Aholī

Axoli pokiston

Aholī (çam'ijat, nufus) — tamomi mardumi rūji Zamin jo sokinoni hududi muajjan; jake az mafhumhoi asosiji ilmhoi çam'ijatī meboşad.

Aholī hamcun ob'ekti omūziş

Qonunijati afzoişi aholiro dar vobastagī bo sababijati çam'ijatiju ta'rixī ilmi maxsus – demografija meomūzad. Omūzişi ilmī va muntazami aholī az asri17, barūjxatgiriji murattabi on dar Avrupo va Amriko sadai 19 va dar mintaqahoi digari çahon az corjaki avvali sadai XX sar şud. Dar ba'ze mamlakathoi Osijo va Afriqo aholī naxustin bor ba'di Çangi dujumi çahonī ba rūjxat girifta şud (nig. Rūjxatgiriji aholī). Nişondihandahoi asosiji aholī inhoand: şumora, tavallud, favt, sinnu sol, çins, afzoişi tabiī, çojgirşavī, şahrişavī, muhoçirat va ƣajra. Şumorai aholiji çahon umuman ba afzoişi tabiī, ivazşaviji miqdori aholiji mamlakatu nohijahoi çudo­gona boşad, ƣajr az afzoişi tabiī ba ravandhoi muhoçirşavī niz vobasta ast. Ba in ravand boz çojgirşaviji quvvahoi istehsolkunanda va munosibathoi istehsolī, omilhoi içtimoī, iqtisodī, sijosī, madanī, huquqī, dinī va maişī ta'sir merasonand. Odamon bo ham az rūji jagonagiji etnikī, qabilavī, dinī va ƣajra aloqamandī dorand. Onho zindagī va fa'olijati xudro dar hududi muajjane taşkil namuda, maçmūi nisbatan ustuvori odamonro ta'sis medihand. Jake az alomathoi muhimmi aholī barqarorşaviji muntazami on bo rohi ivazşaviji nasli odamon dar natiçai tavallud va favt meboşad. In guna pajdarpaj ivazşaviro boztavlidi tabiiji aholī va bo rohi muhoçirat ivazşaviji şumorai aholiro boztavlidi mexanikī menomand. Dar natiçai ivazşaviji şumora va tarkibi aholī (masalan, az çihati tanosubi çinsī, ma'lumotnokī, şuƣl, izdivoç va ƣajra) sifati on metavonad digar şavad. Taƣjiroti miqdoriju sifatiji muntazami aholī (tahti ta'­siri ruşdi çam'ijat)-ro ruşdi aholī menomand. Aholī ba sur'ati taraqqijoti çam'ijat va dar navbati xud vaz'i taraqqijoti çam'ijat ba ruşdi aholī ta'siri mutaqobila dorand. In bahamta'sirrasonī ba on vobasta ast, ki aholī az jak taraf quvvai istehsolkunanda va az tarafi digar quvvai iste'molkunandai çam'ijat meboşad. Şumora va sifati aholī ba omilhoi gunogun: vaz'i iqtisodī va içtimoiji çam'ijat, sijosati demografiji davlat, nav'hoi şuƣli sokinoni on va ƣajra marbut ast. Vobasta ba ta'siri in omilho dar mamlakathoi alohida şaklhoi gunoguni boztavlidi aholī: boztavlidi vase', boztavlidi mu'tadil, boztavlidi manfī (miqdori favt az tavallud zijod) ba vuçud meojad. Masalan, sur'ati zijodşavī (kamşavī)-i aholī dar soli 2008 nisbat ba soli 2007 dar ba'ze kişvarhoi IDM cunin bud (bo %): Toçikiston + 2,2, Ozarbojçon + 1,2, Belarus – 0,2, Qazoqiston – 1,3, Moldova – 0,1, Rossija – 0,7, Ukraina – 0,5. Behtarşaviji daraçai zindagiji mardum, xub şudani xidmatrasoniji tibbī, kam şudani favt, maxsusan favti kūdakon, ba boloraviji sur'ati afzoişi aholī musoidat mekunad, daroziji umr (ba hisobi mijona) niz meafzojad va bar'aks, rūj dodani ofathoi tabiī, epidemija va pandemijaho – pahnşaviji bemorihoi sirojatī, vabo va digar bemorihoi mudhiş, çangho va ƣajra boisi sust şudani sur'ati afzoiş va kam şudani şumorai aholī megardand. Cunonci, dar davomi du çangi çahonī (1914–18; 1939–45) 60 mln odam nobud şud.

Şumorai aholiji Zamin

Muvofiqi tahqiqoti mutaxassison taqriban dar oxiri paleolit (taqriban 15 hazor sol to milod) şumorai aholiji rūji Zamin 3 mln, oxiri neolit (2 hazor sol to milod) – 50 mln, dar avvali solşumoriji milodī – 230 mln, oxiri hazorsolai jakum – 275 mln, soli 1804 – 1 mlrd bud. Inqilobi iqtisodī afzoişi aholiji Zaminro tezond va on soli 1927 ba 2 mlrd, 1960 ba 3 mlrd, 1975 – 4 mlrd, 1980 – 4,5, 1985 – 4,85, 1990 – 5,3, 1995 – 5,7, 1999 – 6, 2000 – 6,1, 2005 – 6,45, 2006 – 6,5 va 2010 ba 6,8 mlrd nafar rasid. Oxiri soli 1970 sadai XX taxmin karda budand (masalan, dar EST, ç. I), ki aholiji kurai Zamin dar soli 2010 ba 8 mlrd merasad. Qullai balandi afzoişi aholī oxiri solhoi 60 sadai XX bud, ki bo sur'ati 2% dar jak sol va beştar az in meafzud. Kam şudani favt va avç giriftani sur'ati tavallud boisi «tarkişi demografī» gardida, baroi har kişvar muşkiloti buzurgi iqtisodiju içtimoī peş meovarad (solhoi 1950–1960 dar Osijo, Afriqo, Amriko). Dar Toçikiston «tarkişi demografī» solhoi 1985–1990 muşohida meşud. Masalan, soli 1985 ba har 1000 nafar aholī 42,0 tavallud (promille) rost meomad, ki in nişondihandai balandtarin bud. Holo dar çahon toraft past şudani foizi afzoişi aholī ba hisobi mijona muşohida megardad (maxsusan dar mamlakathoi peşrafta) va taxmin mekunand, ki on dahsolahoi nazdik az 1% kamtar, hatto 0,5% xohad şud. In cunin ma'nī dorad, ki afzoişi aholiji Zamin dar sadai 21 idoma mejobad, vale bo sur'ati susttar. Tamojuli umumibaşarī cunin xohad bud: dar ojanda dar olam şumorai umumiji aholī va şumorai tavallud kam, pirsolon (az 65 bolo) – zijod, şumorai aholiji şahrho niz zijod, vale dehot kam meşavad.

SMM va omūzişi aholī

SMM oid ba omūzişi aholiji çahon baxşi maxsus dorad. Departamenti masoili iqtisodī va içtimoiji on har du sol dar xususi afzoişi aholiji kurai Zamin dar ma'lumotnomai «Population Prospects» tahqiqoti demografiro çoj medihad. Muvofiqi peşgūiji mutaxassisoni in soha, afzoişi aholī dar olam az hisobi sokinoni mamlakathoi rū ba taraqqī va qafomonda, ki tanzimi tavalludro namepisandand, purra megardad. Taxmin mekunand, ki dar 40 soli nazdik 97%-i afzoişi aholiro sokinoni Osijo, Afriqo, Amrikoi Lotinī va mam­lakathoi havzai Bahri Karib ta'min xohand kard va Hinduston az çihati nufusi aholī az Xitoj peş meguzarad (dar soli 2025 ba 1,7 mlrd merasad). Dar avvali s-hoi sadai XX aholiji dunjo har sol taqr. 70 mln zijod meşud. Dar in davra sobiq Itti­hodi Şūravī az çihati nufusi aholī ba'di Xitoj va Hinduston dar çoji sejum bud. Ijuli 2010 aholiji kurai Zamin 6,8 mlrd va şumorai aholiji kişvarhoi sernufustarin cunin bud: Xitoj – 1 mlrd 338 mln, Hinduston – 1 mlrd 156 mln; (boqimonda ba hisobi mln): IMA – 307, Indonezija – 240, Brazilija – 198, Pokiston – 174, Bangladeş – 156, Nigerija – 149, Rossija – 140. Koefitsenti umumiji tavallud dar in davra dar olam ba tariqi zajl bud: balandtarinaş (az 7 bolo) – Jaman, Niger, Uganda; az 6 to 7 – Malavi, Angola, Ummon, Benin, Mali, Habaşiston, Somali, Gvineja, Afƣoniston va ƣajra. Dar zinai pasttarin – 1,5 va boz ham kamtar tamomi davlathoi Avrupo, Avstralija, Kanada, Ço­pon, Xitoj (natiçai mahdudkuniji tavallud), Kuba, Singapur, Koreja qaror dorand. Dar IMA ba şarofati aholiji ispanizabon va habaşho koefitsenti umumiji tavalludi aholī dar sathi 2,08 ast. Dar davlathoi uzvi IDM in nişondihanda cunin ast: dar çumhurihoi slavjanī – Federatsijai Rossija, Ukraina, Belarus, ki 70%-i aholiji in ittihodro taşkil medihand, koef. umumiji tavallud bosur'at past rafta, ba adadi 1 nazdik meşavad (nig. niz Çuƣrofijoi aholī).

Aholiji Toçikiston

Dar Toçikiston koefitsenti umumiji tavalludi aholī dar soli 2009 ba 1000 nafar 26,8, dar şahrho – 23,0, dar dehot – 28,2; az çumla dar VMKB – 17,9, vilojati Suƣd – 27,6, vilojati Xatlon – 28,1, şahri Duşanbe – 18,7, nohijahoi tobei çumhurī – 28,4 bud. Bo sababi baland budani potensiali demografī (beştar budani aholiji sinnaşon çavon) şumorai aholiji Toçikiston to soli 2030 zijod şuda, minba'd sur'ati on sol az sol past meravad. Muvofiqi hisobi mutaxassisoni Instituti demografija va iqtisodijoti AI ÇT aholiji Toçikiston soli 2026 taqriban ba 10,2 mln va soli 2056 ba 13,1 mln nafar merasad.

Marbut ba masoili aholī xaritahoi maxsus tartib doda meşavand: xaritai çojgirşaviji aholī, xaritahoi demografī (bo dar nazar doştani hajati çinsī, sinnusolī, harakatu çojivazkuniji aholī va ƣajra), etnologī (hajati millī, urfu odat, xususijati antropologivu zabonī va ƣajra) xaritai taqsimşaviji aholī (aholiji şahr va dehnişin) va ƣajra.

Incunin nigared

• Demografija
• Urbanizatsija
• Migratsija

Adabijot

• Valentej D. I. Problemы narodonaselenija. M., 1961;
• Sistema znanij o narodnonaselenii. M., 1976;
• Asoshoi demografija. D., 2002 (Islomov S. I., Qoniev S. K. va dig.).
• Demografijai solonai Çumhuriji Toçikiston. D., 2010.

Sarcaşma

Ensiklopedijai Milliji Toçik : [taxm. 25 ç.] / sarmuharrir A. Qurbonov. — D. : SIEMT, 2011—2023.