Isfahon

Mahalli aholinişin
Isfahon
forsī: اصفهان‎
Kişvar	[[|]]
Rohbar	Ali Qasemzadeh[d]
Ta'rix va çuƣrofijo
Masohat	493,82 km²
Balandiji markaz	1 574 m
Mintaqai zamonī	UTC+03:30[d]
Aholī
Aholī	1 961 260 tan (2016)
Zaboni rasmī	forsī
Şinosahoi adadī
Peşşumorai telefon	031, 0913
Nişonai pocta	811
isfahan.ir​(forsī)
Parvandaho dar Vikianbor

Isfahon, (porsī اصفهان‎ , forsī-toçikiji sipohon, sipahon, pahlaviji –spāda - sipoh) — şahr dar qismi markaziji Eron, dar sohili d. Zindarūd. Dar domanai k. Zogras, dar balandiji 1600 m. az s. b. çojgir ast. Markazi ma'muriji vilojat (uston)-i Isfahon. Aholiaş 1,9 mln nafar (2017). Ba'di Tehron va Maşhad sevvumin şahri seraholiji Eron. Aholiaş musulmon buda, aksarijat şiamazhaband. Şabakai buzurgi naqlijotī, metropoliten va furudgohi bajnalmilalī dorad. Bozjofthoi bostonşinosī az on guvohī medihand, ki dar Isfahon odamon dar davrai paleolit maskun şudaand. Az zamoni qadim Isfahon bo nomhoi Spahon, Sifohon, Sifohun, Sibohon, Gobijon, Gobija, Ispondono va al-Jahudija jo Doruljahudija ma'ruf ast. In şahr peş az islom, baxusus dar ahdi Sosonijon (asrhoi  3–7) markazi iqtisodī, ma'murī va farhangiji Eron bud. Ba on xotir «al-Jahudija» menomand, ki Kuruşi Buzurg pas az zabti Bobul jahudihoro az asorati şohi Bobul naçot dod, jak qisme az jahudiho ba Falastin bargaştand va te'dodi digari onho ba Eron omada, dar in mintaqa, ki Doruljahudija nomguzorī şuda bud, sokin şudand. Tibqi rivojate Jazdigurd mardumi qavmi jahudro bar asari iƣvo va tahriki zani jahudijaş Şuşonduxt baroi iqomat dar in ço içozat dodast. Isfahonro sevvumin podşohi silsilai Peşdodijon Tahmuras bunjod kardaast. In şahr mahalli uburi rohhoi asosī bud va Strabon Isfahonro markazi kişvari Eron nom mebarad. Isfahoni qadim baxşe az qalamravi şohoni Elom mahsub meşud va bo unvoni Ispondono ba jake az şahrhoi muhimmi Mod tabdil joft. Pas az on Isfahon zeri itoati Haxomanişijon qaror girift. Soli 644 Isfahonro arabho işƣol kardand. Solhoi 641–42 az çonibi arabho zabt şuda, to oƣozi sadai X zeri tobeijati onho bud. I. cand muddat zeri tasarrufi Safforijon va muddate dar hajati davlati Somonijon bud. Soli 931 Mardoviçi Zijorī Isfahonro az itoati arabho ozod karda, pojtaxti xud qaror dod. Sipas xonadoni Būija, ki az sulolai Dajlamiho budand, hukumati Isfahonro az Mardoviçi Zijorī giriftand. Soli 938–39 Vaşmgir bori digar Isfahonro ba dast ovard va xudi hamin sol Isfahon boz ba dasti Ruknuddavlai Dajlamī aftod. Pas az on Isfahon peşrafti peşini xudro barqaror kard va donişmandonu fozilon dar on gird omadand. Dar ibtidoi sadai XI I. zeri tasarrufi Ƣaznavijon qaror doşt. Soli 1051 Tuƣruli Salçuqī pas az muhosirai tūlonī Isfahonro işƣol kard. Isfahon bo tadbiri Abulfath Muzaffari Nişopurī, ki az çonibi Tuƣrul ba hukumati Isfahon mansub şuda bud, bozsozī gardid va muddati se sol mardumi on az andoz ozod budand. Tuƣrul pojtaxti hukumataşro az Raj ba Isfahon kūconda, 12 sol dar on podşohī kard va solhoi ba'dī niz Isfahon pojtaxti Salçuqijon bud. Soli 1387 laşkari Temuri Lang Isfahonro işƣol karda, dar on andozi zijod çorī kard. Mardum az in ba şūr omada, doruƣai Temuri Langro bo sipohijonaş ba qatl rasondand. Temur az in kor ogoh gardida, bo laşkarijoni xud ba şahr vorid şud va qatli om kard (takrori raftori cingizijon). Binobar şahodati Nizomuddini Şomī, şumorai qatlgardidagon on qadar zijod bud, ki az on mijon bo farmoni Temuri Lang «to haftod hazor adad sari odamī ba zohiri Isfahon çam' kardand, namunai Rūzi Rastoxez dar on şahr zohir şud... Va farmud, to az on sarho manorahovu giltūdaho soxtand».  Dar oxiri sadai XVI şoh Abbosi I I.-ro davlati Safavijon e'lon kard. Minba'd I. ba dasti Qoçorijon va Pahlavijon guzaşt. Isfahon dar zamoni hukmroniji Saffavijon (1501–1722) pojtaxti kişvar bud. soli 1722 I.-ro Mirmahmud pisari Mirvajsi Hutakī ba muhosira girift. pas az muhosirai tūlonī jak qismi Isfahonba xarobazor tabdil joft va mardumi zijod az gurusnagī ba halokat rasidand.

Az jodgorihoi me'moriju ta'rixī  madrasai Cahorboƣ (asrhoi 9–20), masçidi çome' (asrhoi 9–20), manorai Cihilduxtaron (asri 12), maqbarai Ça'far (asri 14), maqbarai Horuni Viloja (1512), majdoni Şoh (oxiri sadai XVI), masçidi Lutfulloh (1603–18), koxi Alī Kopu (jo Oliqopu; sadai XV), koxi Cihilsutun (1590), manorai Çunbon (asri 16), majdoni Naqşi Çahon, qasri Saodatobod (asri 17), masçidi Imom (1320–40), Sivusepul, Puli Xoçu (1641–66), Burçi Kabūtarxona, guzari Cahorboƣi Abbosī, Sabzamajdon, otaşgohi Isfahon,   koxi Haştbihişt, kalisoi Vonk, hammomi Aliqulioqo mahfuz mondaand.

Dar Isfahon Donişgohi Isfahon (1946), donişgohhoi ilmhoi tib (1950), san'at (1974), texnikī (1977), beştar az 50 markazi kasbī-texnikī, kitobxonai markazī (1991), osorxonahoi armanī (1930), ta'rixī-tabiī (1988), san'ati oroişī (1996) mavçudand.

Isfahon jake az markazhoi buzurgi sanoatiji mamlakat buda, dar on istehsoli lavozimoti harbī, vaslkuniji havopajmohoi «Iran-140» (ba misli havopajmoi ukrainiji «An-140») ba roh monda şudaast. Sanoati korkardi naft va naftu kimijo (istehsoli ravƣanhoi molidanī, mavoddi xuşbūjkunanda), nassoçī (mato'hoi paşmī, paxtagī va abreşimī), xūrokvorī (şakar, ravƣankaşī), carmu pojafzor, sanoati istehsoli sement rivoç joftaast. Markazi tahqiqoti hastaī (reaktorhoi hastaiji ozmoişī), markazi qadimiji qolinbofī va miniaturai asrimijonagī; istehsoli zarboft va masnuoti filizzī ruşd kardaast. I. az  şahrhoi muhim va ta'rixiji olam buda, hamcun osorxonai ta'rixi zinda dar gançinai farhangu tamadduni Eron ba jodgor mondaast va cande az jodgorihoi me'morivu ta'rixiaş ba rūjxatti  Merosi umumiçahoniji JuNESKO doxil karda şudaand.  I. zodgohi çuƣrofijodon va sajjohhon Ibni Rusto (avvali sadai X), Muqaddasī (asri 10), şoiron Kamoluddini Isfahonī (favt 1237), Çaloluddini Isfahonī (favt 1189), muarrix Afzaluddin Fazlullohi Isfahonī va digaron ast.

Sarcaşmaho

• Şumori aholiji şahrhoi Eron
• Farhang va hunari Isfahon dar sadahoi XVI-XVII. D., 2007.
• ۱۳۴۳.. رضای ع. تاریج ده هزارسالۀ ایران. تهران ج، 3