Çumhuriji Abxoziston

Abxoziston
Aԥsnы
Parcam Nişon
Surudi millī: «Aiaaira(«Ƣalaba»)»
Zabonhoi rasmī	zaboni abxozī va rusī
Pojtaxt	Suxum
Şahrhoi kalontarin	Gagra, Gudauta, Suxum
Dini davlatī	Pravoslavie, islam
Vohidi pul	Apsari Abxaziston, Rubli Rusija
Peşşumorai telefon	+7840, +7940 va +99544
Mintaqai zamonī	UTC+03:00

Abxoziston, Çumhuriji Abxoziston (abx. Aԥsnы, Aԥsnы Ahәыnҭqarra) — davlat dar qismi şimolu ƣarbiji Pasiqafqoz, dar sohili Bahri Sijoh.

Nomi asliaş Apsni («Mulki ruh»). Dar bajni darjoi Psou va darjoi Inguri çoj giriftaast. Alhol maqomi sub'ekti huquqi bajnalmilaliro dorost. Prezident — Aslan Bƶanija

Aholī — 245 424 nafar (soli 2020).

Prezidenti Abxoziston

• Vladislav Ardzinba (1994 — 2005).
• Sergej Bagapş (2005 — 2011).
• Aleksandr Ankvab (2011 — 2014).
• Raul Xaçimba (az soli 2014).
• Valerij Bganba (2020), i.v.
• Aslan Bƶanija (az 23 apreli soli 2020)

Masohataş

Masohataş 6,3 hazor km2. Aholiaş 215 hazor nafar (2003). Pojtaxtaş Suxumi. Abxoziston az 7 nohija va 8 şahr – Suxumī, Tkvarceli, Gagra, Ocamcira, Gudauta, Gali, Pitsunda va Afoni Nav iborat ast. Abxoziston 26 avgust 2008 istiqlol ba dast ovard va davlati demokratiju huquqbunjod ast. Rohbari davlat – prezident, ki ba tariqi ra'jpursiji umumixalqī ba muhlati 5 sol intixob meşavad. Zaboni davlatī abxozī buda, zaboni rusī niz barobari on istifoda meşavad.

Tabiat

Abxoziston kişvari kūhsor buda, dar qismi şimolu ƣarbiji Zakavkazīe voqe' ast. Onro az şimol qator kūhi Asosiji Kavkaz (balandiaş to 4046 m az sathi bahr) ihota karda, az on ba çanub va çanubu ƣarb qator kūhhoi Gagra, Bzib va Kodori çudo şudaand. Abxoziston qad-qadi sohili Bahri Sijoh dar şakli pastiji nazdibahrī tūl kaşidaast. Iqlimi Abxoziston subtropikiji sernam, harorati mijonai janvari dar sohil 4 – 6°S, avgusti 22 – 24°S Miqdori borişi solona 1400 – 1500 mm. Darjohoi asosī: Bzib, Kodori, Gumista, Kelasurī. Kūlhoi kalonaş Ritsa va Amtkel. Tarkibi zaminaş dar balandiji to 500 m az sathi bahr zardxok va surxxok, dar kūhho xoki karbonatdor va beşagī, balandtar az 2000 m xokhoi marƣzori kūhist. Beştar az 55%-i masohati Abxoziston beşazor buda, dar qismi sohiliji mavzei dimoƣai Pitsunda va Mjusera beşai qadimai daraxtoni sanavbar boqī mondaast. Dar balandiji az 700 to 2200 m beşai kūhī, az on balandtar marƣzori subalpī va alpī voqe' gardidaand. Dar Abxoziston xirs, xuki vahşī, silovsin, ohu, gavazn, naxcir, titav, gulmohī, ozodmohī, sufmohī, zaƣoramohī va ƣajra vomexūrand. Sarvathoi zerizaminī: angiştsang, polimetallho, simob; caşmahoi mineralī.

Aholī

Abxoziston gunogunmillat buda, dar on abxozho, armanho, rusho, gurçiho, junoniho, estonho, poljakho, jahudiho zindagī mekunand. Zimni barūjxatgiriji soli 1989 şumorai aholiaş 525061 nafar buda, dar natiçai nizo'hoi bajni gurçihoju abxozho (1992 – 93) şumorai aholiji Abxoziston 3 barobar kam gardid va muvofiqi barūjxatgiriji soli 2003 on 215972 nafarro taşkil medod (abxozho 43%, armaniho 20%, gurçiho 19%). Muvofiqi ma'lumoti çonibi Gurçiston soli 2005 aholiji Abxoziston 178000-bud. Abxozho mū'taqidi dini nasronī va islom meboşand, vale e'tiqodaşon maxsusijathoi xosi monoteizmi ibtidoiro dorad (masoli, masehiho sunnathoi kalisoiro ba ço nameorand, musulmonho gūşti xuk va şarob iste'mol mekunand).

Ta'rix

Nişonahoi avvalini pajdoişi inson mansub ba davrai paleoliti pojonī (boşişgohi Jaştux) ast. Dar hazorai 6-umi to m. dar mintaqahoi nazdisohiliji Abxoziston qasabaho pajdo şuda, dar qatori kişovarzī va corvodorī hunarmandī rivoç joft. Oxiri hazorsolai 3 va avvali hazorsolai 2 inşooti megalitī – dolmenho, nimai hazorsolai 1 to m. qasabahoi junonī – dioskurijaho (hududi hozirai Suxumi) ba vuçud omadand. Dar asrhoi 7 – 6 to m. soxti avlodī barham xūrda, soxti sinfī pojdor gardid. Dar mintaqahoi kūhī munosibathoi padarşohī – avlodī muddati daroz boqī mondand. Dar oxiri sadai II to m. Abxoziston dar zeri tasarrufi davlati Pontijho va az soli 65 m. tobei Rum bud. Dar davrai atiqa qismi Abxoziston ba şohigariji Kolxida doxil bud. Aholiji Abxoziston bar ziddi hukmroniji Rum va Vizantija muboriza meburd. Dar oxiri sadai I m. dar hududi Abxoziston davlatcahoi Apsilija, Abazgija va Misiminija pajdo şudand. Dar sadahoi 2 – 6 m. dar Abxoziston munosibathoi feodalī ba vuçud omada, dini nasronī pahn şud. Az sadai IV m. Abxoziston ba podşohiji Laziki Gurçistoni Ƣarbī doxil gardid. Dar davroni hokimijati Leoni I va Leoni II (asri 8) şohigariji Abazgija (genezis, naxustnomi Abxoziston) xele taraqqī karda, az zeri mustamlikai Vizantija baromad va tamomi Gurçistoni Ƣarbiro dar davlati podşohiji Abxoziston muttahid soxt. Dar nimai 2-jumi sadai X ba hajati davlati muttahidai Gurçiston doxil şud. Ba'di Leoniho dar Abxoziston se asr sulolai Bagratiho hukmronī kardand. Ba'di suquti in sulola (asrhoi 13 – 15) Abxoziston knjazigariji alohida şud. Dar asrhoi 16 – 18 ba tasarrufi Imperijai Usmonijai Turkija aftod va dar in ço dini islom intişor joft. Soli 1810 Abxoziston ba Rossija hamroh gardida, az taaddiji sultonhoi turk purra naçot joft va baroi ravnaqi iqtisodijot imkonijat faroham gardid. Soli 1866 bar ziddi mustamlikadorī va muhoçirkuniji maçburiji abxozho ba hududi Imperijai Usmonija şūriş barguzor şuda, nisfi aholī tarki vatan kard. Çoji onhoro mustamlikadoron – gurçiho rusho, incunin junoniho, estonho va ƣajra işƣol kardand. Abxoziston ba rohi taraqqijoti kapitalistī doxil şud. Dekabr 1905 dar Suxumi, Gudauta va Gagra hokimijat rasman dar dasti mehnatkaşon bud, ammo harakati inqilobiro qūşunhoi podşohī paxş kardand. Nojabri 1917 dar Abxoziston hokimijat ba dasti Komissariati Zakavkazīe guzaşt. Fevral – marti 1921 mehnatkaşoni Abxoziston bo rançbaroni Gurçiston ba şūrişi jaroqnok barxostand va 4 mart dar Abxoziston Hokimijati Sovetī e'lon şud. Dekabr 1921 RASS Abxoziston ba hajati ÇŞS Gurçiston, dekabr 1922 hamcun jak qismi ÇŞS Gurçiston ba hajati RSFSR doxil gardid. Soli 1925 Konstitutsijai jakumi ÇŞS Abxoziston qabul şud. Az fevral 1931 Abxoziston hamcun ÇŞSA ba hajati ÇŞS Gurçiston doxil bud. Soli 1990 statusi Respublikai avtonomiji Abxoziston doşt. Tobistoni soli 1992 bajni rohbarijati Abxoziston va Gurçiston dar mas'alai maqomi konstitutsioniji Abxoziston ziddijat ba amal omada, to ba zaduxūrdi jaroqnoki bajni gurçihoju abxozho rasid. Ba'di guftuşunid, apr. soli 1994 bajni Abxoziston va Gurçiston dar Moskva tahti nişoni SMM sozişnomai musolihai millī ba imzo rasid. 26 nojabri 1994 Şūroi Oliji Abxoziston istiqloli davlatiji xeşro e'lon va Konstitutsijai nav qabul kard. In qarorro çonibi Gurçiston, ki Abxozistonro qismi çudonaşavandai davlati xeş mehisobad, e'tirof nakard

Iqtisod

Sohai asosiji xoçagiji Abxozistonro parvarişi ziroati subtropikī va sanoati aznavkorkuniji aşjoi xomi kişovarzī taşkil medihad. Zaminhoi kiştukor asosan dar sohili bahr va domanai kūhho çoj girifta, kiştu parvarişi ziroathoi bisjorsola: coj, angur, cormaƣz, rustanihoi ravƣani efirdor va sitrusī taraqqī kardaast. Dar sohai corvodorī asosan parvarişi gov va xuk ba roh monda şuda, zanbūri asal niz meparvarand. Abxoziston mintaqai kurortī ast. Daromadi asosiji mamlakat az hisobi sajjohī va turizm meboşad. Dar jak sol zijoda az 400 hazor sajjoh ba Abxoziston meojad va daromad az in hisob 1,43 mlrd rublro taşkil medihad. Kurorthoi kalonaş: Suxumī, Gagra, Gudauta, Afoni Nav, Pitsundasri 17 sentjabri 2009 bajni Rossija va Abxoziston aloqahoi bahriji musofirkaşonī barqaror karda şud. Incunin dar Abxoziston sanoati xūrokvorī, ximija va istixroçi angişt ba roh monda şudaast. Abxozistonro bo nerūi barq NOB-i Suxumī (dar darjoi Gumista) ta'min mekunad. Dar Tkvarcelī angişt istehsol meşavad. Suxumī zavodhoi mexanikī, dastgohsozī, ta'miri kiştī, korgohhoi sanoati sabuk, xūrokvorī (fabrikahoi coj va tamoku dar Gudauta, Ocamcira) dorad. Naqlijoti asosiji Abxoziston xudrav ast. Rohhoi ohan, bahrī va havoī niz dorad. Maçmūi mahsuloti doxiliji ASRI dar soli 2009 15,68 mlrd, sarmojaguzoriho 1,9 mlrd va haçmi savdoi beruna 8,5 mlrd rublro taşkil kard. Buçeti soli 2009 biduni kambud va bo daromadi 3,9 mlrd rubl (az in 1,94 mlrd – kumaki bebozgaşti Rossija) arzjobī şud.

Maorif

Alifboi abxozī soli 1862 tartib doda şuda, soli 1865 dar Tiflis naşr gardid. To Inqilobi Oktjabr az 10/9 hissai aholī besavod bud. Dar davrai şūravī besavodī barham xūrd. To poşxūriji Ittihodi Şūravī dar Abxoziston nazdiki 200 muassisai tomaktabī, zijoda az 450 maktabi ma'lumoti umumī, 6 maktabi mijonai maxsus, 8 qasri pioneron, 10 maktabi varzişī, 3 pojgohi texnikhoi çavon, 2 maktabi olī, 15 muassisai ilmī, 313 kitobxona, 3 muzej, 207 klub fa'olijat doşt. Ba'di çangi solhoi 1992 – 93 Abxoziston dar sohai maorif standarthoi ta'limiji Rossijaro çorī kard. Holo dar Abxoziston 149 maktabi tahsiloti mijonai umumī, 15 maktabi tahsiloti asosī va 5 maktabi tahsiloti ibtidoī dar şahrho va 129 maktabi dehot (az in çumla dar 63 maktab ta'lim ba zaboni abxozī, 51 rusī, 39 armanī, 17 abxoziju rusī va 1 rusiju armanī), 23 muassisai tomaktabī, litsej-internat (dar Suxumī), kolleçi «Başaran», du maktabi xususī mavçud ast. Dar Abxoziston 8 muassisai mijonai maxsus, şu'bahoi Kolleçi sanoatiju gumanitariji Novocerkassk (dar Suxumī va Gagra), şu'bai Kolleçi gumanitariju ekologiji Moskva, se kolleçi davlatiji mahallī, 2 muassisai olī – Donişgohi davlatiji Abxoziston va Donişkadai kuşodai Suxumī fa'olijat dorand. Dar hajati Akademijai ilmhoi Abxoziston (AIA) Instituti paƶūhişhoi gumanitarī, instituthoi botanika, tibbi taçribavī (tahqiqi majmunho), fizikī-texnikī amal mekunand. Dar Abxoziston holo 7 akademik va uzvi vobastai AIA, 31 doktori ilm, 150 nomzadi ilm, candin professoru dotsent hastand.

Matbuot radio, televizion

Dar davroni şūravī se gazetai çumhurijaviji «Abxozistoni Sovetī» ba zabonhoi abxozī, gurçī va rusī, du maçallai adabī-badeī naşr şuda, dahho nomgūj kitob ba tab' merasid. Holo dar Abxoziston gazetahoi «Respublika Abxazija», «Exo Abxazii», «Nuƶnaja gazeta», «Ajdgilara», «Bzib» va ƣajra, maçallahoi «Abxazija», «Fatima» naşr meşavand. Agentiji milliji ittilootiji Abxoziston «Apsnipress» nom dorad. Radio va televizioni Abxoziston asosan ba 3 zabon – abxozī, gurçī va rusī xabarho meşunavonand. Dar hududi ASRI 7 şabakai televizioniji Rossija, Televizioni davlatiji Abxoziston, «Abaza TV» va «Kanali 8» paxş şuda, jakcand studijahoi televizion, az çumla «Aspekt TV», «AbRecTV», radiostansijahoi «Radio SOMA», «Radioi Abxoziston» fa'olijat mekunand.

Adabijot

Avvalin navisandagoni abxoz S. Zvanba (1809 – 55) va G. Cacba-Şervaşidze (1846 – 1918) budand, ki asarhojaşonro dar Rossija ba zaboni gurçī va rusī cop mekardand. Adabijoti badeiji Abxoziston asosan dar solhoi 20 sadai XX ba vuçud omad. Folklori abxozī sarcaşmai on bud. Asosguzoron va namojandagoni barçastai adabijoti abxoz: D. I. Gulia (1874 – 1960), L. Labaxua, I. Papaskir, B. Şinkuba, A. Gogua, I. Tarba, N. Tarba; navisandagoni ruszabon G. Gulia, F. Iskander, D. Zantarija.

San'at

Dar Abxoziston jodgorihoi davrai birinçī, inşoot, binohoi istiqomatiju mudofiavī boqī mondaand. Me'moriji Abxoziston dar asrhoi mijona xele taraqqī karda bud (qasrhoi Ambara, Gantiadi, ma'badhoi Danda, Afoni Nav, Bedija va ƣajra). Dar davrai şūravī binohoi muhtaşami ma'muriju madanī soxta şudand. San'ati tasvirī va oroişī (bofandagī, xotamkorī, minjotura va ƣajra) dar Abxoziston az qadim inkişof joftaast. K. Cacba-Şervaşidze (1868 – 1968) ustodi barçastai san'ati tasviriji kasbī meboşad. Teatri kasbī solhoi 1920 ta'sis jofta, soli 1930 dar Suxumi Teatri milliji Abxoziston (holo Teatri davlatiji ba nomi S. Canba) ba fa'olijat oƣoz kard.

Musiqī

Ohangho va surudhoi bisjorovozai abxoziji dinī, mehnatī, şikorī va ƣajra ba qadimī budani onho dalolat mekunand. Sozhoi millī: ajumaa, aximaa, anxertsa (kamoncador), acarpin (namudi naj). Abxoziston M. Balancivadze, G. Z. Cxikvadze, V. V. Axobadze, D. N. Şvedov, Ş. M. Mşvelidze, I. E. Kortua va digar girdovarandagoni folklori musiqiji abxoz budand va dar asosi on asarhoi çolib ofaridaand (operahoi «Rondaşudagon»-i D. Şvedov, «Mzija»-i A. Balancivadze).

Adabijot

• Lakoba S. Z., Ocerki politiceskoj istoriji Abxazii, Suxumi, 1990;
• Novaja Rossijskaja entsiklopedija, t. 2, M., 2005.

Sarcaşma

• A — Asos. — D. : SIEMT, 2011. — 608 s. — (Ensiklopedijai Milliji Toçik : [taxm. 25 ç.] / sarmuharrir A. Qurbonov ; 2011—2023, ç. 1). — ISBN 978-99947-33-45-3.