Zaminşinosī

Zaminşinosī, geológija (az jun.-qad. γῆ «Zamin» + λόγος «doniş, ilm») — ilm dar borai tarkibu soxt, pajdoiş, ta'rixi inkişofi Zamin, peş az hama, qişri Zamin, ravandhoi dar doxilu rūi Zamin çarajongiranda, qonunijathoi pajdoişu çojgirşaviji zaxirahoi aşjoi mineralī.

Zaminşinosī ilmi murakkab va bisjorsoha buda, ba 4 gurūhi kalon taqsim meşavad:

1. Ilmhoe, ki tarkib va soxti qişri Zaminro meomūzand: mineralogija, petrografija, litologija, geologijai soxtorī va kristallografija.
2. Ilmhoe, ki ravandhoi geologiro tahqiq mekunand: tektonika (geotektonika), tektonikai eksperimentalī, neotektonika. Ba tektonika vulkanşinosī va sejsmologija niz aloqamandand.
3. Ilmhoe, ki ta'rixi pajdarhamiji ravandhoi geologiro meomūzand: geologijai ta'rixī, stratigrafija, paleogeografija, geologijai davrai corum. Ba in gurūh paleontologijaro ham doxil mekunand.
4. Ilmhoe, ki ahammijati amalī dorand: geologijai konho (sarvathoi zerizaminī), hidrogeologija, geologijai muhandisī, geologijai harbī.

Solhoi oxir sohahoi navi ilmi zaminşinosī — petrokimijo, petrotektonika ba vuçud omadand. Zaminşinosī bo zaminfizik, zaminşimī, zaminsançī, incunin bo geografijai tabiī, geomorfologija, iqlimşinosī, hidrologija, uqjonusşinosī, gljatsiologija va kosmogonijai sajjoravī zic aloqamand ast.

Zaminahoi ta'rixī

Ta'rixi çam'ijati insonī va ta'rixi istifodabariji çinshoi kūhī bo ham zic aloqamandand. Besabab nest, ki marhalahoi avvalini ta'rixi insonijatro hamcun asri sang, asri ohan, asri birinçī jod mekunand. Dar barobari istifodai sarvathoi tabiat, hanūz dar zamonhoi xele qadim, avvalin tasavvurot dar borai Zamin, şakl va soxti on ba vuçud omadaast. Aksari vaqt dar in tasavvurot in'ikosi relefi çoi zisti odamon, hodisahoi dar girdu atrofi onho ruxdihanda dida meşud. Mardumi Hinduston Zaminro halqahoi girdi iborat az obu xuşkī tasavvur mekardand. Falastinijoni dar hamvorī zindagikunanda gumon doştand, ki Zamin taxtu hamvor buda, ço-ço dar rūi on kūhho baland meşavand. Boşandagoni kūhistoni mo olamro bo kūhi Qofi afsonavī mahdud menamudand. Vale aksarijat bovar doştand, ki dar zeri Zamin dunjoi digari dahşatovar jo dūzax vuçud dorad. Zaminçunbihoi şadid, amalijoti vulkanho, obxeziju tūfonho va ra'du barq ba pajdoişi har guna fikru andeşaho va afsonaho sabab meşudand. Avvalin kūşişhoi az nuqtai nazari ilmī ma'nidod kardani hodisahoi tabiat dar davrai atiqa ba muşohida merasad. Fajlasufoni Junoni Qadim Fales az Mileta (624—547 to m.), Fajsoƣuris (asrhoi 6-5 to m.), Anaksimandr (610—546 to m.), Demokrit (460—370 to m.), Arastu (384—322 to m.) dar borai şakli Zamin, zaminçunbī, amalijoti vulkanho, harakathoi pastu balandşaviji çojhoi alohidai sathi Zamin aqidahoi az tasavvuroti afsonavī ozod doştand, ki baroi pajdoişi zaminai ilmhoi zaminşinosī xele zarur budand. Dar ilmi ma'danşinosī niz az çonibi olimoni Junoni Qadim va Rumi Qadimi on asrho kūşişi materialistona ma'nidod kardani ofarinişhoi tabiī ba nazar merasad. Dar asrhoi ba'dī dar mamlakathoi Şarqu Ƣarb doir ba çinshoi kūhī asarhoi zijode navişta şuda boşand ham, onho asosan takrori ma'lumoti peşina buda, beştar ba ahammijatu qimati sangho daxl kardaand. Pas az rukudi candasra ehjoi aqidahoi materialistī avval dar mamlakathoi Osijoi Markazī oƣoz mejobad. Olimi buzurgi toçik Abualī ibni Sino (980—1037) dar asari xud «Kitobu-ş-şifo» dar natiçai omūzişi boqimondahoi hajvonoti sanggaşta ba xulosae meojad, ki xuşkihoi fe'lī jak zamone qa'ri bahr budaand va ba'ze qabathoi çinshoi kūhī (sangho) dar muhiti qa'ri obī ba vuçud omadaand. Abualī ibni Sino jake az avvalinhost, ki dar in asari xud çinshoi kūhī (sangho) va mineralhoro raddabandī karda, dar borai xosijati ba'ze sangho va filizzot ma'lumoti asosnok dodaast. Donişmand va mutafakkiri buzurgi Şarq Aburajhoni Berunī (973—1051) dar asari xud «Ma'lumot dar borai şinoxti sanghoi qimatbaho» («Kitobu-l-çamohir fī ma'rifati-l-çavohir»), ki bo nomi «Mineralogija»-i Berunī maşhur ast, beş az 100 nav'i mineralro şarh doda, ba beş az 500 nomu murodifi sanghoi qimatbaho, filizzotu xūlaho işora menamojad; doir ba xosijathoi mineralho, az çumla rang, şaffofiju saxtī, magnitnokiju çilo, elektrizatsija, şakli kristallho, tarkib, vazni xos ma'lumot dodaast. Az in asari Aburajhoni Berunī barmeojad, ki to zamoni ū dar Şarqi porsigū kitobnavisī dar borai sangho va ma'danho jak an'anai ilmī budaast. Berunī dar «Mineralogija»-i xud hatto ba jak risolai ba zaboni suƣdī naviştaşuda işora kardaast. Berunī şojad jakumin kasest, ki mas'alai tahavvulot (evoljutsija)-i geologiro ba mijon guzoştaast va mas'alahoi pajdoişi kūhho, çunbişi qit'aho, çojivazkuniji bahru xuşkī az doirai tafakkuri ū berun namondaast. Aqidai Berunī dar borai ta'rixi geologiji havzai d-hoi Omu va Gang ba aqidai imrūzai mo xele nazdikand. Berunī hamcunin ba konhoi tiloi Qaroteginu Şuƣnon, la'lu loçvardi Badaxşon, simobu nuqrai Zarafşon va nafti vodiji Farƣona işora mekunad. Ū qonuni vobasta ba sur'ati çarajon pasi ham tahşinşaviji mavoddi gunogunvaznro muajjan kardaast. In qonunro ba tavri haqqonī «Qonuni Berunī» nomidan mumkin ast.

Bo ta'siri ilmu farhangi Açam dar asrhoi 15-16 ba sahnai ilmi mamlakathoi Avrupo olimoni barçasta baromadand, ki ba peşraviji ilmi zaminşinosī sabab şudand. Asarhoi Agrekola (Geor Bauer, 1494—1555) dar borai sanghovu mineralho va tafovuti onho, V. Gilbert (1600) oid ba magnetizm, tasavvuroti R. Dekart (1596—1650) va G. Lejbnits (1646—1716) dar borai pajdoiş va inkişofi Zamin, aqidahoi Fjukil dar borai qabathoi çinsho (sangho)-i tahşin, ki bo aqidahoi imrūza xele nazdikand, baroi tavlidi ilmi zaminşinosī ba ma'noi hoziraaş zaminai boe'timod gardidand. Vale bo vuçudi dastovardhoi nazarrasi ilmī oid ba omūzişi çinshoi kūhī va mineralho, pajdoişi konhoi aşjoi mineralī ilmi zaminşinosī ba ma'noe, ki imrūz dorad, vuçud nadoşt.

Istilohi «geologija»-ro ba ma'noi imrūzaaş avvalin bor tabiatşinosi norvegī M. P. Eşolt dar soli 1657 kor farmudaast. Zaminşinosī hamcun sohai mustaqili tabiatşinosī dar mijonai sadai XVIII ba vuçud omad. Dar inkişofi ilmi zaminşinosī xidmati M. V. Lomonosov (Rusija), A. G. Verner (Olmon), Ƶ. Kjuve va A. Bronjar (Faronsa), V. Smit (Anglija) xele buzurg ast.

Davrai şaklgiriji baxşhoi asosiji zaminşinosī

Olimoni avrupoī V. Smit (1769—1839), Ƶ. Kove (1789—1832) va A. Bronjan (1770—1847) bori avval usuli paleontologī (derinaşinosī), ja'ne, tavassuti boqimondahoi organikī muajjankuniji mavqei nisbiji qabathoi pajdoişoti tahşin va dunbolagiriji qabathoro dar fosilahoi zijod çorī namuda, ba tavlidi zaminşinosiji zamonavī asos guzoştand. In usul imkon dod, ki zaminşinosiji to andozae afsonaviju naturfalsafiji asrhoi 16-18 dar muddati kūtoh ba ilmi Zamin va qişri onro bo usulhoi ob'ektivī omūzanda tabdil jobad. Istifodabariji usuli paleontologī incunin ba taşakkuli şoxahoi gunoguni zaminşinosī sabab şud. Dar natiçai istifodabariji in usul dar cor dahsolai avvali sadai XVIII, ki onro «davrai tiloiji ta'rixi geologija» menomand, asosi zaminşinosiji muosir — stratigrafija (cinaşinosī)-i çinshoi tahşiniji qişri Zamin va tarhi asosiji geoxronologijai nisbī muajjan karda şud. Dar asosi usuli paleontologī çudo kardani qabathoi stratigrafī peş az hama usuli xaritasozī (aksbardori)-i geologiji çinshoi tahşiniro ba kullī taƣjir dod. Hamin tavr, şoxai navi zaminşinosī — xaritasoziji geologī arzi vuçud namud. Dunbolagiriji qabathoi hamsin incunin nişon dod, ki onho ba'zan hamvor xobida, dar mavridhoi digar cindor şuda, dar şakli antiklinalu sinklinalho çoj megirand. Omūzişi xususijathoi murakkabi qabati çinsho, noçūrihovu tavaqqufhoi onho boisi pajdoişi baxşi digar va muhimmi zaminşinosī — tektonika (zaminşinosiji soxtmonī) gardid. Dunbolgiriji qabathoi çudogonai stratigrafī incunin nişon dod, ki dar ba'ze mavridho tarkibi çinshoi qabatho dar makon taƣjir mejobad. Mas., qabate, ki dar jak mahal az gil iborat ast, ohista-ohista tarkibi xudro taƣjir doda, dar mahalhoi digar ba qabati ohaksangī jo alevrolitī tabdil mejobad. Ba'zan na tanho tarkibi litologī, balki xususijati boqimondahoi organikiji dar in qabat mahfuz niz digar meşavad. Omūzişi ta'siri şaroiti fizikiju çuƣrofijoī ba tahşinƣunşavī jakbora ba pajdoişi se ravijai ilmi zaminşinosī — fatsiologija, paleogeografija va litologija sabab şud. Dar ibtidoi sadai XIX olimoni Faronsa (Gajui, Kordie, Kokan, Bronjar va digaron), Olmon (Leongard, Nauman, Rot) va Rusija (Severgin, Sokolov, Abix) dar taşakkuli ilmi petrografija (sangnigorī) sahm guzoştand. Soli 1801 avval R. Ƶ. Gajui, ba'd A. Bronjar va digaron gurūhbandiji çinshoro dar asosi tarkibi kimijoī peşnihod namuda, mafhumhoi asosiji in ilm — çinsho, çinshoi magmavī, çinshoi tahşinī, çinshoi digarguniro şarh dodand. Solhoi 1813-22 olimoni olmonī X. Ves va F. Maos soxtorho (singonijaho)-i kristallografiro muqarrar namudand. Dar Rusija solhoi 1853-91 N. I. Koşkarov beş az 400 nav'i mineralro az çihati mineralogiju kristallografī şarh dod. U. Nikol soli 1828 manşuri qutbişi nuri rūşnoiro ixtiro' namud, ki dar asosi on ba'dtar I. Nerenberg asbobi optikiji qutbişro soxt. Dar natiçai takmili in asbob mikroskopi qutbiş ba vuçud omad, ki holo on muhimtarin vositai muajjankunanda va omūzişi xosijathoi optikiji mineralho, kristallho va çinshoi kūhī (sangho) meboşad. Ta'limoti O. Brave (1850) dar borai pançarai fazoiji kristallho kristallografija (bulūrşinosī)-ro ba daraçai ilmi mustaqil barovard. Muvaffaqijathoi ilmhoi kimijo, mineralogija, kristallografija niz dar in davra xele nazarras budand. Omūzişi amiqi mineralhoi alohida, xususijathoi soxti geologiji nohijahoi çudogona, vus'ati çustuçūju muajjankuniji miqdori zaxirahoi aşjoi mineralī, zarurati rūzafzun ba namudhoi gunoguni unsurhoi kimijoī, ahammijati amalī pajdo kardani omūzişi ravandhoi geologī ba pajdoişi sohahoi navi zaminşinosī va inkişofi şoxahoi peştar taşakkuljoftai on sabab şud. Dar nimai duvvumi sadai XIX va ibtidoi sadai XX doirai ilmhoi hidrogeologija, geologijai muhandisī, geomorfologija, vulkanologija (vulkanşinosī), geologijai naftu gaz, geologijai angişt muajjan gardid. Kaşfi usuli spektraliji muajjankuniji miqdori kami unsurhoi kimijoī dar tarkibi çinshoi kūhī az tarafi zaminşinosī R. Kirxgof va R. Bunzine (1859) va sistemai davriji unsurhoi kimijoī az çonibi D. I. Mendeleev (1869) ba taşakuli ilmi geokimijo musoidat namud. To nimai avvali sadai XX unsurhoi hi, Na, K, Be, Mg, Ca, Sr, Ba, B, Al, Si, Tm, U, V, Nb, Ta, Se, Br, J, Rh, Ru, Pd, Os, Ir, ha, Ce, Tb, Er kaşf şuda budand. Dar ibtidoi sadai XX beş az peş ba omūzişi mas'alahoi zaminşinosiji umumisajjoravī, tartib dodani xaritahoi mintaqaviju tamomiarziji geologī, tektonikī, xaritahoi sohavī, muvofiqkunoniji naqşavu burişhoi geologiji nohijahoi gunogun ehtijoç pajdo şud. Kongressiji bajnalmilaliji geologī (KBG) da'vat karda şud, ki minba'd hamcun taşkiloti doimī ba rasmijat daromad va har cahor sol sessijai navbatiji xudro dar in jo on mamlakat doir menamud. Dar nazdi KBG komissijahoi gunoguni geologī (zaminşinosī) az stratigrafija to usulhoi ta'limi ilmhoi zaminşinosī taşkil karda şudaast. Ba maqsadi ba nizom darovardani fa'olijati in taşkilotho dar muddati bajni sessijahoi soli 1960 dar Sessijai 21-umi KBG (Kopengagen) Ittihodi bajnalmilaliji ilmhoi geologī (IBIG) taşkil karda şud, ki minba'd bo KBG tav'am sessija (çalasa) ba roh memonad. Tahti nazorati KBG avvalin naqşaho (xaritaho)-i bajnalmilalī va mintaqaviji geologī, tektonikī va digar naqşahoi maxsus tartib doda şudand va mas'alahoi zaminşinosī (zaminşinosi)-i sajjoravī halli xudro joftand. Dar Sessijai 33-jumi KBG, ki soli 2008 dar Oslo (Norvegija) barguzor gardid, Çumhuriji Toçikiston uzvi 120-umi KBG şud.

Davrai kununiji ilmi zaminşinosī va vazifahoi asosiji on

Imrūz zaminşinosī ba ilme tabdil joftaast, ki dahho baxşhoi aşjoi mineralī, geogeologijai naftu gaz, geologijai kaustbolitho, hidrogeologija, geologijai muhandisī, stratigrafija, geotektonika, petrologija (sangşinosī), petrografija, geomorfologijaro dar bar girifta, halli vazifahoi gunogun va murakkabi ilmiju amaliro ba uhda dorad. Baroi içroi vazifahoi xud zaminşinosī bo istifoda az usulhoi daqiq va asbobhoi muosir dar omūxtani na tanho mas'alahoi an'anaviji zaminiji xud, balki tarkibu pajdoişi mavoddi az kajhon badastomada niz şirkat mevarzad. Tavassuti dastgohhoi kajhonī ba dast ovardani namunahoi sangho az Moh va tahlili tarkibi mavoddi sajjorahoi digar imkon dod, ki xususijathoi fizikiju kimijoiji moddahoi qabathoi boloiji onho bo tarkibu soxti mavoddi mineraliji zaminī muqoisa karda şavad. Cunin muqoisa mas'alahoi ta'rixi inkişofi geologiji Zaminro dar marhalai avvali on ravşan karda metavonad. Hamin tavr, zaminşinosiji muosir ba jake az qismhoi tarkibiji ilmi umumitar — sajjoraşinosī tabdil jofta istodaast. Jake az mas'alahoi zaminşinosiji muosir konsepsijai «tektonikai navi globalī» meboşad, ki asoshoi onro hanūz soli 1912 Alfred Vegener dar nazarijai «sajri qit'aho» ba muhokima guzoşta bud. Muvofiqi varianti imrūzai in aqida manbai ravandhoi endogenī na az mantijai boloī, balki az mantijai pojoniji Zamin jo hatto az hastai Zamin sar mezanad. Geologho beş az peş ba xulosa meojand, ki na tanho materikho (qit'aho), balki plitahoi uqjonusī niz sajr dorand. Halli in mas'ala va digar mas'alahoi ba taqdiri sajjorai Zamin vobasta bisjor mas'alahoi zaminşinosī (zaminşinosī)-ro ravşan xohad kard. Imrūz ham jake az mas'alahoi zaminşinosī bo aşjoi mineraliji zarurī (unsurhoi kimijoī, ma'danhoi gunogun, naftu gaz, obhoi zerizaminī) ta'min namudani ehtijoçoti iqtisodiji kişvarho va muajjankuniju vase'kuniji doirai istifodai namudhoi aşjoi mineralī meboşad. Vazifai digare, ki ba zimmai zaminşinosī guzoşta şudaast, omūzişi şaroiti geologiji çoi soxtmoni inşooti rūizaminī va zerizaminī ast. Dar cand dahsolai oxir usulhoi az masofa omūxtani sathi zamin va soxti geologiji on — aerokosmogeologija dar baxşhoi gunoguni zaminşinosī bo muvaffaqijat tatbiq şuda istodaast.

Paƶuhişhoi zaminşinoxtī dar Osijoi Markazī

Tahqiqoti geologī (ba ma'noi imrūzaaş) dar Osijoi Markazī, az çumla dar Toçikiston, dar sadai XIX, ba'di ba Rusija hamroh kardani qismi zijodi in mintaqa va taşkili General-gubernatoriji Turkiston oƣoz gardidand. Ba tahqiqoti naqşavī va muntazami geologī I. V. Muşketov ibtido guzoşt. K. T. Kaufman bo mablaƣi çudokardai General-gubernatoriji Turkiston az soli 1874 ba omūzişi vodiji Sirdarjo va mintaqahoi atrofi on şurū' namud. Soli 1976 I. V. Muşketov tahqiqotro dar vodiji Oloj va Pomir idoma va ba candin koni aşjoi mineraliji ma'lum baho doda, dar vodiji Konsoj zuhuroti surbu nuqraro kaşf namud. Dar natiçai tahqiqoti geologiji in davra zaminşinosī D. Romanovskij va I. V. Muşketov soli 1881 «Naqşai geologiji kişvari Turkiston»-ro tartib dodand va asari klassikiji I. V. Muşketov «Turkiston — soxti geologī va tasviri orografī» naşr şud. Tahqiqoti geologiji D. L. Ivanov dar Pomir (1886), stratigrafiji Ja. S. Edelştejn dar Darvoz (1907), asari V. N. Veber «Boigarihoi mineraliji Turkiston» va «Naqşai geologiji Turkiston» (1925), ki V. N. Veber va hamkoronaş tartib doda budand, baroi omūzişi ojandai in mintaqa ahammijati buzurg doştand. Tahqiqoti nomburda va cande digar imkon dodand, ki pas az Inqilobi Oktjabr Kumitai geologijai IÇŞS az rūi naqşai hukumatī ba omūzişi zaxirahoi tabiiji Osijoi Mijona va Toçikiston şurū' namojad. Soli 1926 asari D. V. Nalivkin «Ocerkho oid ba geologijai Turkiston» ba naşr rasid, ki dar on tamomi ma'lumoti to in zamon oid ba soxti geologiji Osijoi Mijona va Toçikiston mavçud çam'bast karda şudaast. Soli 1927 M. S. Şvetsov bori avval fosforithoi Qaratoƣro az çihati ilmī şarh doda, ahammijati omūzişi onhoro ba mijon guzoşt. Soli 1929 ÇŞS Toçikiston taşkil şud. Bo xohişi Hukumati Toçikiston omūzişi maçmūiji sarvathoi tabiiji zerizaminiji çumhurī oƣoz gardid. Geologhoi namojoni Ittihodi Şūravī B. N. Nasledov, A. V. Koroljov, K. L. Poƶaritskij, F. I. Volfson, I. V. Djugaev, G. D. Aƶgirej baroi omūzişi jake az gūşahoi umedbaxşi kişvar — Qarjai Mazor çalb karda şudand. Onho ba konhoi to on zamon ma'lum baho doda, candin majdoni ma'danhoi nav (Konsoj, Zarnisor, Qūruqsoj)-ro kafş kardand. Hamin tavr, to soli 1930 dar mintaqai Qarjai Mazor qarib 300 zuhurot va konhoi gunoguntarkib ba qajd girifta, zaxirai baroi on zamon buzurgi ma'danhoi surbu ruh (1500000 t) tasdiq karda şudand. To soli 1931 konhoi Takelī, Konsoj ba istifoda suporida şuda, dar konhoi Taboşar, Adrasmon, Tariekan, Sarimsaxli, Kukurçilga korhoi geologī — iktişofī oƣoz joftand. Agar dar soli 1930 dar tamomi Qarjai Mazor hamagī du parmacoh amal mekard, soli 1932 miqdori parmacohhoi geologī ba beş az 100 rasida budand. Dar omūzişi zaminşinosiji Qarjai Mazori Toçikiston olimoni ma'rufi Ittihodi Şūravī — akad.-ho A. E. Fersman, D. I. Şerbakov va digaron vobasta şuda budand. A. E. Fersman 10 maji 1932 dar Maçlisi Kumitai hizbiji Xuçand mas'alai taşkil namudani instituti maxsusro oid ba omūzişi mas'alahoi zaminşinosiji Qarjai Mazor ba mijon guzoşt. Soli 1932 bo qarori Şūroi Komissaroni xalqi IÇŞS va Rajosati AI IÇŞS ekspeditsijai kompleksiji Toçikiston (ba'd ekspeditsijai Toçiku Pomir nom girift) taşkil karda şud. Dar hajati on ekspeditsija beş az 700 nafar kormand, az çumla 297 kormandi ilmī, fa'olijat mekardand. Ekspeditsijaro jake az olimoni ma'ruf va xodimi davlatiji şūravī akad. N. P. Gorbunov sarvarī menamud. Dar hajati in ekspeditsija akad.-ho D. V. Nalivkin, G. P. Gorşkov, geologhoi nomī A. P. Markovskij, A.P. Nedzvetskij, P.A. Pankratov va digaron kor mekardand. Dar qatori omūzişi mas'alahoi quvvahoi istehsoliji Toçikiston, dar nazdi ekspeditsija mas'alai tajjor kardani kadrhoi ilmī-tahqiqotī az çumlai mardumi mahallī guzoşta şuda bud. 4 fevrali 1933 Qarori Şūroi Komissaroni xalqi IÇŞS «Dar borai ekspeditsijai Toçiku Pomir» ba tasvib rasid, ki az tavaççuhi Davlati Şūravī ba in mas'ala şahodat medod. Dar natiçai kori in ekspeditsija dar muddati kūtoh candin koni tilo, fljuoriti optikī, qal'agī, surbu ruh, filizzoti nodir, ma'danhoi radioaktiv, angiştsang, naftu gaz, obhoi garmu mineralī, sanghoi garonbaho kaşf karda şudand. Xaritahoi gunogunmiqjosu gunogunmazmun, sadho çild asarhoi ba zaminşinosiji Toçikiston baxşidaşuda naşr gardidand, muhimtarin mas'alahoi stratigrafija, tektonika, vulkanologija, metallogenija halli xudro joftand. Soli 1931 istixroçi koni polimetalliji Konsoj sar şud, ba'dtar Komb. Takelij ba kor daromada, konhoi polimetalliji Xunuksoj, Torikon va ƣ. baroi istifoda omoda karda şudand. Soli 1935 dar koni Taboşar korxonai korkardi uran (3-di «V») ba kor şurū' kard. Soli 1943 dar zaminai on soxtmoni Komb. № 6 dar ş. Ckalov oƣoz şud, ki on to oxiri ÇBV (1941-45) mahsuloti avvalini xudro barovard. «Xaritai geologiji qismi şarqiji Osijoi Mijona», ki soli 1937 A. P. Markovskij, P. K. Lixacjov va digaron tartib dodand, asarhoi B. N. Nasledov oid ba zaminşinosiji Qarjai Mazor va dahho çild asarhoi ba zaminşinosiji Toçikiston baxşidai a'zoi espeditsijai Toçiku Pomir az çumlai korhoi şojoni in davra budand. Dar rafti tahqiqoti geologiji in davra jak zumra mutaxassisoni bomahorat ba kamol rasidand va baroi taşkil kardani avvalin muassisahoi geologī dar Toçikiston imkon muhajjo şud. Soli 1938 tamomi quvvahoi istehsoliju ilmiji zaminşinosiji çumhurī muttahid va Sarrajosati geologijai Toçikiston (holo Saridorai geologijai nazdi Hukumati Çumhuriji Toçikiston) taşkil karda şud, ki vazifai idoma dodani omūzişi hamatarafai zaminşinosiji Toçikistonro ba uhda doşt. Bazai toçikistoniji AI IÇŞS, ki soli 1932 taşkil şuda bud baxş (sektor)-i geologija doşt, ki dar zaminai on soli 1941 Filiali AI IÇŞS va dar hajati on Instituti geologijai Toçikiston taşkil karda şud. Dar in davra bo zahmatu kūşişi jak zumra mutaxassisoni bolajoqat va taşkilkunandagoni istehsolot S. B. Ergaşev, M. H. Homidov, S.M.Jusufova, R.B.Barotov, M. R. Çalilov, A. I. Grabcenko, D. Z. Gececeladze, A. M. Baklanov, K. A. Barsukov, V. I. Verxov, A. V. Stepanenko, S. Ja. Suşensova, V. A. Avtonomov, V. I. Zuev, Ju. A. Djakov, A. B. Zajnukov, V. V. Şişkin, A. O. Orifov, M. Ç. Çanobilov, O. K. Cedija, S. M. Boboxoçaev, A. I. Lavrusevic, M. H. Işonov, M. X. Xalilov, H. M. Jusufov, A. R. Fajziev, V. Ç. Dūstmatov, T. Ş. Şarifboev, I. S. Qosimov, E. Z. Tohirov, M. T. Toçikebov, A. S. Nijozov, Ju. M. Mamadçonov, Z. Jo. Jorov, B. Xolmurodov, U. Olimov, M. B. Akramov, Ƣ. T. Toçibekov, Ş. Baxtibekov, Z. S. Xudojberdiev, N. M. Curşina, A. A. Kaşin, H. Roziqov, M. Ju. Abdulloev, Ç. Ç. Buzrukov, M. M. Mamadvafoev va digaron bisjor korhoi nazarras ba ançom rasidand. Kormandoni ekspeditsijahoi Saridorai geologija va digar muassisahoi geologijai Toçikiston zijoda az 600 koni doroi beş az 50 namudi aşjoi mineraliro kaşf namudand. Taşkil joftani UDT (holo DMT) va fakultai geologijai on baroi tarbijai mutaxassisoni sohai zaminşinosī dar çumhurī ahammijati buzurg doşt. Ustodon va şogirdoni in donişgoh dar omūxtani soxti geologiji Toçikiston, kaşfi bisjor konhoi aşjoi mineraliji foidanok sahm guzoştand. Dar davroni şūravī qarib dar hamai sohahoi ilmi zaminşinosī — magmatizm, zaminşinosiji konhoi aşjoi foidanoki mineralī, stratigrafija, paleontologija, litologija, mineralogija, geokimijo, tektonika, hidrogeologija, zaminşinosiji muhandisī, geomorfologija, zaminşinosiji naftu gaz tahqiqoti ilmī oƣoz şuda, dar çarajoni in korho mutaxassisoni balandixtisosi millī ba kamol rasidand. Bo poşxūriji Ittihodi Şūravī nizomi ba ham pajvasti ilmi zaminşinosiji şūravī niz, ki az rūi naqşai jagona fa'olijat menamud, ba duşvorihoi çiddī ducor şud, aksarijati mutaxassisoni sohai zaminşinosī Toçikistonro tark namudand, fa'olijati bisjor muassisahoi sohai zaminşinosī qat' gardid.

Dar solhoi istiqlol korhoi geologī — iktişofī dar çumhurī az nav ehjo gardida, robitahoi koriji geologhoi Toçikiston bo kişvarhoi xoriçī gustariş joft. Bo hamkoriji şirkathoi Xitoj dar nohijai Pançakent konhoi tiloi Tarror va Çilav, dar nohijai Aşt koni surbu ruhi Zarnisor (sobiq Oltintopkan), bo şirkati Qazoqiston koni surbu ruhi Adrasmon, bo şirkati amrikoī koni simobu surmai Çiçikrūd ba fa'olijat şurū' kardand. Dar mintaqai Kūlob konhoi gaz iktişof va ba istifoda doda şudand. Istixroçi angişt dar konhoi Nazarajloq (nohijai Raşt), Şūrob (Isfara), Fon-Jaƣnob (nohijai Ajnī), Ziddī, Kiştud, Zavron, Moƣijon, Mijonadu, Raƣnov, konhoi marmari Tiloguli Pançakent, Daştaki Darvoz, Xarangon va dahho koni masolehi soxtmon taşkil karda şud. Iktişofi koni gaz dar Toşqutani nohijai Şahrinav (bo şirkati «Gazprom»-i Rusija), koni tiloi Pokrud (Romit), koni qal'agiji Muşiston (Pançakent), istixroçi konhoi xurdi tilo dar Qarjai Mazor (korxonai «Aprelevka») idoma dorad. Fa'olijati ozmoişgohi markaziji Saridorai geologijai nazdi Hukumati Çumhuriji Toçikiston barqaror gardida, bo joriji Sozmoni zaminşinosī va inkişofi ma'dani ÇIE dar Markazi milliji dodahoi ilmhoi zaminşinosiji Saridorai geologijai nazdi Hukumati Cumhuriji Toçikiston raqamikunoniji xaritahovu axbori geologī, hisobu kitobi zaxirahoi konhoi kandanihoi foidanok tavassuti barnomahoi navini kompjuterī taşkil karda şudaast. Naşri kitobu maçallaho oid ba sohai zaminşinosī sol az sol zijod megardad. Imrūz dar Toçikiston ba omūzişi mas'alahoi zaminşinosī mutaxassisoni Saridorai geologijai nazdi Hukumati Çumhuriji Toçikiston, Paƶūhişgohi geologija va sejsmologijai AI Çumhuriji Toçikiston, fakultahoi geologijai DMT va donişgohhoi digar, candin ekspeditsijai geologī maşƣuland. Maçallai maxsus bo nomi «Axbori Akademijai ilmhoi geologija» va gazetai «Ganç» (naşrijai Saridorai geologijai nazdi Hukumati Çumhuriji Toçikiston) muntazam naşr meşavand.

Adabijot

• Abu-r-rajxan Muxammed ibn Axmed Al-Beruni. Sobranie svedenij dlja poznanija dragotsennostej (Mineralogija). M., 1963;
• Straxov N. M. Razvitie litogeneticeskix idej v Rossiji i SSSR. M., 1971;
• Aburajhoni Berunī. Kitobu-t-tafhim li avoili-s-sanoati-t-tançim. D., 1973;
• Orifov O.,Çanobilov M. Geologija na sluƶbe Rodinы i naroda. D., 1998;
• Çanobilov M. Bunjodi zaminşinosī. D., 2013;

Sarcaşma

• Geologija / M. Çanobilov // Viclas — Gūjanda. — D. : SIEMT, 2015. — (Ensiklopedijai Milliji Toçik : [taxm. 25 ç.] / sarmuharrir N. Amirşohī ; 2011—2023, ç. 4). — ISBN 978-99947-33-77-4.