkelerin hem bölgesel hem de uluslararası bağlantılarını güçlendirmektedir. Bu örgütlerin en önemlisi Afrika Birliği'dir.

Afrika Birliği

değiştir
 
Koyu yeşille gösterilenler Afrika Birliği'ne üye olan ülkeler
Ana madde: Afrika Birliği

Afrika Birliği, tüm Afrika'daki 55 ülkeyi (Sahra Demokratik Arap Cumhuriyeti'ni ülke olarak sayarsak 56) bünyesinde barındıran dünyanın önemli uluslararası örgütlerinden biridir. Örgütün merkezi Etiyopya'nın başkenti Addis Ababa'da bulunmaktadır. Burası aynı zamanda Afrika Birliği'nin de başkenti olarak kabul edilir. Birlik, 26 Haziran 2001 yılında genel merkezini açmıştır ancak birliğin resmen kuruluş tarihi 9 Temmuz 2002'dir.[59] Afrika Birliği, kendisinden önce gelen Afrika Birliği Örgütü'nün yerine oluşturulmuş ve bundan daha geniş ve kapsamlı bir yapısı olması amaçlanmıştır. Temmuz 2004'te, Afrika Birliği'nin Pan-Afrika parlamentosu Güney Amerika'da Mitrand'a taşınmıştır. Fakat İnsan ve Halkların Hakları Komisyonu Addis Ababa'da kalmıştır. Bu düzenlemelerin sebebi birliğin merkezi bir yapılanma yerine, daha dağıtılmış ve diğer ülkelerde paylaşılmış bir biçimde olmasını amaçlamasından kaynaklanmaktadır. Afrika Birliği kendi içinde bir anayasal anlaşmaya tabiidir. Bu anayasal metin Afrika Ekonomi Birliği'ni dönüştürerek, federalize bir milletler topluluğu oluşturmayı amaçlamaktadır. Afrika Birliği, kendisine ait yasama, yürütme ve yargı organlarından meydana gelir. Pan-Afrika Parlamento'su başkanı aynı zamanda Afrika Birliği'nin başı ve temsilcisidir. Bu başkan, parlamento tarafından çoğunluğun desteğini alarak seçilir. Yetki ve görevleri Birlik anayasal metninde ve meclis iç tüzüklerinde belirtilmesinin yanı sıra, devralınan Afrika Birliği Örgütü'nün öngördüğü eski sözleşme ve anlaşmalarca da belirlenir. Afrika Birliği Hükûmeti, tüm birliğin bölgesel, devletsel ve yerel otoritelerin yanı sıra kurumun iletişim halinde olduğu yüzlerce örgütle olan ilişkilerini de sürdürmekle görevlidir.

Afrika Birliği, kıtanın kendi içinde ve dışında uygulamak ve sürdürmek istediği istikrarı ve ekonomik işbirliğini geliştirmeyi amaçlamaktadır. Özellikle hâlen Afrika'nın çeşitli bölgelerinde görülen yüksek insan hakları ihlallerine karşı da önlemler almaktadır. Özellikle Kongo DC, Sierra Leone, Liberya, Sudan, Zimbabve ve Fildişi Sahili'nde rapor edilen birçok insan hakları ihlali birlik bünyesinde çözülmeye çalışılmaktadır.

Ekonomi

değiştir
 
Afrika Ekonomi Topluluğu
  CEN-SAD
  COMESA
  EAC
  ECCAS
  ECOWAS
  IGAD
  SADC
  UMA
 
2000'de çekilen uzaydan Afrika fotoğrafı
Ana madde: Afrika Ekonomisi

Doğal kaynaklar açısından dünyanın en zengin coğrafyalarından biri olmasına rağmen Afrika dünyanın en gelişmemiş ve fakir bölgelerinden biridir. Bunun bir başka nedeni bölgenin çok çeşitli hastalıklarla (AIDS, sıtma) boğuşması, ciddi insan hakları ihlalleri, merkezi planlamada kaynaklanan başarısızlıklar, dış merkezlere girişte yaşanan zorluklar, yozlaşmış hükûmetler ve sık sık yaşanan askeri ve iç çatışmalardır.[60] Birleşmiş Milletler İnsan Hakları raporlarına göre en sonda yer alan 25 ülkenin hepsi Afrika kıtasındadır.[61]

Kıtlık, cehalet, yetersiz beslenme ve yetersiz su kaynaklarının yanı sıra sağlık koşullarını bölgede yaşayan insanları çok derinden etkilemektedir. 2008 Ağustosu'nda Dünya Bankası[62]'nın yayınladığı rapora göre, küresel kıtlık sınırı olan günlük 1,25 doların %80,5'i Sahra Altı Afrika'da yaşamakta ve bölgenin birçoğu günlük 2,50 doların altında kazanç sağlamaktadır.[63]

2005 yılında yapılan araştırmaya göre Afrika'da yaklaşık 380 milyon insan kıtlık çekmektedir. 1973'ten 2003'e kadar geçen zamanda Sahra altı Afrika'da yaşayan insanların ortalama günlük kazancı 70 cent olarak kalmıştır.[64] Bu konudaki bazı raporlar dış yatırımların başarısız liberalleşme sebebiyle arttığını belirtse de, bazı kaynaklar bunların yerel idarede yaşanan başarısızlıklardan kaynaklandığını göstermektedir.[65][66][67]

Ancak 1995'ten 2005'e kadar Afrika'nın ekonomik büyümesi ortalama %5'tir. Özellikle Angola, Sudan ve Ekvator Ginesi gibi petrol kaynakları açısından zengin olan ülkeler hâlen daha yüksek büyüme oranları göstermektedir. Kaldı ki kıta, dünya kobalt ve platin rezervlerinin %90'ına, altın rezervlerinin %50'sine, krom rezervlerinin %98'ine, tantelit rezervlerinin %70'ine, manganez rezervlerinin %64'üne ve uranyum rezervlerinin üçte ikisine sahiptir.[68][69] Kongo DC cep telefonlarının yapımında kullanılan Koltan mineralinin %70'ine ve ayrıca dünyanın elmas rezervlerinin %30'una sahiptir.[70] Gine dünyanın en büyük boksit ihracatçısıdır. Ancak bu kaynaklara rağmen, Afrika'nın tarım ve üretimde olan niteliği ileriye doğru beklenen hızda gitmemektedir. Ayrıca 2008'de yaşanan Küresel Mali Kriz bölgenin gelişmesine ket vurmuştur. Bu kriz sonrasında yaklaşık 100 milyon insan, açlık konusunda etkilenmiştir.[71]

Ancak özellikle son yıllarda Çin Halk Cumhuriyet'inin bölgeye yaptığı yatırımlar sebebiyle ekonomik hareketlenme artmıştır. Sadece 2007, yılında Çinli yatırımcılar bölgeye 1 Milyar dolar yatırım yapmışlardır.[72]

Elektrik üretimi

değiştir

Elektriğin ana kaynağı, enerji için mevcut kurulu kapasiteye önemli ölçüde katkıda bulunan hidroelektrik'tir.[57] Kainji Barajı, Nijerya'daki tüm büyük şehirler ve komşu ülke Nijer için elektrik üreten tipik bir hidroelektrik kaynağıdır.[73] Bu nedenle, son on yılda üretilen güç miktarını artıran sürekli yatırımlar yapıldı.[57]

Demografi

değiştir
Ana maddeler: Afrika demografisi ve Çocuk evliliği




 

Ülkelere göre toplam Afrika nüfusunun oranı

  Nijerya (%15.38)
  Etiyopya (%8.37)
  Mısır (%7.65)
  Kongo Demokratik Cumhuriyeti (%6.57)
  Tanzanya (%4.55)
  Güney Afrika (%4.47)
  Kenya (%3.88)
  Uganda (%3.38)
  Cezayir (%3.36)
  Diğer (%42.39)
 
Benin'den bir kadın
 
Botsvana'dan bir San Buşman

Afrika nüfusu son 40 yılda önemli derece arttı ve bunun sonucu olarak da nüfusun büyük oranı gençlerden oluşmaktadır. Bazı Afrika devletlerinde nüfusun yarısından fazlası 25 yaşın altındadır.[74] 1950'li yıllarda 221 milyon olarak kıtanın nüfusu 2009 yılında 1 milyara ulaşmıştır.[75][76]

Güney, Merkez ve Güney Doğu Afrika'da büyük oranda Bantu dili konuşulur.[77] Ancak Güney Sudan ve Doğu Afrika'da da birkaç Nil grubu, Swahili Sahili'nde karışık Swahili halkı ve Güney ve Orta Afrika'da sırasıyla birkaç yerli Khoisan ("San'" veya "Buşman") ve Pigme halkı da Bantu dillerini konuşur. Bantu dili ayrıca Gabon ve Ekvator Ginesinde de baskındır.

Afrika'nın güneyindeki Kalahari Çölü, Busmanlar olarak da bilinen yerel topluluklar uzun süredir burada yaşamaktadırlar. Busman'lar ırk olarak diğer Afrika kabilelerinden farklıdır. Bantuların günümüze ulaşan belirgin topluluğu ise Pigmelerdir.[78]

Batı Afrika'daki ulusların çoğunluğu Nijer-Kongo Dil ailesinden gelen dilleri konuşur. Bunun yanında bu bölgede Afro-Asya dilleri ve Nil-Sahra dilleri konuşanlar da vardır. Nijer Kongo dil ailesinin içinde Yoruba, Igbo, Fulani, Akan ve Wolof dilleri bulunmakta en karmaşık etnik grupları kapsar. Merkez Sahra'da, Mandinka veya Mande toplulukları önemlidir ve Doğu Orta Afrika'da Nil-Sahra dil ailesinde bulunan Zaghawa, Baya, Kanuri ve Sao dilleri baskındır.

 
Kuzeydoğu Afrika
 
Afrika'nın İnsani Gelişme Endeksi'ni gösteren haritası (2018).

Kuzey Afrika'daki topluluklar üç farkı ana gruptur: Berberiler kuzeybatı, Mısır ve Libyalılar kuzeydoğu ve Nilo-Sahra dili konuşan topluluklar da doğuda bulunmaktadır. Bu bölgeye 7. yüzyılda gelmeye başlayan Araplar ile birlikte İslam bölgeye girmiş ve demografik yapıyı dönüştürmüştür. Kartaca) ve Hiksos bulunan Semitik Fenikeliler, Indo-İranlar, Indo-Avrupalılar ve Roma ve Vandallar da bu bölgede tarihte önemli halklar olmuşlardır. Bugün Berberiler hâlâ Fas ve Cezayir'de önemli ölçüde varlıklarını sürdürmektedirler. Bununla birlikte daha az sayıda da olsa Libya ve Tunus'ta da Berberice konuşan topluluklar yaşmaktadır.[79] Berberice konuşan Tuaregler ve diğer nomadik topluluklar da Sahra çölünde yaşayan sakinleridir. Bölge büyük oranda Arap ve Müslüman etkisinde olsa dahi Moritanya bölgesinde hâlen Nijer Kongo dili konuşan topluluklar da yaşamaktadır. Sudan'da Arapça ve Arap kültürü hakim olsa da yüzyıllar boyunca Arap yarımadasından gelen değişik göçmenler Nubians, Nuba, Fur ve Zaghava halkları ile karışmış olan ve orijinal olarak Nil-Sahra konuşan gruplar yaşamaktadır.

Afrika Boynuzu'nda bulunan halklar da Etiyopya ve Eritreli topluluklar bulunmaktadır. Aynı zamanda bu bölgede Afro-Asyatik dillerinin bir kolu olan Semitik diller ailesinin dillerini konuşan Habeşliler yaşar. Kusitik dillerini konuşan Somalililer ve Oromolular da bu bölgededir.

İkinci DÜnya Savaşı sonrasında başlayan dekolonizasyon hareketinden önce Afrika kıtasında birçok Avrupalı bulunmaktaydı.[80] 1960'lar ve 70'lerdeki dekolonizasyon hareketleri birçok beyaz Afrikalı'nın iltica etmesine neden olmuştur. Bu göçlerin büyük bir bölümü Cezayir ve Fas'tan ayrılan insanlardan oluşmaktadır. (Yaklaşık 1.6 milyon kişi[81] Kenya, Kongo,[82] Rodezya, Mozambik ve Angola.[83]) 1977 yılının sonuna kadar 1milyondan fazla Portekizli bulundukları yerlerden göç etmişlerdir.[84] Yine de, birçok Beyaz Afrikalı hâlen daha Güney Afrika, Zimbabve, Namibya ve Réunion gibi birçok Afrika ülkesinde azınlık olarak yaşamaya devam etmektedir.[85]

En fazla beyaz Afrikalı nüfusu olan ülke Güney Afrika'dır.[86] Afrikanerler bugün Afrika'da yaşayan en büyük Anglo-Afrikan azınlık grubudur. Kolonileşme dönemi dünyanın birçok bölgesinden(özellikle Hint ve Asyalı) insanların Afrika kıtasına gelmesine neden olmuştur. Özellikle Hint kökenli topluluklar büyük oranda Güney Afrika'da bulunmakta ve ayrıca küçük gruplar halinde Kenya, Tanzanya ve diğer Doğu ülkelerinde yerleşmiş halde bulunmaktadırlar. Uganda'daki büyük Hint kabilesi, Ugandalı diktatör Idi Amin tarafından 1972 yılında yaşadıkları yerlerden kovulmuştur. Ancak bugün birçoğu tekrar yurtlarına dönmüştür. Hint Okyanusundaki adalarda bulunan topluluklar da büyük oranda Asyalı ve Hint gruplardan oluşmaktadır.

Madagaskar'da bulunan Malagasi halklarının büyük çoğunluğu Güney Doğu Asya ve Okyanusya dillerini konuşan insanlardan oluşur. Ancak bu topluluklar genellikle Bantu, Arap, Hint ve Avrupalı topluluklarla karışmıştırlar.

20. yüzyılda, Lübnanlı ve Çinli[72] küçük ama ekonomik açıdan önemli topluluklar da sırasıyla Batı ve Doğu Afrika'nın daha büyük kıyı kentlerinde gelişti.[87]

Din

değiştir
 
Afrika'da İnanç

Afrika'da din çok yönlüdür ve sanat, kültür ve felsefe üzerinde büyük bir etkiye sahiptir. Bugün, kıtanın çeşitli nüfusları ve bireyleri çoğunlukla Hıristiyanlığın, İslam'ın ve Geleneksel Afrika dinlerine inanırlar. Hristiyan veya İslami topluluklarda, dini inançlar bazen geleneksel dinlerin inançları ile karışır.

Dil

değiştir

Sağlık

değiştir
 
Afrika'da HIV/AIDS'in yaygınlığı, toplam (% 15-49 yaş arası nüfus), 2011 (Dünya Bankası)
  15%'in üzeri
  5–15%
  2–5%
  1–2%
  0.5–1%
  0.1–0.5%
  yok

Afrika'daki bireylerin %85'inden fazlası, genellikle pahalı olan allopatik tıbbi sağlık bakımı ve pahalı ilaç ürünlerine alternatif olarak geleneksel tıbbı kullanmaktadır. Afrika Birliği Örgütü (OAU) Devlet ve Hükûmet Başkanları, WHO Afrika Bölgesi'nin kıta genelindeki sağlık bakım sistemlerinde geleneksel tıbbın kurumsallaştırılmasına yönelik aldığı kararı desteklemek amacıyla 2000'li yılları Afrika Geleneksel Tıbbı On Yılı olarak ilan etti.[88] Bölgedeki kamu politikası yapıcıları, geleneksel/yerel sağlık sistemlerinin önemi ve bunların modern tıp ve sağlık alt sektörüyle bir arada bulunmasının, sağlık hizmeti dağıtımının eşitliğini ve erişilebilirliğini, nüfusun sağlık durumunu ve Sahra Altı Afrika'daki ulusların sosyo-ekonomik gelişimini iyileştirip iyileştirmeyeceği konusunda zorlukla karşı karşıyadır.[89]

Sömürge sonrası Afrika'da AIDS yaygın bir sorundur. Kıta, dünya nüfusunun yaklaşık %15,2'sine ev sahipliği yapsa da[90], dünya çapında enfekte olanların üçte ikisinden fazlası -yaklaşık 35 milyon kişi- Afrikalılardı ve bunların 15 milyonu çoktan öldü.[91] Sadece Sahra Altı Afrika, HIV ile yaşayan tüm insanların tahmini %69'unu[92] ve 2011'deki tüm AIDS ölümlerinin %70'ini oluşturuyordu.[93] En çok etkilenen Sahra Altı Afrika ülkelerinde, AIDS ölüm oranlarını artırdı ve 20 ila 49 yaş arasındaki yetişkinler arasında yaşam beklentisini yaklaşık yirmi yıl düşürdü.[91] Dahası, Afrika'nın birçok yerinde yaşam beklentisi, büyük ölçüde HIV/AIDS salgınının bir sonucu olarak azaldı ve bazı ülkelerde yaşam beklentisi otuz dört yıla kadar düştü.[94]

Afrika'daki devletler

değiştir
Ülke ve Bayrağı Yüzölçümü
(km²) 		Nüfus (1 Temmuz 2002) Nüfus Yoğunluğu Başkent
Doğu Afrika:
  Burundi 27,830 6,373,002 229.0 Bujumbura
  Komorlar 2,170 614,382 283.1 Moroni
  Cibuti 23,000 472,810 20.6 Cibuti
  Eritre 121,320 4,465,651 36.8 Asmara
  Etiyopya 1,127,127 67,673,031 60.0 Addis Ababa
  Kenya 582,650 31,138,735 53.4 Nairobi
  Madagaskar 587,040 16,473,477 28.1 Antananarivo
  Malavi 118,480 10,701,824 90.3 Lilongwe
  Mauritius 2,040 1,200,206 588.3 Port Louis
  Mayotte 374 170,879 456.9 Mamoudzou
  Mozambik 801,590 19,607,519 24.5 Maputo
  Réunion 2,512 743,981 296.2 Saint-Denis
  Ruanda 26,338 7,398,074 280.9 Kigali
  Seyşeller 455 80,098 176.0 Victoria
  Somali 637,657 7,753,310 12.2 Mogadişu
  Tanzanya 945,087 37,187,939 39.3 Dodoma
  Uganda 236,040 24,699,073 104.6 Kampala
  Zambiya 752,614 9,959,037 13.2 Lusaka
  Zimbabve 390,580 11,376,676 29.1 Harare
Orta Afrika:
  Angola 1,246,700 10,593,171 8.5 Luanda
  Kamerun 475,440 16,184,748 34.0 Yaounde
  Orta Afrika Cumhuriyeti 622,984 3,642,739 5.8 Bangui
  Çad 1,284,000 8,997,237 7.0 N'Djamena
  Kongo Cumhuriyeti 342,000 2,958,448 8.7 Brazavil
  Kongo DC 2,345,410 55,225,478 23.5 Kinşasa
  Ekvator Ginesi 28,051 498,144 17.8 Malabo
  Gabon 267,667 1,233,353 4.6 Libreville
  São Tomé ve Príncipe 1,001 170,372 170.2 São Tomé
Kuzey Afrika:
  Cezayir 2,381,740 32,277,942 13.6 Cezayir
  Mısır[95] 1,001,450 70,712,345 70.6 Kahire
  Libya 1,759,540 5,368,585 3.1 Trablus
  Fas 446,550 31,167,783 69.8 Rabat
  Sudan 2,505,810 37,090,298 14.8 Hartum
  Tunus 163,610 9,815,644 60.0 Tunus
  Batı Sahra[96] 266,000 256,177 1.0 El Aaiún
Güney Afrika:
  Botsvana 600,370 1,591,232 2.7 Gaborone
  Lesotho 30,355 2,207,954 72.7 Maseru
  Namibya 825,418 1,820,916 2.2 Windhoek
  Güney Afrika[97] 1,219,912 43,647,658 35.8 Bloemfontein
Cape Town
Pretoria
  Esvatini 17,363 1,123,605 64.7 Mbabane
Batı Afrika:
  Benin 112,620 6,787,625 60.3 Porto-Novo
  Burkina Faso 274,200 12,603,185 46.0 Ouagadougou
  Yeşil Burun Adaları 4,033 408,760 101.4 Praia
  Fildişi Sahili 322,460 16,804,784 52.1 Yamoussoukro
  Gambiya 11,300 1,455,842 128.8 Banjul
  Gana 239,460 20,244,154 84.5 Akra
  Gine 245,857 7,775,065 31.6 Conakry
  Liberya 111,370 3,288,198 29.5 Monrovia
  Mali 1,240,000 11,340,480 9.1 Bamako
  Moritanya 1,030,700 2,828,858 2.7 Nuakşot
  Nijer 1,267,000 10,639,744 8.4 Niamey
  Nijerya 923,768 129,934,911 140.7 Abuja
  Saint Helena 410 7,317 17.8 Jamestown
  Senegal 196,190 10,589,571 54.0 Dakar
  Sierra Leone 71,740 5,614,743 78.3 Freetown
  Togo 56,785 5,285,501 93.1 Lomé
Toplam 47,884,117 3,969,989,692 328.3
Avrupa Sömürgeleri
  Kanarya Adaları (İspanya) 7,492 1,694,477 226.2 Las Palmas
Tenerife
  Ceuta (İspanya) 20 71,505 3,575.2 --
  Madeira Adaları (Portekiz) 797 245,000 307.4 Funchal
  Melilla (İspanya) 12 66,411 5,534.2 --

Ayrıca bakınız

değiştir

Kaynakça

değiştir
  1. ^ Sayre, April Pulley. (1999) Africa, Twenty-First Century Books. ISBN 0-7613-1367-2.
  2. ^ Map Universal, Africa Continent/Map, History, Facts 26 Aralık 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  3. ^ "Homo sapiens: University of Utah News Release: Feb. 16, 2005". 24 Ekim 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Şubat 2013. 
  4. ^ Visual Geography. "Africa. General info". 6 Mart 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Kasım 2007. 
  5. ^ Names of countries 15 Ağustos 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Decret and Fantar, 1981
  6. ^ The Berbers, by Geo. Babington Michell, p 161, 1903, Journal of Royal African people book on ligne 6 Nisan 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  7. ^ Edward Lipinski, Itineraria Phonicia 6 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Peters Publishers, 2004, s.200. ISBN 90-429-1344-4
  8. ^ in Revue de Philologie 50, 1976:221-238
  9. ^ Genetic study roots humans in Africa 12 Ağustos 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., BBC News | SCI/TECH
  10. ^ Migration of Early Humans From Africa Aided By Wet Weather 5 Haziran 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., sciencedaily.com
  11. ^ "Arşivlenmiş kopya". 12 Şubat 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Şubat 2016. 
  12. ^ van Sertima, Ivan. (1995) Egypt: Child of Africa/S V12 (Ppr), Transaction Publishers. pp. 324–325. ISBN 1-56000-792-3.
  13. ^ Mokhtar, G. (1990) UNESCO General History of Africa, Vol. II, Abridged Edition: Ancient Africa, University of California Press. ISBN 0-85255-092-8.
  14. ^ Eyma, A. K. and C. J. Bennett. (2003) Delts-Man in Yebu: Occasional Volume of the Egyptologists' Electronic Forum No. 1, Universal Publishers. p. 210. SBN 1-58112-564-X.
  15. ^ Keenan, Jeremy (2013). The Sahara: Past, Present and Future. Routledge. ISBN 978-1-317-97001-9. 28 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Şubat 2018. 
  16. ^ Diamond, Jared. (1999) "Guns, Germs and Steel: The Fates of Human Societies. New York:Norton, pp.167.
  17. ^ a b c d e O'Brien, Patrick K. (General Editor). Oxford Atlas of World History. New York: Oxford University Press, 2005. pp.22–23 Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi: "O'Brien" adı farklı içerikte birden fazla tanımlanmış (Bkz: Kaynak gösterme)
  18. ^ Martin and O'Meara. "Africa, 3rd Ed." Indiana: Indiana University Press, 1995. [1] 8 Aralık 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  19. ^ Abu Bakr, Abdel (1981). "Pharoanic Egypt". General History of Africa: Volume 2. UNESCO Publishing. 9 Mayıs 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Haziran 2024. 
  20. ^ Anderson, J. R. (2012). "Kerma". The Encyclopedia of Ancient History. The Encyclopedia of Ancient History. doi:10.1002/9781444338386.wbeah15224. ISBN 9781444338386.  She states, "To date, Kerma-culture has been found from the region of the First Cataract to upstream of the Fourth Cataract."
  21. ^ Buzon, Michele (2011). "Nubian identity in the Bronze Age. Patterns of cultural and biological variation". 16 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Mart 2017. 
  22. ^ Were Egyptians the first scribes? 26 Haziran 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., BBC News | Sci/Tech
  23. ^ Hassan, Fekri A. (2002) Droughts, Food and Culture, Springer. p. 17. ISBN 0-306-46755-0.
  24. ^ McGrail, Sean. (2004) Boats of the World, Oxford University Press. p. 48. ISBN 0-19-927186-0.
  25. ^ "Ptolemaic and Roman Egypt: 332 BC – 395 AD". Wsu.edu. 6 Haziran 1999. 28 Mayıs 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Mayıs 2010. 
  26. ^ Mussie Tesfagiorgis G. (2010), Eritrea, ABC-CLIO, page 153. 19 Haziran 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. ISBN 9781598842319
  27. ^ Ayoub, Mahmoud M. (2004). Islam: Faith and History. Oxford: Oneworld. ss. 76, 92-3, 96-7. 
  28. ^ Apley, Apley. "Igbo-Ukwu (ca. 9th century)". The Metropolitan Museum of Art. 4 Aralık 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Kasım 2008. 
  29. ^ Meredith, Martin (20 Ocak 2006). "The Fate of Africa – A Survey of Fifty Years of Independence". washingtonpost.com. 26 Temmuz 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Temmuz 2007. 
  30. ^ "Igbo-Ukwu (ca. 9th century) | Thematic Essay | Heilbrunn Timeline of Art History | The Metropolitan Museum of Art". Metmuseum.org. 17 Mayıs 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Mayıs 2010. 
  31. ^ Glick, Thomas F. Islamic And Christian Spain in the Early Middle Ages. (2005) Brill Academic Publishers page 37
  32. ^ "Mauritania – Arab invasions 23 Haziran 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.". Library of Congress Country Studies 404.
  33. ^ Nebel, A; Landau-Tasseron, E; Filon, D; Oppenheim, A; Faerman, M (1 Nisan 2010). "Genetic Evidence for the Expansion of Arabian Tribes into the Southern Levant and North Africa". American Journal of Human Genetics. 70 (6). Pubmedcentral.nih.gov. ss. 1594-6. doi:10.1086/340669. ISSN 0002-9297. PMC 379148 $2. PMID 11992266. 
  34. ^ Welcome to Encyclopædia Britannica's Guide to Black History 23 Şubat 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Encyclopædia Britannica 404
  35. ^ Focus on the slave trade 28 Temmuz 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., BBC 404
  36. ^ Transformations in Slavery: A History of Slavery in Africa 10 Mayıs 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. p 25 by Paul E. Lovejoy
  37. ^ Sailing against slavery. By Jo Loosemore 8 Ocak 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. BBC
  38. ^ "The West African Squadron and slave trade". Pdavis.nl. 10 Haziran 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Mayıs 2010. 
  39. ^ Simon, Julian L. (1995) State of Humanity, Blackwell Publishing. p. 175. ISBN 1-55786-585-X.
  40. ^ Lucien Bély, History of France. Editions Jean-paul Gisserot. 2001. page 118. Books.google.com. 11 Mayıs 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Kasım 2011. 
  41. ^ Ernest Aryeetey, Jane Harrigan and Machiko Nissanke, Economic reforms in Ghana : the miracle and the mirage. Africa World Press. 2000. page 5. Books.google.com. 11 Mayıs 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Kasım 2011. 
  42. ^ "BBC: 1984 famine in Ethiopia". BBC News. 6 Nisan 2000. 19 Nisan 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Ocak 2010. 
  43. ^ Robert G. Patman, The Soviet Union in the Horn of Africa 1990, ISBN 0-521-36022-6, pp. 295–296
  44. ^ Steven Varnis, Reluctant aid or aiding the reluctant?: U.S. food aid policy and the Ethiopian Famine Relief 1990, ISBN 0-88738-348-3, p.38
  45. ^ "Mobile Phones and Economic Development in Africa by Jenny Aker, Isaac Mbiti :: SSRN". 14 Aralık 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Şubat 2013. 
  46. ^ Drysdale, Alasdair and Gerald H. Blake. (1985) The Middle East and North Africa, Oxford University Press US. 0-19-503538-0
  47. ^ "Atlas - Xpeditions @ nationalgeographic.com". National Geographic Society. 2003. 3 Mart 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Mart 2009. 
  48. ^ Hoare, Ben. (2002) The Kingfisher A-Z Encyclopedia, Kingfisher Publications. p. 11. ISBN 0-7534-5569-2.
  49. ^ "Somali Plate". Ashten Sawitsky. 20 Haziran 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Haziran 2015. 
  50. ^ Chu, D.; Gordon, R.G. (1999). "Evidence for motion between Nubia and Somalia along the Southwest Indian ridge". Nature. 398 (6722): 64-67. Bibcode:1999Natur.398...64C. doi:10.1038/18014. 
  51. ^ a b c "Africa: Environmental Atlas, 06/17/08." 404 5 Ocak 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. African Studies Center 31 Temmuz 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., University of Pennsylvania. Accessed June 2011.
  52. ^ "Hottest temperature record in the world, El Azizia, Libya" (PDF). 11 Ocak 2012 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Aralık 2011. 
  53. ^ Deforestation reaches worrying level – UN 404 6 Aralık 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. AfricaNews. June 11, 2008.
  54. ^ Forests and deforestation in Africa – the wasting of an immense resource 500 20 Mayıs 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. afrol News.
  55. ^ Nature laid waste: The destruction of Africa 11 Nisan 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. The Independent. June 11, 2008.
  56. ^ Kısa, Kemal (26 Ağustos 2020). "Türkiye'nin Afrika Açılımı ve Enerji". Küresel Siyaset. 28 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Kasım 2020. 
  57. ^ a b c d The United Nations World Water Development Report 2016: Water and Jobs. Paris: UNESCO. 2016. ISBN 978-92-3-100146-8.    Text was copied from this source, which is available under a Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 IGO (CC BY-SA 3.0 IGO) license.
  58. ^ "Cooperation in International Waters in Africa (CIWA)". www.worldbank.org. 19 Ocak 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Kasım 2016. 
  59. ^ Thabo Mbeki (9 Temmuz 2002). "Launch of the African Union, 9 July 2002: Address by the chairperson of the AU, President Thabo Mbeki". ABSA Stadium, Durban, South Africa: africa-union.org. 22 Temmuz 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Şubat 2009. 
  60. ^ Richard Sandbrook, The Politics of Africa's Economic Stagnation, Cambridge University Press, Cambridge, 1985 passim
  61. ^ [2] 16 Mart 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., United Nations 404
  62. ^ "World Bank Updates Poverty Estimates for the Developing World". World Bank. 26 Ağustos 2008. 19 Mayıs 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Mayıs 2010. 
  63. ^ "The developing world is poorer than we thought, but no less successful in the fight against poverty". World Bank. 26 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Şubat 2013. 
  64. ^ Economic report on Africa 2004: unlocking Africa's potential in the global economy 9 Mart 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., (Substantive session 28 June-23 July 2004) United Nations 404
  65. ^ "Neo-Liberalism and the Economic and Political Future of Africa". Globalpolitician.com. 19 Aralık 2005. 5 Kasım 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Mayıs 2010. 
  66. ^ "Capitalism – Africa – Neoliberalism, Structural Adjustment, And The African Reaction". Science.jrank.org. 20 Nisan 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Mayıs 2010. 
  67. ^ "The Number of the Poor Increasing Worldwide while Sub-Saharan Africa is the Worst of All". Turkish Weekly. 29 Ağustos 2008. 30 Temmuz 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Kasım 2011. 
  68. ^ "Africa: Developed Countries' Leverage On the Continent 20 Ekim 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.". AllAfrica.com. February 7, 2008.
  69. ^ "Africa, China's new frontier 29 Haziran 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.". Times Online. February 10, 2008.
  70. ^ "DR Congo poll crucial for Africa 2 Aralık 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.". BBC News. November 16, 2006.
  71. ^ "The African Decade? 13 Haziran 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.". Ilmas Futehally. Strategic Foresight Group
  72. ^ a b "China and Africa: Stronger Economic Ties Mean More Migration 29 Ocak 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.". By Malia Politzer, Migration Information Source. August 2008.
  73. ^ "An inside look at Kainji Dam". 14 Ekim 2012. 14 Ekim 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Kasım 2020. 
  74. ^ "Africa Population Dynamics". 17 Şubat 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Haziran 2013. 
  75. ^ Population 17 Aralık 2000 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Western Kentucky University.
  76. ^ Africa's population now 1 billion 404 27 Nisan 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. AfricaNews. August 25, 2009.
  77. ^ Luc-Normand Tellier (2009). "Urban world history: an economic and geographical perspective 23 Temmuz 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.". PUQ. p.204. ISBN 2-7605-1588-5
  78. ^ Pygmies struggle to survive in war zone where abuse is routine 25 Mayıs 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Times Online. December 16, 2004.
  79. ^ Q&A: The Berbers 12 Ocak 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. BBC News. March 12, 2004.
  80. ^ "We Want Our Country" (3 of 10) 23 Temmuz 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Time. November 5, 1965
  81. ^ Raimondo Cagiano De Azevedo (1994). "Migration and development co-operation. 13 Ocak 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.". Council of Europe. p.25. ISBN 92-871-2611-9
  82. ^ Jungle Shipwreck 22 Temmuz 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Time. July 25, 1960
  83. ^ Flight from Angola 23 Temmuz 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., The Economist , August 16, 1975
  84. ^ Portugal - Emigration 29 Haziran 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Eric Solsten, ed. Portugal: A Country Study. Washington: GPO for the Library of Congress, 1993.
  85. ^ Holm, John A. (1989). Pidgins and Creoles: References survey. Cambridge University Press. s. 394. ISBN 0-521-35940-6. 23 Temmuz 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Haziran 2013. 
  86. ^ South Africa: People: Ethnic Groups. 21 Haziran 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. World Factbook of CIA
  87. ^ "Lebanese Immigrants Boost West African Commerce 24 Aralık 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.", By Naomi Schwarz, VOANews.com, July 10, 2007
  88. ^ Kofi-Tsekpo, Mawuli (11 Şubat 2005). "Editorial: Institutionalization of African Traditional Medicine in Health Care Systems in Africa". African Journal of Health Sciences. 11 (1). ss. i-ii. doi:10.4314/ajhs.v11i1.30772. PMID 17298111. 
  89. ^ Dunlop, David W. (Kasım 1975). "Alternatives to 'modern' health delivery systems in Africa: Public policy issues of traditional health systems". Social Science & Medicine. 9 (11–12). ss. 581-586. doi:10.1016/0037-7856(75)90171-7. PMID 817397. 
  90. ^ "World Population by continents and countries – Nations Online Project". 5 Ocak 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Mart 2015. 
  91. ^ a b Appiah, Anthony; Gates, Henry Louis (2010). Encyclopedia of Africa. Oxford University Press. ss. 8. 
  92. ^ ""Global Fact Sheet", Joint United Nations Programme on HIV and AIDS, 20 November 2012" (PDF). 27 Mart 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 18 Ekim 2020. 
  93. ^ "UNAIDS Report on the Global AIDS Epidemic 2012" (PDF). 1 Şubat 2014 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Mayıs 2013. 
  94. ^ Stearns, Peter N. (2008). The Oxford Encyclopedia of The Modern World. Oxford University Press. s. 556. 
  95. ^ Mısır'ın Süveyş'in doğusunda kalan toprakları Asya kıtası sınırlarındadır.
  96. ^ Batı Sahra'nın bağımsızlığı hala tartışılmaktadır. Fas bölgede hak iddia etmektedir.
  97. ^ Güney Afrika'nın 3 tane başkenti vardır.
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Afrika&oldid=34406421" sayfasından alınmıştır