Saady Şirazy

Orta asyr pars edebiýatynyň dünýä meşhur bir wekili Saady Sirazydyr. Onun doly ady Muslihetdin Abu Muhammet Ab- dullah ibn Muşrifetdindir. Ol 1184-nji ýyl da Eýranyn günortasynda yerleşen Şiraz şäherinde dünýä inýär. Kakasy Muşrifetdin şäherde tanalýan we sylanýan adamlaryn biri bolupdyr. Geljekki şahyr başlangyç bi- limi dogduk şäheri Şirazda alýar. Şahyryn ýaşlyk we ýigitlik ýyllarynda Pars ülkesinde salyrlar nesilşaly- gyndan Zeňni patyşanyn ogly Saady häkimlik edýan eken. Muslihetdin 13 yaşa baranda, kakasy aradan çykýar. Şondan son oglany ülkänin häkimi Saadynyn terbiýesine berýärler. Öz howandaryna hormat goýup, şahyr özüne Saady («Sagdy») diýen edebi lakamy alypdyr. Hut howandarynyň ýardam-kö- megi bilen Muslihetdin şol döwrün ylym merkezi bolan Bagdat şäherine okamaga gidýär. Bagdada baryp, Nyzamyýe medre sesine okuwa girýär. Bu ýerde bilim alandan son, ol başga-da birnäçe medreselerde sapak alypdyr. Bagdat medreselerinde şahyryn alan esasy baýlygy arap dilini düýpli öwrenmegidir. Munun özi onun şahyrlygynyň derejesini önünden kesgitlän zatlaryň biridir. Şeyle-de Bagdatda Saady dini kanunlary, ha- dyslary, sygyr sungatyny, taryhy, dil bilimini öwrenipdir. Ylym ýüki ýetik bolandan son okuwyny tamamlan Muslihetdin, şol döwürde däp bolşy ýaly, jahankeşdelige başlayar. Ol Eýrandan başga-da Yrakda, Arabystanda, Siriyada, Rumda, Hebeşde, Zanzibarda, Täjigistanda, Kaşgarda, Hindistanda, Owganys- tanda bolup görüpdir. Arap ýurtlaryna syýahaty döwründe Sa- ady haçly yörişlerin birinde hacparazlaryn eline ýesir düşer. Bir gün halaply tanyslarynyň biri tötänden ýesirlikdäki Saada duş gelýär hem-de köp pul berip, ony ýesirlikden azat edýär. Ol şahyry Halaba getirip, toý tutup, öz gyzyny oňa nikalap berýär. Emma Saady bu nikada bagtly bolmandyr. Halasgäriniň gyzy juda yzgytsyz, hyrsyz, garasöýmez zenan bolup çykýar.

1256-njy ýylda Saady jahankeşdeligini bes edip, dogduk mekany Şiraza gaýdyp barýar. XIII asyryň ortalarynda, beýleki musulman ýurtlary yaly, Eýranyň hem dürli welaýatlary mon gollaryn elindedi. Basybalyjy mongollar gözel şäherleri weýran edip, adamlary gyryp, halka zulum edipdirler. Saadynyň howan dary Parsyn häkimi Saady ibn Zenni baryp 1226-njy ýylda ara dan cykypdy. Onuň ornuna geçen ogly Ebu Bekr mongollara para-peşges baryny berip. Pars ülkesini weýrançylykdan aman gutarmagy başarypdyr. Şahyryň öz ülkesine gaýdyp gelmegi mongollaryň Parsa dökülen ýylyna gabat gelýär. Onun eserlerin de zulum, zalymlar, adalatsyzlyk hakynda köp gürrün edilmegi- nin sebäbi gören durmuşy bilen baglanysyklydyr. Mongollaryň zulumy, abadan ýurtlaryň haraba dönderilmegi, köp adamlaryň gyrlyp, ýok edilmegi Saadynyň döredijiligine düýpli täsir edip dir. Mongollar musulmanlaryň apbasylardan bolan in soňky halypasy (din yolbaşçysy) Mustagsym Billagy öldüripdirler. Bu yaramaz waka şahyra juda erbet täsir edipdir. Ol Mustagsymyň ölmüne bagyşlap. yörite mersiýe ýazypdyr. Yöne şahyr hiç ma hal mongollaryň zulumyny açykdan-açyk tankyt edip bilmändir. Şona garamazdan, Saadynyň eserlerini okanynda, onuň hemişe öz halky bilen bir durmuşda yaşanlygy görünýär. Zulumy we zalymlary näletlemek bilen, şahyr ezilen halklaryň tarapynda durýar. Adamzat durmuşynda adalatyň hem-de abadançylygyň in zerur gymmatlyklardygyny öwran-öwran nygtaýar. Saady Şi- razy 1292-nji ýylda Şirazda aradan çykypdyr. Onuň aramgähi häzirem şol ülkänin köp zyýarat edilýän ýerlerinin biridir. Saady Şirazynyň an-düşünjesi, oý-pikirleri ýaşan döwri bilen baglylykda kemala gelipdir. Zulum odunyň dünýäni ýakyp-ýandyrýandygyny, abady bibat edýändigini gören şahyr öz eserlerinde adalaty hem-de parahatçylygy ündäpdir. Onun pikirlerinin bir bölegi döwlete we patyşa degişli pikirlerdir. Şahyr patyşalaryň çeper keşbini gaýtalap bolmajak derejede su- ratlandyrmagy başarypdyr. Ol patyşalaryň adalatly, hümmet li hem-de raýatlaryna rehimli bolmagyny isläpdir. Eserlerinde ýerleşdirilen dürli rowayatlaryň, hekaýatlaryň üsti bilen halka gerek patyşanyň bitewi çeper keşbini döredipdir. Zalymlygy hem adalatsyzlygy ýiti tankyt astyna alypdyr. Beýik şahyryn bu pikir- leri birnäçe asyrdan son Döwletmämmet Azadynyň döredijili- gine güýçli täsir edipdir. Azady hem, Magtymguly hem Saadyny beýik halypasy hasaplap, döredijilikde şonun derejesine ýetmäge dalaş edipdirler, Saady ýurtda abadancylygy yola goýmak üçin söwdany ösdürmegi, garyplara, ýetim-ýesirlere hemaýat etmegi zerur hasaplayar. Şu işleri amala aşyrmak yurduň başynda du ran patyşanyň sahylygyna baglydyr. Saady üçin sahylyk patyşa- lara güýç-kuwwatdan hem-de batyrlykdan has zerurdyr. Adam hakyndaky pikirleri Saady Şirazynyň beýik ynsanperwer şahyr bolandygyny görkezýär. Juda ýuka hem-de gamhor ýürekli şahyr garyplaryň, yönekeý daýhanlaryň, ýetimleriň durmuşyny us- satlyk bilen suratlandyrýar. Saady durmuşda örän sypaýy, gin hem-de parahat adam bolupdyr. Şonun üçin döredijilikde de ol gingöwünliligi, sabyr-takatlylygy, parahatçylygy wagyz edipdir.

Gülüstan we Bostan eserleri.

«Gülüstan” we «Bostan» eserleri. Saadynyň edebi mi- rasyndan bizin günlerimize gelip ýeten dürli žanrlardaky sygyr lary bilen birlikde «Gülüstan» we «Bostan» ýaly uly göwrümli eserlerinin hem terbiýeçilik ähmiýeti güýçlüdir. Bu eserler Sa- adynyň diñe bir ynsanperwer adam we çuñňur akyldar bolman, eýsem, deňsiz-taýsyz beýik şahyrdygyny görkezýär. Ol pikiri göni beýan etmän, eýsem, pikirini gözellige, çeperçilige ýugrup, okyja ýetirmegi başaryar. Şonuň üçin hem şahyryň her bir aý- dýan pikiri okyjynyň ýadynda ömürlik galýar. Şahyryň söz ussatlygynyň esasy aýratynlyklarynyň ýene biri onun eserlerinde köpsanly akyldarlaryň, danalaryň, su- hangöýlerin pähimli sözleriniň ýerlikli ulanylanlygydyr. Şahyryň eserleri dürli beýik taryhy şahsyýetlerin ömür we akyl tejribesini özünde jemleýär. Oten akyldarlaryň parasatly pikirlerini Saady söz sungatynyň kanunlaryna boýun egdirip, ýokary çeperçilik derejesinde okyja ýetirýär. Şahyryň düzen sözlemleri, durnukly söz düzümleri, şygyr setirleri örän çeper, kämil hem-de labyzlydyr. Ol söz sungatynda uly ähmiýete eýe bolan dürli çeper tärleri ussatlyk bilen ulanypdyr. Saadynyň «Gülüstan» eseri şygyr bilen kyssanyň gatyşygy görnüşindedir. Bu ajaýyp eserin girişinde awtor öz

Saadynyň edebi mi- rasyndan bizin günlerimize gelip ýeten dürli žanrlardaky sygyr lary bilen birlikde «Gülüstan» we «Bostan» ýaly uly göwrümli eserlerinin hem terbiýeçilik ähmiýeti güýçlüdir. Bu eserler Sa- adynyň diñe bir ynsanperwer adam we çuñňur akyldar bolman, eýsem, deňsiz-taýsyz beýik şahyrdygyny görkezýär. Ol pikiri göni beýan etmän, eýsem, pikirini gözellige, çeperçilige ýugrup, okyja ýetirmegi başaryar. Şonuň üçin hem şahyryň her bir aý- dýan pikiri okyjynyň ýadynda ömürlik galýar. Şahyryň söz ussatlygynyň esasy aýratynlyklarynyň ýene biri onun eserlerinde köpsanly akyldarlaryň, danalaryň, su- hangöýlerin pähimli sözleriniň ýerlikli ulanylanlygydyr. Şahyryň eserleri dürli beýik taryhy şahsyýetlerin ömür we akyl tejribesini özünde jemleýär. Oten akyldarlaryň parasatly pikirlerini Saady söz sungatynyň kanunlaryna boýun egdirip, ýokary çeperçilik derejesinde okyja ýetirýär. Şahyryň düzen sözlemleri, durnukly söz düzümleri, şygyr setirleri örän çeper, kämil hem-de labyzlydyr. Ol söz sungatynda uly ähmiýete eýe bolan dürli çeper tärleri ussatlyk bilen ulanypdyr. Saadynyň «Gülüstan» eseri şygyr bilen kyssanyň gatyşygy görnüşindedir. Bu ajaýyp eserin girişinde awtor öz eserine «Gülüstan» adyny goýmagynyň sebäbini düşündirvar «Gülüstan» sözi «gülli», has anygy «bägülli baglyk» diýen manyny berýär. Beýik şahyr eserinde çeper beýan edýän täsin pikirlerinin her birini bägüle deňeýär. Diýmek, ol «gülüstan sözüni ulananda, göçme manyda sözleýär. «Gülüstan eseri sözbaşydan, sekiz bapdan hem-de sonlamadan yaratdyr. Baplar şeyle atlandyrylýar: 1. Patyşalaryn sypaty hakynda; 2. Derwüşlerin gylygy dogrusynda; 3. Kanagadyň artykmaçlygy barada; 4. Geplemezligin peýdasy barada; 5. Söýgi we ýigitlik hakynda; 6. Mejalsyzlyk hem garrylyk dogrusynda; 7. Terbiya- nin täsiri hakynda; 8. Söz we söhbet däpleri dogrusynda. Görnüşi yaly, eser öwüt-nesihat häsiýetine eýedir. Awtor kanagatlylygy, adalatlylygy, sahylygy, suhangöýligi we beýleki onat gylyk-häsiýetleri nesihat edýär. Her bap uly bolmadyk hekaýatlardan düzülendir. Hekayat öwüt-nesihat häsiýetli ki- çijik gürründir. Kapyyaly ya-da ritmli kyssada gürrüň berilýän hekayat bu gürründen gelip çykýan parasatly pikirleri ün- deýän şahyrana setirler bilen sonlanýar, «Gülüstan» eserinin üçünji babyndan kanagat hakyndaky şu hekayaty mysal alyp bolar: «Zamananyn yörişinden hergiz nala etmändim, pelegin gerdişinden hiç gaşymy çytmandym. Diñe bir gezek ayak yalan dym, aýakgap almaga gurbum-da yokdy. Boynum buruk, yu- züm salyk Kufäniň metjidine girdim. Bir adamy gördüm, aýagy ýokdy. Aýakgabymyň ýoklugyna sabyr kyldym. Tere ýapragyndan kemdir saçakda Bir dokuň gözüne gowrulan towuk. Gaýnadylan şalgam bir goly dara Gowrulan towukdan yakyndyr, yowuk». «Gülüstanyn» sonky sekizinji babynda hekaýatdan başga-da, «hikmet», «mysab, «öwüb), «durmuş sapagy», «terbiýe», «edep» diyen sözler bilen atlandyrylan parçalar yerleşdirilipdir. «Owüt- lerin birinde şeýle diýilýär: «Döwletli ärler sonkulara gürrün bol- mazlaryndan burun önkülerin durmuşyndan sapak alýarlar.

Guş gelmez dänänin üstüne hergiz,

Görse aýagynda ýat guşun duzak.

Önküleriň görgüsinden sapak al,

Diysen sonkulara bolmayyn sapak.

«Gülüstan» eseriniň soñlamasynda şahyr özünden önkü lerin eserlerinden hiç bir amanat setiri almandygyny buýsanç bilen belläpdir. «Gülüstan»ýaly «Bostan» eserihembirnäçe bapdan hem-de olaryň içindäki hekaýatlardan ybaratdyr. Yöne ondan parhlylyk- da «Bostan» eseri sap (diñe) sygyr bilen ýazylypdyr. «Bostan» sözüniň asyl manysy gül ysly baglyk diýmekdir. Bu eser aşak- daky baplardan düzülen: 1. Adalat we ynsap hakynda; 2. Haýyr- -yhsan hakynda; 3. Söygi hakynda; 4. Kiçigöwünlilik hakynda; 5. Kysmata kayl bolmak hakynda; 6. Kanagat hakynda; 7. Ter biye hakynda; 8. Saglyk hakynda; 9. Toba hakynda. «Bostanyň» dördünji babynda şeýle hekayat bar: Belki de görensin, bagda-çemende, Gije yalkym atýan gurçugy sen-de. Biri oña diýdi: - Eý, gije röwşen, Gündiz nirede sen, hiç görünmez sen? Asly ýer, ot kimin gurçujak, ine, Nurundan ne jogap berdi görsene: Elmydam düzde men, gije hem gündiz. Emma Gün ýanynda görünmen hergiz. Şahyr in kiçijik zatlardan, hatda gurçugyň bolşundan hem sapak almagy nesihat edýär. «Bostan» eserinde ýerleş- dirilen hekaýatlar mesnewi şekilinde berlipdir. Ol hekaýat- laryn göwrümi deň däl. Olaryň käbiri bary-ýogy birnäçe setir den ybarat bolsa, basga birleri birnäçe sahypada yerleşipdir.

Gazallary

Saady Şirazy pars dilli edebiýatda gazal ýazmagyň ussady hasaplanýar. Saadynyň gazallarynyň çeperçiligi örän ýokarydyr. Olar çunňur mana hem de täsin gözellige ýugrulandyr. Gazallary ceperçiligin yokary derejesinde bolanlygy üçin, Saady Gündogar edebiyatynda in ussat gazalçylaryn biri hasaplanýar. Onuň gazallarynyn gözelligine maýyl bolan şahyrlar Saada öykünipdirler. Magtymguly Pyragy «Gülüstan» hem-de «Bostam eserleri bilen birlikde, Saady Şirazynyň gazallaryndan täsirlenip, dürli eserler döredipdir. Şolaryn biri-de halypasynyn adybir gazalyna öykünip yazylan «Eý, dost» gazalydyr. Saadynyn «Eý, dost», «Bostanlarda», «Dilberim», «Meyhana», «Kimde bardyr», «Eý, bady-saba» yaly onlarça gazallarynda ynsan söygüsi wasp edilýär:

Çekipdir Gündogarda pelek şemi zybana,

Getir, saky, agsamdan galan meýi bu yana.

Elimdaki küýzede ne dirilik suwudyr,

Hem naryň tagamy bar, hem menzeyär nardana.

Meý sunsalar ýürekden, al alymyň ýanynda, Diriligin suwundan ýagşy bolar meýhana. Heder etmez agaç at gylyç bilen gamçydan, Kyyamatyň howpundan düşmez gorka diwana.

Sopy hylwatda busup, Saady ýaşyl sährada, Hünär eýesi etmez hünärsize bahana.

«Meýhana» gazaly daň şapagyny suratlandyrmakdan başlanyar. Yokary çeperçilikde ýazylan her bir şygyr yaly, bu eserde hem esasy sözler göçme manylydyr, ýagny yöne söz däl. de, çeper sözdür. Onda dogup gelýän Güneş pelegiň (asmanyň) şemine menzedilýär. «Zybana» - «ýaldyrap duran ob» diýen manyny berýär. Şahyr özüni säher meýhanada oturan adama meňzedýär. Bu ýerde meýhana göçme manyda bütin yaşaýsy anladyp, durmuş gözelligin, bagtyn hem-de eşretin öyi hökmün- de görkezilýär. Üçünji beýtde şahyr şeýle gözel durmuşdan ynsan ömrüniň manysy diýen tema geçýär. Ynsan dine durmuşynyň gö- zelligi bilen däl, eýsem, janynyn bakylygy bilenem gymmatlydyr. Sygryň soňky bentlerinde bakylyk temasyna geçen şahyr «diri lik suwy (aby-haýýat), «agaç at» (tabyt), «kyýamab» ýaly sözleri ulanypdyr. Gazalyn sonky beýdinde şahyr durmuşdan lezzet al- magy, şol bir wagtda-da, çakli ömürden many we sapak almagy ündeyär. Ol öz durmuşyny manyly hem de sapaly, gül-gülälekli 3246&