Qirƣiziston

Çumhuriji Qirƣiziston
qirƣ. Kыrgыz Respublikasы
rusī: Kыrgыzskaja Respublika

Şior: nest
Surudi millī: «[[Surudi milliji Çumhuriji Qirƣiziston|Surudi milliji Qirƣiziston ]]»
Rūzi istiqlolijat	(az IÇŞS)
Zaboni rasmī	qirƣizī
Pojtaxt	Bişkek
Şahri kalontarin	Bişkek, Ūş, Çalolobod, Qarokūl
Idorai davlat	Nizomi nimarijosatī
Prezident Sarvazir	Sodir Çabborov Uluƣbek Maripov
Masohat   • Hamagī   • Foizi ob.	85-um çoj dar çahon 199,900 km² 3.6 %
Aholī   • Hamagī   • Zicī	110-um çoj dar çahon 5,264,000 nafar/km²
Puli millī	somi qirƣizī
Internet-Domen	.kg
Kodi telefon	+996
Soat	UTC +6
Imrūz qismi	{{{Imrūz}}}

Issiqkūl

Vilojathoi Qirƣiziston

Qirƣiziston jo rasman Çumhuriji Qirƣiziston (qirƣ. Kыrgыz Respublikasы) — kişvarest dar Osijoi Mijona. Dar şimol — bo Qazoqiston, dar ƣarb — bo Ūzbekiston, dar çanubu ƣarb — bo Toçikiston, dar çanubu şarq bo Cin hamsarhad ast. Pojtaxtaş — şahri Bişkek.

Qirƣiziston uzvi IDM (1991), SMM (1992), SAHA (1992), Sozmoni hamkoriji iqtisodī (1992), Sozmoni hamkoriji islomī (1992), Sanduqi bajnalmilaliji pul (1992), SÇS (1998), Bonki bajnalmilaliji taçdid va ruşd (1992), Sozmoni hamkoriji Şanxaj (2001), Ittihodi iqtisodiji Avruosijo (2001) va ƣ. meboşad.

Idhoi davlatiji kişvar

Rūz	Nom ba zoboni qirƣizī	Nom ba zaboni toçikī
1 janvar	Ƶaңы ƶыl	Soli navi melodī
23 fevral	Ata-Ƶurttu korgoocunun kүnү	Rūzi nigohdorandahoi Vatan
8 mart	El aralыk ajaldar kүnү	Rūzi bajnalxalqiji zanon
21 mart	Nooruz	Navrūz
5 maj	Konstitutsija kүnү	Rūzi Konstitutsija
9 maj	Ƶeңiş kүnү	Rūzi xotira
31 avgust	Egemendүүlүk kүnү	Rūzi istiqlol
-	Orozo ajt	Idi Ramazon
-	Kurman ajt	Idi Qurbon

Aksi daşti Norin: aspho dar carogoh

Soxti davlatī

Qirƣiziston davlati unitarī va çumhuriji prezidentī buda, konstitutsijaaş 5.5.1993 dar ra'jpursiji umumixalqī qabul şudaast (bo taƣjiru ilovahoi soli 2007). Rohbari davlat – Prezident, ki dar asosi ovozdihiji mustaqimi pinhonī (huquqi jak bor az nav intixob şudan dorad) ba muhlati 5 sol intixob meşavad. Ba maqomi prezidentī şahrvandi Qirƣiziston, ki sinnu solaş az 35 bolo (to 65-sola) buda, zaboni davlatiro medonad va 15 soli oxir dar hududi Qirƣiziston zindagī kardaast, huquqi intixob şudanro dorad.

Maqomi oliji qonunguzor parlamenti jakpalatagī buda, az 90 vakil iborat ast, ki tibqi rūjxatti hizbī ba muhlati 5 sol intixob meşavand. Maqomi oliji hokimijati içroija az çonibi sarvazir – namojandai hizbi sijosī, ki dar parlament zijoda az 50%-i kursihoro sohib ast, idora karda meşavad.

Dar Qirƣiziston nizomi bisjorhizbī amal namuda, «Oq-Ƶol» (Rohi duraxşon), Hizbi sotsial-demokratiji Qirƣiziston (1993) va Hizbi kommunistiji Qirƣiziston (1992) fa'oltarin hizbhoi mamlakat meboşand.

Tabiat. Relef, soxti geologī va sarvathoi tabiī

93%-i hududi kişvarro kūhho (88% s-kūh) faro giriftaand. Qirƣiziston dar hududi kūhhoi Tijonşon (dar şimolu şarq), s-kūhhoi Hisoru Oloj (dar çanubu ƣarb) va Pomir çojgir ast. Balandihoi buzurgtar dar qismi şimol va çanubi mamlakat voqeand. Taqr. 90%-i hududi Qirƣiziston dar balandihoi zijoda az 1500 m va 40% dar balandiji beştar az 3000 m qaror dorad; 14 qullai balandiaşon beştar az 6000 m, az çumla q. Ƣalaba (Çengiş Cokusu, 7439 m) – balandtarin qulla dar Qirƣiziston va Tijonşon, q. Xan-Tengri (6995 m) va q. Lenin (7134 m, dar Pomir) dorad. Dar relefi Qirƣiziston tabdili s-kūhhoi arzī va zerarziji vase'şuda va nişebihoi amiqi bajnikūhī, ki mijoni ham tavassuti daraho (Ala-Arca, Boom, Çeti Oƣuz, Çaman-Daban, Kjol-Suu) pajvastaand, muşohida meşavad.

S-kūhhoi ƣarbivu şimoliji Tijonşon ba şimol tūl mekaşand: Talas Alatov (4484 m, ş. Manas), s-kūhi Qirƣiz, ki mijoni ham bo vodiju kūhistoni Talas çudo şudaand; Kjungjoj-Alatov (4771 m) va Terskej-Alatov (5216 m), ki havzai Issiqkūlro az şimol va çanub ihota kardaand. Dar şimol, dar vodiji Cūj silsilakūhi Qirƣiz voqe' buda, ba samti ƣarb kuşoda ast. Qad-qadi sarhadi çanubu şarqī ba samti şimolu şarq va çanubu ƣarb daroztarin s-kūhi Qirƣiziston – Kūkşaltov (qullai balandtarinaş Dankov, 5982 m) tūl kaşidaast. Az q. Ƣalaba to q. Dankov buzurgtarin mintaqai jaxbastai Tijonşon (majdoni umumiaş 983 km²) doman pahn kardaast. Dar masiri sarhaddi çanubī silsilakūhi Pasi Oloji s-kūhi Pomir çojgir ast.

Baxşbandiji kişvarī

Maqolai asosī: Vilojathoi Qirƣiziston

Ba vohidhoi ma'muriji kişvar doxil meşavand:

• 498 vohidi munisipalī, az çumla:
  • 2 şahri tobei çumhurī,
  • 7 vilojat,
  • 40 nohija,
  • 28 çamoati şahrī,
  • 423 çamoati dehotī (ajыl өkmөtү).

Qirƣiziston az 7 vilojat iborat:

1. Vilojati Bodkand
2. Vilojati Cuj
3. Vilojati Çalolobod
4. Vilojati Norin
5. Vilojati Ūş
6. Vilojati Talas
7. Vilojati Issiqkūl

Iqlim

Iqlimi Qirƣiziston mu'tadili kontinentalī meboşad. Relefi kūhī va balandihoi murakkabi doroi fosilahoi kalon boisi gunoguniji zijod dar şaroiti garmī va daraçai rutubat şudaand. Harorati mijonai janvar dar domanakūhho az –4°S (dar çanubu ƣarb.) to –10°S (dar şimol), dar mijonakūhho –15–20°S, dar balandkūhho to –28°S; harorati mijonai  ijul mutobiqan dar domanakūhho 25–27°S, dar vodihoi mijonakūh 15–17°S va dar balandkūhho ba +5–10°S merasad. Dar vodiho va hamvorihoi bajni kūhho farqi kaloni harorati şabonarūzī va solona muşohida meşavad (dar vodiji Cūj to 8°S). Rūzhoi oftobiaş dar 1 sol taqr. 300 rūz. Dar nişebihoi şamolrasi Tijonşoni Ƣarbī (şimol, şimolu ƣarb va ƣarb) miqdori borişoti solona 1000–1500 mm, dar şimol – 400–700 mm va dar hamvorihoi mijoni kūhho va domanakūhho 200–400 mm meşavad. Makoni serborişi kişvar nişebihoi ƣarbiji s-kūhhoi Farƣona va makoni xuşktarin ƣarbi Issiqkūl (100–150 mm borişoti solona) meboşand. Dar mintaqai balandkūh jaxbandiho ba tavri ravşan muşohida meşavand. Xatti barf dar balandihoi to 3000 m (dar şimol) va 4000–4500 m (dar şarq) voqe' meboşad. Pirjaxho (7,5 hazor adad) taqr. 4,1%-i masohati kişvarro faro giriftaand. Buzurgtarini onho – Engilceki Çanubī (59 km), Kajingdi (29 km), Muşketov (20,5 km), Semjonov (20,2 km) dar Tijonşoni Markazī voqe' gardidaand. Markazhoi jaxbandī, hamcunin dar s-kūhhoi Kūkşaltov, Oloj va Pasi Oloj (Korƶenevskij, 19 km) niz mavçudand. Pirjaxho dar holi kohişjobiand.

Obhoi doxilī

Dar hududi mamlakat beş az 34 hazor darjoi xurdu buzurg mavçud ast, ki tūli umumiji onho 150 hazor km va haçmi mijonai solonai obaşon 48 km³ ast. Darjohoi nisbatan buzurg (beş az 100 km) – Narin, Qarodarjo, Talas, Sariçaz, Catqal, Cu, Sux, Kekemeren, Isfajram-Soj meboşand. Rūdho fasli tobiston serob meşavand.

Qirƣiziston beş az 1900 kūl bo masohati 6836 km² dorad. Buzurgtarin kūlhoi pajdoişaşon tektonikī – Songkūl (270 km²), Catirkūl (153 km²) va jake az buzurgtarin kūlhoi çahon dar mintaqai balandkūh – Issiqkūl (daroziaş 182 km, pahnoi kalontarinaş 58 km, çoi amiqtarinaş 702 m). Aksari kūlhoi Qirƣiziston çorişavanda va doroi obi şirin meboşand. Obi kūlhoi çorinaşavanda – Issiqkūl va Catirkūl şūr ast. Dar rūdhoi Narin, Cu, Talas beş az 34 obanbor bunjod şudaast. Kanali buzurgi Cu ki nizomi ruşdkardai objorī dorad, dar d. Cu soxta şudaast.

Aholī

Maqolai asosī: Aholiji Qirƣiziston

Sol Şumora 2009 5 362 800 2016 6 000 000 2017 6 201 500 2021 6 694 200

Xok, olami nabotot va hajvonot

Mavqei doxiliqit'avī, durī az bahrhovu muçovarat bo bijobonhoi Osijoi Mijona va Markazī, balandiji zijod az s. b. va pora-poragiji çiddiji relefi in kişvar, sababhoi gunogunī va rangorangiji tabiati on gaştaand. Tarkibi olami nabototi kişvar 3,5 hazor namudro dar bar megirad, ki az ¼ onho xossi mahalland. Taƣjirjobiji landşaftho xosijati balandī-mintaqavī dorad. Dar domanakūhhoi beruniji şimoli s-kūhhoi Tijonşon bijobonhoi hamvorihoi atrof ba nimbijobonho ivaz şuda, dar tiraxokhoi manotiqi daştī javşonu gijohhoi xūşador ba caşm merasand. Dar balandihoi 900–1200 m onho ba daşthoi kūhī va marƣzoriji (būjmodaron, sangdavaki marƣzorī, cangolak) doroi xokhoi dorcinrangu sijoh tabdil meşavand. To 2800 m – mintaqai çangalī-marƣzoriji daştī voqe' ast, ki dar qismi poiniji on (1700 m) rustanihoi buttagī (nastaran, zirk, bodom, pista, angat), çangalhoi pahnbarg (dar şarq asosan larzonbedho) va dar qismi boloi on, dar xokhoi toriku rangai kūhī-çangalī arcazor, dar ƣarb sarvzor (sarvi Semjonov) vomexūrand. Bolotar – dar xokhoi kūhī-marƣzorī alafzori subalpī (şemjur, kafşagul, savsan, şaqoiq) va alpī (rofigul, qoqu, pirsunbuli alpī, guli minoi alpī, pijozi Semjonov, barcak) merūjand. Dar nişebihoi çanubi Catkal, ƣarbi s-kūhhoi Farƣona, kūhhoi çanubi mamlakat, nimbijobonho va daşthoi kūhī, qismhoi poiniji nişebiho xosijati subtropikī doşta, bijobonhoi rustanihojaşon  bebaqo (efemeri)-ro dar hamvorihoi nazdikūhī ivaz mekunand. Nimbijobonhoi efemerī-javşoniji domanakūhho bo balandşavī dar nişebiho ba daşthoi xūşagijohdor tabdil meşavand, ki dar onho marƣ, gūrgijoh, çavpijoz va şumori zijodi efemerho merūjand.

Olami hajvonoti Qirƣiziston beş az 80 hazor namud şirxūron, 330 namud paranda, qarib 40 namud mohī va 30 namud xazandahovu obxokihoro dar bar megirad. Dar bijobon va nimbijobonho asosan xazandaho (sangpuşti daştī, mori peconi şarqī, ƣizol, kaltakalos, susmor, gurza, tirmor, bahtur), xojandaho (jurmoni zard, tavuşqoni kalon va xurd, rūboh, xargūşi xokī, xorpuşt); az parandaho kavkari şikamsijoh, sevgari bijobonī, majnai gulobirang vomexūrand. Dar daştho obxokiho bisjorand (ƣuki sabz, qurboqqai kūlī), az xazandaho sangpuşti osijoimijonagī, agama (kaltakalos)-i himolojī, mori naqşin, af'iji daştī; az parandaho cakovak, kabk, kūkqarƣa, bedona, tazarv, gunçişki daştī, oruxūrak, hudhud, az parandahoi daranda – carƣ, qirƣī, boz, uqobhoi daştī zindagī dorand. Az şirxūron muşi sahroī, suƣur, miri muşon, jurmoni zard, tavuşqon, gurg, rūboh, qaşqaldoq pahn şudaand. Dar çangalho xirsi malla, silovsin, gurg, guroz, ohu, savsor, qoqum, gavazni serşox (maral); az parandaho – titav, şohin, bum, ezorsurxak, bulbul, fotimacumcuqi sijoh, tarandi sabz va hindī, sahrai parporo voxūrdan mumkin ast. Dar balandkūhho palangi barfī va suƣuri Menzbir (ba Kitobi surxi Ittihodi bajnalmilaliji hifzi tabiat vorid şudaand), buzi kūhī, gūsfandi kūhī (arxar), sançob, guroz, ohu; az parandaho – kabki darī, savsori sangī, uqob, murƣi marçoni hindī, şunqor va kargas sukunat dorand. Dar Issiqkūl cebak, mohiji ducina, sufmohī, simmohī, şirmohī, zaƣoramohī, ozodmohī parvariş meşavand. Dar Songkūl va Catirkūl parandai qadimī – qozi kūhī zindagī mekunad.

Hududi tabiiji hifzşavanda 15%-i masohati kişvarro faro girifta, az 7 mamnu'gohi davlatī (Issiqkūl, Beş-Aral, Sari-Celek, Narin, Karatal-Ƶapirik, Saricat-Ertaş, Padişa-Atin) iborat ast. Hamcunin, dar Qirƣiziston 6 boƣi tabiī va millī, az çumla Ala-Arca, Cong-Kemin, Qarokūl, Qirƣiz-Atin  mavçud ast. Hududi mamnu'gohhoi Issiqkūl va Sari-Celek ba rūjxatti zaxirahoi biosferiji JuNESKO doxil karda şudaand.

Iqtisod

Qirƣiziston az çumlai kişvarhoest, ki dar holi guzariş ba iqtisodi bozorī qaror dorad. Kişvari rū ba taraqqī buda, kişovarzī bartarī dorad. MMD (az rūi barobariji qobilijati xaridorī) – 11,64 mlrd dollar. Soxtori MMD: kişovarzī  29,8%, sanoat 19,7%, xidmatrasonī 50,6%. Manba'hoi asosiji daromadi buçet – mablaƣhoi intiqolnamudai muhoçironi korī az xoriçi kişvar (asosan az Russija va Qazoqiston) va daromadho az hisobi istixroçu sodiroti tilo.

Kişovarzī

Zamindoriji obī dar vodiho va vohaho ma'mul ast. Dar şimol asosan gandum, lablabui qand, sabzavot, rustanihoi buttamevagī va ravƣani efirdor; dar çanub şolī, angur, paxta, tamoku mekorand. Boƣdorī, sabzavotkorī va dar çanub asosan kirmakdorī ma'mul ast. Parvarişi corvoi mahinpaşm, dar şimol corvoi şirdeh, dar kūhhoi Tijonşon aspparvarī va dar Pomiru Oloj qutosparvarī ba roh monda şudaast. Dar Issiqqūl mohiparvarī ruşd kardaast.

Sanoat

Sur'ati ruşdi istehsoli molhoi sanoatī 10,7%. Istixroçi angiştsang (Toş-Kumir, Kok-Çangak, Çergalan) va angişti qahvarang (Sulukta, Qizil-Kija, Kaçi-Soj), naftu gazi tabiī (Majluu-Suu, Cangir-Toş), ma'danhoi polimetallī (Sumsar), tilo (Kumtor), surma (Qadamçoj), simob (Hajdarken, Cauvaj), namaki oşī (Kockor, Ketmenteppa). Ma'danhoi uran solhoi 1940–60 bo sur'ati nisbatan baland istixroç meşudand.

Tavlidi nerui barq jake az sohahoi ruşdkarda va çalbkunandai sarmojaguzoron ast. Nerugohhoi barqi obī 92%-i tamomi quvvai barqro tavlid mekunand (maçmui NBO dar d. Narin – Toktogul, Kurpsoj, Ucqurƣon, Toş-Kumir, Şamaldi-Soj, incunin NBO-i At-Başin dar d. At-Başi va 10 NBO-i xurd). Bunjodi inşooti energetikī dar ojanda niz ba naqşa girifta şudaast.

Sohai muhimtarin va sodirotiji sanoati Qirƣiziston istixroç va korkardi filizzoti ranga ast.

Moşinsozī va istehsoli taçhizoti barqī (Bişkek, Ūş, Çalolobod, Majluu-Suu, Kaindi, Bistrovka, Kajçi-Soj, Qarakūl), masolehi binokorī (Bişkek, Kant, Ak-Bulak, Narin, Talas, Çalolobod, Ūş, Qizil-Kija), sanoati bofandagī, korkardi şakar, tamoku, xūrokvorī ravnaq dorand. Az hunarhoi dastī dar Qirƣiziston istehsoli zarfhoi carmī baroi kumis, ƣilof baroi kosaho, qolinhoi namadiji naqşin, kulohhoi namadiji safed, zarfho va kosaho, sanduqho va quttihoi cūbī, dastbandho va halqaho ruşd kardaand.

Naqlijot

Qirƣiziston-ro kūhho ba du qismi alohida taqsim kardaand: Qirƣiziston-i Şimolī ba şabakai naqlijoti Qazoqiston, Qirƣiziston-i Çanubī – ba şabakai naqlijoti Ūzbekiston va Toçikiston dar vodiji Farƣona hamroh meşavad. Namudi asosiji naqlijot – avtomobil ast. Rohhoi asosiji naqlijotī: Lugovaja – Bişkek – Issiqkūl; şohrohhoi balandkūhi Bişkek – Toktogul – Toş-Kumir – Ūş, Ūş – Sari-Toş (oƣozi şohrohi Pomir), Baliqci – Kockorka – Narin – At-Başi; şohrohi Ūş – Qizil-Kija – Sulukta. Çudo budani hudud ba vositai kūhho ba ruşdi xatsajrhoi havoī sabab şudaast: furudgohhoi asosī Bişkek (Manas), Ūş, Colpon-Ato, Tamci (bajnalmilalī dar Issiqkūl) meboşand. Dar qalamravi Qirƣiziston şoxahoi r. o. ba Sulukta, Qizil-Kija, Ūş, Kok-Çangak, Toş-Kumir, Bişkek – Baliqci vorid meşavand. Daroziji umumiji r. o. 470 km, rohhoi avtomobilgard – 18,5 hazor km (az çumla 16,9 hazor km bo sathi saxt va 140 km şohrohho), 600 km rohhoi obī, lūlahoi gaz – 367 km.

Sajjohī

Sole ba Qirƣiziston 2 mln (2021) sajjohi xoriçī meojad. Xatsajri sajjohiji «Rohi Abreşim» (Ūş – Toktogul – Qarabalta – Bişkek – Baliqci – Narin – aƣbai Torugart – Koşƣar) tavassuti Qirƣiziston meguzarad. Dar Qirƣiziston mintaqahoi istirohatī (kūli balandkūhi Issiqkūl bo istirohatgohhoi Colpon-Ata, Tamga, Oqsu), mavze'hoi sajjohiji tabiī (darai kūhnavardiji q. marmariji Xan Tengri, darai Ala-Arca, qullahoi s-kūhi Qirƣiz, Semjonov-Tjanşanskij, Korona, Korejai Ozod), daraho va pirjaxhoi Tijonşon va Pomiru Oloj; şarşarahoi Arslonbobo, Abşirsoj, Bajskaun; xarsanghoi surx dar şakli sari barzagovho – «Haft barzagov» (Dƶeti-Oguz), osoişgohhoi balneologī va haroratī dar Çalolobod, Issiq-Ato, Qizil-Buloq, Çeti-Oƣuz, Oqsu, Oltin-Araşan dar nazdikiji Qarakūl, pojgohhoi liƶaroniji nazdi Bişkek, rafting (salronī dar darjohoi tezi kūhī) dar darjohoi Cu, Con-Kemin, Kjokjomeren, Narin; sajjohiji aspdavonī mavçudand.

Maorif va ilm

98,7%-i aholiji az 15-sola bolo bosavodand. Tahsilot dar Qirƣiziston dar asosi qonuni maorif surat megirad. Nizomi muosiri ta'limi Qirƣiziston az tahsiloti tomaktabī, umumī, kasbī va olī iborat ast. Tahsiloti mijonai purra – 11 sol. Tahsiloti asosī az se davra: davrai 1 – maktabi ibtidoī baroi kūdakoni 6–7 sola (sinfhoi 1-4), davrai dujum – tahsiloti mijonai asosī (sinfhoi 5–9) va davrai tahsiloti mijonai purra, ki dar in marhila omodagī baroi doxil şudan ba maktabhoi olī dida meşavad (sinfhoi 10–11 dar maktabhoi tahsiloti umumī, maktabhoi mijonai maxsus, gimnazijaho, litsejho – ham dar maktabhoi davlatī va ham xususī) iborat ast. Tahsili ibtidoī va asosī hatmī va rojgon ast. Tahsiloti mijonai umumī dar muassisahoi ta'limiji davlatī va muzofotī niz rojgon meboşad. Dar Qirƣiziston 2 hazor maktabi tahsiloti umumī fa'olijat dorad.

Ba nizomi tahsiloti kasbī muassisahoi ta'limiji tahsiloti ibtidoiji kasbī (litsejho, omūzişgohho va ƣ.), ki korgaroni balandixtisosro omoda mekunand, incunin ma'lumoti mijonai kasbī (omūzişgohho, kolleçho, texnikumho; taqriban 80 muassisai ta'limī) doxil meşavand.

Ba nizomi tahsiloti olī donişgohu donişkadaho va akademijaho doxiland. Buzurgtarin donişgohho dar Bişkek çojgirand: D-gohi milliji Qirƣiziston ba nomi Jusufi Balosoƣunī (1932), D-gohi slavjaniji Qirƣizistonu Russija, D-gohi amrikoiji Osijoi Markazī, D-gohi bajnalmilaliji Qirƣiziston. Hamcunin D-gohi Issiqkūl ba nomi K. Tinistanov (Qarokūl, 1940), D-gohi davlatiji Ūş (1951), D-gohi Ūzbekistonu Qirƣiziston (1994), D-gohi texnologiji Ūş (1996), D-gohi Çalolobod (1993), D-gohi davlatiji Narin (1996), D-gohi Osijoi Markazī (Narin, 2016) va candin donişgohi digar fa'olijat dorand.

Muassisai asosiji ilmiji Qirƣiziston Akademijai milliji ilmho (1934) meboşad. On taqr. 20 instituti ilmiro dar ixtijor dorad. Dar ş. Ūş instituthoi mas'alahoi tibbī; ilmhoi içtimoī; texnologijahoi nav; dar Çalolobod – instituthoi biosfera; energetika va mikroelektronika fa'olijat dorand.

Adabijot

Adabijoti Qirƣiziston asosan bo zaboni qirƣizī ruşd mekunad. Adabijoti xattiji qirƣiz dar asosi eçodijoti şifohiji mardum (surudhoi cūponī, lirikī, zarbulmasalho, maqolho va ƣ.) pajdo şudaast. Hamosai «Manas» – dostoni ta'rixī-epikī dar borai kornamoihoi barçastai qahramoni milliji qirƣizho –  Manas dar adabijoti qirƣiz mavqei maxsusro işƣol kardaast. Ƣojai asosiji in hamosaro muborizai tūloniji qirƣizho baroi istiqlol taşkil medihad.

Dar asri 19 va ibtidoi asri 20 eçodijoti şifohiji qirƣiz taçassumi xudro dar aş'ori akinho (dostonsarojoni xalqī va içrokunandagoni surudho) pajdo kard. Adiboni maşhuri on davra Toktogul Satilganov, Togolok Moldo, Kaligul, Arstanbek, Moldo Qilic va digaronand. Şe'ri akinho ba eçodi robitahoi bajni unsurhoi şifohiji xalqī va xususijathoi matni xattī musoidat namud. Dar nimai dujumi asri 19 pas az vurudi Qirƣiziston ba hajati Russija farhangi qirƣiz zeri ta'siri adabijoti rus qaror girift.

Ba'di soli 1917 ruşdi adabijoti milliji qirƣiz oƣoz joft. Soli 1924 avvalin rūznomai qirƣizī «Erkin-too» («Kūhhoi ozod») ba tab' rasid, soli 1926 naşrijoti davlatiji Qirƣiziston taşkil şud, ki asarhoi adiboni çavonro cop mekard. Naxustin ittihodijai adiboni qirƣiz «Qizil uckun» («Şarorai surx») soli 1927 va soli 1928 – maçallai çam'ijatiju sijosiji «Çani Madanijat Çolunda» («Roh ba sūi farhangi nav») ta'sis joftaast.

Dar nimai dujumi asri 20 dar borai hajoti mardumi qirƣiz asarhoi nasrī: dostoni «Xuşbaxtī» va romani «Dar sohili Issiqkūl»-i Bajalinov (har du – 1947), romanhoi «Odamoni rūzhoi mo»-i Sidiqbekov (1948, Çoizai davlatiji IÇŞS, 1949), «Roh ba sūi xuşbaxtī»-i Ş. Bejşenaliev (kitobhoi 1-2, 1957–62) va ƣ. eçod şudand.

Eçodijoti insonparvaronai Navisandai xalqiji Qirƣiziston C. Ajtmatov (povesthoi Çamila», 1958, «Muallimi avvalin», 1969 va ƣ.), ki muşkiloti ma'naviji zindagī, axloq va mas'ulijatro ba mijon guzoştaand, ba sarvati ma'naviji çahonī mubaddal gaştaand. Soli 1974 az rūi asari «Qullai Fudzijama»-i C. Ajtmatov dar Teatri davlatiji akademiji dramaviji toçik ba nomi Abulqosim Lohutī namoişnoma ba sahna guzoşta şud. Aksar asarhoi ū (az çumla  «Çamila», «Kiştiji safed» va «Alvido' Gulsarī») ba zaboni toçikī tarçuma şudaand.

Solhoi 70-80 asarhoi nasrī dar mavzu'hoi ta'rixī, falsafī va dinī şuhrat pajdo kardand (Qosimbekov, M. Gaparov, O. Ajtimbetova, Ƶ. Ƶapieva, A. Saspaeva; nazmi lirikiji N. Bajtemirov, S. Eraliev, S. Çusuev, N. Ƶarkinboev va digaron).

VAO

Dar Qirƣiziston 140 rūznoma naşr meşavad, ki beş az nisfi onho ba zaboni qirƣizī meboşand. Avvalin rūznoma bo zaboni qirƣizī «Erkin-Too» «Kūhhoi ozod» soli 1924 dar Toşkand ta'sis doda şud (az soli 1996 ba zaboni rusī naşr meşavad). Ma'ruftarin rūznomaho: ba zaboni qirƣizī – naşrijai hukumatiji «Kыrgыz Tuusu» (1924), «Agыm» (1992); ba zaboni rusī - naşrijai hukumatiji «Slovo Kыrgыzstana» (1925), «Vecernij Bişkek» (1974), «Delo №...» (1991), «Moja stolitsa – novosti» (2001) va ƣ. Rūznomahoi mintaqavī, vilojatī, şahrī va nohijavī (bo zabonhoi rusī, anglisī va qirƣizī naşr meşavand). Radioşunavonī az soli 1931 va barnomahoi televizionī az soli 1958 paxş meşavand. Maqomoti idorakuniji davlatī dar samti televizion va radio – Şirkati milliji televizion va radioi Çumhuriji Qirƣiziston meboşad.

Pajvandho

• Ofitsialьnыj sajt Pravitelьstva Kыrgыzskoj Respubliki
• Informatsionnыj portal Kыrgыzstana

Anbori Vikipedia dar borai in mavzū' gurūh dorad:

Qirƣiziston